Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін ойындар негізінде арттыру (дене тәрбиесі пәнін оқыту мысалында)
Кіріспе ... ... ... ... ... 3.4
І Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәнінде ойынның маңызы мен ерекшеліктері
1.1 Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәніндегі оқушылардың белсенділігін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ..5.22
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі пәнінде белсенділік қабілеттерін дамытудағы ойынның маңызы ... ... 23.30
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі пәнінде белсенділігін арттыру әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесінде ойын түрлерін қолданудың әдістері ... ... ..31.60
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесі пәнінде ойын арқылы белсенділігін арттыру ... ... 61.65
Қорытынды ... ... ... ...66.67
Пайдаланылған әдебиеттер
І Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәнінде ойынның маңызы мен ерекшеліктері
1.1 Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәніндегі оқушылардың белсенділігін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ..5.22
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі пәнінде белсенділік қабілеттерін дамытудағы ойынның маңызы ... ... 23.30
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі пәнінде белсенділігін арттыру әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесінде ойын түрлерін қолданудың әдістері ... ... ..31.60
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесі пәнінде ойын арқылы белсенділігін арттыру ... ... 61.65
Қорытынды ... ... ... ...66.67
Пайдаланылған әдебиеттер
Мектепте дене шынықтыру сабағы - міндетті пән. Себебі мектептегі дене шынықтыру сабағы оқушылардың дене тәрбиесінің міндеттерін нақтылы жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасының дене шынықтыру және спорт турады заңының 9-бабының 1-тармағына сәйкес міндетті дене тәрбиесі сабақтары бүкіл оқу кезеді бойынша аптасына мектепке дейінгі мекемелерде кемінде 8 сағат, жалпы білім беретін мектепте кемінде 3 сағат, кәсіптік техникалық мектептерде, колледждерде, лицейлер мен жоғары оқу орындарында кемінде 4 сағат жүргізілу міндеттелінген. Бұған қосымша елімізде 2001-2005 жылдарда дене шынықтыру мен спортты дамыту шараларын жүзеге асыру туралы Үкіметтің 2001 жылғы 6 сәуірдегі №462 және Білім министрлігінің 2002 жылдың 21 маусымындағы №506 бұйрығына сәйкес 2001 жылдан бастап ұлдар мен қыздарды бөліп оқыту және жергілікті қор есебінен бағдарламаның өзгермелі бөлімі негізіне 3 сағат қосу көзделген [1]. Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны дене шынықтыру жөніндегі оқу бағдарламасында және спорт теориясы мен практикасы жөніндегі факультативтік сабақтар бағдарламасында, сондай-ақ «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы» ережеде (1971 ж.) алып көрсетілген [2]. Бұл құжаттарда денсаулықты және ағзаны нығайтуға, қимыл-қозғалыс дағдылары мен икемділікті, төзімділігі, шапшаңдықты қалыптастырып, дамытуға баса назар аударылған.
1) Әр адамның өзінің денесін жастайынан шынықтыратын, гигиена саласында және медициналық, көмек бере алатындай білімі болсын, салауатты өмір салтын рухтанатын болуы керек деген міндет қойылды.
1) Әр адамның өзінің денесін жастайынан шынықтыратын, гигиена саласында және медициналық, көмек бере алатындай білімі болсын, салауатты өмір салтын рухтанатын болуы керек деген міндет қойылды.
1 Білім министрлігінің 2002 жылдың 21 маусымындағы №506 бұйрығы / Егемег Қазақстан №5 2002
2 «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы ереже» (1971 ж.)
3 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігінің 2002 жылғы 12 желтоқсандағы №868 бұйрығы
4 Сухомолинский В.В. Избранные педагогические сочинения: в 3 т. /Сост.: учебное пособие. - 2-е изд., перераб. и доп. -М: Логос, 2003. -303 с.
5 Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. / Педагогика Алматы. 2002
6 Бүркітбаев Ә. / Спорттың ұлттық түрлері және оның тәрбиелік мәні Алматы 1985
7 Базарбегі Т. Қасымбекова С /Дене шынықтыру оқыту әдістемесі Алматы 2000
8 Қазақстан Республикасы 2015 жылга дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. -2004. -№2. -3-15 беттер
9 Тұрыскелдина М.Т. / Дене шынықтыру оқыту әдістемесі Алматы 1999
10 Базарбегі Т / Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі Алматы 1994ж.
11 Қоянбаев Р. М, Ыбыраимжанов Қ. Т / Педагогикалық сөздік Алматы 2007
12 Макаренко А.С. Избранные педагогические сочинения: В 4 кн. /Под ред. И.А.Каиров, Г.С.Макаренко.- М.: АПН РСФСР. - кн.2: Книга для родителей.
13 Жарықбаев Қ, Қалиев С. / Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы, Санат, 1995
14 Назарбаев Н Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы.
15 Ильина Т. А.. / Педагогика Москва 1984.
16 Табылдиев Ә./ Халық тағылымы. А., Қаз. Унв. 1992
17 Қ. Р. Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
// Егемен Қазақстан. №36 (25008) 7 ақпан. 2008.
18 Қ.Р. білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасы Қ.Р. Президентінің 2004 11 қазандағы №1459 жарлығы, өзгертулер мен толықтырулар 2007 15 ақпан.
19 Ш. Ахметов./ Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы 1980
20 Ә.К.Әбділлаев. / Дене мәлениетінің ілімі және әдістемесі. Түркістан 2007
2 «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы ереже» (1971 ж.)
3 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігінің 2002 жылғы 12 желтоқсандағы №868 бұйрығы
4 Сухомолинский В.В. Избранные педагогические сочинения: в 3 т. /Сост.: учебное пособие. - 2-е изд., перераб. и доп. -М: Логос, 2003. -303 с.
5 Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. / Педагогика Алматы. 2002
6 Бүркітбаев Ә. / Спорттың ұлттық түрлері және оның тәрбиелік мәні Алматы 1985
7 Базарбегі Т. Қасымбекова С /Дене шынықтыру оқыту әдістемесі Алматы 2000
8 Қазақстан Республикасы 2015 жылга дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. -2004. -№2. -3-15 беттер
9 Тұрыскелдина М.Т. / Дене шынықтыру оқыту әдістемесі Алматы 1999
10 Базарбегі Т / Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі Алматы 1994ж.
11 Қоянбаев Р. М, Ыбыраимжанов Қ. Т / Педагогикалық сөздік Алматы 2007
12 Макаренко А.С. Избранные педагогические сочинения: В 4 кн. /Под ред. И.А.Каиров, Г.С.Макаренко.- М.: АПН РСФСР. - кн.2: Книга для родителей.
13 Жарықбаев Қ, Қалиев С. / Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы, Санат, 1995
14 Назарбаев Н Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы.
15 Ильина Т. А.. / Педагогика Москва 1984.
16 Табылдиев Ә./ Халық тағылымы. А., Қаз. Унв. 1992
17 Қ. Р. Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
// Егемен Қазақстан. №36 (25008) 7 ақпан. 2008.
18 Қ.Р. білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасы Қ.Р. Президентінің 2004 11 қазандағы №1459 жарлығы, өзгертулер мен толықтырулар 2007 15 ақпан.
19 Ш. Ахметов./ Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы 1980
20 Ә.К.Әбділлаев. / Дене мәлениетінің ілімі және әдістемесі. Түркістан 2007
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.д., доцент
Б.Ортаев
2015
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін ойындар негізінде
арттыру (дене тәрбиесі пәнін оқыту мысалында)
5В010200- Мамандығы- Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
СПМ-015 тобының студенті
Орындаған:
Шамшиева Малика
Ғылыми жетекші,
П.ғ.к., доцент:
Ү.Рахмет
Түркістан 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәнінде ойынның маңызы мен
ерекшеліктері
1.1 Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәніндегі оқушылардың
белсенділігін қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5- 22
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі пәнінде белсенділік
қабілеттерін дамытудағы ойынның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23-30
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі пәнінде белсенділігін
арттыру әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесінде ойын түрлерін
қолданудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31-60
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесі пәнінде ойын арқылы
белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .61-65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .66-67
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...68
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Мектепте дене шынықтыру сабағы - міндетті
пән. Себебі мектептегі дене шынықтыру сабағы оқушылардың дене тәрбиесінің
міндеттерін нақтылы жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.
Қазақстан Республикасының дене шынықтыру және спорт
турады заңының 9-бабының 1-тармағына сәйкес міндетті дене тәрбиесі
сабақтары бүкіл оқу кезеді бойынша аптасына мектепке дейінгі мекемелерде
кемінде 8 сағат, жалпы білім беретін мектепте кемінде 3 сағат, кәсіптік
техникалық мектептерде, колледждерде, лицейлер мен жоғары оқу орындарында
кемінде 4 сағат жүргізілу міндеттелінген. Бұған қосымша елімізде 2001-2005
жылдарда дене шынықтыру мен спортты дамыту шараларын жүзеге асыру туралы
Үкіметтің 2001 жылғы 6 сәуірдегі №462 және Білім министрлігінің 2002 жылдың
21 маусымындағы №506 бұйрығына сәйкес 2001 жылдан бастап ұлдар мен қыздарды
бөліп оқыту және жергілікті қор есебінен бағдарламаның өзгермелі бөлімі
негізіне 3 сағат қосу көзделген [1]. Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны дене
шынықтыру жөніндегі оқу бағдарламасында және спорт теориясы мен практикасы
жөніндегі факультативтік сабақтар бағдарламасында, сондай-ақ Жалпы білім
беретін мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы ережеде (1971 ж.)
алып көрсетілген [2]. Бұл құжаттарда денсаулықты және ағзаны нығайтуға,
қимыл-қозғалыс дағдылары мен икемділікті, төзімділігі, шапшаңдықты
қалыптастырып, дамытуға баса назар аударылған.
1) Әр адамның өзінің денесін жастайынан шынықтыратын, гигиена саласында
және медициналық, көмек бере алатындай білімі болсын, салауатты өмір салтын
рухтанатын болуы керек деген міндет қойылды.
2) Өзгермелі бөлімде мұғалімнің, оқушылардың, мектептің қалауы бойынша
белгілі бір спорт түрін немесе бірнеше түрін тереңдетіп оқуларына болады.
Әрине, мұндай жағдайда мұғалімнің арнайы даярлығы, ал оқушылардың ынтасы
мен оған деген қызығушылығы болуға тиіс.
3) Сонымен бірге өзгермелі бөлімнің біраз уақытын ұлттық ойындарды
меңгеруте, әртүрлі дене жаттығуларын меңгеруге, ойындар, жеке қарсыласу
әрекетгеріне бөлінуі де мүмкін.
4) Мұғалімнің өзгермелі бөлімнің маңызды материалдарын мектеп
әкімшілігінің келісімімен әр жылда өзгертіу мүмкіндігі қарастырылған.
Дегенмен де жер жағдайына және ұлттық ерекшеліктерге байланысты материалдар
өз маңызы мен мазмұнын өзгертпеуі тиіс.
Ойындарды дене тәрбиесіне тигізер ықпалына сәйкес шартты түрде мынадай
топтарға бөлуге болады:
1). Ептілікке баулуға арналған ойындар.
2). Жылдамдыққа баулуға арналған ойындар.
3). Күштілікке баулуға арналған ойындар.
4). Төзімділікке баулуға арналған ойындар.
5). Ырғақтылыққа баулуға арналган ойындар.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігінің 2002 жылғы 12
желтоқсандағы №868 бұйрығында "2002 жылғы 5 тамыздагы №598 бұйрығына
қосымшалар мен өзгерістер" енгізілгеніне сәйкес қозгалмалы үзіліс оқушылар
арасында дене тәрбиесін ұйымдастыру шараларының міндетті бөлігі болып
есептеледі және күнделікті сауықтыру-шынықтыру шаралары ретінде күн
тәртібіне енеді деп көрсетілген [3]. Оның құрамына:
1). Қимыл қозғалыс, спорттық ойындар эстафеталары.
2). Би ырғақтары, бал биі (би) және ТМД халықтары билері.
3). Жалпы шынықтыру және ырғақты гимнаспоса.
4). Президент сынамаларын орындауға дайындау жаттығулары: 4.1. 100 м.
жүгіру.
Кермеге тартылу (сан рет).
Арқамен жатып денені көтеру (мин.сан).
Жүгіру-жүру.
5. Саптық дайындық.
Денсаулық сағаты бастауыш сыныптар мен бір аусымда оқылатын
мектептердің барлық оқушылары үшін 2-3 сабақтардан кейін, ұзақтығы 45 минут
өткізілуі көзделді Сондықтан сабақ кестесінде Денсаулық сағаты үшін
белгілі бір уақыт белгіленді. Ол негізінен ашық ауада өткізілді. Сонымен
қатар ол жергілікті жағдайларға қарай және оқушылардың санына сәйкес оқу
күнінің басқа уақытында да өткізілуі мүмкін болды. Ауа райы қолайсыз болған
жағдайларда Денсаулық сағатының орнына кесте бойынша басқа сабақ өткізу
ұсынылды.
Бастауыш сыныптарда дене тәрбиесінің маңыздылығын айта келе біз
диплом жұмысының тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін
ойындар негізінде арттыру (дене тәрбиесі пәнін оқыту мысалында) деп
таңдадық. Осы диплом жұмысын жазу барысында алға қойған мақсат-
міндеттеріміз төмендегідей:
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесі пәнінде
ойындар арқылы белсенділікке тәрбиелеу.
Зерттеудің міндеттері:
1) Зерттеу нысанасының бағыты мен оның құрылымын терең танып білуге
мүмкіндік беретін педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, т.б.
әдебиеттер қорындағы теориялық білімдерді игеру;
2) Бастауыш сыныптарда дене тәрбиесі пәніндегі оқушылардың белсенділік
қабілеттерін арттырудағы ойынның тиімділігін көрсету;
3) Дене тәрбиесі сабақтарында ойын құралдарын пайдалану арқылы
оқушылардың белсенділік қабілеттерін дамыту барысындағы
өз іс-тәжірибемнен сараптама жасау, тиімділігін көрсету.
4) Зерттеу нәтижесі бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеудің обьектісі: Бастауыш білім беру жүйесінде ойынның
дене тәрбиесі пәні сабағында қолданыс табу мүмкіндігін анықтау.
Зерттеудің әдісі: Бақылау, байқау, ойындар, әңгіме.
Зерттеудің пәні: бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәні.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, бөлім, қорытынды, және
пайдаланған әдебиеттер тізімін құрайды.
І Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәнінде ойынның маңызы мен
ерекшеліктері
1.1 Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәніндегі оқушылардың
белсенділігін қалыптыстыру жолдары
Дене тәрбиесі - тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып дамыту
процесінің негізгі бір саласы. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің
калыпты жетілуін, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке,
Отанды қорғаута дайындауда аса маңызды қызмет атқарады. "Дене тәрбиесі —
адамның денсаулығының нығайтып, оңтайлы, қимыл-әрекеттерін калыптастыратын
адамгершілік қасиеттері мен ерік-жігерін жетілдіретін негізгі тәрбие
бағыттарының бірі. Дене тәрбиесі төзімдітік, шыдамдылық бахылдық
табандылық, қасиеттерді шыңдайды. Сондай-ақ, дене тәрбиесі ерік-жігері
мықты, тәртібі, батыл және белсенді, өз Отанын қорғауға лайықты жас ұрпақты
ойдағыдай әзірлеуде аса маңызды әлеуметтік міндеттерді атқарады. Дене
тәрбиесі жастарда ақыл-ой еңбек әрекетінде нәтижелі жұмыс істей алатын сапа
қасиеттерін калыптастыруға да ықпал етеді. Дене тәрбиесінің. көздейтін тағы
бір мақсаты балалардың дене мәдениеті және спортпен айналысу
қызығушылықтары мен қажеттіліктерін ояту, ынталандыру және дененің дамуы
мен денсаулықты нығайтудың психо-физиологиялық негіздерін терең
ұғынуларына, сонымен қатар ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалыкқ т. б.
