Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастыру

АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ..
КІРІСПЕ

1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМА АРҚЫЛЫ ПАТРИОТИЗМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастырудың философиялық, психологиялық.педагогикалық негіздері

1.2 Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастырудың мүмкіндіктері

1.3 Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық үлгісі

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМА АРҚЫЛЫ ПАТРИОТИЗМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК.ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастырудың қазіргі жағдайы ..

2.2. Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастыру бойынша жүргізілген тәжірибелік.эксперимент жұмыстарының мазмұны
2.3. Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастыру бойынша жүргізілген тәжірибелік.эксперимент жұмыстарының нәтижесі

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ҚОСЫМША

Қазақстан Республикасында болып жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап етуде. Әсіресе, білім беру саласында ізгілендіру, демократияландыру үрдістері жүріп жатқан кезде, білім мазмұнын ұлттық ерекшеліктер негізінде құру, өсіп келе жатқан жас ұрпақты рухы биік, саналы, патриоттық сезімі жоғары тұлға етіп тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халқына жолдауында: «Біз осы таяуда ғана тәуелсіздігіміздің 15 жылдығын атап өттік. Өткен жолымыз лайықты жол болды, ал біздің бірлескен шешімдеріміз бен тындырған ісіміздің нәтижелері таңданарлықтай болды. Мұның бәрі де, жалпы қазақстандық патриотизмнің іргетасын қалап, біздің Отанымыздың, біздің барша көпұлтты және көп конфессиялы қоғамымыздың, біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар екеніне негізді мақтанышпен сенімділікті туындатады» делінген[1. 22 б.].. Мұның өзі бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде еліміздің өткені мен бүгінін ескере отырып, оның жарқын болашағын құратын ұрпақтың ұлттық сана-сезімін, туған елі мен жерін сүйе білуге, Отаншылдыққа тәрбиелеу мәселесін яғни, патриоттық тәрбие берудің қажеттілігін көрсетеді.
Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында тәрбиедегі ең басты бағыт, әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болып, ұлттың болашағы әр адамның іс-әрекетіне байланысты екендігін есте ұстауға тиістігін атап көрсетеді.