Тәрбие салаларының дамуына да ыкпал ету мүмкіншіліктеріне жағдай жасау.
Егер де базалық бөлім дене тәрбиесі саласында жалпы білім даярлығының
мемлекеттік үлгісінің негізі болса, онда өзгермелі бөлім жер жағдайына,
ұлттық ерекшелікке, мұғалімнің және оқушылардың, мектептің қалауы бойынша
және оның материалдық, базасының жағдайын ескере отырып құрастырылады. Ол
үшін:
1). Мұғалім оқу жылының басында сынама (тест) жүргізу арқылы
окушылардьщ дене жаттығуларының жай-күйін анықтайды, олардағы дене
даярлығының төменгі-жоғары дәрежесін анықтап, өзгермелі
бөлімді құрайды. Дене тәрбиесінің ықпалы әсіресе жүйке жүйесінін қызметін
шынықтыру мен жетілдіруде маңызы ерекше. Орталық жүйке жүйесінен әртүрлі
дене мүшелерінің арасындағы жүйкелік күштердің өтуін тездетеді, жүйке
процестерінің қызметін жандандырып, тұрақтандырады.
2. Дене тәрбиесінің міндеттері және мазмұны
Дене тәрбиесінің мәнін ашу барысында оның
міндеттері мен мазмұнын анықтау қажеттігі туындайды.
Дене тәрбиесінің міндеттері мынадай:
• денсаулықты нығайту, ағзаны шынықтыру және дененің
дұрыс қалыптасып дамуын, мүсіннің сымбатты болуын
қамтамасыз
ету; ақыл-ой және дене күштерінің жұмыс істеу
қабілеттерін
көтеру;
• дененің негізгі қимыл-қозғалыс сапаларын (күштілік, ептілік,
шыдамдылық, шапшаңдылық) калыптастыру; гигиеналык, дағдыларды
қалыптастыру;
• дене шынықдыру және спорт саласында арнаулы білімдер
беру; адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу (батылдығы,
өжетгілігі,
қайсарлығы, табандылығы, тәртіптілігі, жауапкершілігі, ұжымшылдығы
т.с.с);
• дене және спорт ойындарымен үнемі және жүйелі айналысуға
қажеттілігін тәрбиелеу;
• дененің әрқашан сау болуына, сергектікке, өзіне және
айналасындағы адамдарға әрқашан қуаныш әкелуге
ұмтылысын тәрбиелеу т.с.с.
• ұлттық ойындарды игеру және олардың пайда болу және даму
тарихымен танысу, әдіс-тәсілдерін білу.
Ақыл-ойдың дамуы, рухани күштер мен қабілеттердің дамуы көп жағдайда
адамның денсаулық жағдайымен, оның төзімділігінен, жүйке жүйесінің
мықтылығымен айқындалатын болғандықтан, ол дене тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырылады. Нарықтық экономика жағдайында адамның жеке
басының саулығы, оның дене күшінің мығымдылығы оның жеке басының ерекше
құндылығы болып саналады. Сондықтан спорт әрбір адам үшін өмірдегі қажетті
құндылық болып есептеледі.
1-сурет. Ойындар арқылы оқушыларды дене тәрбиесі пәнінде белсенділікке
тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі эстетикалық тәрбиемен де тікелей байланысты. Оның
барысында баланың дене бітімі, қимыл-қозғалысына қатысты эстетикалық
талғамы, бағалауы, көзқарасы қалыптасып дамиды. Дене жаттығулары қимыл-
қозғалыстағы әсемдікті көре, бағалай білуге үйретеді және онда
үйлесімділіктің болуына тәрбиелейді. Дегенмен Денсаулық сағатын
ұйымдастыру, оған әдістемелік бағыт беру дене тәрбиесі мұғалімдеріне және
әскери жетекшілерге жүктелді. Олар мектеп мұғалімдерін арнаулы даярлықтан
өткізіп, "Денсаулық сағатын" ұйымдастыруға және өткізуге байланысты барлық
мәселелер жөнінде кеңес беруге міндеттелінді "Денсаулық сағатын" өткізуге
жалпы басшылық жасау мектеп директорлары және олардың орынбасарларына
тапсырылды. Денсаулық сағатын өткізу мектептің спорт базасын және жақын
орналасқан стадион аландарын, бассейіндер және спорт ғимараттарын, қандай
да мекемелерге бағынатындығына қарамастан пайдалану ұсынылды. Білім және
ғылым министрлігінің 2002 жылғы 21 маусымындағы №506 және Әділет
министрлігінде тіркелтен №1919 бұйрығына сәйкес (17.07.02ж.). Анатомиялық-
физиологиялық және психикалық ерекшелітері ескеріле отыра, егер сыньптағы
оқушылар саны 25-тен асса, әр топтағы ұлдар немесе қыздар саны 10—12 ден
асса, 5-11 сыныптар аралығында бөлініп оқытылуы қажет. Оған негіз, орта
және жоғары буын оқушылардың жасында олардың дене мүшелерінде және
психологиясында ары қарай дамуы күрделенеді, 13-14 жастан бастап қыз
балалардың күштік жүктемесі ер балалармен салыстырғанда едәуір төменірек
болып келеді Сол себепті қыз балалармен жаттығулар жүргізгенде
жаттығулардың басымдылығы ырғақты жаттытулардың, гимнастикалық және ауыр
емес снарядтар қолдану арқылы ұйымдастырылуы тиіс. Тәуелсіз еліміздің өсіп
келе жатқан ұрпағын тәрбиелеудің ажыратылмас бөлігі ретінде бастауыш мектеп
оқушыларының дене шынықтырудан тәжірибелі білім, тәрбие алуы, ден
саулығының жақсы болуы, бір жағынан, оның болашақ өмірге дайындығы болса,
екінші жағынан, қоғамдық өмірдің белсенді мүшесін тәрбиелеуге көмектеседі.
Бастауыш мектепте басқа пәндермен қатар дене шынықтыру сабағынан да жүйелі
білім мен тәрбие беріліп, олардың дені сау болып өсуіне ерекше көңіл
бөлінеді.
Мектеп жасында, негізінен психологиялық қабілеттері – есте ұстау,
ерік аңғарымдылығы қалыптасады. Бұл кездегі қимыл ойындары, оның барлық
қабілетінің ұшталуына, қалыптасуына барынша зор әсер етеді. Мысалы: балалар
бірін-бірі ұрып, қашып ойнайды. Бала өзіне сырт жағынан қашан қол тиетінін,
ішкі зор дайындықпен күтіп тұрады, онан кейін зыта жөнелу қажеттілігін
біледі. Денесіне арт жағынан біреу ұрғаннан кейін ми дереу аяқты қозғау,
яғни жүгіру керектігі жөнінде бұйрық береді. Бала бұл бұйрықты бірден
орындауға төселеді. Мектеп жасында баланың ерік-жігері қалыптаса бастайды.
Бұл шақтағы қимыл ойындары баланың санасын дамытады, қимыл шапшаңдығына,
бағытты аңғаруға, өзін-өзі билей білу, ерік-жігер сияқты психологиялық
қабілеттерін жаттықтырады, қалыпқа келтіреді.
Педагог В. Сухомлинский тәрбиеде ең негізгі орынды ойынға береді.
Әлеуметтік тәрбиеде ойын кейбір кезеңдерде ерекше педагогикалық мәнге ие.
Ойын барысында баланың мінезін бақылауға болады. Себебі ойында оның өзіне
тән ерекшелігі көрінеді.[4] Сондықтан баланың ойынын бақылау – оның
мінезін қадағалауға көмектеседі. Ойын баланы қоршаған өмірге еркін кіруге
даярлайды, өмір туралы қарапайым түсінік береді, бұл кезеңде баланың
қалыптасуына жағдайлар жасалуы көзделеді. 7 мен 9 жас аралықтарының өз
ерекшеліктері, адам дамуында атқаратын зор ролі бар. Бұл кезең баланың
жетілу кезеңі деп атайды. Бұл физиологиялық және психологиялық жағынан
ерекше атап өтетін кезең.
Бұл кезеңнің ерекшеленетін себебі: Бала алғаш рет мектеп
табалдырығын аттайды, сабақтардан тез шаршайды, бұрынғыдай қимылдай
бермейтін болады. Өйткені бұған дейін балалар үнемі қозғалыста болады,
ойнайды, жүгіреді, ертеден ұйқыға жатқанға дейін 6 сағаттан аса қозғалыста
болады [5]. Ал мектеп табалдырығын аттағаннан кейін жүріс-тұрысы, қозғалысы
таза ауада болатын уақыты әлде қайда азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Бұл
олардың ден саулығының қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Зерттеулер
көрсеткендей мектеп оқушыларының 80 пайызының организмінде ақау болатыны -
осының дәлелі. Әрина аптасына 3-ақ рет болатын дене шынықтыру сабағы
организмнің күнделікті қозғалыс қажеттілігін қанағаттандыра алмайды. Мектеп
табалдырығын аттаған 1 – сынып оқушысы мектеппен қалай танысса дене
шынықтыру сабағымен де солай танысуы керек . Ал мектептегі жалпы дене
шынықтыру, сауықтыру жұмыстарының басқа пәндермен салыстырғанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Оқушылар спорт залға, алаңға арнайы спорттық киіммен
ғана шығуы тиіс десек, бұл – оларға қойылатын алғашқы талап. Бастауыш
сыныптарда оқушыларға дене шынықтыру пәні бойынша теориялық білім мен
практикалық дағдылар меңгеріледі. Сауықтыру шаралары ағзадағы физиологиялық
өзгерістерді жақсартумен денені шынықтыруды көздейді. Бұған таң ертеңгі бой
жазу жаттығулары, сабақ үстінде өткізілетін сергіту сәттері, үзіліс күні
жасалатын жаттығулар мен ойналатын ойындар, сабақтан тыс уақыттағы ойындар
мен жаттығулар жатады. Таң ертеңгі бой жазу жаттығулары оқушылар дене
шынықтыру сабығында орындап, үйреніп, оларды үйде өз беттерімен қайталап
жаттығады. Бұған оқулықтағы жалпы дамыту жаттығуларымен мұғалімнің өз
қалауы бойынша іріктеп алынған жаттығуларды пайдаланады. Бой жазу
жаттығулары музыка ырғағымен неше түрлі спорт құралдарын қолданып өткізсе
оның құндылығы арта түседі. Қазір мектептердің көбінде үзіліс кезінде таза
ауаға шығып бой жазып сергуіне мүмкіндік бола бермейді. Сондықтан оқушылар
үзілісте азда болса ойнап, жаттығулар орындау арқылы, өздеріне керекті
қимыл қозғалыстар жасау мақсаты үшін оқулықта шағын ғана орынды қажет
ететін ойындар көрсетілген.
Сабақтан тыс кездері жасалатын жаттығуларды мұғалім көбінесе әрбір
дене шынықтыру сабағы сайын үйге тапсырма ретінде беріп отырады, және
тапсырмалардың дұрыс орындалуын қадағалап, тексеріп отыру керек.Таң ертеңгі
бой жазу жаттығулары мазмұнына қарай 4 топқа бөлінеді:
Алғашқы жаттығуларды ұйымдастыру
Керіліп – созылу жаттығулары
Тыныс алу мүшелері мен организмінің қан айналымына әсер ететін
жаттығулар. Аяқ қолдың бір мезетте қозғалуына, денені дұрыс ұстауға
арналған жаттығулар. Таң ертеңгі бой жазу жаттығуларының ойдағыдай өтуі,
оның ұйымдастырылуына байланысты. Бастауыш сыныптарда өтетін спорт
сағатының мақсаты – оқушыларды дағдылы қозғалыс түрлеріне (жүру, жүгіру,
секіру,т.б.) спорттық жарыстарға қатысуға дайындау. Таң ертеңгі бой жазу
жаттығуларын үйде орындауға бақылау жасау және т.б. Бала алғашқы кезде
далаға шыққан бетте жаттығулар орындайтын жерге жеткенше тез жүгіріп барып,
одан соң жүгіруді бастап, бара-бара жылдамдықты үдете беруі қажет. Ең әуелі
жүгіруден бастаудың мәні қан айналу процесімен ішкі мүшелерді тиісті
жүктемелерге дайындайды. 5 – 10 минут жүгіріп, одан кейін керіліп-созылу
жаттығуларын орындайды. Кеудені кере дем алу, иық, кеуде және белді қозғау
жаттығуларын орындап бірте-бірте күрделендіре береді. Бастауыш сыныптарды
дене тәрбиесі сабағында оқушылардың дене жағынан даму процестері баса
ескерілуі қажет. Сабақтың мақсатына қарай арнайы іріктеліп алынған
жаттығулар мен ойындарды, оқушылар орындай алатындай болуы керек. Баланың
өз құрбыларының арасында жүргенде көпшіл бола білу мінез-құлқын
қалыптастыратын бірден-бір құрал ойын екені даусыз. Әрбір баланың мінез-
құлқы ойын үстінде қалыптасады. Яғни біреуі әділ ойнайды, екінші біреуі
алдайды, үшіншісінің жаттығуды орындауға шамасы келмейді, енді бірі
жігерсіздік танытады. Сондықтан бастауыш сынып мұғалімдері ойын тәрбие
құралының негізі ретінде пайдалану керек. Адамның жеке басының қасиеттері
дененің қалыптасуымен байланысты. Денені жүйелі түрде шынықтыру мен ден
саулықты нығайту. Адамның ойын өсіріп, шығармашылық қабілетін арттырады.
Органзм шамасы келетін жаттығуды және дұрыс ұйымдастырылған жұмысты
орындағанда ғана дамып, нығайып жетіледі. Қазіргі мектептерде бір ауысымда
оқитын оқушыларға күніне бір сағат; ден саулық сағаты; өткізіліп жүр.
Денсаулық сағаты 2 немесе 3 сабақтан кейін барлық оқушылардың қатысуымен 45
минут бойы өткізіледі. Денсаулық сағаты жергілікті жағдайға және
оқушылардың санына байланысты оқу күнінің басқа бір уақытында өткізуге де
болады [6].
Бұл үлгі 6 сабақ кестесі бойынша беріліп отыр. Денсаулық сағатын
үшінші сабақтан кейін қойғанда да осы уақыт кетеді. Бұрын бір ауысымда
оқитын мектептерде 6 сабақ 14 сағат 25 минутта бітетін. Таңертеңгі бой жазу
жаттығуларын орындау үшін, оқушылар мектепке 8 сағат 15 минутта келіп, 8
сағат 30 минутқа дейін таңертеңгі бой жазу жаттығуларын орындап, содан соң
сабақ басталатын. Ал қазір оқушылар 8 сағат 15 минутта сабаққа отырады.