1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» // - Астана, 28 ақпан 2007. -69 б.
2 Қазақстан Республикасының орта білімнің тәлім-тәрбие тұжырымдамасы //Егемен Қазақстан. - Алматы, 26 желтоқсан 2003. -5 б.
3 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
4 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында»// - Алматы: Атамұра, 19 наурыз 2005. - 48 б.
5 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы //2004 жылғы 11 қазандағы №1459 Жарлығымен бекітілген.// Қазақстан Республикасы білім туралы заңнама. Заң актілерінің жиынтығы. - Алматы, 2007. – 45-73 бб.
6 Қазақстан Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезі //Бастауыш мектеп. – Алматы, № 11. 2004. - 4-5 б.
7 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» - Астана: «Елорда», 2008. 64 б.
8 Қорқыт ата. Энциклопедиялық жинақ /Бас ред. Нысанбаев Н.Ә. -Алматы, 1999. - 799 б.
9 әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. - Алматы, 1994. - 419 б.
10 Уәлиханов Ш. Еңбектері. - Алматы, 1979. - 69 б.
11 Әуезов М. Абай Құнанбаев туралы. - Алматы, 1995. - 120 б.
12 Алтынсарин Ы. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. Құрастырған: Ш.Ахметов. - Алматы, 1989. - 85 б.
13 Кәкішев С. А.Байтұрсынов туралы. - Алматы, 1992. - 220 б.
14 Дулатов М. Шығармалары. - Алматы, 2001. - 13 б.
15 Аймауытов Ж. «Семей таңы» мақаласы. - Алматы, 4 қаңтар 1989.
16 Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы, 1989. - 15 б.
17 Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы, 1987. - 320 б.
18 Афанасьев В.Г.Основы философских знаний. – М., 1986. - 398 с.
19 Буева Л.П. Мировоззрение. – М., 1998. - 120 с.
20 Журавлев В.В. Мир художественной культуры. – М., 1987. - 237 с.
21 Медведьев В.А. Мир и человек. – М., 1999. - 123 с.
22 Смирнов Г.Л. Философия. – М., 1996. - 224 с.
23 Спиркин А.Г. Мышление и язык. – М., 1972. - 320 с.
24 Федосеев Г.Н. Философия. – М., 1989. - 320 с.
25 Алтаев Ж. Дүниетаным. - Алматы, 2001. - 46 б.
26 Әбділдин Ж. Собрание сочинений в пяти томах. - Алматы, 2000. - 455 с.
27 Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. – Алматы, 1999. - 271 б.
28 Шүленбаев Қ. Философия. - Алматы, 2002. - 320 б.
29 Қасабеков А. Қазақ философиясы. - Алматы, 1996. - 178 б.
30 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы, 1999. -200 б.
31 Давыдов А.А. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986. - 239 с.
32 Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
33 Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
34 Мухина В.С. Детская психология. – М., 1996. - 268 с.
35 Рубинштейн С. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958.-122 с.
36 Люблинская А. Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. - Алматы, 1981. - 238 б.
37 Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1965. - 164 с.
38 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы, 1982. -247 б.
39 Жарықбаев Қ.Б. Психология. - Алматы, 1993. - 230 б.
40 Алдамұратов Ә. Психология. - Алматы, 2001. - 354 б.
41 Шерьязданова Х.Т. Учите детей к общению. - Алматы: Рауан, 1992. -107 с.
42 Шерьязданова Х.Т. Психолог в детском саду. – Алматы: Рауан, 1997. - 56 с.
43 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы, 1978. - 225 б.
44 Бержанов Қ. Русско-казахское содружество в развитии просвещения. - Алма-ата, 1965. - 343 с.
45 Мусин С. Педагогика тарихы. - Алматы, 1997. - 225 б.
46 Сембаев А. История развития советской школы в Казахстане. - Алма-ата, 1962. - 367 с.
47 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы, 2002. - 116 б.
48 Сағындықов Е. Педагогика. - Алматы, 2002. - 200 б.
49 Жанпейісова М. Педагогика. - Алматы, 2003. - 360 б.
50 Сухомлинский В.А. Дети и их окружающая среда. - М., 1974. - 125 с.
51 Марьенко И.С. Основы прцесса нравственного воспитания школьников. – М: Просвещение, 2001. - 170 с.
52 Моносзон М.И. Основы педагогических знаний. – М., 1986. - 198 с.
53 Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды. – М., 1989. - 380 с.
54 Харламов И.Ф. Педагогика. - Минск, 2000. - 320 с.
55 Подласый И.П. Педагогика. – М., 1996. - 436 с.
56 Пидкасистый П.И. Педагогика. - М., 2001. - 520 с.
57 Лихачев Б. Педагогика. – М., 2000. - 420 с.
58 Сластенин В.А., Каширан П.В. Психология и педагогика. – М., 2001. - 480 с.
59 Столеренко Л.Д. Педагогика. – М., 2001. - 190 с.
60 Ильина Т.А. Педагогика. - Алматы, 1977. - 229 с.
61 Савин Н.В. Педагогика. - Алматы, 1984. - 203 с.
62 Құнантаева К.Қ. Оқушыларды революциялық күрес пен еңбек дәстүрі рухында тәрбиелейік. – Алматы: Қазақстан, 1965. - 29 б.
63 Құнантаева К.Қ. Қазақстанда халыққа білім беру ісінің дамуы (1917-1990 жж.). – Алматы: РИК, 1998. - 183 б.
64 Майғаранова Ш., Иманбаева С.Т. Мектептегі тәрбиенің теориясы мен әдістемесі. – Алматы, 2006. - 69 б.
65 Меңлібаев К.Н. Роль национальных традиций в патриотическом воспитании. Дисс. ... канд. филос. наук. 09.00.02. – Караганда, 1995. - 160 с. – 0495РК00086.
66 Храпченков В.Г. Военно-физическое воспитание учащихся в школах Казахстана (1941-1945). Дисс. ... канд. пед. наук– Алма-ата, 1984. - 188 с. – 04840000449.
67 Жұмаханов А.Р. Жас жеткіншектерді комплексті тәрбиелеу. -Альянс, № 3-4, 2005. – 5 б.
68 Құрманбаева М.Ж. Мәлік Ғабдуллин мұрасындағы этнопедагогикалық құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. - Алматы, 2003. - 136 б. - 0403РК00362.
69 Ешімханов С. Сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмыстары. Пед. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 1992. - 156 б.
70 Иманбаева С.Т. Оқушыларды ұлттық жауынгерлік дәстүр арқылы ерлікке баулудың педагогикалық негіздері. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01.– Алматы, 1998. - 189 б. - 0498РК00295.
71 Иманбаева С.Т. Ерлік тағылымы. - Алматы, 1990. - 120 б.
72 Омарова С.Б. Формирование гражданственности учащихся 5-7 классов общеобразовательной школы. Дисс. на соискание ученой степени канд. пед. наук. 13.00.01. – Алматы, 1997. - 148 с. - 0497РК00402.
73 Қойшыбаева Н.И. Қазақстан оқушыларының әлеуметтік-азаматтық көзқарасының қалыптасуы (1935-1945 жж.). Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. - Алматы, 1995. – 158 б. - 0495РК00099.
74 Макатова Ж.А. Развитие гражданского воспитания в школах Казахстана в 1917-1930 гг. Дисс. ... канд. пед. наук. 13.00.01. – Алматы, 1994. - 156 с. - 0494РК00522.
75 Құсайынова Д.С. Әлия мен Мәншүк ерлігінде жоғары сынып оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеу. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01.– Алматы, 1999. - 135 б. - 0499РК00277.
76 Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: РБК, 1997. -141 б.
77 Сайдахметова Л.Т. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы (1970-2000 жж.). Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. - Алматы, 2001. 149 б. - 0401РК00806.
78 Қалимолдаева А.К. Формирование патриотизма будущих специалистов в целостном педагогическом прцессе ВУЗа в современных условиях. Дисс. ... канд. пед. наук. 13.00.01. – Алматы, 2003. - 118 с. – 0403РК00567
79 Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. - Алматы, 2004.
80 Қалиев С.Қ. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. -Алматы, 1996. - 220 б.
81 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. - Алматы, 1995. - 232 б.
82 Наурызбай Ж. Философия. - Алматы, 2001. - 200 б.
83 Әуезов М. Әдебиет. - Алматы, 1991. - 117 б.
84 Ғабдуллин М. Алматы, 2001. – 210 б.
85 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы, 1999. - 56 б.
86 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. - Алматы, 1984. - 78 б.
87 Қабдолов З. Сөз өнері. - Алматы, 1992. - 352 б.
88 Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы. / Алянс, №3-4,2005.-5 б.
89 Иманбаева С.Т., Қалиев С.Қ., Таубаева Ш.Т. Жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы. - Алматы, 2005. - 20 б.
90 Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. - Алматы, 1994. - 37 б.
91 Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы:Қазақстан, 1977. 9 том. 451 б.
92 Философиялық сөздік. – Алматы, 1996. - 335 б.
93 Меренковский Д. Патриотизм. - М., 1985. - 46 б.
94 Макаров В.А. Родина и я. - М., 1985. - 78 с.
95 Губанов Н.И. Человек и его мировоззрение. - М., 1991. - 56 с.
96 Платон. Государство. – М., 1971. Соч. - Т. 3. - Ч. 1. – 60 с.
97 Философиялық сөздік. Аристотель. – Алматы, 1996. - 335 б.
98 Философиялық сөздік. Цицерон. – Алматы, 1996. - 335 б.
99 Белинский В.М. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1948.
100 Добролюбов Н.А. Таңдамалы шығармалар. – М., 1947. - 46 б.
101 Чернышевский Н.Г. Добролюбов Н.А. Избранные педагогические ваысказывания. – М., 1949. - 145 с.
102 Баласағұн Ж. Құтты білік. - Алматы, 1986. - 116 б.
103 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. - Алматы, 1993. - 140 б.
104 Бес ғасыр жырлайды. - Алматы, 1989. - 382 б.
105 Доспамбет Шалкиіз. - Алматы, 1968.
106 Бұқар жырау. Алдаспан. - Алматы, 1972. - 256 б.
107 Махамбет туралы. - Алма-ата, 1958.
108 Спиноза Б. Философия. – М., 1984. - 250 с.
109 Қозыбаев М. А.Байтұрсынов – ХХ ғасырдың ұлы реформаторы. -Алматы, 1987. - 145 б.
110 Әбсаттаров Р. Қазақстан халқының этносаяси қауымдастығы. -Алматы, 1990. - 230 б.
111 Қалмырзаев Ә. Қазақстандық патриотизм қалай қалыптасады? //Егемен Қазақстан. - Алматы, 10 қаңтар 1998.