Сонымен бұрынғы 30 минуттық, болмаса 20 минуттан екі рет өткізілетін ұзақ
үзіліс уақыты денсаулық сағатына пайдаланылады.
Осылайша мектептегі бұрынғы қалыптасқан сабақ кестесі өзгермейді.
Демек таңертеңгі бой жазу жаттығулары мен ұзақ үзіліс уақытынан күнде
өткізіліп тұратын денсаулық сағаты шығады. Бұл сабақ тек далада өткізіледі.
Күнделікті денсаулық сағатын өткізу балалардың қозғалыс белсенділігін
арттырып, денсаулығын нығайтады, денесінің шынығу деңгейін көтереді.
Әсіресе ақыл-ойына, мидың қабылдау процесіне әсер етеді. Демек мидың
белгілі бір уақытта тынығуына жағдай жасайды. Гимнастикалық жаттығуларды
үйретіп, меңгертудің мақсаты – баланың бұлшық еттерін, күш – қайратын өз
уақытында жетілдіруге дайындау, иіліп-бүгілгіштігін дамытуға жағдай жасау.
Сондай-ақ оқушы өз қимыл-қозғалысын соған сәйкес музыка ырғағымен
үйлестіруге үйренеді. Көркем гимнастика мен акробатикалық жаттығулардың
элементтерін орындауға дағдыланады. Ал жеңіл атлетиканың жүгіру, секіру,
лақтыру жаттығуларының техникасын жетілдіргенде нәтижесі жақсарады. Жеңіл
атлетика жаттығуларын кеңінен қолдану оқушының шапшаңдылық, күштілік,
төзімділік қасиеттерін, қимыл-қозғалыстарын дамытып жетілуіне, күш-
қайратының молаюына ықпал етеді. Жалпы дамыту жаттығулары – мойын, иық,
кеуде, арқа және аяқ бұлшық еттерін дамытуға пайдасын тигізеді. Дене
тәрбиесі мен адам психологиясы өзара тығыз байланысты. Балалар өмірінде
оның ой әрекетінен тыс ешбір процесс болмайды. Адамның жан-дүниесіндегі
әрбір түйсік, қозғалыс түрінде білінетіндігі және керісінше әрбір қимыл-
қозғалыс көңілге тікелей байланысты екендігі ғылыми түрде дәлелденген.
Сөйтіп ақыл-ойға қозғау салмайтын бірде-бір қимыл жоқ, ой қызметі қимыл
түрінде көрініс табады.
Ойынға баланың дене мүшелері түгел қатысады, ойын оның барлық
рухани әрекетіне қозғау салады, сөйтіп жеңіл және гимнастиканың, дене
тәрбиесінің барлық түрлерінің міндетін атқарады. Осылайша бастауыш мектеп
оқушыларының күнделікті тіршілігіндегі қозғалыс белсенділігін арттыру
мақсатында қолданылатын дене шынықтыру – сауықтыру жұмыстары дұрыс жолға
қойылғанда ғана біздер денісау ұрпақ тәрбиелей аламыз. Революцияшыл
демократтар тәрбиенің мақсаты жаңа адамды азаматты, өз отанының патриотын,
революцияшыл күрескерді тәрбиелеу деп есептеді. “Баланы тәрбиелегенде деп
жазды Н.Г.Чернышевский,- өмірде ол жан-жақты дамыған, адамгершілігі мол,
таза адам болу. Бұл бәріне де маңызды. Ең алдымен сөздің шын мағынасында
сіздің тәрбиеленушіңіз адам болып шығу үшін қамқорлық жасаңыз”. Белинский
мен Герценнен кейін Чернышевский тәрбиенің мақсатын бірден бір дұрыс анық,
тап берді. Адамның жан-жақты дамуы туралы талап Чернышевскийдің адам
табиғатына материалистік көзқарасынан туындайды.
Адамды жан-жақты даярлау жүйесінде Чернышевский басты орынды
жалпы білім беруге арнады. Жалпы білім беру өмірде алатын мамандығына
қарамастан әрбір адамның болашақ қызметінің берік негіздерін қалауы қажет.
Ол – фундамент, оған негізделмеген арнаулы білім беру берік жағдайды ала
алмайды. Чернышевский тәрбиенің жалпы мақсатына сәйкес төрт негізгі бір-
бірімен өзара байланысты жалпы білім берудің бөлімдерін атап көрсетті: ақыл-
ой, адамгершілік, дене және эстетикалық тәрбие, оның ішінде жетекші орынды
шәкірттерді табиғат және қоғам туралы тереңде және жан-жақты білім
негіздерімен қаруландыру мақсатын қоятын ақыл-ой тәрбиесіне берді.
Чернышевский адамгершілік тәрбиесінің міндетіне оқушыларда жағымды сезімдер
мен ұмтылыстарды, барлық жақсылық пен әдемілікке күшті сүйіспеншілікпен
қарауды жатқызды. Адамгершілік тәрбиесі ол отанына және халқына
сүйіспеншілік, адамға, еңбек адамына сүйіспеншілікпен қарау, еңбекті сүю,
алдына мақсаттар қоя білу қабілеттілігі деп түсінді. Дене тәрбиесінің
Чернышевскийдің пікірінше, өзінің мақсаты оқушылардың дене күштері мен
денсаулығын дамыту және нығайту болып табылады. Эстетика туралы
Чернышевскийдің материалистік ілімі тұрғысынан эстетикалық тәрбие
міндеттері жаңаша қарастырылды. Ол негізінен оқушыларды өмірде кездесетін
сұлулықты көре білуге түсіне және сезе білуге, өнердің құралдарын
пайдалануға, бұл сұлулықты толық және анық бейнелеуге әкеледі. Эстетикалық
тәрбиенің міндеті қажетті құралдарды пайдалана отырып, өмірдегі жағымсызды
жамандау болып табылады. Тәрбие мен білім берудің мазмұны және әдістері.
Чернышевский жалпы білім беретін мектепте негізгі пәндерге ана тілін,
әдебиетті, тарихты, шет тілдерін, математиканы, физиканы, жаратылыстануды
және жағырафияны жатқызды. Мектепте қандай ма болмасын дінді оқытуға ол
үзілді-кесілді қарсы болды. Жалпы білім беруді шектеуге бағытталған кез-
келген тенденцияны, оны мамандыққа даярлаумен өзгертуді Чернышевский өте
зиянды, реакциялы деп бағалады. Чернышевскийдің пікірінше, жалпы білім
беретін оқу пәндері тек ғана ақыл-ой емес, сонымен қатар оқушылардың
адамгершілік және эстетикалық тәрбиенің фундаментін құрайды. Жеке тұлғаның
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу, негізінен табиғат және адам туралы
білімдерді меңгеру үрдісінде іске асады. Әрбір оқу пәнінің өзінің негізі
ретінде сәйкес ғылымы болады, Чернышевский ғылым мен оқу пәні ұғымдарын
бірлікте қарастыруға қарсы болды. Оқу пәні, Чернышевскийдің пікірінше,
ешуақытта да ғылымның қарапайым көшірмесіне айналмау керек. Оқушылардың
зерттеуіне арналған әрбір пәні бойынша оқу материалын іріктеу қажет. Дене
тәрбиесінде Чернышевский күнбе-күнгі дене жаттығуларына, сонымен қатар
серуендеуге ерекше мән берді. Оның геройы Рахметов (“Не істеу керек?”
романында) белгіленген режмиді қатаң сақтады, біржүйелі дене жаттығуларымен
айналысты, ерікті және берік мінез-құлықты тәрбиелейді – бұл жеке адамның
құнды белгілері.
Оқытуды ұйымдастыру, әдістері және тәсілдері оқушылардың
әртүрлі білім негіздерін жемісті меңгеруге, рухани күштері мен
қабілеттерінің жан-жақты даумына, дұрыс сенімдерінің өсуіне және бекуіне
көмектеседі. Ол үшін, Чернышевскийдің көзқарасы бойынша, төмендегілер
қажет:
а) материалдық көлемі мен сипатын анықтауда және оқытудың
тәсілдерін, оқушылардың ерекшеліктері мен олардың күшін және қабілеттілігін
қатаң ескеру;
ә) оқыту мен тәрбие үрдісінде қатаң бірізділікті сақтау;
Әртүрлі оқытудың әдістері мен тәсілдерінің ішінде Чернышевский
мұғалімнің көрікті сөзіне, әңгімеге және оқушылардың өз бетімен істейтін
жұмысына ерекше орын берді. Ол көбіне оқушылардың өз бетімен істейтін
жұмысына ерекше мән берді.
Чернышевский оқу үрдісін көңіл көтерудің құралына айналдыруға
қарсы болды. Ол қызықты сабақ беруді тек ғана құрал ретінде қарады, ал
негізгі мақсат емес, оқытуда қызығу баяндаудың көңіл көтеретін, тартымды
түрлері арқылы іске алады.
Чернышевский оқыту үрдісі тәрбие үрдісі болып табылатындығын
бірнеше рет қайталап айтқан болатынды. Оқыту үрдісі мен тәрбие үрдісінің
бір-бірімен байланысты екендігін нақты дұрыс түсіндіріп берді.
Мектептерде қолданылып жүрген оқулықтар мен оқу кітаптарға
Чернышевский толықтай сын көзбен талдау жасады. Көптеген оқулықтар мен оқу
кітаптарының негізгі кемшілігі, оның пікірінше, біріншіден, мазмұнсыз,
құрғақ келеді, екіншіден, олар адамгершілік құрғақ ақыл айтудан тұрады,
оқушыларда жалған моральді қалыптастыру мақсатын қояды; үшіншіден
оқулықтарда оқиғалар мен деректер қате беріледі, құрғақ, дәмсіз, өте суы
мол тілмен түсіндіріледі. Сондықтан да балаларға арналған оқулықтар өте
сауатты, әдеби, түсінікті, тартымды, қарапайым, жеңіл тілмен берілуді талап
етті.
Қазіргі кездегі арнайы мектептің педагогикалық тәрбие әдісі, ұжымы
әлі де жете зерттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені, бұл жөнінде әр түрлі
көзқарастар бар екені байқалуда. Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша, бұл-
педагог жұмыстың тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету.Ал,
И.С.Марианканың анықтамасы бойынша, бұл-жеке адамға тікелей және жанама
түрде ықпал жасау. В.А.Сластенин тәрбие әдісінің тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің іс-әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды.
Әр түрлі авторлардың анықтамаларына сүйене отырып, келесі тұжырымдама
жасауға болады.
Тәрбие әдісі- тәрбиеленушілер мен тәрбиешілердің өзара байланыс
іс-әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына
бағытталған педагогикалық жұмыс тәсілдері. Тәрбие әдісі тәрбиенің
мақсатына, принциптеріне және мазмұнына балалардың жас және дербес
психологиялық ерекшеліктеріне, олардың тәжірибелік дәрежесіне байланысты.
Естімейтін және нашар еститін балаларға арналған мектептердің тәрбие
әдістері, тәрбие жұмысының мақсаттарымен және мазмұнымен анықталады. Барлық
әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушылардың мінез-құлқын қоғамдық
нормаға үйретуге, адамдармен қарым- қатынас жасауға және олардың іс-
әрекетіндегі құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы қажет.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші оқушыларға педагогикалық
ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын қолданады. Қазіргі кезде,
жалпы мектептер сияқты, арнайы мектептердің тәрбие әдістерін жіктеудің
оннан астам түрі бар.1жіктеу (3 топ)
1-топ. Тәрбиеленушілердің іс-әрекетіндегі, қарым-қатынастағы,
мінез-құлқындағы жағымды тәжірибені қалыптастыру әдістері: талап, қоғамдық
пікірлер, үйрету-жаттықтыру, арнайы тәрбиелік ситуация. Мысалы: естімейтін
немесе құлағы нашар еститін балаларды- борыштық сезімге, жауапкершілікке,
белсенділікке жаттықтыратын өндірістік бригада, шефке алу жұмыстары болып
табылады.
2-топ. Жеке адамның сапасын, мысалы, ұғым, баға беру, пайымдау,
пікір айту, сендіру сияқты ұғымдарды естімейтін және нашар еститін
балалардың санасында қалыптастыру. Бұл топтың әдістері:саяси, этикалық
әңгіме, әңгімелесу, пікірталас, лекциялар т.б. Бұл әдістердің естімейтін
және нашар еститін оқушылар санасына ықпал жасауда маңызы өте зор. Осы
тұрғыдан естімейтін және нашар еститін балаларды өмірдің, еңбектің қоғамдық
нормасына қалыптастыру қажет. Ал, бұл балаларға осы нормалар жөнінде
білімді пайымдауды, баға беруді талап етеді. Бұл жағдай естімейтін және
нашар еститін балалардың өмірлік поэзиясын, яғни көзқарасын сипаттайды.
Естімейтін және нашар естиітін оқушылардың санасын тұрақты
қалыптастыру үшін, көбінесе педагогтармен тәрбиешілер- әңгіме әдісін
қолдануды жөн көреді. Мұндай балалар, яғни, естімейтін және нашар еститін
балалар әңгіме әдісінде саяси, эстетикалық мәселелерді талдауға белсене
қатысады. Олардан тиісті қорытынды шығару үшін ойланады, ақылға салып
түсінеді. Әңгіме әдісін, естімейтін немесе нашар еститін балаларды іске
асыру үшін, педагогтар мен тәрбиешілер, мына келесі талаптарды есте сақтауы
қажет. Тақырыптың көкейкестігі, яғни өмірге қажеттілігі балалардың
мүддесіне жауап беруі тиіс. Әңгіменің мазмұны естімейтін және нашар
еститін балалардың жас ерекшелігіне сәйкес баяндалуы қажет.
Әңгіменің тақырыбына сәйкес, техникалық құралдар, тиімді көрнекілікті
пайдаланған жөн. Сөздік дайындық жұмысы, жоспар, уақыты мен өміріне
байланысын, пікірталас әдісін, біз, естімейтін және нашар еститін балаларға
арналған мектептің жоғарғы сыныптарындағы оқушыларға өз пікірін айтуын,
баға беруін сенімін қалыптастыруға қолданамыз. Пікірталас тақырып бойынша,
естімейтін және нашар еститін оқушы өзінің көз-қарасын, ойын дәлелдейді.
Сонымен бірге,басқаның пікірін тыңдауға үйренеді, келісу немесе таласу
пікірлері де пайда болады. Естімейтін және нашар еститін оқушыларға
арналған мектептерде пікірталас оқушыларды қателікпен, жалған
көзқарастармен күресуге , түзетуге бағытталған. Естімейтін және нашар
еститін оқушылардың ойлану сапасын жақсартуға, талаптануға, ойлау процесін
түзетуге, тиіс кемістігін жоюға, сөз қорын байытуға мақсатталған бірден-бір
әдіс- пікірталас. 3- топ. Мадақтау және жазалау әдістерін- естімейтін және
нашар еститін балаларға арналған мектепте өткізілетін тәрбиелік шаралардың
сапасын және тиімділігін арттыру үшін, кейде адамгершілік тәрбиесішісінің
әдістері көмектесуді қажет етеді. Бұл жағдайда мадақтау мен жазалау
әдістері пайдаланылады.