112 Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. - Алматы, 1986. - 120 б.
113 Абайдың қара сөздері. - Алматы, 1996. - 128 б.
114 Абай шығармалары. - Алматы, 1989. - 245 б.
115 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. - 15 б.
116 Дулатов М. Шығармалары. - Т. 1. - Алматы, 1991. - 13 б.
117 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. - Қызылорда, 1924. - 156 б.
118 Абайдың дүниетанымы мен философиясы. - Алматы, 1995. - 120 б.
119 Бұхар жырау. - Алматы, 1985. - 140 б.
120 Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. - Алматы, 1966. -120, 69 б.
121 Сейфуллин С. Шығармалар. - Алматы, 1972. - 204 б.
122 Қорқыт ата кітабы. - Алматы, 1986. - 128 б.
123 Бұлқышев Б. Шығыс ұлына. - Алматы, 2001. - 154 б.
124 Момышұлы Б. Халық танымы. - Алматы, 1980. - 52 б.
125 Момышұлы Б. Психология войны. - Алматы, 1969. - 25 с.
126 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
127 Меңлібаев Ғ. Адам мәселесі. - Алматы, 1989. - 135 б.
128 Раев Д. Философия. - Алматы, 1990. - 230 б.
129 Кенжалин Ж.О. Қазақтанның саяси тарихы. -Алматы, 1991. -150 б.
130 Ахметова Л. Проблемы патриотического воспитания казахстанцев в условиях советской командно-административной системы 1945-1991 гг. Дисс. ... докт. пед. наук. 07.00.02. –Алматы, 1998. - 227 с. – 0598РК00129.
131 Құсайынов А. Дәстүр жалғастығы //Қазақстан мектебі. № 6, 1998. - 46 б.
132 Момышұлы Б. Совет балаларын патриотизмге тәрбиелеу. - А., 1989. -95 б.
133 Нұршайықов Ә. Қазақстандық патриотизм. - Алматы, 1993. - 196 б.
134 Темірбеков А. Оқушылардың кеңестік патриотизм сезімін тәрбиелеудің кейбір мәселелері. Дисс. ... канд. пед. наук - Алматы, 1998. - 119 б.
135 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1980. -290 б.
136 Божович Л.И. Психологические закономерности формирования личности в онтогенезе \\Вопр. психология. 1976. № 6. - С. 45-53.
137 Божович Л.И. Личность и ее формированте в детском возрасте: психологическое исследование. – М., 1968. - 464 с.
138 Ковалев А.Г. Воспитание чувств. – М., 1971. - 94 с.
139 Ковалев А.Г. Психологическое воздействие: теория, методология, практика. - М., 1991. - 126 с.
140 Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
141 Макаренко А.С. Коллектив и личность. – М., 1985. - 90 с.
142 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1989. - 125 б.
143 Ақылдың көзі. Мақал-мәтелдер. Жинақ. - Алматы, 1990. - 154 б.
144 Сәннік З., Садықан Б. Қаракерей Қабанбай. - Алматы, 2000. – 158 б.
145 Қозыбаев М.К. Ерлік және жауынгерлік дәстүрлері. - Алматы, 1993.
146 Қабдыразақұлы Қ. Ұлттық дәстүр. Педагогика. - Алматы, 1999. - 236 б.
147 Иманбаева С.Т. Ұлттық патриотизм негіздері. – Алматы, 2004. - 204 б.
148 Белгібаева Г.К. Болашақ мамандарды мектеп жасына дейінгі балаларға халық ауыз әдебиеті арқылы патриоттық тәрбие беруге даярлау. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.08. - Қарағанды, 2006. -165 б. – 0406РК00931.
149 Дүйсенбаев А. Қазақ батырларының қаhармандық бейнесі арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. - Атырау, 2006.-164 б. – 0406РК00979.
150 Қалиев Ж. Халық педагогикасы құндылықтары негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие беру (5-7 сыныптарға гуманитарлық пәндер негізінде). Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. –Астана, 2005. - 150 б. – 0405РК00425.
151 Бейсембаева А. Бастауыш сынып оқушыларын қазақ ертегілері арқылы патриотизмге тәрбиелеу. Пед. ғыл. канд. Дисс. 13.00.01.- Алматы, 2004. - 138 б. – 0404РК00358.
152 Мұхамединова Н.А. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының мұраларындағы ұлттық құндылықтар негізінде оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. - Алматы, 2006. -134 б. – 0406РК00491.
153 Мұратханова Р. М.Дулатовтың тәлімдік мұрасы арқылы тұлға мәдениетін қалыптастыру. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01.- Алматы, 2006. - 168 б. – 0406РК00495.
154 Джанабаева Р.А. Қазақ халық педагогикасындағы патриоттық, ерлік тәрбиесінің ғылыми негіздері.(Рукопись):дисс. ... д-ра пед. наук. 13.00.01 - Алматы, 2007. -268 б. – 0507РК00017.
155 Иманбетов А.Н. Қазақ этнопедагогикасының негізінде студенттерге патриоттық тәрбие беру. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. – Қарағанды, 2007. -141 б. -0407РК00974.
156 Айтақов Ә. Қазақ халқының Ұлы Отан соғысындағы ерлік істері. -Алматы, 1990. - 145 б.
157 Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана. - Алматы, 1988. - 98 б.
158 Момышұлы Б. Совет балаларын патриотизмге тәрбиелеу. - Алматы, 1989. - 95 б.
159 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. - Т. 3. - Алматы, 2001. – 166 б.
160 Педагогическая энциклопедия. - Алматы, 1966. – 154 б.
161 Педагогика және психология: қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. - Алматы, 2004. – 154 б.
162 Айталы А. Ұлттану. - Алматы, 2002. - 123 б.
163 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәскеге қабілетті халық үшін» //Егемен Қазақстан. - Алматы, 19 наурыз 2004. 1б.
164 Қазақстан Республикасындағы этникалық мәдени білім тұжырымдамасы //Егемен Қазақстан, 7 тамыз 1996.
165 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.
166 Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы, 1988. - 101 б.
167 Кекілбаев Ә. Новое поколение. № 45. ноябрь 1996. - 5 б.
168 Дулатов М. Шығармалары. - Т. 2. - Алматы, 1992. - 400 б.
169 Қоңыратбаев Ә. Педагогикалық еңбектері. Құрастырған: Қоңыратбаев Т. – Т. 7. – Алматы, 2005. – 6, 493, 505 бб.
170 Исабеков Д. Таңдамалы. – Алматы, 1993. - Т. 3. - 490 б.
171 Жұматаева Е. Қазақстан майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. – Алматы, 1995. - 166 б. – 0495РК00202.
172 Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1996. - 35 б.
173 Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. - Алматы: Ана тілі, 1993. - 6 б.
174 Адамбаева Ж.Д. Қазақ жұмбақтарының әдеби стилистикалық және тілдік ерекшеліктері. Пед. ғыл. докт. дәрежесін алу үшін дайынд. дисс. Алматы. 1966 ж.
175 Ертегілер. - Алматы, 1998. - 425 б.
176 Ахметов Ш. Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі. –Алматы: Мектеп, 1974. - 227 б.
177 Мақатаев М. Жылап қайттым өмірдің базарынан. Жыр кітабы. -Алматы, 1996. - 135 б.
178 Әбен Е., Дүйсенбайұлы Е., Тасмағанбетов И. Дала даналары //Қаз дауысты Қазыбек би «Біз қазақ». – Алматы, 2001. - 279 б.
179 Қалиев С., Иманбекова Б., Жұмабаева Ж. Тәрбие хрестоматиясы. 1-4 сынып. - Алматы: Кітап, 2004. //Ж.Молдағалиев. Мен қазақпын - 195-196 бб.
180 Жұмабаев М. Таңдамалы. - Алматы, 1992. - 272 б.
181 Әуезов М. Таңдамалы шығармалар жинағы. - Т. 2. - Алматы, 1969. -320 б.
182 Құнантаева К.Қ. Оқушылардың оқудан тыс бірлестіктері. -Алматы: Мектеп, 1970. - 120 б.
183 Әбілева З. Оқушыларға кластан тыс жұмыстарда өнер арқылы эстетикалық тәрбие беру. . Пед. ғыл. канд. дәрежесін алу үшін дайынд. дисс. - Алматы, 1970. - 144 б.
184 Садықова М.Қ. Қазақстан мектептерінде оқушылармен жүргізілген сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының дамуы (1940-1960). Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. - Алматы, 2002. - 125 б. – 0402РК01057.
185 Жұмажанова Т.Қ. Әдебиеттен жүргізілетін кластан тыс жұмыстардың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғыл. докт. ... дисс. 13.00.02. - Алматы, 1996. - 385 б. -0596РК00024.
186 Жұмақанов Ә. Орта мектептің жоғары класс оқушыларын аға ұрпақтың ерлік және еңбек дәстүріне тәрбиелеу. Пед. ғыл. канд. дисс. Автореф. – Алматы, 1991. - 48 б.
187 Төлеубекова Р. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтықпедагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. Пед. ғыл. канд. дисс. 13.00.01. - Алматы, 1994. - 162 б. – 0494РК00108.
188 Мұхамбетжанов Қ. Бастауыш қазақ мектептеріндегі кластан тыс жұмыстар. - Алматы, 1944.
189 Айтақов Ә. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу. – Алматы:Мектеп, 1978. - 94 б.
190 Демеуова М.Е., Қожахметова К.Ж., т.б. Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептердің I-XI сынып оқушыларына арналған тәрбие бағдарламасы. - Алматы, 2006.8 - 21 б. б.
191 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. Алматы: Мектеп, 2002. 256 б.
192 Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Білім бағдарламасы. –Алматы, 2003. -45 б.
193 Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. – Алматы, 2004. – 16 б.
194 Мәуленов С. Мен елімді сүйемін. Өлеңдер жинағы. - Алматы, 1991. -120 б.
195 Қазақстан Республикасындығы білім туралы заңнама. Заң актілерінің жиынтығы. -Алматы, 2007. -16 б.
196 Әбиев Ж, Бабаев С, Құдиярова А. Педагогика. -Алматы, 2004. -437 б.
197 Ищанова М.А., Қожахметова К.Ж., т.б. Тәрбие технологиялары. –Алматы, 2007. -33-51 б. б.
198 Рахметова С., Қабатай Б., Әмірова Ә. Әдебиеттік оқу. Оқыту әдістемесі. Жалпы білім беретін 12 жылдық мектептің 2-сынып мұғалімдеріне арналған (байқау нұсқа). – Алматы: Атамұра, 2004. -79 б.
199 Абдікәрімова Т.З., Рахметова С., Кабатаева Б.Т. Ана тілі оқулығы. 3 сынып. - Алматы, 2001. - 53 б.
200 Бағдарламалар. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысы. - Алматы, 1998.
201 Рахметова С., Жаманқұл П., Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы. - Алматы: Атамұра, 2002. Жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 151 бет
Таңдаулыға:

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты

ӘОЖ 37:373.3:301.161:82
Қолжазба құқығында

ШАДИБЕКОВА РУМАН ЕСИРКЕПОВНА

Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастыру

13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика

Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу

үшін даярланған диссертациясы

Ғылыми жетекшілері: педагогика

ғылымдарының докторы,

профессор Аймағамбетова Қ.А.,

педагогика ғылымдарының

кандидаты, доцент Әмірова Ә.С.

Алматы, 2008

МАЗМҰНЫ

АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... .. 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМА АРҚЫЛЫ ПАТРИОТИЗМІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ...
Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін 14
қалыптастырудың философиялық, психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ...
Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін42
қалыптастырудың мүмкіндіктері

Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін69
қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық үлгісі ... ..
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМА АРҚЫЛЫ ПАТРИОТИЗМІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы 81
патриотизмін қалыптастырудың қазіргі жағдайы ..

2.2. Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы 91
патриотизмін қалыптастыру бойынша жүргізілген
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының мазмұны ... ... ... ... ... ..

2.3. Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы 137
патриотизмін қалыптастыру бойынша жүргізілген
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 142
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... .. 147
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 156

АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Диссертацияда мынадай терминдер сәйкес анықтамаларымен қолданылады.
ҚР - Қазақстан Республикасы.
Патриотизм (грек сөзі Patriotes – отандас, Patris – отан, туған жер) –
Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі
мен мүддесіне жұмсау.
Қазақстандық патриотизм - көздің қарашығындай сақтап келген туған
жерін қорғау, елінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сыйлау, ана тіліне деген
сый-құрмет, елі мен жерінің өркендеуіне үлес қосу .
Елжандылық идея – отаншылдық сезім – адамда жүре пайда болатын, жеке
тұлғаның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік
құбылыс.
Патриоттық тәрбие дегеніміз – халқымыздың ерлік батырлық дәстүрі
негізінде оқушылардың ерік-жігерін табандылық, батылдық қасиеттерімен бірге
ұлттық сана, намысын оятып, елі, жері, Отанына деген сүйіспеншілік,
мақтаныш, ана тіліне деген құрмет сезімін тәрбиелеу.
Ұлттық сезім - ұлттық ой-санадан ерекшелеу – бұл адамның түрлі өмірлік
құбылыстар мен жағдайларды, ұлттық мүдделерді өзіндік тұрғыдан түсіну.
Ұлттық мақтаныш - ұлттық материалдық, әлеуметтік және мәдени
жетістіктерінің негізінде қалыптасатын, әрі алдыңғы қатарлы ұлттық идеялар,
ой-пікірлермен байып отыратын, ұлт бостандығы және саяси әлеуметтік
бостандық жолындағы күрестің тарихымен байланысты әлеуметтік психологиялық
сезім болып саналады.
Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе халықтың ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын, тарихи қалыптасқан, олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы
сақталып отырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы.
Әдет-ғұрып – белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік ортада пайда болып, оның
мүшелерінің мінез-құқының, тұрмыс-тіршілігінің бұлжымас қағидаларына
айналған жөн-жосық, жол-жоралғы.
Намыс – арлы адамның өзіне, айналасына, ұлтына кір келтірмеу үшін
күресте бойына қайрат беретін сезімі. Қазақ халқы ұлттық намысқа ерекше мән
беріп, халықтық тәлім-тәрбие жүргізеді.
Патриоттық сезім – адамда жүре пайда болатын жеке тұлғаның саналы
өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік құбылыс.
Көркем шығарма арқылы патриоттық тәрбие беру дегеніміз - ата-
бабаларымыздың жауынгерлік дәстүрі мен ерлік, батырлық істерін дәріптейтін
әдебиет үлгілері арқылы оқушылардың ұлттық мақтаныш сезімін, намыс-жігерін
оятып, елін, тілін, ұлттық рәміздерін құрметтеуге, Отанына, жеріне деген
сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Көркем шығарма дегеніміз - ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың өмір
тарихы, шығарма арқауы көркем тіл арқылы , сөз өнерінің күшімен
суреттелетін шындық.
Көркем әдебиет дегеніміз - жеке тұлға мен бүкіл қоғамның сезім, талап,
армандарының образдағы көрінісі.
Көркем әдебиеттің объектісі - өмір, адам проблемасы, соның өткені мен
бүгіні, болашағы. Оның орталығында образдар дүниесі тұрады. Образ белгілі
бір өмір суретінен алынады.
Ойды образбен айтатын көркем өнер категориясына әдебиет, музыка,
мүсіндеу, кино, скульптура және архитектура өнерлері жатады. Осының ішінде
тіл (сөз) өнеріне негізделгені – көркем әдебиет пен кино.
Әдебиет деген сөздің түп төркіні арабша атаудан шыққан – сөз, асыл сөз
деген мағынаны білдіреді.
Құндылық - Отан, адам, тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейірімділік
қарым-қатынасы, шыншылдық, әділеттілік,білім, ғылым, өнер, адамның өмір
сүруіне деген материалдық жағдайдың болуы.
Құндылықтар – қасиеттер. ...бала кезден, ана сүтімен бірге, өзінің ана
тілі арқылы, мораль негіздері ретінде, өз тарихын, мәдениетін, әдет-
ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін игеру нәтижесінде орнығады.
Әлеуметтік құндылық – ұрпақтан-ұрпаққа жинақталған тәжірибелер, өмір
шындығы. Мұндай құндылықтар білім, мұрат, адамдар арасындағы қарым-қатынас
және мінез-құлық нормалары, адамдардың өмірлік іс-әрекеті.
Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтық дәстүрлерде, адамгершілік
принциптерде, діни мәдениетте жақсы жазылған және әлеуметтік ойдың озық
белгілері, жеке тұлғаның қасиеттері, адамгершілік үлгілері жинақталған
күйде, әдептіліктің қоғамда қабылдаған үлгісі ретінде көрінеді.
Жалпыадамзаттық құндылықтар – түрлі халықтың, түрлі діннің, түрлі дәуірдің
рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс.
Патриоттық құндылық – қоғамдағы ізгілік қарым-қатынасты, табиғат пен
адам арасындағы мейірімділікті, ұлтаралық мәдениетті дамыту, елі мен туған
жерін, Отанын сүю, мемлекеттің тәуелсіздігі мен бейбітшілігін, әлемдік
тыныштықты сақтау үшін күресу.
Тұлға – ерік-жігерінің іске асуы, өз ойын еркін іске асырудың дайындығы
және оның іске асуының нәтижесі. Тұлға дегеніміз – сезімнің, әсердің ішкі
күйінішінің – сүйінішінің бойға жинақтаған көрінісі. Ерік-жігер механизмі
дегеніміз адамның өзіне тән жеке бас қасиеттерін іске асыруы.
Қасиет – адам бойындағы жақсылық, адамгершілік, ар-абырой, қадір.
Тәрбие жүйесі дегеніміз – Жеке адамды идеялық, саяси, адамгершілік,
экономикалық т.б. жағынан қалыптастыратын жүйелі процесс. (И.П.Подласый)

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында болып жатқан саяси-
әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап
етуде. Әсіресе, білім беру саласында ізгілендіру, демократияландыру
үрдістері жүріп жатқан кезде, білім мазмұнын ұлттық ерекшеліктер негізінде
құру, өсіп келе жатқан жас ұрпақты рухы биік, саналы, патриоттық сезімі
жоғары тұлға етіп тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
халқына жолдауында: Біз осы таяуда ғана тәуелсіздігіміздің 15 жылдығын
атап өттік. Өткен жолымыз лайықты жол болды, ал біздің бірлескен
шешімдеріміз бен тындырған ісіміздің нәтижелері таңданарлықтай болды. Мұның
бәрі де, жалпы қазақстандық патриотизмнің іргетасын қалап, біздің
Отанымыздың, біздің барша көпұлтты және көп конфессиялы қоғамымыздың,
біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар екеніне негізді мақтанышпен
сенімділікті туындатады делінген[1. 22 б.].. Мұның өзі бастауыш сынып
оқушыларының тәрбиесінде еліміздің өткені мен бүгінін ескере отырып, оның
жарқын болашағын құратын ұрпақтың ұлттық сана-сезімін, туған елі мен жерін
сүйе білуге, Отаншылдыққа тәрбиелеу мәселесін яғни, патриоттық тәрбие
берудің қажеттілігін көрсетеді.
Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында тәрбиедегі ең басты бағыт, әрбір адам ең
алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болып, ұлттың болашағы әр
адамның іс-әрекетіне байланысты екендігін есте ұстауға тиістігін атап
көрсетеді. Ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді негізге ала отырып, солар
арқылы жалпы азаматтық әлемге аяқ басып, өз халқының мәдени игілігін басқа
халықтарға жақын да түсінікті ету әрбір азаматтың міндетіне айналмақ.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезі мен өткенінің талаптары, объективті
факторлары негізінде жас ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған бай
тәжірибе арқылы тәрбиелей отырып, өзінің ата-бабаларының рухани мұрасын
игере түсуі керек делінген[2. 2 б.]. Жастарға тәрбие беруде, олардың өз
Отанын сүюіне, туған өлкеге деген ынтасының артуына көркем шығармалардың
ауызша және жазбаша түрінің қай-қайсысын алсақ та оның тәрбиелік күш-қуаты
ұшан теңіз . Көркем шығарманың әсіресе, ұрпақтың өз Отанына деген
сүйіспеншілінін дамытуда алатын орны зор. Өйткені, ол өзінің тілінің
өткірлігімен, көркемдік айшығымен, жас буынға түсінікті мазмұнымен заман
талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің басты арқауы бола алады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: Орта білім беру міндеттерінің бірі – азаматтыққа, адамның
құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын
сүюге тәрбиелеу, - деп көрсетіледі[3. 55 б.].
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында(2005) жас
ұрпақты жауынгерлік, отансүйгіштік рухта, ата-бабамыздың ерлік өнегесімен
тәрбиелеуді мақсат етіп қойды. Әрине, бұл мақсатқа жету барысында біздер
болашақ педагог-ұстаздар халықтың төл ерекшеліктерін терең меңгеріп, оларды
бала тәрбиесінде алатын рөлін айқындап алуымыз керек. Ертеңгі болашағымыз -
өскелең ұрпаққа сол тұрғыда білім мен тәрбие беруіміз қажет,- деген
болатын[ 4, 22 б.].
Сондай-ақ Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында [5. 1 б.] және Қазақстан
Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде білім беру
мәселесінің жай күйі жан-жақты талданып, адамгершілік құндылықтарды
нығайтуға ерекше назар аударып, қазақстандық патриотизм мен
интернационализм негізінде білім алушыларды тәрбиелеудің тиімді жүйесін
енгізу қажеттігі баса айтылды [6. 4-5 б.].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында (2005) білім беру мәселесіне ерекше көңіл аударып, 12 жылдық
білім жүйесіне көшуде ұлттық мектептің моделін құра отырып, өсіп келе
жатқан жас ұрпақты патриоттық сезімге, Отаншылдыққа тәрбиелеу қажеттігін
атап көрсетті[7. 15 б.].
Ендеше білім беру саласының басты міндеті - өскелең ұрпақты ерлік
рухында патриоттыққа тәрбиелеу екені айқын.
Патриотизм – туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілік. Оның негізгі
элементтері: туған жер, ана тілі, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі және
оларды құрмет тұту.
Патриоттық сезімнің қайнар көзі – Отан. Патриоттық тәрбиенің негізгі
мазмұны - туған жердің табиғаты, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи
ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар болып табылады. Қоғам
өмірі жайлы аталған мәліметтерді бала көркем әдебиет үлгілерін оқудан
алады. Ана тіліміздегі әдебиет деген сөздің түп төркіні арапша атаудан
шыққан - сөз, асыл сөз деген мағынаны білдіреді. Әдебиет дегеніміз - өнер.
Ойды бейнемен айтатын көркем өнер категориясына әдебиет, музыка, мүсіндеу,
кино, скульптура және сәулет өнерлері жатады. Осының ішінде тіл (сөз)
өнеріне негізделгені-көркем әдебиет пен кино. Олай болса әдебиет-сөз өнері.
Өнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі әрі қасиеттісі - көркем
әдебиет. Көркем әдебиет адамның жан - сезіміне ықпал етіп, сол негізде оның
ой - санасын тәрбиелейді.
Көркем әдебиеттің объектісі-өмір, адам проблемасы, соның өткені мен
бүгіні, болашағы. Оның орталығында бейнелер дүниесі тұрады. Бейне белгілі
бір өмір суретінен алынады. Көркем әдебиет дегеніміз – жеке тұлға мен бүкіл
қоғамның сезім, талап, армандарының образдағы көрінісі.
Сонымен, көркем шығарма мазмұнына қарай көркем әдебиет деп аталады.
Жоғарыдағы айтылғандарды қорыта келе, көркем шығарма дегеніміз- ақиқат
өмірдің сырлы суреті, халықтың өмір тарихы, шығарма арқауы көркем тіл
арқылы , сөз өнерінің күшімен суреттелетін шындық деп анықтама беруімізге
болады.
Патриоттық тәрбие – қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп
келе жатқан тарихи құбылыс. Ол қазақ халқымен бірге жасалып келе жатқан
патриоттық сезім болып табылады. Патриоттық сезім – адамда жүре пайда
болатын жеке тұлғаның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық,
әлеуметтік құбылыс.
Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың патриоттық тәрбиесі ең алдымен отбасынан,
мектепке дейінгі ұйымдардан онан әрі бастауыш сыныптарда берілетін білім
мен тәрбиеге байланысты қалыптасады. Бастауыш сыныптарда патриоттық
тәрбиенің негізі қаланатын болғандықтан, оны жүзеге асырудың жолы жан-
жақты сараланып іздестірілуге тиіс екендігі белгілі. Осы тұрғыдан алғанда
бала жанына жақын ұлттық көркем шығарманың күшін жоққа шығара алмаймыз.
Патриоттық тәрбиені бастауыш сыныптан бастап жүзеге асыруды қарастыру
керектігінің себебі, бастауыш саты – бала дамуының ұйытқысы, іргетасы бола
отырып, оның оқу әрекетінің қалыптасуының өте қолайлы кезеңі. Осыны ескере
отырып, осы кезге дейінгі өз тәжірибемізге сүйеніп, бастауыш сынып
оқушыларына патриоттық тәрбие беруді көркем шығармалар арқылы жүзеге асыру
мәселесін қарастыруды көздедік.
Көркем шығарманы оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану және көркем шығарма
жанрлары негізінде оқушылардың патриотизмін қалыптастыру мәселелері
бірнеше ғылыми-педагогикалық еңбектерде зерттеу арқауына айналғандығы
ғылыми әдістемелік еңбектерге талдау жасау кезінде байқалды. Бұл еңбектерде
көркем шығарма арқылы жеке тұлғаның рухани әлеміне мақсатты түрде әсер ету
ең алдымен бастауыш сынып оқушыларының көркем шығармаға деген
қызығушылықтарын оятып, оның әсерлі мазмұнын көңіл қойып тыңдай білуге
баулу арқылы жүзеге асатындығын атап көрсетеді. Ұрпақ тәрбиесіндегі көркем
шығармалардың алатын орынын және оларды патриоттыққа тәрбиелеудің құралы
екендігі де сөз болады.
Сол сияқты патриотизм, патриоттық тәрбие мәселесін көптеген философ,
психолог, педагог ғалымдар әр қырынан зерттеп, негіздеген.
Оқушылардың бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыруда орта ғасыр
ойшылдары Қорқыт [8], әл-Фараби [9] және т.б. мұраларының тәрбиелік мәні
зор. Алдыңғы қатарлы ағартушылар Ш.Уәлиханов [10], А.Құнанбаев [11],
Ы.Алтынсарин [12] бұл мәселені жан-жақты қарастырып, өздерінің өмірден
тоқыған пайымдауларынан ауқымды ой жүйесін құрған.
Белгілі қазақ ойшылдары А.Байтұрсынов [13], М.Дулатов [14], Ж.Аймауытов
[15], М.Жұмабаев [16], Ш,Құдайбердиев [17] т.б. өз еңбектерінде ұлтымыздың
салт-дәстүрлеріне, оның ішінде Отансүйгіштік және ерлік дәстүріне ерекше
мән беріп, көркем шығармалар негізінде патриоттық тәрбие беру туралы құнды
пікірлер айтып көрсеткен.
Қазіргі кезеңде философиялық тұрғыдан патриоттық тәрбиенің мән-мазмұнын
зерттеп, құнды пікірлер айтқан ғалымдардың қатарында: В.Г.Афанасьев [18],
Л.П.Буева [19], В.В.Журавлев [20], В.А.Медведев [21], Г.Л.Смирнов [22],
А.Г.Спиркин [23], Г.Н.Федосеев [24] т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде
патриоттық тәрбиеге байланысты құнды пікірлер айтылған. Сонымен бірге,
қазақстандық философ зерттеушілер Ж.Алтаев [25], Ж.Әбділдин [26],
Ә.Нысанбаев [27], Қ.Шүленбаев [28], А.Қасабеков [29], Д.Кішібеков [30] және
т.б. еңбектерінде өсіп келе жатқан жас ұрпаққа халықтың ұлттық мәдениеті
мен әдебиетін пайдалана отырып, патриоттық тәрбие берудің маңызы ерекше
сипатталады.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері мен
заңдылықтарын зерттей отырып, олардың даму үрдісінде әдеби туындыларға
қызығушылықтарының басым болатындығын да атап көрсеткен ғалымдар аз емес:
А.А.Давыдов [31], Н.В.Занков [32], А.Н.Леонтьев [33], В.С.Мухина [34],
С.Рубинштейн [35], А.Люблинская [36] т.б., республикамызда белгілі психолог
ғалымдарымыз Т.Тәжібаев [37], М.Мұқанов [38], Қ.Жарықбаев [39],
Ә.Алдамұратов [40], Х.Шерьязданова [41, 42] т.б. өз еңбектерінде осы
мәселелерді сөз етіп, қозғау салады.
Зерттеліп отырған мәселені теориялық және практикалық тұрғыдан
қарастырғандардың қатарында қазақстандық педагог-ғалымдарымыз Т.Сабыров
[43], Қ.Бержанов [44], С.Мусин [45], А.Сембаев [46], Ж.Б.Қоянбаев [47],
Р.М.Қоянбаев [47], Е.Сағындықов [48], М.Жанпейісова [49] т.б. Сондай-ақ
Ресей педагог-психолог ғалымдары В.А.Сухомлинский [50], И.С.Марьенко [51],
Е.И.Моносзон [52], Ю.К.Бабанский [53], И.Ф.Харламов [54], И.П.Подласый
[55], П.И.Пидкасистый [56], Б.Лихачев [57], В.А.Сластенин [58], Столеренко
Л.Д. [59], Т.А.Ильина [60], Н.В.Савин [61], т.б. еңбектерін атай аламыз.
Оқушыларға патриоттық тәрбие беру мәселесі Ж.Г.Кондзе (Ресей),
Н.А.Асипова және А.Э.Измайлов (Қырғызстан), А.Ф.Фаткуллина (Башқұртстан),
Л.Я.Градулис (Латвия) және т.б. ғалымдардың зерттеу объектісі болған.
Олардың ішінде Ж.Г.Кондзе мен И.И.Насыров еңбектерінде халық және ерлік
дәстүрлері негізінде тәрбиелеудің жолдары қарастырылады.
Қазақстан Республикасы көлемінде К.Құнантаева [62, 63] Ш.Майғаранова
[64], К.Н.Меңлібаев [65], В.Г.Храпченков [66], Қ.К.Жампеисова [49],
А.Р.Жұмаханов [67], М.Ж.Құрманбаева [68], С.Ешімханов [69], С.Т.Иманбаева
[70, 71], С.Б.Омарова [72], Н.И.Қойшыбаева [73], Ж.А.Макатова [74],
Д.С.Құсайынова [75], К.Ж.Қожахметова [76], Л.Т.Сайдахметова [77],
А.К.Қалимолдаева [78], т.б. патриоттық тәрбиеге байланысты елеулі