Мадақтау- тәрбиеленушіні іс-әрекетінде және мінез-құлқында
белсенділікке ынталандыру.
Жазалау- бұл балаға қоғамдық талап қою, оның мінез-құлқында байқалатын
теріс қылықтарды тежеу тәсілдері. Жазалау үшін, оның шындығын толық білу
керек, сонымен бірге, ұжым пікірі жазалау жайында болғанда ғана, баланы
жазалауға болады.
Дене жаттығуларының мәні- ұйқыдан тұрғаннан түнгі ұйқыға жатқанға дейін
бала әдетте 6 сағаттан артық уақыт бойында қозғалыста жүреді. Ал, мектеп
табалдырығын аттағаннан олардың жүріс-тұрысы, қозғалысы, таза ауада
болатын уақыты әлдеқайда азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Сөйтіп, олардың
қозғалыс белсенділігі 50 пайызға дейін кемиді де, ағзаның дұрыс өсуіне кері
әсер етеді. Зерттеулер көрсеткендей, баршамызға белтілі мектеп оқушыларының
80 пайызынын ағзасында ақау болады. Әрине, жұмасына өтетін 3 сағат дене
тәрбиесі сабағы ағзаның күнделікті қозғалыс қажеттілігін шамалап болса да
қанағаттандыра алмайды. Ендеше, балалардың күнделікті дене қоғалысының
орнын толтырған күнде ғана Бүлдіршіндерді дені сау етіп тәрбиелей алады
екенбіз. Міне, осыған орай не істеу керек деген сұрақ туындайды. Мектеп
табалдырығын аттаған бірінші сыныптың оқушысы мектеппен қалай танысса, дене
тәрбиесі сабағымен де солай танысуы қажет. Ал, мектептегі жалпы дене
шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының басқа пәндермен салыстырғанда өзіндік
ерекшелігі бар. Оқушылар спорт залға, алаңға арнайы спорттық киіммен ғана
шығуға болады десек, Бұл оларға қойылатын - алғашқы басты талап. Дене
шынықтырумен шұғылданудың бастамасы таңертеңгілік бойжазу жаттығулары болып
табылады. Таңертеңгілік бойжазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында
өткізуге болатындығын дәл кесіп айту қиын. Себебі әркім уақытын өзінше
пайдаланады. Бір оқушы 20 минут уақытын кетірсе, екіншісі 30-40 минут
жасайды. Сондықтан таңертеңгілік бойжазу жаттығуларын өткізу — әркімнің өз
қалауы бойынша жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Таңертеңгілік бойжазу жаттығуларын әрине мүмкіндік болғанша далада өткізген
дұрыс, кейінгі жылдары мектепте өткізіліп жүр. Бұл жылдың жылы
маусымдарында ғана емес, қыс мезгілінде де қатал сақталуы керек. Жаттығу
керіліп-созылудан басталады, олардың түрлері үй жағдайында басқаша да,
далада бөлек болады. Ата-аналар өз балаларының таңертеңгілік бойжазу
жаттығуларының дұрыс орындалуын қадағалап, бақылап отыруы керек. Бала
далаға шыққан бетте жаттығулар жасайтын орынға жеткенше алғашқыда тез
жүріп, содан жүгіруді бастап, бара-бара жылдамдықты үдете түседі. Ең әуелі
жүруден бастаудың мәні қан айналу процесі мен ішкі мүшелерді жүктемеге
даярлайды. 5-10 минут уақыт жүгіріп, одан кейін тұрып қалмай, керіліп-
созылу жаттығулары басталады. Кеудені кере дем алып, иық, кеуде, белді
козғайтын жаттығулар орындайды да, содан ары қарай күрделендіре береді.
Мектепте ұйымдастырылатын дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының ең алғашқы
бастамасы күнделікті өткізілетін сабаққа дейінгі бойжазу жаттығулары.
Мұндай жаттығуларды орындаудың мақсаты - бала ағзасын алдын ала жұмысқа
дайындап, жұмыс кабілеттілігін арттыру және олардың сыныпта дұрыс отыруды
қалыптастыру. Бастауыш мектептерде таңертеңгілік бойжазу жаттығуларын сыкып
мұғалімі өткізеді. Оған мұғалімнің мүмкіндігі болмаған жағдайда Бұл міндет
әр сыныптың сауықтыру жұмысын ұйымдастырушыға жүктеледі. Бұл ретте партаның
қасында тұрып далада өткізілмеген жағдайда орындалатын 15 минуттық,
жаттығулардың қайталану реті ескеріледі. Содан жаттығулар біртіндеп
күрделендіріледі, жүктеме арта түседі. Жаттығулар жүйесі апта сайын
өзгеріп тұрады. Бұл жаттығулардың кейбіреулерін оқушыларға дене шынықтыру
сабағында үйретуге болады. Жаттығуларды дайындаған кезде оқушылардың
маусымға байланысты киім ерекшеліктері ескеріледі. Сыныптың сауықтандыру
жұмысын ұйымдастырушысы жаттығуды алдымен өзі орындап көрсетеді. Бұл
бойжазу жаттығуларын бастауыш сынып оқушылары араға 10 минут салып 6-8 рет
орындайды.
Таңертеңгілік бойжазу жаттығулары мазмұнына карай 4 топқа бөлінеді:
1. Алғашқы жаттығуларды ұйымдастыру келесі жаттығуларға дайындық
ретінде орындалады;
2. Керіліп-созылу жаттығулары партада дұрыс отыру
мақсатында орындалады;
Тыныс мүшелері мен ағзаның кан айналымына әсер ететін жаттығулар
орында тұрып аздап жүру, секіру, жүгіру, отырып-тұру т.б;
Қол-аяқтың бірдей қимылына, яғни денені дұрыс ұстауға
арналған '
жаттығулар. Таңертеңгілік бойжазу жаттығуларының ойдағыдай өтуі, негізінен,
ұйымдастырылуына байланысты. Және де ата-аналардың балаларын сабаққа
ертерек жіберулері Бұл істің негізгі ұйытқысы болады.
Сабақ үстіндегі сергіту жаттығуларының негізі мақсаты сабақтан шаршап
отырған оқушылардың көңіл-күйін көтеру, осылайша денені сергіту арқылы
жұмысқа қабілеттілігін арттыру және партада отырғанда денелерін дұрыс
ұстауға дағдыландыру. Сергіту жаттығуларын сабақ үстінде мұғалімнің өзі
болмаса, күні бұрын дайындаған сыныптың ұйымдастырушысы өткізеді. Сергіту
жаттығуларының орындалу уақыты ең көп болғанда 3 минуттан аспауға тиіс.
Сергіту жаттығулары балалар сабаққа көңіл қоймай, қозғалыс көбейе бастап,
шаршағандары байқалған кезде өткізіледі. Ал, жалпы жаттығуды қай кезде
орындауды мұғалімнің өзі шешеді. Жаттығу кезінде терезені ашып, сыныпты
желдету қажет. Балалар үстеріндегі киімдерінін біраз түймелерін ағытады.
Белдіктерін де босатуға болады. Содан кейін ғана мұғалімнің нұсқауымен
парталарында отырып-ақ 1-3 минут аралығында сергіту жаттығуларын орындайды.
Сергіту жаттығулары соңғы үш сабақта міндетті түрде өткізіледі. Жалпы
алғанда сергіту жаттығулары сабақ оқуға кедергі болмайтындай етіп
ұйымдастырылады. Жалпы бастауыш мектеп мұғалімдері ойынды тәрбие құралының
негізі ретінде пайдаланулары керек.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене
тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді
объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды
[7].
Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене
тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның
қызметі мен кұрылымын танып, білудің кажеттілігі білім мен тәрбие
талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету
үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес,
ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі
екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене
тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне,
өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді.
Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын,
дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта бастауыш сынып мұғалімідерді
дайындауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей
байланысты. Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, -
өзгермелі өмір жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер
кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі
міндеттерін жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін
меңгерген маман даярлаудың маңыздылығы артуда [8].
Оқушылармен студент жастардың дене тәрбиесін және жеке тұлғаның дене
мәдениетін қалыптастыру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау
болған М.Таникеев, Т.А. Ботағариев, А.Б. Нүрлыбекова, Б.А. Тойлыбаев,
Ж.К.Оңалбек, А. Қарақов, Қ.Т. Жанабаев, Б.М. Сапарбаев, Е.Мұхитдинов және
т.б. Ал жоғары оқу орындарында болашақ маман дайындау мәселелері бойынша
маңыздылығы жоғары зерттеу жұмыстары орындалған (В.А. Сластенин,
Б.К.Момынбаев, С.С.Смаилов, Н.Д.Хмель, М.Ә.Құдайқүлов, Қ. Бөлеев,
М.Н.Сарыбеков, Л.Ә.Байсерке, А.А.Саипов, О.С.Сыздықов, Е.Омар, Л.С.Сманов,
А.А.Жолдасбеков жэне т.б). Жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік ортамен
оның тарихи аспектілері (А. Г.Қазмағамбетов, Л.К.Керимов, В.А.Ким,
К.Ж.Қожахметова т.б.) білім Мазмұнын жаңарту және дамыту (Т.С.Садыков,
А.Е.Әбілқасымова, С.А.Әбдіманапов, Б.Т.Кенжебеков, Ш.Таубаева,
А.Қ.Аренова, С.М.Кеңесбаев, Қ.Ералин, К.М.Беркімбаев жэне т.б.). мәселесін
зерделеген зерттеулер бар. Ал, Қ.И.Адамбеков, С.И. Қасымбекова, В.В.
Сериков, А.С. Иманғалиева, Т.Т. Галиев т.с.с. қазіргі кездегі педагогтар
болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың психологиялық - педагогикалық
негіздеріне көңіл бөлген. Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім
мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады жэне ол жеке тұлғаның
жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық
еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке дайындауға
қызмет етеді. Демек, бастауыш мектепте болашақ мамандарды кәсіби дайындау
денсаулығы мықты, жан-жақты дамыған, алуан түрлі дене және ақыл-ой
еңбектерін тәрбиелеуге қабілетті ұрпақты дайындау жөніндегі мемлекеттік
қажеттілік талаптарына байланысты жүргізілетін іс. Қазақстан Республикасы
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының алға қойып отырған
басты міндеттерінің бірі - халықаралық білім жүйесіне ену. Жоғары білімді
дамытудың жаңа ұлттық тұжырымдамасы мен бағдарламасына, жоғары білімдегі
құрылымдық өзгерістерге байланысты білім мазмұнына оның жаңаша
педагогикалық негіздерін енгізу қажеттігі туды, біздің зерттеуіміз дене
тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға бастауыш сынып мұғалімідерді дайындау
үдерісі тұрғысынан қарастырылды. Республикамыздағы білім беру саласында
және әртүрлі қолдану салаларына байланысты жаңа бағыттағы спорт, дене
тәрбиесі жүйесі бойынша мамандарға деген сұраныстардың артуы, оларды
дайындаудағы білімділігі мен қабілеттілігі, біліктіліктің қазіргі
талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және
болашақ педагогтардың кәсіби даярлығын, білім стандартына, мазмұнына сай
жетілдіру мәселелері көкейкесті мәселе болып отыр. Көрсетілген міндеттерді
толық жүзеге асыру дене тәрбиесі жүйесіне тікелей байланысты. Дене
тәрбиесін жүзеге асыру - денсаулықты нығайту, білім беру, дамыту, тәрбиелеу
міндеттерін шешуге арналған педагогикалық жұмыстардың бірі бола отырып,
жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-қуатын нығайту, дене
мүшелерін гигиеналық негіздері мен дене-қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне
әрі, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын орындап, өзін-өзі үнемі
дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды. Болашақ ұрпағымыздың
денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп мұғалімінің жеке
басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке тәжірибелік дайындығының
дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай оқушылардың дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға бастауыш сынып мұғалімідерді
даярлау ісін кәсіби дайындықтың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек.
Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі әлеуметтік міндеттерді шешуге
араласумен бірге оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие
міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі де болуы тиіс.
Өмірге келгеннен кейінгі алғашқы үш ай ішінде нәресте әлі денесін игере
алмаса да жарық сәулесін, дыбысты, адамның қозғалысы мен даусын сезінеді.
Үш айлығында бала етбетінен жатып басын көтеріп ұстай бастайды. Алты
айлығында еңбектеуге, тұруға әрекет жасайды және толық отырады. Екі жастағы
кезеңінде баланың қоршаған ортаны танымы елеулі жетіледі, тәжірибесі
кеңейеді. Ол еңбектейді, ұстайтын тірек арқылы тұрады, қолымен ойыншықтарды
ұстайды жэне оны тастайды. Бір жаста жүре бастайды. Екі жасында жүреді,
өрмелейді, заттармен әртүрлі қимылдар жасайды (сырғанау, затты лақтыру,
орын ауыстырып қою т.б.). Қозғалыстың дамуы қоршаған ортаның әрекет
қимылына негізінен еліктеу түрінде пайда болады. Ерте балалық шақ кезеңінде
(1-3 жас) артық қозғалыс әрекетінің артуы, оны өз бетінше еркін меңгеруінің
дамуымен қатар пайда болады. Бұл кезде бала қысқа жол белігінде жүру
бағытын сақтауға, белгі бойынша қозғалысын өзгертуге, екі қозғалысты
кезекпен орындауға, тапсырылған ырғаққа бағынуға қабілеті артып, біртіндеп
аяғымен жиі басып жүру жүгірумен алмасады. Екі аяқпен секіре білу,
гимнастикалық швед қабырғасымен немесе сатымен өрмелеуде қолмен, аяқпен
кезекпен қозғалу, қолайлы етіп лақтырған допты қағып ала білу қабілеттері
қалыптасады Төрт жасында шаңғымен қозғалудың қарапайым формаларын,
велосипед айдауды үйренеді. Бес жасқа келгенде баланың өмірдегі іс-әрекеті
үнемді, қуатты болады. Тапсырманы жақсы орындауға деген талап, қызығушылық,
барынша дәл, әдемі қимыл әрекеттерді орындауға деген түсінік пайда болады.
Табиғи қозғалыс әрекеттерін меңгеруге ғана емес, аяқтың, кеуденің,'бастың
затпен және затсыз талданатын қозғалыстарына қолайлы жағдай жасалынады.
Ұжымдық, топтық қимыл-әрекеттерді күрделілендіру мүмкіндіктері артады
(сапта орнын табу, әріптесімен доп лақтырысып және қағып ойнау), 6-7 жасқа
қарай бұлшық ет күштері артады, қозғалыс икемділігі дамиды. Алдында
қалыптасқан біліктілік, дағдыға айналады. Мектепке дейінгі үлкен жастағы
баланың бағытын, амплитудасын, жылдамдығын, қозғалыс ырғағын, қозғалыс
сипатын өзгерту, әртүрлі өнер көрсету бағытын айыруға қабілеті жетеді.
Мысалы, олар жануарлардың, құстардың қимылын салады, жолдастарының
жаттығуды орындау барысындағы және күрделі емес қозғалыстарындағы
қателіктерін көреді.