зерттеулер жүргізді.
Этнопедагогиканың мазмұнын, құралдарын, формалары мен әдістерін шешуде,
оларды оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдарын қарастыру мәселесі бойынша
қазақстандық ғалымдар К.Қожахметова [79], С.Қалиев [80], С.Ұзақбаева [81],
Ж.Наурызбай [82], т.б. ерекше үлес қосты.
Көркем шығарманы жас ұрпаққа меңгерту арқылы олардың ой өрісін
жетілдіру, адамгершілікке тәрбиелеу мәселелері М.Әуезов [83], М.Ғабдуллин
[84], А.Қоңыратбаев [85], С.Қасқабасов [86], З.Қабдолов [87] сияқты
әдебиетшілердің арнайы зерттеу нысанасы болды.
Егеменді елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістер өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриоттық сезімге, елжандылыққа тәрбиелеуге жаңаша
тұрғыда қарауды қажет етеді.
Жастарды, әсіресе жаңа ғана білім көзінен нәр алып, бойына күш- қуат
жинауға талпынып келе жатқан бастауыш сынып оқушыларын көркем шығарманың
әсерімен тәрбиелей отырып, олардың патриотизмін қалыптастырудың ғылыми-
педагогикалық негіздерін анықтау осы кезге дейін арнаулы зерттеу көзіне
айналмай келді. Осыған орай, бастауыш сыныптарда берілетін білім мен тәрбие
мәселесіне байланысты бірнеше қайшылықтар туындап отыр: - көркем
шығармалардың психологиялық, педагогикалық мүмкіндіктері мен оларды
бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың қазіргі жағдайы
арасында; - бүгінгі қоғам талабына сай бастауыш сынып оқушыларының көркем
шығарма арқылы патриотизмін қалыптастырудың өзектілігі мен оның ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негізделген әдістемесінің жоқтығы;
Бұл қайшылықтардың шешімін табу мәселесі зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш
сатысындағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы
патриотизмін қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: оқу-тәрбие үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастыруды ғылыми-теориялық тұрғыдан
негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
егер бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері анықталып,оның әдістемесі
жасалынса, онда оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың патриотизмін
қалыптастырудың мүмкіндіктері арта түседі, өйткені көркем шығармаларды оқу-
тәрбие үрдісінде пайдалану оқу-әдістемелік кешендермен қамтамасыз етіліп,
баланың бойында Отанға деген сүйіспеншілік, ана тілін, елін, жерін, салт-
дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын құрмет тұту сияқты қасиеттерін қалыптастыруға
бағытталады
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың мүмкіндіктерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың мазмұндық - құрылымдық үлгісін жасау;
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үрдісінде көркем
шығарма арқылы патриотизмін қалыптастырудың әдістемесін жасау және оны
тәжірибелік - эксперимент арқылы сынақтан өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма
арқылы патриотизмін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін пайымдай
отырып, көркем шығармалардағы ұлттық құндылықтар арқылы оқушыларды Отанға
деген сүйіспеншілікке тәрбиелеуге бағытталады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: жеке тұлғаның даму
және іс-әрекет теориялары қоғам, табиғат пен адамның өзара байланысы туралы
заңдылықтары, көркем шығарма үлгілерінің қағидалары, тұтас педагогикалық
үрдіс теориясы, тұлғаға бағдарланған қатынас теориясы, Қазақстан
Республикасы білім туралы заңы, Қазақстан Республикасы тәлім-тәрбие
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттыққа тәрбиелеу
жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы мектеп
оқушыларына патриоттық тәрбие беру тұжырымдамасы негнізге алынды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының ресми материалдары
(Заңдар, Конституция, қаулы-қарарлар, Елбасының жолдаулары және т.б.).
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің құжаттары
(тұжырымдамалар, бағдарламалар, т.б.). Зерттеу проблемасы бойынша
философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер, этнопедагогика,
этнопсихология ғылымдарының жетістіктері, көркем шығарманы оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалану жөніндегі оқу-әдістемелік құралдар, автордың
педагогикалық іс- тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, халық педагогикасының
мұраларын зерттеу, Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің
мемлекеттік стандартын, оқулықтарды, бағдарламаларды ғылыми-әдістемелік
тұрғыдан талдау, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісін бақылау, алдыңғы
қатарлы озық іс-тәжірибелерді жинақтау, зерттеу, сауалнама жүргізу,
диагностикалау, педагогикалық эксперимент жүргізу, оның нәтижелерін
сұрыптау, оларды математикалық статистикалық жағынан өндеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2003-2004 жж.) зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық еңбектерге талдау жасалды; тақырып бойынша
көркем әдебиет туралы материалдар жинақталды; бастауыш сынып оқушыларының
патриотизмін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін анықталып,
зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезеңде (2004-2006 жж.) зерттеу тақырыбы бойынша жинақталған
материалдарды талдау жұмысы жалғастырылды; бастауыш сынып оқушыларының
көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастырудың мүмкіндіктері
айқындалды; көркем шығарма арқылы сыныптан тыс жұмыстарда патриоттық
тәрбие берудің бағдарламасы мен әдістемесі әзірленді; тәжірибелік-
эксперимент жұмысы жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2006-2008 жж.) жүргізілген тәжірибе жұмысының
қорытындылары шығарылып, нәтижелері анықталды, ғылыми-әдістемелік қорытынды
жасалды, нақты тұжырымдар мен ұсыныстар дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері айқындалды;
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың мүмкіндіктерін айқындалды;
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың мазмұндық - құрылымдық үлгісі жасалды;
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың әдістемесі дайындалып, тәжірибелік - эксперимент
арқылы сынақтан өткізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың әдістемесін бастауыш сынып мұғалімдері өз іс
тәжірибелерінде оқу-тәрбие үрдісінде қолдануға болады;
- бастауыш сынып көркем шығарма арқылы сыныптан тыс жұмыстарда
оқушылардың патриотизмін қалыптастырудың бағдарламасы мен әдістемесі
әзірленіп, мектеп тәжірибесіне ұсынылды;
- зерттеу материалдарын жоғары және арнайы орта педагогикалық оқу
орындарында, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде,
педагогикалық кадрлардың біліктілігін жетілдіру институтында
пайдалануға болады.
Зерттеудің базасы: Қызылорда қаласындағы №2, № 10, № 235 қазақ орта
мектептерінде тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Тәжірибелік-
эксперименттік жұмысқа 21 мұғалім, эксперименттік сыныптар бойынша
130 оқушы, бақылау сыныптары бойынша 130 оқушы қатысты.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздемесі;
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың мүмкіндіктері ықпал етеді;
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың мазмұндық - құрылымдық үлгісі;
- бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың әдістемесінің тиімділігін, біртұтастығын көздей отырып, сол
арқылы оқушылардың бойында Отансүйгіштік, ана тіліне, еліне, жеріне, салт-
дәстүрі мен әдет-ғұрыптарына құрмет көрсетуге тәрбиелеуді мұрат етеді.
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: қорытындылардың
теориялық және әдістемелік негізде орындалуымен, зерттеудің ғылыми
аппаратына мазмұнының сай болуымен, мәселені талдауға сәйкес әдіс-
амалдардың қолдануымен, тәжірибелік-эксперимент жұмысының тиімділігімен,
ұсынылып отырған әдістеменің бастауыш сынып мұғалімдерінің іс-тәжірибесінде
енгізілуімен сипатталады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен енгізу:
Ғылыми-зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда, семинарларда баяндалып, басылымдарда, ғылыми- әдістемелік
нұсқаулар ретінде жарық көрді.
Ә.Қоңыратбаев зерттеулерінің оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудегі
алатын орны. Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұраларын зерттеудің
өзекті мәселелері халықаралық ғылыми-практикалық конференция (Қызылорда,
2005), Үздіксіз кәсіби білім беру: проблемалары мен болашағы
республикалық ғылыми-практикалық конференцияда Көркем шығарма арқылы
патриоттық тәрбие берудің тиімді әдістері (Қызылорда, 2006), Бастауыш
сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беруде қазақ ағартушылары
шығармаларының маңызы (Алматы, 2006), Көркем шығарма арқылы бастауыш сынып
оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жолдары (Ақтөбе, 2006), Мектепке
дейінгі және бастауыш білім беру: қазіргі жағдайы, тенденциялары және даму
мәселелері атты халықаралық конференцияда Көркем шығарма – бастауыш сынып
оқушыларына патриоттық тәрбие берудің басты құралы (Алматы, 2007)
баяндалды. Көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық
тәрбие беру әдістемелік нұсқау (Қызылорда 2006) жарық көрді. Қызылорда
қаласының бастауыш сыныптарының іс-тәжірибесіне енгізілді.
Диссертация құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі, пәні,
болжамы, міндеттері, жетекші идеясы айтылады. Жұмыста қолданылатын зерттеу
әдістерінің ерекшеліктері ашылып, зерттеудің әдіснамалық және теориялық
негіздері, деректі көздері, зерттеу кезеңдері мен базасы, зерттеудің ғылыми
жаңалығы, теориялық және практикалық мәні сипатталып, қорғауға ұсынылған
негізгі қағидалары, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі, негізділігі,
сынақтан өткізілуі, тәжірибеге енгізілуі мен диссертация құрылымы
қамтылған.
Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде
зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық,
педагогикалық еңбектер мен көзқарастарға талдау жасалып, ғылыми-теориялық
негіздері анықталды. Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы
патриотизмін қалыптастырудың мүмкіндіктері қарастырылды. Бастауыш сынып
оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін қалыптастырудың мазмұндық -
құрылымдық үлгісі ұсынылды.
Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма арқылы патриотизмін
қалыптастырудағы тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының мазмұны мен
нәтижелері атты екінші бөлімінде тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
барысында осы мәселенің қазіргі жағдайы баяндалып, құрылымдық жүйені
енгізудің мазмұны айқындалды. Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарма
арқылы патриотизмін қалыптастырудың бойынша жүргізілген тәжірибелік-
эксперимент жұмыстарының нәтижелері берілді.
Қорытындыда теориялық және тәжірибелік-педагогикалық зерттеулердің
нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ғылыми тұрғыдан ұсыныстар беріледі.

1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМА АРҚЫЛЫ ПАТРИОТИЗМІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Бастауыш сынып көркем шығарма оқушыларының патриотизмін
қалыптастырудың философиялық, психологиялық-педагогикалық негіздері

Қазақстан Республикасының егемендік алып, дербес мемлекет болуына
байланысты қоғам өмірін ізгілендіру мен демократияландыру өскелең
жеткіншектерді тәрбиелеуде көркем шығарманың мән-мағынасын санамен ой
елегінен өткізе отырып, тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастарды нығайтумен, меншіктің алуан түрлілігін,
кәсіпкерлікті қалыптастырумен, еңбек тиімділігін дамытумен байланысты
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар білім
беру жүйесіне, мектептік білім беруге талаптарды түбірімен өзгертеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа жолдауларындағы жас
ұрпақтың бойында патриотизмді қалыптастырудың негізгі құралы болып
табылады. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында(2005)
ұлттық ерекшеліктердің бала тәрбиесіне тигізер пайдасына тоқтала келіп, бұл
жерде баланы патриоттыққа тәрбиелеуде тиімді әдіс – тәсілдерді оңтайлы
пайдалануы ғана бізге қажетті нәтижеге қол жеткізбек, - деген болатын [ 4,
22 б.]
Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттыққа тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарламасында қамтылған мәселелер Республикада патриоттық
тәрбие беруде негізгі орын алады. Бағдарламада бүгінгі ұрпаққа тәрбие
беруді отбасы, балабақша, мектеп, әлеуметтік қоғамның өзара бірлігінде,
сабақтастықта қарастырады. Аталған бағдарламада: Қазақстандық патриотизм –
әрбір азаматтың өз Отанының тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген
жауапкершілігін сезіну. Барлық отандастарды ұлты мен конфессиясына
қарамастан жете құрметтеу, олардың салтын, дәстүрін, тарихы мен мәдениетін
құрметтеу,мемлекеттік тілге құрметпен қарау,- деп көрсетілген[88. 48 б.].
Жас ұрпақтың бойында патриотизмді қалыптастыруда мектеп негізгі рөлді
атқарады. Осы тұрғыдан алғанда Жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп
оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасында: мектеп оқушыларына
патриоттық берудің мақсаты, міндеттері, негізгі ұстанымдары, даму жолдары,
мазмұны патриоттық тәрбиені ұйымдастыру, көпұлтты Қазақстан үшін
жаhандандыру кезеңінде Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі
бағыттары жан-жақты қарастырылған. Онда: “Қазақстандық патриотизм –
Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан
мемлекеті әлемдік биіктен көріну үшін білім, мәдениет, экономика,
әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі бейбітшілік,
бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш жігерін жұмсауы”- деген
анықтама берген [89. 4-12 бб..]. Олай болса, патриотизмді қалыптастыру
отбасынан басталып, мектепте өз жалғасын табуы керек. Әсіресе, бұл жерде
бастауыш мектептің ролі аса маңызды. Өйткені кіші мектеп жасындағы
балалардың ұлттық рухты жоғары ұстағанын көрсетуге мүмкіндік мол.
Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек жай зерттеу объектісі
ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субъектісі құдіретті
мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген, әрі өзінің шығармашылыққа деген
құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъектісі ретінде көрінуімен
бедерленді, - делінген Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасында [90. 37 б.]. Міне, осындай мақсатқа жету білім мазмұнын
жаңартумен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдері мен әр алуан құралдарын
қолданудың тиімділігін арттыру міндетін жүзеге асыруды қажет етеді.
Тәрбиедегі ең басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында:
Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы
керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға
тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер
көптеп көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық әлемге аяқ басып, өз
халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезі мен өткеннің талаптары, объективті факторлары
негізінде жас ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған бай тәжірибе арқылы
тәрбиелей отырып, өзінің ата-бабаларының рухани мұрасын игере түсуі керек
[2. 2 б.]. Осыған байланысты өсіп келе жатқан жас ұрпақты ізгілік,
имандылық тұрғыда өмір сүріп, шығармашылықпен еркін еңбек ете алатын,
бәсекелеске бейім, өмірге икемділігін, ұлттық, жалпы адамзаттық
құндылықтарды тұтастықта меңгере алатын және өзін-өзі дамыта алатын,
патриоттық сезімі қалыптасқан жаңа азаматты тәрбиелеудің қажеттілігі
туындауда.
Патриотизм ұғымы Қазақ Совет Энциклопедиясында: Патриотизм (грек сөзі
Patriotes – отандас, Patris – отан, туған жер) – Отанға деген
сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау. Туған жер, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін құрмет
тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан бастап-ақ қалыптаса
бастайды [91. 293 б.], - деп көрсетілген өзінің ізгілікті мәнін сақтайды.
Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар көзі – Отан десек, оның
мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи
ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне
жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің
қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы.
Қазақстандық патриотизм - ұғымы осы түсінікті байыта түседі. Ол көздің
қарашығындай сақтап келген туған жерін қорғау, елінің салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрпын сыйлау, ана тіліне деген сый-құрмет, елі мен жерінің өркендеуіне
үлес қосу, Қазақстанда мекендейтін өзге ұлт өкілдерінің мүддесімен санасу
сияқты құндылықтардан тұрады.
Қазақстандық патриотизм – біздің мемлекетіміз сияқты жаңа әлеуметтік,
психологиялық және саяси құбылыс. Қазақстандық патриотизмнің тарихи тамыры
терең, ол ғасырлар бойы қалыптасқан Қазақстан халықтары арасындағы
демократиялық дүниетанымға, адамгершілікке және дәстүрлік пен өзгелерді
жатырқамайтын қазақ ұлтының менталитетіне негізделген.
Ерліктің дастаны - еліме қарашы! - деп еліміздің Әнұранында
айтылғандай, Қазақстандық патриотизм тарихи ұлы мұра – халықтар достығына
сүйенеді. Сондықтан қазақстандық патриотизм, ол тек қазақтардың ғана өз
Отанына сүйіспеншілігі емес, онда мекендеген бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің
бәріне қатысты дүние.
Философиялық сөздікте патриотизмге (гр. Patris-отан) – адамгершілік
және саяси принцип, әлеуметтік сезім, оның мазмұны – Отанға сүйіспеншілік,
оған адалдық, оның өткені мен қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін
қорғауға құлшыныс деген анықтама берілген. Патриотизм адамның мыңдаған
жалдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі. Туған жерге, елге, тілге,
салт-дәстүрлерге адал болып, олардан қол үзбеу түрінде патриотизмнің тарихи
элементтері көне заманда-ақ қалыптаса бастаған [92. 289 б.].
Жоғарыдағы анықтамаға сүйенсек, патриотизмді адамгершілік қағидаларынан
бөліп қарауға болмайды. Өйткені, Отан абстрактылы ұғым емес. Отан – тірісі
бар, өлісі бар, тіпті тумағандары бар – бүкіл рулар мен ұрпақтардың рухани
байланысы, - дейді Д.Меренковский [93. 46 б.].
В.А.Макаров: Патриотизм – кез-келген саяси, әлеуметтік, этникалық
топтардың ғасырлар бойғы тұтастығын қамтитын құбылыс, - деп тұжырымдайды
[94. 78 б.].
Ал Н.И.Губанов былай деп ой түйеді: Шын мәніндегі патриотизм кім-
кімнің болса да өз Отанына шексіз берілгендігі, сонымен бірге өзге халық
мақтанышына құрметпен қарау болмақ. Ал мұндай қасиет іс-әрекет пен идеяның,
ықыластың бірлігінің айғағы іспетті [95. 56 б.].
Бұдан патриотизм қоғамдық сананың бір формасы, тарихи және классикалық
категория екенін, яғни ол да қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мазмұнмен
толыға түсетінін байқауға болады.
Патриотизмді тұлға бойында қалыптастыру диалектикадағы сананың қоғамдық-
тарихи мәнімен анықталады: ойлау мен тіл адамның қоғамдық өмірімен тығыз
байланыста дамиды. Адам, қоғамның пайда болуымен бірге ойлау және тіл
қоғамдық құбылыс ретінде дамиды және олардың дамуы адамның еңбек әрекетімен
тығыз байланысты. Өнеркәсіп үрдісінде адамдар ой еңбегімен айналысып
бірнәрсені басқа нәрсемен салыстырып, олардың ұқсастығы мен ерекшеліктерін
айырып сөз арқылы қарым-қатынасты орнатқан. Тіл арқылы адамдардың ойлау
еңбегінің жетістіктері бекітіледі, қоғамдық тәжірибесі қалыптасады. Сана
мен ойлаудың белсенді түрде дамуы адамның еңбек етуімен, қоршаған әлемді
тануымен, оны өзгертуімен тығыз байланысты.
Ендеше адамзаттық құндылықтардың пайда болуы адам қоғамының дамуымен,
тіл мен сананың қалыптасуымен, қарым-қатынастың орнатылуымен айқындалады.
Кіші мектеп жасындағы балалардың тілі мен санасын дамытуда қоршаған
орта ретінде ең алдымен туған жері, отбасы, ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптарының, бір сөзбен айтқанда ұлттық құндылықтардың орны ерекше мәнді.
Бұл қағиданы біз зерттеу жүмысымызда басшылыққа алуды жөн көреміз.
Келесі философиялық қағида – бұл заттардың байланыстылығы. Әлем – бұл
заттардың бейтарап жиналуы емес, ол біртұтастықпен айқындалады. Барлық
заттар мен құбылыстар бір-біріне тәуелді және бір-бірімен байланыста
болады. Сондықтан заттар мен құбылыстарды зерттеуде міндетті түрде олардың
диалектикалық байланысын анықтап отыру керек. Табиғаттағы ішкі байланыс
және қоғамдық өмірдегі байланыстар өз бетінше дамиды және олар өндірістің
өзгеруіне, жаңа байланыстардың пайда болуына өзіндік әсерін тигізеді.
Жалпы байланыс табиғат пен қоғамда ғана болып қоймай ойлау әрекетінде