Сол сияқты, ол өзгеріп отыратын әртүрлі жағдайларға бейімделуді талап
ететін қимыл әрекеттерді жасайды (ойын бастаушыдан қашу), бірнеше қимыл
қозғалысты үйлестіре алады (қолды шапалақтаудан соң допты лақтырып, қағып
алу, секіріп жүгіру және т.б.)- Дене жаттығуларының негізгі әдістерін
жүйелі түрде үйрену үшін мүмкіндік туады. Мектеп жасына -дейінгі балалар
бақшасына барып жүрген үлкен балалар (6-7 жастардағы) мектепке оқуға дайын
болу үшін келесі көрсеткіштерді көрсетуі тиіс: ол жеңіл, ырғақпен жүреді,
жүгіреді, жіңішке тірек жолағымен тепе-теңдік қалпын сақтап жүреді (тақта,
ені 15-20 см ұзын орындық, бөрене), бір орыннан және жүгіріп келіп, қуатпен
жерден серпіліп секіреді және жерге жұмсақ, жеңіл аяқ басады (70 см
ұзындыққа, 40 см биіктікке), доп және басқа да жеңіл затты бір қолымен
құлаштап серпіп лақтырады, сонымен бірге екі қолмен жоғарыдан темен және
төменнен жоғары лақтырады, алақаньшың көлеміне лайық допты қағып алады,
гимнастикалық сатымен жоғары, төмен, жанына қарай аяқ-қолды бір уақытта
қозғап өрмелейді, шаңғымен сырғанайды, сонымен бірге, жалпы дамыту
жаттығуларды және музыканың сүйемелдеуімен күрделі билерді орындайды,
бірнеше қимыл-қозғалыс ойындарын ойнай біледі. Барлық мектеп жасына дейінгі
балаларга барынша жалпылама тән дене тәрбиесінің келесі міндеттері болып
табылады:
Сауықтыру міндеті. 1. Шынығу - сыртқы ортаның әсеріне ағзаның
төзімділік қарсы әсері күшін арттыру. Бұл міндетті шешуде мұқият байқауды
және біртіндеп баланың тері қабаты арқылы жоғары деңгейде жылу бөлетінін ,
ескеруді талап етеді.
2. Сүйек құрылысы, буын-байланыс аппаратының, омыртқалардың
физиологиялық иіндерінің (изгибтерінің) дұрыс және өз уақтында дамып,
қалыптасуының, сонымен бірге, барлық бұлшық ет топтарының шамалас тең. Дене
тәрбиесі жүйесінің негізгі топтарындағы жалпы дене дайындығының тіптік
сипаттамасын білу мұғалімге дене тәрбиесінің көпшілік процесін әртүрлі жас
ерекшелігі топтарындағы тиімділікті сақтап дұрыс ұйымдастыруға (оқушылардың
міндетті сабағы жүйссін қосып) мүмкіндік береді, сонымен бірге дене
тәрбиесінің міндетті түрдегі нормаларын, ерікті түрдегілерімен сауатты
үйлестіру дене тәрбиесінің жалғасатын кәсіптік және спорттық сала бағыттары
үшін құнды база жасайды. Мектеп жасына дейінгі жас - бала дүниеге келгеннен
мектеп партасына отырғанға дейінгі, яғни адамның жеке тұлға болып
қалыптасуының кәне жас бала ағзасы дамуының ең маңызды кезеңі. Бұл
жастардағы балаларда мықты денсаулық жүйелі ақыл-ой, өнегелілік және дене
дамуының негізі каланады. Мектеп жасына дейінгі балаларды жан-жақты
тәрбиелеу жүйесінде дене мәдениетіне тәрбиелеу аса ерекше маңызды орын
алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.д., доцент
Б.Ортаев
2015
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін ойындар негізінде
арттыру (дене тәрбиесі пәнін оқыту мысалында)
5В010200- Мамандығы- Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
СПМ-015 тобының студенті
Орындаған:
Шамшиева Малика
Ғылыми жетекші,
П.ғ.к., доцент:
Ү.Рахмет
Түркістан 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәнінде ойынның маңызы мен
ерекшеліктері
1.1 Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәніндегі оқушылардың
белсенділігін қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5- 22
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі пәнінде белсенділік
қабілеттерін дамытудағы ойынның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23-30
ІІ Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі пәнінде белсенділігін
арттыру әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесінде ойын түрлерін
қолданудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31-60
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесі пәнінде ойын арқылы
белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .61-65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .66-67
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...68
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Мектепте дене шынықтыру сабағы - міндетті
пән. Себебі мектептегі дене шынықтыру сабағы оқушылардың дене тәрбиесінің
міндеттерін нақтылы жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.
Қазақстан Республикасының дене шынықтыру және спорт
турады заңының 9-бабының 1-тармағына сәйкес міндетті дене тәрбиесі
сабақтары бүкіл оқу кезеді бойынша аптасына мектепке дейінгі мекемелерде
кемінде 8 сағат, жалпы білім беретін мектепте кемінде 3 сағат, кәсіптік
техникалық мектептерде, колледждерде, лицейлер мен жоғары оқу орындарында
кемінде 4 сағат жүргізілу міндеттелінген. Бұған қосымша елімізде 2001-2005
жылдарда дене шынықтыру мен спортты дамыту шараларын жүзеге асыру туралы
Үкіметтің 2001 жылғы 6 сәуірдегі №462 және Білім министрлігінің 2002 жылдың
21 маусымындағы №506 бұйрығына сәйкес 2001 жылдан бастап ұлдар мен қыздарды
бөліп оқыту және жергілікті қор есебінен бағдарламаның өзгермелі бөлімі
негізіне 3 сағат қосу көзделген [1]. Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны дене
шынықтыру жөніндегі оқу бағдарламасында және спорт теориясы мен практикасы
жөніндегі факультативтік сабақтар бағдарламасында, сондай-ақ Жалпы білім
беретін мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы ережеде (1971 ж.)
алып көрсетілген [2]. Бұл құжаттарда денсаулықты және ағзаны нығайтуға,
қимыл-қозғалыс дағдылары мен икемділікті, төзімділігі, шапшаңдықты
қалыптастырып, дамытуға баса назар аударылған.
1) Әр адамның өзінің денесін жастайынан шынықтыратын, гигиена саласында
және медициналық, көмек бере алатындай білімі болсын, салауатты өмір салтын
рухтанатын болуы керек деген міндет қойылды.
2) Өзгермелі бөлімде мұғалімнің, оқушылардың, мектептің қалауы бойынша
белгілі бір спорт түрін немесе бірнеше түрін тереңдетіп оқуларына болады.
Әрине, мұндай жағдайда мұғалімнің арнайы даярлығы, ал оқушылардың ынтасы
мен оған деген қызығушылығы болуға тиіс.
3) Сонымен бірге өзгермелі бөлімнің біраз уақытын ұлттық ойындарды
меңгеруте, әртүрлі дене жаттығуларын меңгеруге, ойындар, жеке қарсыласу
әрекетгеріне бөлінуі де мүмкін.
4) Мұғалімнің өзгермелі бөлімнің маңызды материалдарын мектеп
әкімшілігінің келісімімен әр жылда өзгертіу мүмкіндігі қарастырылған.
Дегенмен де жер жағдайына және ұлттық ерекшеліктерге байланысты материалдар
өз маңызы мен мазмұнын өзгертпеуі тиіс.
Ойындарды дене тәрбиесіне тигізер ықпалына сәйкес шартты түрде мынадай
топтарға бөлуге болады:
1). Ептілікке баулуға арналған ойындар.
2). Жылдамдыққа баулуға арналған ойындар.
3). Күштілікке баулуға арналған ойындар.
4). Төзімділікке баулуға арналған ойындар.
5). Ырғақтылыққа баулуға арналган ойындар.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігінің 2002 жылғы 12
желтоқсандағы №868 бұйрығында "2002 жылғы 5 тамыздагы №598 бұйрығына
қосымшалар мен өзгерістер" енгізілгеніне сәйкес қозгалмалы үзіліс оқушылар
арасында дене тәрбиесін ұйымдастыру шараларының міндетті бөлігі болып
есептеледі және күнделікті сауықтыру-шынықтыру шаралары ретінде күн
тәртібіне енеді деп көрсетілген [3]. Оның құрамына:
1). Қимыл қозғалыс, спорттық ойындар эстафеталары.
2). Би ырғақтары, бал биі (би) және ТМД халықтары билері.
3). Жалпы шынықтыру және ырғақты гимнаспоса.
4). Президент сынамаларын орындауға дайындау жаттығулары: 4.1. 100 м.
жүгіру.
Кермеге тартылу (сан рет).
Арқамен жатып денені көтеру (мин.сан).
Жүгіру-жүру.
5. Саптық дайындық.
Денсаулық сағаты бастауыш сыныптар мен бір аусымда оқылатын
мектептердің барлық оқушылары үшін 2-3 сабақтардан кейін, ұзақтығы 45 минут
өткізілуі көзделді Сондықтан сабақ кестесінде Денсаулық сағаты үшін
белгілі бір уақыт белгіленді. Ол негізінен ашық ауада өткізілді. Сонымен
қатар ол жергілікті жағдайларға қарай және оқушылардың санына сәйкес оқу
күнінің басқа уақытында да өткізілуі мүмкін болды. Ауа райы қолайсыз болған
жағдайларда Денсаулық сағатының орнына кесте бойынша басқа сабақ өткізу
ұсынылды.
Бастауыш сыныптарда дене тәрбиесінің маңыздылығын айта келе біз
диплом жұмысының тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін
ойындар негізінде арттыру (дене тәрбиесі пәнін оқыту мысалында) деп
таңдадық. Осы диплом жұмысын жазу барысында алға қойған мақсат-
міндеттеріміз төмендегідей:
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына дене тәрбиесі пәнінде
ойындар арқылы белсенділікке тәрбиелеу.
Зерттеудің міндеттері:
1) Зерттеу нысанасының бағыты мен оның құрылымын терең танып білуге
мүмкіндік беретін педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, т.б.
әдебиеттер қорындағы теориялық білімдерді игеру;
2) Бастауыш сыныптарда дене тәрбиесі пәніндегі оқушылардың белсенділік
қабілеттерін арттырудағы ойынның тиімділігін көрсету;
3) Дене тәрбиесі сабақтарында ойын құралдарын пайдалану арқылы
оқушылардың белсенділік қабілеттерін дамыту барысындағы
өз іс-тәжірибемнен сараптама жасау, тиімділігін көрсету.
4) Зерттеу нәтижесі бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеудің обьектісі: Бастауыш білім беру жүйесінде ойынның
дене тәрбиесі пәні сабағында қолданыс табу мүмкіндігін анықтау.
Зерттеудің әдісі: Бақылау, байқау, ойындар, әңгіме.
Зерттеудің пәні: бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәні.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, бөлім, қорытынды, және
пайдаланған әдебиеттер тізімін құрайды.
І Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәнінде ойынның маңызы мен
ерекшеліктері
1.1 Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі пәніндегі оқушылардың
белсенділігін қалыптыстыру жолдары
Дене тәрбиесі - тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып дамыту
процесінің негізгі бір саласы. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің
калыпты жетілуін, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке,
Отанды қорғаута дайындауда аса маңызды қызмет атқарады. "Дене тәрбиесі —
адамның денсаулығының нығайтып, оңтайлы, қимыл-әрекеттерін калыптастыратын
адамгершілік қасиеттері мен ерік-жігерін жетілдіретін негізгі тәрбие
бағыттарының бірі. Дене тәрбиесі төзімдітік, шыдамдылық бахылдық
табандылық, қасиеттерді шыңдайды. Сондай-ақ, дене тәрбиесі ерік-жігері
мықты, тәртібі, батыл және белсенді, өз Отанын қорғауға лайықты жас ұрпақты
ойдағыдай әзірлеуде аса маңызды әлеуметтік міндеттерді атқарады. Дене
тәрбиесі жастарда ақыл-ой еңбек әрекетінде нәтижелі жұмыс істей алатын сапа
қасиеттерін калыптастыруға да ықпал етеді. Дене тәрбиесінің. көздейтін тағы
бір мақсаты балалардың дене мәдениеті және спортпен айналысу
қызығушылықтары мен қажеттіліктерін ояту, ынталандыру және дененің дамуы
мен денсаулықты нығайтудың психо-физиологиялық негіздерін терең
ұғынуларына, сонымен қатар ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалыкқ т. б.
Тәрбие салаларының дамуына да ыкпал ету мүмкіншіліктеріне жағдай жасау.
Егер де базалық бөлім дене тәрбиесі саласында жалпы білім даярлығының
мемлекеттік үлгісінің негізі болса, онда өзгермелі бөлім жер жағдайына,
ұлттық ерекшелікке, мұғалімнің және оқушылардың, мектептің қалауы бойынша
және оның материалдық, базасының жағдайын ескере отырып құрастырылады. Ол
үшін:
1). Мұғалім оқу жылының басында сынама (тест) жүргізу арқылы
окушылардьщ дене жаттығуларының жай-күйін анықтайды, олардағы дене
даярлығының төменгі-жоғары дәрежесін анықтап, өзгермелі
бөлімді құрайды. Дене тәрбиесінің ықпалы әсіресе жүйке жүйесінін қызметін
шынықтыру мен жетілдіруде маңызы ерекше. Орталық жүйке жүйесінен әртүрлі
дене мүшелерінің арасындағы жүйкелік күштердің өтуін тездетеді, жүйке
процестерінің қызметін жандандырып, тұрақтандырады.
2. Дене тәрбиесінің міндеттері және мазмұны
Дене тәрбиесінің мәнін ашу барысында оның
міндеттері мен мазмұнын анықтау қажеттігі туындайды.
Дене тәрбиесінің міндеттері мынадай:
• денсаулықты нығайту, ағзаны шынықтыру және дененің
дұрыс қалыптасып дамуын, мүсіннің сымбатты болуын
қамтамасыз
ету; ақыл-ой және дене күштерінің жұмыс істеу
қабілеттерін
көтеру;
• дененің негізгі қимыл-қозғалыс сапаларын (күштілік, ептілік,
шыдамдылық, шапшаңдылық) калыптастыру; гигиеналык, дағдыларды
қалыптастыру;
• дене шынықдыру және спорт саласында арнаулы білімдер
беру; адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу (батылдығы,
өжетгілігі,
қайсарлығы, табандылығы, тәртіптілігі, жауапкершілігі, ұжымшылдығы
т.с.с);
• дене және спорт ойындарымен үнемі және жүйелі айналысуға
қажеттілігін тәрбиелеу;
• дененің әрқашан сау болуына, сергектікке, өзіне және
айналасындағы адамдарға әрқашан қуаныш әкелуге
ұмтылысын тәрбиелеу т.с.с.
• ұлттық ойындарды игеру және олардың пайда болу және даму
тарихымен танысу, әдіс-тәсілдерін білу.
Ақыл-ойдың дамуы, рухани күштер мен қабілеттердің дамуы көп жағдайда
адамның денсаулық жағдайымен, оның төзімділігінен, жүйке жүйесінің
мықтылығымен айқындалатын болғандықтан, ол дене тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырылады. Нарықтық экономика жағдайында адамның жеке
басының саулығы, оның дене күшінің мығымдылығы оның жеке басының ерекше
құндылығы болып саналады. Сондықтан спорт әрбір адам үшін өмірдегі қажетті
құндылық болып есептеледі.
1-сурет. Ойындар арқылы оқушыларды дене тәрбиесі пәнінде белсенділікке
тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі эстетикалық тәрбиемен де тікелей байланысты. Оның
барысында баланың дене бітімі, қимыл-қозғалысына қатысты эстетикалық
талғамы, бағалауы, көзқарасы қалыптасып дамиды. Дене жаттығулары қимыл-
қозғалыстағы әсемдікті көре, бағалай білуге үйретеді және онда
үйлесімділіктің болуына тәрбиелейді. Дегенмен Денсаулық сағатын
ұйымдастыру, оған әдістемелік бағыт беру дене тәрбиесі мұғалімдеріне және
әскери жетекшілерге жүктелді. Олар мектеп мұғалімдерін арнаулы даярлықтан
өткізіп, "Денсаулық сағатын" ұйымдастыруға және өткізуге байланысты барлық
мәселелер жөнінде кеңес беруге міндеттелінді "Денсаулық сағатын" өткізуге
жалпы басшылық жасау мектеп директорлары және олардың орынбасарларына
тапсырылды. Денсаулық сағатын өткізу мектептің спорт базасын және жақын
орналасқан стадион аландарын, бассейіндер және спорт ғимараттарын, қандай
да мекемелерге бағынатындығына қарамастан пайдалану ұсынылды. Білім және
ғылым министрлігінің 2002 жылғы 21 маусымындағы №506 және Әділет
министрлігінде тіркелтен №1919 бұйрығына сәйкес (17.07.02ж.). Анатомиялық-
физиологиялық және психикалық ерекшелітері ескеріле отыра, егер сыньптағы
оқушылар саны 25-тен асса, әр топтағы ұлдар немесе қыздар саны 10—12 ден
асса, 5-11 сыныптар аралығында бөлініп оқытылуы қажет. Оған негіз, орта
және жоғары буын оқушылардың жасында олардың дене мүшелерінде және
психологиясында ары қарай дамуы күрделенеді, 13-14 жастан бастап қыз
балалардың күштік жүктемесі ер балалармен салыстырғанда едәуір төменірек
болып келеді Сол себепті қыз балалармен жаттығулар жүргізгенде
жаттығулардың басымдылығы ырғақты жаттытулардың, гимнастикалық және ауыр
емес снарядтар қолдану арқылы ұйымдастырылуы тиіс. Тәуелсіз еліміздің өсіп
келе жатқан ұрпағын тәрбиелеудің ажыратылмас бөлігі ретінде бастауыш мектеп
оқушыларының дене шынықтырудан тәжірибелі білім, тәрбие алуы, ден
саулығының жақсы болуы, бір жағынан, оның болашақ өмірге дайындығы болса,
екінші жағынан, қоғамдық өмірдің белсенді мүшесін тәрбиелеуге көмектеседі.
Бастауыш мектепте басқа пәндермен қатар дене шынықтыру сабағынан да жүйелі
білім мен тәрбие беріліп, олардың дені сау болып өсуіне ерекше көңіл
бөлінеді.
Мектеп жасында, негізінен психологиялық қабілеттері – есте ұстау,
ерік аңғарымдылығы қалыптасады. Бұл кездегі қимыл ойындары, оның барлық
қабілетінің ұшталуына, қалыптасуына барынша зор әсер етеді. Мысалы: балалар
бірін-бірі ұрып, қашып ойнайды. Бала өзіне сырт жағынан қашан қол тиетінін,
ішкі зор дайындықпен күтіп тұрады, онан кейін зыта жөнелу қажеттілігін
біледі. Денесіне арт жағынан біреу ұрғаннан кейін ми дереу аяқты қозғау,
яғни жүгіру керектігі жөнінде бұйрық береді. Бала бұл бұйрықты бірден
орындауға төселеді. Мектеп жасында баланың ерік-жігері қалыптаса бастайды.
Бұл шақтағы қимыл ойындары баланың санасын дамытады, қимыл шапшаңдығына,
бағытты аңғаруға, өзін-өзі билей білу, ерік-жігер сияқты психологиялық
қабілеттерін жаттықтырады, қалыпқа келтіреді.
Педагог В. Сухомлинский тәрбиеде ең негізгі орынды ойынға береді.
Әлеуметтік тәрбиеде ойын кейбір кезеңдерде ерекше педагогикалық мәнге ие.
Ойын барысында баланың мінезін бақылауға болады. Себебі ойында оның өзіне
тән ерекшелігі көрінеді.[4] Сондықтан баланың ойынын бақылау – оның
мінезін қадағалауға көмектеседі. Ойын баланы қоршаған өмірге еркін кіруге
даярлайды, өмір туралы қарапайым түсінік береді, бұл кезеңде баланың
қалыптасуына жағдайлар жасалуы көзделеді. 7 мен 9 жас аралықтарының өз
ерекшеліктері, адам дамуында атқаратын зор ролі бар. Бұл кезең баланың
жетілу кезеңі деп атайды. Бұл физиологиялық және психологиялық жағынан
ерекше атап өтетін кезең.
Бұл кезеңнің ерекшеленетін себебі: Бала алғаш рет мектеп
табалдырығын аттайды, сабақтардан тез шаршайды, бұрынғыдай қимылдай
бермейтін болады. Өйткені бұған дейін балалар үнемі қозғалыста болады,
ойнайды, жүгіреді, ертеден ұйқыға жатқанға дейін 6 сағаттан аса қозғалыста
болады [5]. Ал мектеп табалдырығын аттағаннан кейін жүріс-тұрысы, қозғалысы
таза ауада болатын уақыты әлде қайда азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Бұл
олардың ден саулығының қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Зерттеулер
көрсеткендей мектеп оқушыларының 80 пайызының организмінде ақау болатыны -
осының дәлелі. Әрина аптасына 3-ақ рет болатын дене шынықтыру сабағы
организмнің күнделікті қозғалыс қажеттілігін қанағаттандыра алмайды. Мектеп
табалдырығын аттаған 1 – сынып оқушысы мектеппен қалай танысса дене
шынықтыру сабағымен де солай танысуы керек . Ал мектептегі жалпы дене
шынықтыру, сауықтыру жұмыстарының басқа пәндермен салыстырғанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Оқушылар спорт залға, алаңға арнайы спорттық киіммен
ғана шығуы тиіс десек, бұл – оларға қойылатын алғашқы талап. Бастауыш
сыныптарда оқушыларға дене шынықтыру пәні бойынша теориялық білім мен
практикалық дағдылар меңгеріледі. Сауықтыру шаралары ағзадағы физиологиялық
өзгерістерді жақсартумен денені шынықтыруды көздейді. Бұған таң ертеңгі бой
жазу жаттығулары, сабақ үстінде өткізілетін сергіту сәттері, үзіліс күні
жасалатын жаттығулар мен ойналатын ойындар, сабақтан тыс уақыттағы ойындар
мен жаттығулар жатады. Таң ертеңгі бой жазу жаттығулары оқушылар дене
шынықтыру сабығында орындап, үйреніп, оларды үйде өз беттерімен қайталап
жаттығады. Бұған оқулықтағы жалпы дамыту жаттығуларымен мұғалімнің өз
қалауы бойынша іріктеп алынған жаттығуларды пайдаланады. Бой жазу
жаттығулары музыка ырғағымен неше түрлі спорт құралдарын қолданып өткізсе
оның құндылығы арта түседі. Қазір мектептердің көбінде үзіліс кезінде таза
ауаға шығып бой жазып сергуіне мүмкіндік бола бермейді. Сондықтан оқушылар
үзілісте азда болса ойнап, жаттығулар орындау арқылы, өздеріне керекті
қимыл қозғалыстар жасау мақсаты үшін оқулықта шағын ғана орынды қажет
ететін ойындар көрсетілген.
Сабақтан тыс кездері жасалатын жаттығуларды мұғалім көбінесе әрбір
дене шынықтыру сабағы сайын үйге тапсырма ретінде беріп отырады, және
тапсырмалардың дұрыс орындалуын қадағалап, тексеріп отыру керек.Таң ертеңгі
бой жазу жаттығулары мазмұнына қарай 4 топқа бөлінеді:
Алғашқы жаттығуларды ұйымдастыру
Керіліп – созылу жаттығулары
Тыныс алу мүшелері мен организмінің қан айналымына әсер ететін
жаттығулар. Аяқ қолдың бір мезетте қозғалуына, денені дұрыс ұстауға
арналған жаттығулар. Таң ертеңгі бой жазу жаттығуларының ойдағыдай өтуі,
оның ұйымдастырылуына байланысты. Бастауыш сыныптарда өтетін спорт
сағатының мақсаты – оқушыларды дағдылы қозғалыс түрлеріне (жүру, жүгіру,
секіру,т.б.) спорттық жарыстарға қатысуға дайындау. Таң ертеңгі бой жазу
жаттығуларын үйде орындауға бақылау жасау және т.б. Бала алғашқы кезде
далаға шыққан бетте жаттығулар орындайтын жерге жеткенше тез жүгіріп барып,
одан соң жүгіруді бастап, бара-бара жылдамдықты үдете беруі қажет. Ең әуелі
жүгіруден бастаудың мәні қан айналу процесімен ішкі мүшелерді тиісті
жүктемелерге дайындайды. 5 – 10 минут жүгіріп, одан кейін керіліп-созылу
жаттығуларын орындайды. Кеудені кере дем алу, иық, кеуде және белді қозғау
жаттығуларын орындап бірте-бірте күрделендіре береді. Бастауыш сыныптарды
дене тәрбиесі сабағында оқушылардың дене жағынан даму процестері баса
ескерілуі қажет. Сабақтың мақсатына қарай арнайы іріктеліп алынған
жаттығулар мен ойындарды, оқушылар орындай алатындай болуы керек. Баланың
өз құрбыларының арасында жүргенде көпшіл бола білу мінез-құлқын
қалыптастыратын бірден-бір құрал ойын екені даусыз. Әрбір баланың мінез-
құлқы ойын үстінде қалыптасады. Яғни біреуі әділ ойнайды, екінші біреуі
алдайды, үшіншісінің жаттығуды орындауға шамасы келмейді, енді бірі
жігерсіздік танытады. Сондықтан бастауыш сынып мұғалімдері ойын тәрбие
құралының негізі ретінде пайдалану керек. Адамның жеке басының қасиеттері
дененің қалыптасуымен байланысты. Денені жүйелі түрде шынықтыру мен ден
саулықты нығайту. Адамның ойын өсіріп, шығармашылық қабілетін арттырады.
Органзм шамасы келетін жаттығуды және дұрыс ұйымдастырылған жұмысты
орындағанда ғана дамып, нығайып жетіледі. Қазіргі мектептерде бір ауысымда
оқитын оқушыларға күніне бір сағат; ден саулық сағаты; өткізіліп жүр.
Денсаулық сағаты 2 немесе 3 сабақтан кейін барлық оқушылардың қатысуымен 45
минут бойы өткізіледі. Денсаулық сағаты жергілікті жағдайға және
оқушылардың санына байланысты оқу күнінің басқа бір уақытында өткізуге де
болады [6].
Бұл үлгі 6 сабақ кестесі бойынша беріліп отыр. Денсаулық сағатын
үшінші сабақтан кейін қойғанда да осы уақыт кетеді. Бұрын бір ауысымда
оқитын мектептерде 6 сабақ 14 сағат 25 минутта бітетін. Таңертеңгі бой жазу
жаттығуларын орындау үшін, оқушылар мектепке 8 сағат 15 минутта келіп, 8
сағат 30 минутқа дейін таңертеңгі бой жазу жаттығуларын орындап, содан соң
сабақ басталатын. Ал қазір оқушылар 8 сағат 15 минутта сабаққа отырады.
Сонымен бұрынғы 30 минуттық, болмаса 20 минуттан екі рет өткізілетін ұзақ
үзіліс уақыты денсаулық сағатына пайдаланылады.
Осылайша мектептегі бұрынғы қалыптасқан сабақ кестесі өзгермейді.
Демек таңертеңгі бой жазу жаттығулары мен ұзақ үзіліс уақытынан күнде
өткізіліп тұратын денсаулық сағаты шығады. Бұл сабақ тек далада өткізіледі.
Күнделікті денсаулық сағатын өткізу балалардың қозғалыс белсенділігін
арттырып, денсаулығын нығайтады, денесінің шынығу деңгейін көтереді.
Әсіресе ақыл-ойына, мидың қабылдау процесіне әсер етеді. Демек мидың
белгілі бір уақытта тынығуына жағдай жасайды. Гимнастикалық жаттығуларды
үйретіп, меңгертудің мақсаты – баланың бұлшық еттерін, күш – қайратын өз
уақытында жетілдіруге дайындау, иіліп-бүгілгіштігін дамытуға жағдай жасау.
Сондай-ақ оқушы өз қимыл-қозғалысын соған сәйкес музыка ырғағымен
үйлестіруге үйренеді. Көркем гимнастика мен акробатикалық жаттығулардың
элементтерін орындауға дағдыланады. Ал жеңіл атлетиканың жүгіру, секіру,
лақтыру жаттығуларының техникасын жетілдіргенде нәтижесі жақсарады. Жеңіл
атлетика жаттығуларын кеңінен қолдану оқушының шапшаңдылық, күштілік,
төзімділік қасиеттерін, қимыл-қозғалыстарын дамытып жетілуіне, күш-
қайратының молаюына ықпал етеді. Жалпы дамыту жаттығулары – мойын, иық,
кеуде, арқа және аяқ бұлшық еттерін дамытуға пайдасын тигізеді. Дене
тәрбиесі мен адам психологиясы өзара тығыз байланысты. Балалар өмірінде
оның ой әрекетінен тыс ешбір процесс болмайды. Адамның жан-дүниесіндегі
әрбір түйсік, қозғалыс түрінде білінетіндігі және керісінше әрбір қимыл-
қозғалыс көңілге тікелей байланысты екендігі ғылыми түрде дәлелденген.
Сөйтіп ақыл-ойға қозғау салмайтын бірде-бір қимыл жоқ, ой қызметі қимыл
түрінде көрініс табады.
Ойынға баланың дене мүшелері түгел қатысады, ойын оның барлық
рухани әрекетіне қозғау салады, сөйтіп жеңіл және гимнастиканың, дене
тәрбиесінің барлық түрлерінің міндетін атқарады. Осылайша бастауыш мектеп
оқушыларының күнделікті тіршілігіндегі қозғалыс белсенділігін арттыру
мақсатында қолданылатын дене шынықтыру – сауықтыру жұмыстары дұрыс жолға
қойылғанда ғана біздер денісау ұрпақ тәрбиелей аламыз. Революцияшыл
демократтар тәрбиенің мақсаты жаңа адамды азаматты, өз отанының патриотын,
революцияшыл күрескерді тәрбиелеу деп есептеді. “Баланы тәрбиелегенде деп
жазды Н.Г.Чернышевский,- өмірде ол жан-жақты дамыған, адамгершілігі мол,
таза адам болу. Бұл бәріне де маңызды. Ең алдымен сөздің шын мағынасында
сіздің тәрбиеленушіңіз адам болып шығу үшін қамқорлық жасаңыз”. Белинский
мен Герценнен кейін Чернышевский тәрбиенің мақсатын бірден бір дұрыс анық,
тап берді. Адамның жан-жақты дамуы туралы талап Чернышевскийдің адам
табиғатына материалистік көзқарасынан туындайды.