де маңызды орын алады.Ұғымдардың пайда болуы, олардың бір-бірімен
байланысы, дамуы мен жоғалуы диалектиканың заңы болып табылады. Олай болса,
патриотизм ұғымы оның басқа ұғымдармен байланысы пайда болу тарихымен
қазіргі кездегі қалыптасуы біздің зерттеуімізде арнайы қарастырылуы керек.
Материалистік диалектиканың бірліктік, ерекшелік, жалпылық деген
категориясы біздің зерттеу жұмысымызда өзіндік маңыздылығымен орын алады.
Негізгі ұғым – патриотизмді бірліктік категориясымен түсінетін болсақ, ол
– бір адамның, бір халықтың, бір ұлттың өмірімен сипатталады. Ал ерекшелік
категориясында тағы да бір адамның немесе бір халықтың, бір ұлттың
әрекетімен анықталады. Жалпылық категориясы жалпы адамзаттың өмір
әрекетімен айқындалады. Біздің зерттеу жұмысымызға байланысты патриотизм,
ұлттық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм ұғымдарының мәнін ашып,
олардың бір-бірімен байланысын көрсету негізге алынды.
Отан – бұл халық. Халық – бұл адам. Адам сүю, оған жақсылық жасау,
жанашыр болу – адамгершіліктің белгісі. Отаншылдық көз жетпейтін көне
ғасырлардан келе жатқан құндылық.
Қай ғасырда болмасын тәрбие мәселесі, оның ішінде Отанын сүюге
тәрбиелеу назардан тыс қалып көрген емес. Бала тәрбиесі – мемлекеттің
маңызды міндеті [96. 60 б.], - деген пікірді Платонның өзі де бекер
айтпаған болар.
Көп ұлтты Қазақстан үшін отансүйгіштік сезімінің рухани саладағы тату-
тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес, мемлекеттің материалдық
негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар.
Отансүйгіштік рух – қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне
қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік беретін
бірден-бір күш.
Патриотизм идеясының дамуы Аристотель [97], Цицерон [98], Платон [96]
есімдерімен тығыз байланысты. Патриотизм идеясының дамуына француз
материалистерінің де (ХVIII ғ.), неміс философтарының да, орыс революционер-
демократтарының да В.М.Белинский [99], Н.А.Добролюбов [100],
Н.Г.Чернышевский [101], т.б. қосқан үлесі мол.
Патриотизм туралы идеяларды кезінде өздерінің шығармаларында қазақ
даласының ойшылдары да, атап айтсақ, әл-Фараби [9], Ж.Баласағұн [102],
М.Қашқари [103]; жыршы-жыраулары да: Асан Қайғы [104], Доспамбет Шалкиіз
[105], Бұқар жырау [106], Махамбет [107], т.б. айтқан болатын.
XVII ғасырдағы нидерланд философы Б.Спиноза: Адамдар да азамат болып
тумайды, өсе келе тәрбиеленеді, - деген екен. Шынында да, әр ұрпақ дайын
азамат болып тумайды, өмір тәжірибесі мен алған тәрбие арқылы азамат болып
жетіледі [108].
Қазақ халқының табиғи түрдегі патриоттық тәлімінің басқа да халықтық
дәстүрі мен байлықтарының дами түсуін, тіпті кейбір уақыттарда патриот
деген сөздің лексикалық құрамынан алынып қалмауын қазақ жеріндегі жиі-жиі
болып тұрған тарихи оқиғалардың қыр-сырынан іздеген жөн. Мәселен, академик
М.Қозыбаевтың дерегі бойынша қазақ жеріндегі ХVII ғасырдың аяғынан 1916
жылға дейін 300-ге жуық ұлт-азаттық көтерілістер өрбіді [109. 145 б.].
Мұндай көтерілістер қазақтың ұлан-байтақ жеріне, сарқылмас қазынасына
көз алартушыларға қарсылық ретінде туып отырды. Туған жерді, елді қорғауға
қазақтың халықтық педагогикасынан нәр алған, ата дәстүрінен сусындаған
ақылды да парасатты халық перзенттері – Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би,
Абылай хан, Бөгенбай батыр, Наурызбай батыр, Қабанбай батыр, Райымбектер
шықты.
Қазақтың ұлан-байтақ даласын біздің ата-бабаларымыз сан ғасыр Найзаның
ұшымен, білектің күшімен, Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай
аман сақтап келді. Олардың құрып кету қаупі төніп тұрған кезде бір жағадан
бас, бір жеңнен қол шығарып, жауға қарсы тұруы нағыз шынайы Отансүйгіштік
қасиет деп түсінеміз.
Қазақстандық париотизм халықтық болмыстан бойға дарып, ой сананы
жетілдіретін құбылыс. Елжандылық, Отансүйгіштік қасиетті сақтай білу, қазақ
мемлекеттігін нығайту жолындағы үрдіс пен оны үйлестіруге үлес қосу әрбір
алаш азаматының, әрбір Қазақстан азаматының парызына айналуы тиіс.
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен бірге патриотизм ұғымына байланысты
жаңа ұғымдар мен жаңа түсініктер ене бастады. Бұл туралы ғалым
Р.Әбсаттаров: Қазақстан халқының этносаяси қауымдастық ретінде қалыптасуы
мен орайлас отандық мақтаныш... деген ұғымдар тілдік қорымызға еніп, ол
жаңа мазмұнмен, мәнмен толыға түсуде [110], - деп көрсетті.
Ә.Қалмырзаевтың пікірінше: Патриотизм отаншылдық сезім- априорлық
құбылыс емес, ананың құрсағынан даритын биологиялық құбылыс емес, бұл
психологиялық саяси-әлеуметтік құбылыс [111. 2 б.], - болып табылады.
Патриотизм, Қазақстандық патриотизм мәселелерін қарастыра отырып,
философиялық зерттеулердегі ой-пікірлерді қорыта келе, философиялық
тұрғыдан патриотизм – адамгершілік және саяси принцип, сезім, оның
мазмұны – Отанға сүйіспеншілік,оған адалдық, оның өткені мен қазіргісіне
деген мақтаныш,Отан мүддесін қорғауға құлшыныс. Патриотизм – адамның
мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі деген анықтаманың
мәніне көз жеткіздік.
Елжандылық идея – отаншылдық сезім – адамда жүре пайда болатын, жеке
тұлғаның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік
құбылыс.
Отаншылдық сезім жалпы адам баласына тән адами түйсік қасиет, оның
еліне, туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке
қатынасын, өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім
көрсеткіші.
Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев; Алашорда қайраткерлері М.Дулатов, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов және т.б. нақтылы іс-әрекеттері мен шығармаларынан да
байқауға болады.
Қазақ тарихын тұңғыш зерттеуші ғалым Ш.Уәлиханов отансүйгіштік
сезімінің қалыптасуы туралы: Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай
(бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең
алдымен өз отбасымды, туған туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ,
ел-жұртымды, руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстарын,
Ресей жұртын қадірлеймін [10. 69 б.], - деген тұжырым жасаған.
Ыбырай Алтынсарин алғаш халық мұрасына, салт-дәстүріне, ұлттық ерлік
және жауынгершілік тәрбиесіне мән бере отырып, өзінің Қазақ хрестоматиясы
атты оқулығында [112. 120 б.] Қобыланды батыр жырынан Қобыланды және
Тайбурыл деген атпен үзінді енгізген. Осыдан келіп қазақ халқы тек
батырларын ғана құрметтеп қоймаған, сонымен қатар батырлардың серігі,
астына мінген аттарының қасиеттерін жақсы суреттегенін білеміз.
Қазақтың классик ақыны Абай тікелей жауынгерлік және ерлік тәрбиесіне
арнап еңбек жазбағанымен де, өзінің поэмаларында, қара сөздерінде
Отансүйгіштікті қалыптастыратын ұлттық сана, намыс, парыз секілді
қасиеттерді жан-жақты қамтыды. Абайдың Біраз сөз қазақтың түбі қайдан
шыққаны туралы пайымдаулары халқымыздың тарихын ғылыми негізге келтірген
алғашқы қадамдардың бірі. Абай шығармалары туған елінің, жерінің тарихын
зерттеп, оны жете түсінуді уағыздайды [113. 128 б.].
Данышпан ақын өзінің отыз тоғызыншы қара сөзінде: Рас бұрынғы біздің
ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы
төмен болған, бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ол екі
мінезі қайсы десең - әуелі – ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер
болады екен. Көші-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады
екен. Екіншісі – намысқор келеді екен. Ат аталып, аруақ шақырылған жерге
ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салысады екен. Кәнеки, енді
осы екі мінез қайда? Бұлар да арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді
[113], - деп жазды. Абайдың бұл қара сөзінде: Арлылық, намыстылық,
табандылық – тәрбиенің жемісі,- дейді. Адамның ең ұлы сезімін азаматтық
парызын орындау үшін жоғарыда аталған мінезді игеру керек екенін ақын атап
көрсетеді.
Абай шығармаларын зерделеп қарайтын болсақ, өсіп келе жатқан жас
ұрпақты ерлік рухта, отансүйгіштікке баулып, ар-намысын, ождан,
адамгершілік қасиет үшін күресуге, оны бірте-бірте жастар бойына сіңірудегі
халықтық педагогиканың негізгі қағидаларымен кездесеміз. Абай барлық
уақытта қазақтардың кешегісі мен бүгінгісін, болашағы мен олардың мінез-
құлқын, салт-дәстүрі мен мәдениетін, оқу-білімін жас ұрпаққа тәрбие
тұрғысынан ойлай білді.
Абай халықтың патриот ұлы ретінде өзінің өлеңдерінде дүниетанымның
мәнін шындықты нақты суреттей отырып, табиғат, адам, қоғамды үйлестіре
білді. Осы тұрғыдан алғанда ұлы ақынның өлеңдері мен қара сөздерінің
тәрбиелік мәні ерекше. Ол өзінің бұл шығармаларында жағымсыз мінез-құлықтан
сақтандырып, жағымды мінез-құлықты, шеберлікті, іскерлікті, халқымыздың
салт-дәстүрінің озығын дәріптеп, балаларды өнер-білімге, ғылымға, елін,
жерін сүюге, оны қорғауға, адамгершілікке шақырады. Сондықтан да, Абай
шығармаларын оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымдық
көзқарасын қалыптастыруға толық мүмкіндік бар. Себебі: ақын өлеңдері мен
қара сөздерінің туған жер, оның табиғаты, онда мекендейтін адамдардың және
жан-жануарлардың іс-әрекеттерін суреттеп сипаттау арқылы табиғат пен
адамның, қоғамның өзара байланысын көрсете келіп, еліне, жеріне
сүйіспеншілік сезімді тәрбиелеуге жағдай жасайды [114].
А.Құнанбаев шығармаларының негізгі түйіні адам бойындағы негізгі
қасиеттер: ерік-жігер, қайрат, ақыл, жүректіліктің бір-біріне қатынасы,
байланысы арқылы толық адамды қалыптастыру болып табылады.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты еңбегінде [115, 15 б.] бала
тәрбиесін зерделей келе: Баланы тәрбие қылу – тұрмыс майданында ақылмен,
әдіспен күресе білетін адам ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.