Адамды жан-жақты даярлау жүйесінде Чернышевский басты орынды
жалпы білім беруге арнады. Жалпы білім беру өмірде алатын мамандығына
қарамастан әрбір адамның болашақ қызметінің берік негіздерін қалауы қажет.
Ол – фундамент, оған негізделмеген арнаулы білім беру берік жағдайды ала
алмайды. Чернышевский тәрбиенің жалпы мақсатына сәйкес төрт негізгі бір-
бірімен өзара байланысты жалпы білім берудің бөлімдерін атап көрсетті: ақыл-
ой, адамгершілік, дене және эстетикалық тәрбие, оның ішінде жетекші орынды
шәкірттерді табиғат және қоғам туралы тереңде және жан-жақты білім
негіздерімен қаруландыру мақсатын қоятын ақыл-ой тәрбиесіне берді.
Чернышевский адамгершілік тәрбиесінің міндетіне оқушыларда жағымды сезімдер
мен ұмтылыстарды, барлық жақсылық пен әдемілікке күшті сүйіспеншілікпен
қарауды жатқызды. Адамгершілік тәрбиесі ол отанына және халқына
сүйіспеншілік, адамға, еңбек адамына сүйіспеншілікпен қарау, еңбекті сүю,
алдына мақсаттар қоя білу қабілеттілігі деп түсінді. Дене тәрбиесінің
Чернышевскийдің пікірінше, өзінің мақсаты оқушылардың дене күштері мен
денсаулығын дамыту және нығайту болып табылады. Эстетика туралы
Чернышевскийдің материалистік ілімі тұрғысынан эстетикалық тәрбие
міндеттері жаңаша қарастырылды. Ол негізінен оқушыларды өмірде кездесетін
сұлулықты көре білуге түсіне және сезе білуге, өнердің құралдарын
пайдалануға, бұл сұлулықты толық және анық бейнелеуге әкеледі. Эстетикалық
тәрбиенің міндеті қажетті құралдарды пайдалана отырып, өмірдегі жағымсызды
жамандау болып табылады. Тәрбие мен білім берудің мазмұны және әдістері.
Чернышевский жалпы білім беретін мектепте негізгі пәндерге ана тілін,
әдебиетті, тарихты, шет тілдерін, математиканы, физиканы, жаратылыстануды
және жағырафияны жатқызды. Мектепте қандай ма болмасын дінді оқытуға ол
үзілді-кесілді қарсы болды. Жалпы білім беруді шектеуге бағытталған кез-
келген тенденцияны, оны мамандыққа даярлаумен өзгертуді Чернышевский өте
зиянды, реакциялы деп бағалады. Чернышевскийдің пікірінше, жалпы білім
беретін оқу пәндері тек ғана ақыл-ой емес, сонымен қатар оқушылардың
адамгершілік және эстетикалық тәрбиенің фундаментін құрайды. Жеке тұлғаның
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу, негізінен табиғат және адам туралы
білімдерді меңгеру үрдісінде іске асады. Әрбір оқу пәнінің өзінің негізі
ретінде сәйкес ғылымы болады, Чернышевский ғылым мен оқу пәні ұғымдарын
бірлікте қарастыруға қарсы болды. Оқу пәні, Чернышевскийдің пікірінше,
ешуақытта да ғылымның қарапайым көшірмесіне айналмау керек. Оқушылардың
зерттеуіне арналған әрбір пәні бойынша оқу материалын іріктеу қажет. Дене
тәрбиесінде Чернышевский күнбе-күнгі дене жаттығуларына, сонымен қатар
серуендеуге ерекше мән берді. Оның геройы Рахметов (“Не істеу керек?”
романында) белгіленген режмиді қатаң сақтады, біржүйелі дене жаттығуларымен
айналысты, ерікті және берік мінез-құлықты тәрбиелейді – бұл жеке адамның
құнды белгілері.
Оқытуды ұйымдастыру, әдістері және тәсілдері оқушылардың
әртүрлі білім негіздерін жемісті меңгеруге, рухани күштері мен
қабілеттерінің жан-жақты даумына, дұрыс сенімдерінің өсуіне және бекуіне
көмектеседі. Ол үшін, Чернышевскийдің көзқарасы бойынша, төмендегілер
қажет:
а) материалдық көлемі мен сипатын анықтауда және оқытудың
тәсілдерін, оқушылардың ерекшеліктері мен олардың күшін және қабілеттілігін
қатаң ескеру;
ә) оқыту мен тәрбие үрдісінде қатаң бірізділікті сақтау;
Әртүрлі оқытудың әдістері мен тәсілдерінің ішінде Чернышевский
мұғалімнің көрікті сөзіне, әңгімеге және оқушылардың өз бетімен істейтін
жұмысына ерекше орын берді. Ол көбіне оқушылардың өз бетімен істейтін
жұмысына ерекше мән берді.
Чернышевский оқу үрдісін көңіл көтерудің құралына айналдыруға
қарсы болды. Ол қызықты сабақ беруді тек ғана құрал ретінде қарады, ал
негізгі мақсат емес, оқытуда қызығу баяндаудың көңіл көтеретін, тартымды
түрлері арқылы іске алады.
Чернышевский оқыту үрдісі тәрбие үрдісі болып табылатындығын
бірнеше рет қайталап айтқан болатынды. Оқыту үрдісі мен тәрбие үрдісінің
бір-бірімен байланысты екендігін нақты дұрыс түсіндіріп берді.
Мектептерде қолданылып жүрген оқулықтар мен оқу кітаптарға
Чернышевский толықтай сын көзбен талдау жасады. Көптеген оқулықтар мен оқу
кітаптарының негізгі кемшілігі, оның пікірінше, біріншіден, мазмұнсыз,
құрғақ келеді, екіншіден, олар адамгершілік құрғақ ақыл айтудан тұрады,
оқушыларда жалған моральді қалыптастыру мақсатын қояды; үшіншіден
оқулықтарда оқиғалар мен деректер қате беріледі, құрғақ, дәмсіз, өте суы
мол тілмен түсіндіріледі. Сондықтан да балаларға арналған оқулықтар өте
сауатты, әдеби, түсінікті, тартымды, қарапайым, жеңіл тілмен берілуді талап
етті.
Қазіргі кездегі арнайы мектептің педагогикалық тәрбие әдісі, ұжымы
әлі де жете зерттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені, бұл жөнінде әр түрлі
көзқарастар бар екені байқалуда. Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша, бұл-
педагог жұмыстың тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету.Ал,
И.С.Марианканың анықтамасы бойынша, бұл-жеке адамға тікелей және жанама
түрде ықпал жасау. В.А.Сластенин тәрбие әдісінің тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің іс-әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды.
Әр түрлі авторлардың анықтамаларына сүйене отырып, келесі тұжырымдама
жасауға болады.
Тәрбие әдісі- тәрбиеленушілер мен тәрбиешілердің өзара байланыс
іс-әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына
бағытталған педагогикалық жұмыс тәсілдері. Тәрбие әдісі тәрбиенің
мақсатына, принциптеріне және мазмұнына балалардың жас және дербес
психологиялық ерекшеліктеріне, олардың тәжірибелік дәрежесіне байланысты.
Естімейтін және нашар еститін балаларға арналған мектептердің тәрбие
әдістері, тәрбие жұмысының мақсаттарымен және мазмұнымен анықталады. Барлық
әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушылардың мінез-құлқын қоғамдық
нормаға үйретуге, адамдармен қарым- қатынас жасауға және олардың іс-
әрекетіндегі құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы қажет.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші оқушыларға педагогикалық
ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын қолданады. Қазіргі кезде,
жалпы мектептер сияқты, арнайы мектептердің тәрбие әдістерін жіктеудің
оннан астам түрі бар.1жіктеу (3 топ)
1-топ. Тәрбиеленушілердің іс-әрекетіндегі, қарым-қатынастағы,
мінез-құлқындағы жағымды тәжірибені қалыптастыру әдістері: талап, қоғамдық
пікірлер, үйрету-жаттықтыру, арнайы тәрбиелік ситуация. Мысалы: естімейтін
немесе құлағы нашар еститін балаларды- борыштық сезімге, жауапкершілікке,
белсенділікке жаттықтыратын өндірістік бригада, шефке алу жұмыстары болып
табылады.
2-топ. Жеке адамның сапасын, мысалы, ұғым, баға беру, пайымдау,
пікір айту, сендіру сияқты ұғымдарды естімейтін және нашар еститін
балалардың санасында қалыптастыру. Бұл топтың әдістері:саяси, этикалық
әңгіме, әңгімелесу, пікірталас, лекциялар т.б. Бұл әдістердің естімейтін
және нашар еститін оқушылар санасына ықпал жасауда маңызы өте зор. Осы
тұрғыдан естімейтін және нашар еститін балаларды өмірдің, еңбектің қоғамдық
нормасына қалыптастыру қажет. Ал, бұл балаларға осы нормалар жөнінде
білімді пайымдауды, баға беруді талап етеді. Бұл жағдай естімейтін және
нашар еститін балалардың өмірлік поэзиясын, яғни көзқарасын сипаттайды.
Естімейтін және нашар естиітін оқушылардың санасын тұрақты
қалыптастыру үшін, көбінесе педагогтармен тәрбиешілер- әңгіме әдісін
қолдануды жөн көреді. Мұндай балалар, яғни, естімейтін және нашар еститін
балалар әңгіме әдісінде саяси, эстетикалық мәселелерді талдауға белсене
қатысады. Олардан тиісті қорытынды шығару үшін ойланады, ақылға салып
түсінеді. Әңгіме әдісін, естімейтін немесе нашар еститін балаларды іске
асыру үшін, педагогтар мен тәрбиешілер, мына келесі талаптарды есте сақтауы
қажет. Тақырыптың көкейкестігі, яғни өмірге қажеттілігі балалардың
мүддесіне жауап беруі тиіс. Әңгіменің мазмұны естімейтін және нашар
еститін балалардың жас ерекшелігіне сәйкес баяндалуы қажет.
Әңгіменің тақырыбына сәйкес, техникалық құралдар, тиімді көрнекілікті
пайдаланған жөн. Сөздік дайындық жұмысы, жоспар, уақыты мен өміріне
байланысын, пікірталас әдісін, біз, естімейтін және нашар еститін балаларға
арналған мектептің жоғарғы сыныптарындағы оқушыларға өз пікірін айтуын,
баға беруін сенімін қалыптастыруға қолданамыз. Пікірталас тақырып бойынша,
естімейтін және нашар еститін оқушы өзінің көз-қарасын, ойын дәлелдейді.
Сонымен бірге,басқаның пікірін тыңдауға үйренеді, келісу немесе таласу
пікірлері де пайда болады. Естімейтін және нашар еститін оқушыларға
арналған мектептерде пікірталас оқушыларды қателікпен, жалған
көзқарастармен күресуге , түзетуге бағытталған. Естімейтін және нашар
еститін оқушылардың ойлану сапасын жақсартуға, талаптануға, ойлау процесін
түзетуге, тиіс кемістігін жоюға, сөз қорын байытуға мақсатталған бірден-бір
әдіс- пікірталас. 3- топ. Мадақтау және жазалау әдістерін- естімейтін және
нашар еститін балаларға арналған мектепте өткізілетін тәрбиелік шаралардың
сапасын және тиімділігін арттыру үшін, кейде адамгершілік тәрбиесішісінің
әдістері көмектесуді қажет етеді. Бұл жағдайда мадақтау мен жазалау
әдістері пайдаланылады.
Мадақтау- тәрбиеленушіні іс-әрекетінде және мінез-құлқында
белсенділікке ынталандыру.
Жазалау- бұл балаға қоғамдық талап қою, оның мінез-құлқында байқалатын
теріс қылықтарды тежеу тәсілдері. Жазалау үшін, оның шындығын толық білу
керек, сонымен бірге, ұжым пікірі жазалау жайында болғанда ғана, баланы
жазалауға болады.
Дене жаттығуларының мәні- ұйқыдан тұрғаннан түнгі ұйқыға жатқанға дейін
бала әдетте 6 сағаттан артық уақыт бойында қозғалыста жүреді. Ал, мектеп
табалдырығын аттағаннан олардың жүріс-тұрысы, қозғалысы, таза ауада
болатын уақыты әлдеқайда азаяды, тіпті ұйқысы да бұзылады. Сөйтіп, олардың
қозғалыс белсенділігі 50 пайызға дейін кемиді де, ағзаның дұрыс өсуіне кері
әсер етеді. Зерттеулер көрсеткендей, баршамызға белтілі мектеп оқушыларының
80 пайызынын ағзасында ақау болады. Әрине, жұмасына өтетін 3 сағат дене
тәрбиесі сабағы ағзаның күнделікті қозғалыс қажеттілігін шамалап болса да
қанағаттандыра алмайды. Ендеше, балалардың күнделікті дене қоғалысының
орнын толтырған күнде ғана Бүлдіршіндерді дені сау етіп тәрбиелей алады
екенбіз. Міне, осыған орай не істеу керек деген сұрақ туындайды. Мектеп
табалдырығын аттаған бірінші сыныптың оқушысы мектеппен қалай танысса, дене
тәрбиесі сабағымен де солай танысуы қажет. Ал, мектептегі жалпы дене
шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының басқа пәндермен салыстырғанда өзіндік
ерекшелігі бар. Оқушылар спорт залға, алаңға арнайы спорттық киіммен ғана
шығуға болады десек, Бұл оларға қойылатын - алғашқы басты талап. Дене
шынықтырумен шұғылданудың бастамасы таңертеңгілік бойжазу жаттығулары болып
табылады. Таңертеңгілік бойжазу жаттығуларын қанша уақыт аралығында
өткізуге болатындығын дәл кесіп айту қиын. Себебі әркім уақытын өзінше
пайдаланады. Бір оқушы 20 минут уақытын кетірсе, екіншісі 30-40 минут
жасайды. Сондықтан таңертеңгілік бойжазу жаттығуларын өткізу — әркімнің өз
қалауы бойынша жүргізіледі. Дегенмен де 15-20 минуттан кем болмағаны жөн.
Таңертеңгілік бойжазу жаттығуларын әрине мүмкіндік болғанша далада өткізген
дұрыс, кейінгі жылдары мектепте өткізіліп жүр. Бұл жылдың жылы
маусымдарында ғана емес, қыс мезгілінде де қатал сақталуы керек. Жаттығу
керіліп-созылудан басталады, олардың түрлері үй жағдайында басқаша да,
далада бөлек болады. Ата-аналар өз балаларының таңертеңгілік бойжазу
жаттығуларының дұрыс орындалуын қадағалап, бақылап отыруы керек. Бала
далаға шыққан бетте жаттығулар жасайтын орынға жеткенше алғашқыда тез
жүріп, содан жүгіруді бастап, бара-бара жылдамдықты үдете түседі. Ең әуелі
жүруден бастаудың мәні қан айналу процесі мен ішкі мүшелерді жүктемеге
даярлайды. 5-10 минут уақыт жүгіріп, одан кейін тұрып қалмай, керіліп-
созылу жаттығулары басталады. Кеудені кере дем алып, иық, кеуде, белді
козғайтын жаттығулар орындайды да, содан ары қарай күрделендіре береді.
Мектепте ұйымдастырылатын дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының ең алғашқы
бастамасы күнделікті өткізілетін сабаққа дейінгі бойжазу жаттығулары.
Мұндай жаттығуларды орындаудың мақсаты - бала ағзасын алдын ала жұмысқа
дайындап, жұмыс кабілеттілігін арттыру және олардың сыныпта дұрыс отыруды
қалыптастыру. Бастауыш мектептерде таңертеңгілік бойжазу жаттығуларын сыкып
мұғалімі өткізеді. Оған мұғалімнің мүмкіндігі болмаған жағдайда Бұл міндет
әр сыныптың сауықтыру жұмысын ұйымдастырушыға жүктеледі. Бұл ретте партаның
қасында тұрып далада өткізілмеген жағдайда орындалатын 15 минуттық,
жаттығулардың қайталану реті ескеріледі. Содан жаттығулар біртіндеп
күрделендіріледі, жүктеме арта түседі. Жаттығулар жүйесі апта сайын
өзгеріп тұрады. Бұл жаттығулардың кейбіреулерін оқушыларға дене шынықтыру
сабағында үйретуге болады. Жаттығуларды дайындаған кезде оқушылардың
маусымға байланысты киім ерекшеліктері ескеріледі. Сыныптың сауықтандыру
жұмысын ұйымдастырушысы жаттығуды алдымен өзі орындап көрсетеді. Бұл
бойжазу жаттығуларын бастауыш сынып оқушылары араға 10 минут салып 6-8 рет
орындайды.
Таңертеңгілік бойжазу жаттығулары мазмұнына карай 4 топқа бөлінеді:
1. Алғашқы жаттығуларды ұйымдастыру келесі жаттығуларға дайындық
ретінде орындалады;
2. Керіліп-созылу жаттығулары партада дұрыс отыру
мақсатында орындалады;
Тыныс мүшелері мен ағзаның кан айналымына әсер ететін жаттығулар
орында тұрып аздап жүру, секіру, жүгіру, отырып-тұру т.б;
Қол-аяқтың бірдей қимылына, яғни денені дұрыс ұстауға
арналған '
жаттығулар. Таңертеңгілік бойжазу жаттығуларының ойдағыдай өтуі, негізінен,
ұйымдастырылуына байланысты. Және де ата-аналардың балаларын сабаққа
ертерек жіберулері Бұл істің негізгі ұйытқысы болады.
Сабақ үстіндегі сергіту жаттығуларының негізі мақсаты сабақтан шаршап
отырған оқушылардың көңіл-күйін көтеру, осылайша денені сергіту арқылы
жұмысқа қабілеттілігін арттыру және партада отырғанда денелерін дұрыс
ұстауға дағдыландыру. Сергіту жаттығуларын сабақ үстінде мұғалімнің өзі
болмаса, күні бұрын дайындаған сыныптың ұйымдастырушысы өткізеді. Сергіту
жаттығуларының орындалу уақыты ең көп болғанда 3 минуттан аспауға тиіс.
Сергіту жаттығулары балалар сабаққа көңіл қоймай, қозғалыс көбейе бастап,
шаршағандары байқалған кезде өткізіледі. Ал, жалпы жаттығуды қай кезде
орындауды мұғалімнің өзі шешеді. Жаттығу кезінде терезені ашып, сыныпты
желдету қажет. Балалар үстеріндегі киімдерінін біраз түймелерін ағытады.
Белдіктерін де босатуға болады. Содан кейін ғана мұғалімнің нұсқауымен
парталарында отырып-ақ 1-3 минут аралығында сергіту жаттығуларын орындайды.
Сергіту жаттығулары соңғы үш сабақта міндетті түрде өткізіледі. Жалпы
алғанда сергіту жаттығулары сабақ оқуға кедергі болмайтындай етіп
ұйымдастырылады. Жалпы бастауыш мектеп мұғалімдері ойынды тәрбие құралының
негізі ретінде пайдаланулары керек.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене
тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді
объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды
[7].
Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене
тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның
қызметі мен кұрылымын танып, білудің кажеттілігі білім мен тәрбие
талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету
үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес,
ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі
екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене
тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне,
өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді.
Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын,
дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта бастауыш сынып мұғалімідерді
дайындауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей
байланысты. Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, -
өзгермелі өмір жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер
кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі
міндеттерін жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін
меңгерген маман даярлаудың маңыздылығы артуда [8].
Оқушылармен студент жастардың дене тәрбиесін және жеке тұлғаның дене
мәдениетін қалыптастыру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау
болған М.Таникеев, Т.А. Ботағариев, А.Б. Нүрлыбекова, Б.А. Тойлыбаев,
Ж.К.Оңалбек, А. Қарақов, Қ.Т. Жанабаев, Б.М. Сапарбаев, Е.Мұхитдинов және
т.б. Ал жоғары оқу орындарында болашақ маман дайындау мәселелері бойынша
маңыздылығы жоғары зерттеу жұмыстары орындалған (В.А. Сластенин,
Б.К.Момынбаев, С.С.Смаилов, Н.Д.Хмель, М.Ә.Құдайқүлов, Қ. Бөлеев,
М.Н.Сарыбеков, Л.Ә.Байсерке, А.А.Саипов, О.С.Сыздықов, Е.Омар, Л.С.Сманов,
А.А.Жолдасбеков жэне т.б). Жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік ортамен
оның тарихи аспектілері (А. Г.Қазмағамбетов, Л.К.Керимов, В.А.Ким,
К.Ж.Қожахметова т.б.) білім Мазмұнын жаңарту және дамыту (Т.С.Садыков,
А.Е.Әбілқасымова, С.А.Әбдіманапов, Б.Т.Кенжебеков, Ш.Таубаева,
А.Қ.Аренова, С.М.Кеңесбаев, Қ.Ералин, К.М.Беркімбаев жэне т.б.). мәселесін
зерделеген зерттеулер бар. Ал, Қ.И.Адамбеков, С.И. Қасымбекова, В.В.
Сериков, А.С. Иманғалиева, Т.Т. Галиев т.с.с. қазіргі кездегі педагогтар
болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың психологиялық - педагогикалық
негіздеріне көңіл бөлген. Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім
мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады жэне ол жеке тұлғаның
жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық
еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке дайындауға
қызмет етеді. Демек, бастауыш мектепте болашақ мамандарды кәсіби дайындау
денсаулығы мықты, жан-жақты дамыған, алуан түрлі дене және ақыл-ой
еңбектерін тәрбиелеуге қабілетті ұрпақты дайындау жөніндегі мемлекеттік
қажеттілік талаптарына байланысты жүргізілетін іс. Қазақстан Республикасы
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының алға қойып отырған
басты міндеттерінің бірі - халықаралық білім жүйесіне ену. Жоғары білімді
дамытудың жаңа ұлттық тұжырымдамасы мен бағдарламасына, жоғары білімдегі
құрылымдық өзгерістерге байланысты білім мазмұнына оның жаңаша
педагогикалық негіздерін енгізу қажеттігі туды, біздің зерттеуіміз дене
тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға бастауыш сынып мұғалімідерді дайындау
үдерісі тұрғысынан қарастырылды. Республикамыздағы білім беру саласында
және әртүрлі қолдану салаларына байланысты жаңа бағыттағы спорт, дене
тәрбиесі жүйесі бойынша мамандарға деген сұраныстардың артуы, оларды
дайындаудағы білімділігі мен қабілеттілігі, біліктіліктің қазіргі
талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және
болашақ педагогтардың кәсіби даярлығын, білім стандартына, мазмұнына сай
жетілдіру мәселелері көкейкесті мәселе болып отыр. Көрсетілген міндеттерді
толық жүзеге асыру дене тәрбиесі жүйесіне тікелей байланысты. Дене
тәрбиесін жүзеге асыру - денсаулықты нығайту, білім беру, дамыту, тәрбиелеу
міндеттерін шешуге арналған педагогикалық жұмыстардың бірі бола отырып,
жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-қуатын нығайту, дене
мүшелерін гигиеналық негіздері мен дене-қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне
әрі, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын орындап, өзін-өзі үнемі
дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды. Болашақ ұрпағымыздың
денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп мұғалімінің жеке
басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке тәжірибелік дайындығының
дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай оқушылардың дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға бастауыш сынып мұғалімідерді
даярлау ісін кәсіби дайындықтың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек.
Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі әлеуметтік міндеттерді шешуге
араласумен бірге оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие
міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі де болуы тиіс.
Өмірге келгеннен кейінгі алғашқы үш ай ішінде нәресте әлі денесін игере
алмаса да жарық сәулесін, дыбысты, адамның қозғалысы мен даусын сезінеді.
Үш айлығында бала етбетінен жатып басын көтеріп ұстай бастайды. Алты
айлығында еңбектеуге, тұруға әрекет жасайды және толық отырады. Екі жастағы
кезеңінде баланың қоршаған ортаны танымы елеулі жетіледі, тәжірибесі
кеңейеді. Ол еңбектейді, ұстайтын тірек арқылы тұрады, қолымен ойыншықтарды
ұстайды жэне оны тастайды. Бір жаста жүре бастайды. Екі жасында жүреді,
өрмелейді, заттармен әртүрлі қимылдар жасайды (сырғанау, затты лақтыру,
орын ауыстырып қою т.б.). Қозғалыстың дамуы қоршаған ортаның әрекет
қимылына негізінен еліктеу түрінде пайда болады. Ерте балалық шақ кезеңінде
(1-3 жас) артық қозғалыс әрекетінің артуы, оны өз бетінше еркін меңгеруінің
дамуымен қатар пайда болады. Бұл кезде бала қысқа жол белігінде жүру
бағытын сақтауға, белгі бойынша қозғалысын өзгертуге, екі қозғалысты
кезекпен орындауға, тапсырылған ырғаққа бағынуға қабілеті артып, біртіндеп
аяғымен жиі басып жүру жүгірумен алмасады. Екі аяқпен секіре білу,
гимнастикалық швед қабырғасымен немесе сатымен өрмелеуде қолмен, аяқпен
кезекпен қозғалу, қолайлы етіп лақтырған допты қағып ала білу қабілеттері
қалыптасады Төрт жасында шаңғымен қозғалудың қарапайым формаларын,
велосипед айдауды үйренеді. Бес жасқа келгенде баланың өмірдегі іс-әрекеті
үнемді, қуатты болады. Тапсырманы жақсы орындауға деген талап, қызығушылық,
барынша дәл, әдемі қимыл әрекеттерді орындауға деген түсінік пайда болады.
Табиғи қозғалыс әрекеттерін меңгеруге ғана емес, аяқтың, кеуденің,'бастың
затпен және затсыз талданатын қозғалыстарына қолайлы жағдай жасалынады.
Ұжымдық, топтық қимыл-әрекеттерді күрделілендіру мүмкіндіктері артады
(сапта орнын табу, әріптесімен доп лақтырысып және қағып ойнау), 6-7 жасқа
қарай бұлшық ет күштері артады, қозғалыс икемділігі дамиды. Алдында
қалыптасқан біліктілік, дағдыға айналады. Мектепке дейінгі үлкен жастағы
баланың бағытын, амплитудасын, жылдамдығын, қозғалыс ырғағын, қозғалыс
сипатын өзгерту, әртүрлі өнер көрсету бағытын айыруға қабілеті жетеді.
Мысалы, олар жануарлардың, құстардың қимылын салады, жолдастарының
жаттығуды орындау барысындағы және күрделі емес қозғалыстарындағы
қателіктерін көреді.
Сол сияқты, ол өзгеріп отыратын әртүрлі жағдайларға бейімделуді талап
ететін қимыл әрекеттерді жасайды (ойын бастаушыдан қашу), бірнеше қимыл
қозғалысты үйлестіре алады (қолды шапалақтаудан соң допты лақтырып, қағып
алу, секіріп жүгіру және т.б.)- Дене жаттығуларының негізгі әдістерін
жүйелі түрде үйрену үшін мүмкіндік туады. Мектеп жасына -дейінгі балалар
бақшасына барып жүрген үлкен балалар (6-7 жастардағы) мектепке оқуға дайын
болу үшін келесі көрсеткіштерді көрсетуі тиіс: ол жеңіл, ырғақпен жүреді,
жүгіреді, жіңішке тірек жолағымен тепе-теңдік қалпын сақтап жүреді (тақта,
ені 15-20 см ұзын орындық, бөрене), бір орыннан және жүгіріп келіп, қуатпен
жерден серпіліп секіреді және жерге жұмсақ, жеңіл аяқ басады (70 см
ұзындыққа, 40 см биіктікке), доп және басқа да жеңіл затты бір қолымен
құлаштап серпіп лақтырады, сонымен бірге екі қолмен жоғарыдан темен және
төменнен жоғары лақтырады, алақаньшың көлеміне лайық допты қағып алады,
гимнастикалық сатымен жоғары, төмен, жанына қарай аяқ-қолды бір уақытта
қозғап өрмелейді, шаңғымен сырғанайды, сонымен бірге, жалпы дамыту
жаттығуларды және музыканың сүйемелдеуімен күрделі билерді орындайды,
бірнеше қимыл-қозғалыс ойындарын ойнай біледі. Барлық мектеп жасына дейінгі
балаларга барынша жалпылама тән дене тәрбиесінің келесі міндеттері болып
табылады:
Сауықтыру міндеті. 1. Шынығу - сыртқы ортаның әсеріне ағзаның
төзімділік қарсы әсері күшін арттыру. Бұл міндетті шешуде мұқият байқауды
және біртіндеп баланың тері қабаты арқылы жоғары деңгейде жылу бөлетінін ,
ескеруді талап етеді.
2. Сүйек құрылысы, буын-байланыс аппаратының, омыртқалардың
физиологиялық иіндерінің (изгибтерінің) дұрыс және өз уақтында дамып,
қалыптасуының, сонымен бірге, барлық бұлшық ет топтарының шамалас тең. Дене
тәрбиесі жүйесінің негізгі топтарындағы жалпы дене дайындығының тіптік
сипаттамасын білу мұғалімге дене тәрбиесінің көпшілік процесін әртүрлі жас
ерекшелігі топтарындағы тиімділікті сақтап дұрыс ұйымдастыруға (оқушылардың
міндетті сабағы жүйссін қосып) мүмкіндік береді, сонымен бірге дене
тәрбиесінің міндетті түрдегі нормаларын, ерікті түрдегілерімен сауатты
үйлестіру дене тәрбиесінің жалғасатын кәсіптік және спорттық сала бағыттары
үшін құнды база жасайды. Мектеп жасына дейінгі жас - бала дүниеге келгеннен
мектеп партасына отырғанға дейінгі, яғни адамның жеке тұлға болып
қалыптасуының кәне жас бала ағзасы дамуының ең маңызды кезеңі. Бұл
жастардағы балаларда мықты денсаулық жүйелі ақыл-ой, өнегелілік және дене
дамуының негізі каланады. Мектеп жасына дейінгі балаларды жан-жақты
тәрбиелеу жүйесінде дене мәдениетіне тәрбиелеу аса ерекше маңызды орын
алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz