Инновациялық оқыту технологиясы арқылы жоғарғы сынып оқушыларына экологиялық білім беру
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Кіріспе ... ... ... ..3
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту арқылы экологиялық білім берудің педагогикалық негіздері ... ... 6
1.2 Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту теориясы арқылы экологиялық білім берудің қазіргі жағдайы мен сабақтан тыс уақытта экологиялық білім беру ... ... ... ... ... ... ...13
2 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Инновациялық оқыту технологиясы арқылы экологиялық білім беру әдістемесі .
2.2 Тәжірибелік жұмыстың нәтижесін талдау, ұсыныс беру ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..45
Пайдаланылған әдебиеттер
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Кіріспе ... ... ... ..3
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту арқылы экологиялық білім берудің педагогикалық негіздері ... ... 6
1.2 Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту теориясы арқылы экологиялық білім берудің қазіргі жағдайы мен сабақтан тыс уақытта экологиялық білім беру ... ... ... ... ... ... ...13
2 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Инновациялық оқыту технологиясы арқылы экологиялық білім беру әдістемесі .
2.2 Тәжірибелік жұмыстың нәтижесін талдау, ұсыныс беру ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..45
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақстан мектебінің алдына қойып отырған мақсаты- оқу мен тәрбие жұмысын дамыту , еліміздің әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсарту бағытында оқушыларға жүйелі де нақты білім беру.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясы мен инноваңиялық әдіс- тәсілдерді енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникаңиялық желілерге шығу» - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді [1]. Бұл міндеттерді шешу мүғалімнің ізденісіне байланысты. Осы күні Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл процесс білім берудің жаңа парадигмасын туғызды.
Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күннің тәртібіндегі бірден - бір қажетті кезек күттірмес мәселе екендігін 2015 жылға дейінгі «Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерді тұжырымдамасында», 2006 жылғы «Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында» және Ата заңымызға негізделіп жасалған Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заң мен ҚР Президентінің «Қазақстан - 2050» стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар қабылданған талаптарды іс-жүзіне асыру жоғары, орта және арнаулы білім беруде оқушылар мен студенттерге экологиялық білім мен тәрбие беруді дұрыс ұйымдастыруға байланысты екендігі көрсетілген [2,3]. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Конституциясының 38-шы бабы Қазақстан Республикасының азаматтарына табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарын ұқыпты қарауға міндеттейді.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясы мен инноваңиялық әдіс- тәсілдерді енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникаңиялық желілерге шығу» - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді [1]. Бұл міндеттерді шешу мүғалімнің ізденісіне байланысты. Осы күні Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл процесс білім берудің жаңа парадигмасын туғызды.
Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күннің тәртібіндегі бірден - бір қажетті кезек күттірмес мәселе екендігін 2015 жылға дейінгі «Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерді тұжырымдамасында», 2006 жылғы «Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында» және Ата заңымызға негізделіп жасалған Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заң мен ҚР Президентінің «Қазақстан - 2050» стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар қабылданған талаптарды іс-жүзіне асыру жоғары, орта және арнаулы білім беруде оқушылар мен студенттерге экологиялық білім мен тәрбие беруді дұрыс ұйымдастыруға байланысты екендігі көрсетілген [2,3]. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Конституциясының 38-шы бабы Қазақстан Республикасының азаматтарына табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарын ұқыпты қарауға міндеттейді.
1 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы ( баптары бойынша түсіндірмелері) және оны жүзеге асыру жөніндегі құжаттар. - Астана, 2007.
2 Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептер тұжырымдамасы. ҚР Президентінің «Қазақстан - 2050» стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар //Егемен Қазақстан. 2014ж.
3 Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің түжырымдамасы, .2009//Егеменді Қазақстан. 1 маусым.
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2007. - А: Жеті жарғы, 2009.6 бап.- 86.
5 Қазақстан Республикасында 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздікті сақтау туралы тұжырымдамасы. Астана,2003.
6 Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы.7.Егеменді Қазақстан 5-6 тамыз.
7 Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тэрбиесі. - Алматы: Рауан, 1990.-526.
8 Бөлеев Қ. Терең тәрбие тамыры //Қазақстан 2006,№6.-446.
9 9.3верев И.Д. Экология в школьном обучении; Новый аспект образования.-М: Знание,1980-45с.
10 Ю.Захлебный А.Н. Школа и проблемы охраны природы: Содержание природоохранительского образования. -М: Педагогика, 1981.-56с.
11 .Сарыбеков Н.С. Воспитание любви к природе. - Алматы: Рауан, 1994.- 48с.
12 Суравегина И.Г. Теория и практика формирования ответственного отношения школьников к природе в проңессе обучения биологии.Автореферат диссертация доктора педагогических иаук М.,1986- 32с.
13 Бейсеиова А.С. Задачи экологического образования и воспитание в современной перестройке высшей школы, В сб.науч.трудов. Экологическое образование в Казахстане. -А: АГУ.1991.-100с.
14 М.М.Жанпейсова Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. А,2002 -4-бб.
15 Руссо Ж.Ж. Педагогическое сочинение. Т.2.-М:1981 - 250с.
16 Песталоции И.Г. Избранные педагогические сочинения. Т.2. -М:1981- 250с.
17 Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения. М:Уч.пед.изд.1955-230с.
18 Құнанбаев А. Шыгармалары - А: Жалын 1995-3306.
19 Валиханов Ч. Следы шаманства у киргизов. Изб.произв.Каз.гос.изд. - Алматы, 1952-144-1476.
20 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шыгармалар - Алматы, 1995-4156.
21 Иоганзен Б.Г., Лаптев И.П., Львов Ю.А. Экология, биогеоценология и охрана природы. -Томск: ТГУ, 1979-1426.
22 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. -Тараз 2003-1376.
23 К.Салпынова экологиялық тәрбие берудің қазіргі жагдайы //География Казахстана и экология №3 2004-86.
24 Бейсенова А.С. Қазақстан Республикасында эколог мамандарын даярлауА, 1987-86.
25 Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жүмысының методикасы. -А: Мектеп-87Б.
26 Фурсов В.И., Фурсов О.В. Экологическое воспитание и образование молодежи А. Рауан 1996-156. Суравегина И.Т. Теория и практика формирования ответственного отношения к природе в процессе обучения биологии: Автореферат диссертация доктора педагогических наук - М.,1986-32с.
27 Даменова А.Қ. Компьютерлік технологияны экология сабағында пайдалану жолдары. «Үстаздарды дайындаудагы педагогикалық инновациялар» атты халықаралық гылыми-практикалық конференция 7-8 сәуір,Тараз,2005 72-736.
28 Таможняя Е.А. Компьютерные технологии: возможности использования. // География в школе 2002№3.с 42-51.
29 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз,2003 Б-137- 139.
30 Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.,1989
2 Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептер тұжырымдамасы. ҚР Президентінің «Қазақстан - 2050» стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар //Егемен Қазақстан. 2014ж.
3 Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің түжырымдамасы, .2009//Егеменді Қазақстан. 1 маусым.
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2007. - А: Жеті жарғы, 2009.6 бап.- 86.
5 Қазақстан Республикасында 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздікті сақтау туралы тұжырымдамасы. Астана,2003.
6 Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы.7.Егеменді Қазақстан 5-6 тамыз.
7 Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тэрбиесі. - Алматы: Рауан, 1990.-526.
8 Бөлеев Қ. Терең тәрбие тамыры //Қазақстан 2006,№6.-446.
9 9.3верев И.Д. Экология в школьном обучении; Новый аспект образования.-М: Знание,1980-45с.
10 Ю.Захлебный А.Н. Школа и проблемы охраны природы: Содержание природоохранительского образования. -М: Педагогика, 1981.-56с.
11 .Сарыбеков Н.С. Воспитание любви к природе. - Алматы: Рауан, 1994.- 48с.
12 Суравегина И.Г. Теория и практика формирования ответственного отношения школьников к природе в проңессе обучения биологии.Автореферат диссертация доктора педагогических иаук М.,1986- 32с.
13 Бейсеиова А.С. Задачи экологического образования и воспитание в современной перестройке высшей школы, В сб.науч.трудов. Экологическое образование в Казахстане. -А: АГУ.1991.-100с.
14 М.М.Жанпейсова Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. А,2002 -4-бб.
15 Руссо Ж.Ж. Педагогическое сочинение. Т.2.-М:1981 - 250с.
16 Песталоции И.Г. Избранные педагогические сочинения. Т.2. -М:1981- 250с.
17 Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения. М:Уч.пед.изд.1955-230с.
18 Құнанбаев А. Шыгармалары - А: Жалын 1995-3306.
19 Валиханов Ч. Следы шаманства у киргизов. Изб.произв.Каз.гос.изд. - Алматы, 1952-144-1476.
20 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шыгармалар - Алматы, 1995-4156.
21 Иоганзен Б.Г., Лаптев И.П., Львов Ю.А. Экология, биогеоценология и охрана природы. -Томск: ТГУ, 1979-1426.
22 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. -Тараз 2003-1376.
23 К.Салпынова экологиялық тәрбие берудің қазіргі жагдайы //География Казахстана и экология №3 2004-86.
24 Бейсенова А.С. Қазақстан Республикасында эколог мамандарын даярлауА, 1987-86.
25 Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жүмысының методикасы. -А: Мектеп-87Б.
26 Фурсов В.И., Фурсов О.В. Экологическое воспитание и образование молодежи А. Рауан 1996-156. Суравегина И.Т. Теория и практика формирования ответственного отношения к природе в процессе обучения биологии: Автореферат диссертация доктора педагогических наук - М.,1986-32с.
27 Даменова А.Қ. Компьютерлік технологияны экология сабағында пайдалану жолдары. «Үстаздарды дайындаудагы педагогикалық инновациялар» атты халықаралық гылыми-практикалық конференция 7-8 сәуір,Тараз,2005 72-736.
28 Таможняя Е.А. Компьютерные технологии: возможности использования. // География в школе 2002№3.с 42-51.
29 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз,2003 Б-137- 139.
30 Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.,1989
Инновациялық оқыту технологиясы арқылы жоғарғы сынып оқушыларына
экологиялық білім беру
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту арқылы экологиялық
білім берудің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 6
1.2 Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту теориясы арқылы
экологиялық білім берудің қазіргі жағдайы мен сабақтан тыс уақытта
экологиялық білім
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13
2 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Инновациялық оқыту технологиясы арқылы экологиялық білім беру
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Тәжірибелік жұмыстың нәтижесін талдау, ұсыныс
беру ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан мектебінің алдына қойып отырған
мақсаты- оқу мен тәрбие жұмысын дамыту , еліміздің әлеуметтік- экономикалық
жағдайын жақсарту бағытында оқушыларға жүйелі де нақты білім беру.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа
технологиясы мен инноваңиялық әдіс- тәсілдерді енгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникаңиялық желілерге шығу - деп
білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді [1]. Бұл
міндеттерді шешу мүғалімнің ізденісіне байланысты. Осы күні Қазақстанда
білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл процесс білім берудің
жаңа парадигмасын туғызды.
Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күннің
тәртібіндегі бірден - бір қажетті кезек күттірмес мәселе екендігін 2015
жылға дейінгі Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерді
тұжырымдамасында, 2006 жылғы Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздігінің тұжырымдамасында және Ата заңымызға негізделіп жасалған
Қазақстан Республикасының Білім туралы заң мен ҚР Президентінің
Қазақстан - 2050 стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар қабылданған
талаптарды іс-жүзіне асыру жоғары, орта және арнаулы білім беруде оқушылар
мен студенттерге экологиялық білім мен тәрбие беруді дұрыс ұйымдастыруға
байланысты екендігі көрсетілген [2,3]. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Конституциясының 38-шы бабы Қазақстан Республикасының
азаматтарына табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарын ұқыпты қарауға
міндеттейді.
Оқушыларға экологиялық білім мен беру олардың қоршаған ортаны қорғауға,
аялауға тәрбиелеу бүгінгі күннің өзекті міндеттерінің бірі.
Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері жалпы білім берудің
элементі ретінде оқушыларға айналадағы орта мен табиғатқа жауапкершілік
қарым-қатынасты қалыптастыру мен және қоғам арасындағы өзара байланысты
ғылыми негізде меңгерумен сабақтас қаралады. Жас жеткіншектерге саналы
білім мен тәлім-тәрбие беру Республикамыздың атақты педагог ғалымдарының
Н.Ф.Хмель, Г.А.Уманов, Қ.Б.Жарықбаев, И.Н.Нұғыманов, С.Қ.Қалиев,
Ж.Б.Қоянбаев, Қ.Б.Бөлеев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттелді
[7,8].
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру саласында, ізденіп
зерттеулер жүргізген ғалым - педагогтар И.Д.Зверев, А.Н.Зазлебин,
Н.С.Сарыбеков, И.Г.Суравегина, Н.А.Гладков, П.В.Иванов, Б.Г.Иоганзен,
И.С.Матрусов, Н.А.Рыков, А.П.Сидельковский, В.Н.Скалон, Е.С.Сластенин,
С.Бейсенова, Н.Е.Ильинская және т.б. ғалымдарының еңбектерінде кеңінен
қарастырылды [9,10,11,12,13].
Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшілігі баланың тұлғалық
дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы. Бүгінгі
таңда П.Э. Эрдниевтік дидактикалық бірліктерді шоғырландыру технологиясы,
Д.Б.Эльконин мен В.В Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы,
Ш.А.Амонашвилидің ізгілікті- тұлғалық технологиясы,
Ф.Шаталовтың оқу материалдарының белгі және сызба үлгілері негізінде
қарқынды оқыту технологиясы, М. Чошановтың проблемалық модульді оқыту
технологиясы, П.И.Третьяковтың, К.Вазинаның модульді оқыту технологиясы
В.М. Монаховтың, В.П.Беспальконың оқыту технологиялары кеңінен таралған.
Қазақстанда Ж.А. Қараевтың,Ә. Жүнісбектің, ШТ.Таубаеваның,
Қ.Қ.Қабдықайыровтың,
Н.Лактионованың, М.М.Жанпейсованың және Қ.М.Нағымжанованың т.б
ғалымдардың ұсынған оқытудың жаңа технологиялары оқу үрдісінде белсенді
түрде қолдануда [ 14 ].
Зерттеудің мақсаты: Орта мектепте жоғары сынып оқушыларының жаңа оқыту
технологиясы арқылы экологиялық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық
негіздері.
Зерттеу міндеттері:
- Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту технологиясы арқылы
экологиялық білім берудің теориялық негізін айқындау;
- Инновациялық оқыту технологиясы арқылы үздіксіз экологиялық білі
берудің моделін жасау;
- Педагогикалық эксперимент арқылы экологиялық білім беруде
инновациялық оқыту технологиясын пайдаланудың тиімділігін
дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: Жалпы орта білім беретін мектептің оқу- тәрбие
үрдісі.
Зерттеу пәні: Жалпы білім беру жоғарғы сынып оқушыларына инновациялық
оқыту технологиясы негізінде алған экологиялық білім.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
- орта мектепте жоғары сынып оқушыларының жаңа оқыту технологиясы арқылы
экологиялық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық мәні, моделі ғылыми
– педагогикалық тұрғыдан негізделді;
- орта мектепте жоғары сынып оқушыларының жаңа оқыту технологиясы арқылы
экологиялық дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық шарттары
анықталды;
- орта мектепте жоғары сынып оқушыларының жаңа оқыту технологиясы арқылы
экологиялық дүниетанымын қалыптастырудың нәтижелілігі тәжірибелік –
педагогикалық тексерістен өткізіліп, әдістемесі жасалып, қорытындысы
шығарылып, эксперимент арқылы тексерілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- жалпы орта мектебі окушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда
жоғары сынып оқушылары үшін "Адам және табиғат" үйірмесінің жұмыс жоспары
жасалынып жүзеге асырылды;
"Модульдік оқыту технологиясын, деңгейлеп саралап оқыту технологиясын,
компьютерлік технологиясы жасалынып, жалпы орта мектептерінде ұсынылды;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: "Адам- табиғат-қоғам"
жүйесінің даму заңдылықтары, философиялық, мәдениеттану, педагогикалық,
психологиялық гуманистік бағыттағы қонцепциялар (Ы.А.Бердяев,
Б.С.Гершунский, В.А.Сухомлинский), психологтар мен педагогтардың
оқушылардың ерекшелігі және оны қалыптастыру проблемалары жөніндегі
қонцепциялар (Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн).
Зерттеулер оқушыларға экологиялық тәрбие берудің жетекші
қонцепцияларына иек артады (И.Д.Зверев, Н.Н.Моисеев, Г.Ф.Суворова, ),
экология төңірегіндегі зерттеулер (В.А.Вронский, Г.Л.Тышкевич,
Н.А.Уразаев), М.М.Поташниктің, П.И.Третьяковтың басқару қонцепциялары.
Зерттеу көздері: Экология мәселесіне байланысты педагогика, психология,
философия ғылымдары классиктерінің және инновация туралы ғылыми еңбектері,
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы және Үкіметінің ресми
құжаттары, мектеп бағдарламалары, оқулықтар мен оқу- әдістемелік құралдар.
Зерттеу әдістері:
• Тақырыпқа байланысты жаратылыстану, философиялық, психологиялық,
педагогикалық, ғылыми- әдістемелік еңбектермен танысып талдау
жасау;
• Жалпы орта білім беретін мектептердегі экология пәнінің
бағдарламаларына, оқулықтарына, әдістемелік- құралдарына талдау
жасау;
• Зерттеу бойынша сұрақтар қою, бақылау жүргізу, пікір алмасу,
экологиялық ойындар ұйымдастыру.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, әр бөлім
тараушалардан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жоғарғы сынып оқушыларына инновациялық оқыту арқылы экологиялық білім
берудің педагогикалық негіздері.
Жаңа мыңжылдықтың табалдырығын адамзат өркениеті орасан экологиялық
проблемалармен бірге аттады. Экономикалық дамудың жаңа белесіне көтерілген
көптеген мемлекеттер, бүгінде аса күрделі экологиялық қиындықтарға үшырап,
оларды түбегейлі шешудің шараларын қарастыруда.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің территориясында қоршаған ортаға
экологиялық қауіп төндіріп отырған аймақтар пайда болуда. Аталмыш
жағдайлардың қалыптасуына антропогендік һэм техногендік ықпалдардың қатты
әсер еткені байқалады. Үкімет пен қоғамдық бірлестіктер тарапынан
экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған ауқымды іс- шараларға (ҚР
Президентінің Жарлығы, ҚР Заңдары мен үкімет қаулылары, қоғамдық ұйымдардың
әрекеттері мен бастамалары және басқа құжаттар) қарамастан - бұл проблема
бүгінде көпшілік қауымның назарын өзіне аударып отыр.
Осындай күрделі мәселелерді бірлесе отырып шешуде, өскелең жас ұрпақ
өкілдеріне экологиялық тәлім-тэрбие берудің маңызы өте зор деп санаймыз.
Баяндағалы отырған пікірімізді - соңғы жылдары осы мәселелерге орай
өткізілген ғылыми-практикалық конференңиялар мен педагогикалық семинарлар,
сондай-ақ ғылыми-зерттеу жұмыстарының материалдары дәлелдейді.
Біздің ойымызша, жас ұрпаққа ҚР мемлекеттік білім стандарты негізінде
терең білім берумен бірге, экологиялық тәрбие беру - оның болашақта жауапты
бір саланың мамандығын игеру барысында экология мәселесіне терең мэн
беретін тұлға болып қалыптасатына негіз болады деп санаймыз. Сол себепті,
бүгінгі мектеп жүйесінде оқушыларға экологиялық тәрбие беру жұмыстарын
барынша ұйымдастару - педагогикалық талаптардың бірі болғаны шарт.
Мемлекет пен қоғамдық ұйымдар, әсіресе ҚР Президентінің Қазақстан -
2050 стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар мен экологиялық білім мен
тәрбие мәселелеріне қатысты ғылыми зерттеулер мен эдістемелік нұсқаулар,
алдымызға қойған мақсатымызға негіз болғаны абзал. [2]
Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында баяндалған: ... мектепке дейінгі және бастауыш білімнің
оқыту бағдарламаларының үйлесімділігі, баланы шаршаудан қорғау мақсатында
оны оңтайлы жүктемемен қамтамасыз ету, салауатты өмір салтының
құндылықтарына баулу арқылы денсаулығын нығайту. Тәрбие мен оқыту мазмүны
бірінші деңгейде қызметтің өзіндік түрлерін және баланың даму бағытын, оның
кейінгі мектеп жағдайына бейімделуін қамтамасыз етуге тиісті...,- атты
нұсқаулар айтар ойымызды айғақтап отыр. [ 4, 2,] Жас өскіннің санасына
экологиялық таным әліппесін сіңіру, дәстүрлі және эксперименттік тәсілдер
арқылы жүзеге асырылуы - тиімді деп санаймыз. Жоғарыда аталған мәселелердің
маңыздылығы жөнінде ҚР Конституциясында былай деп көрсетілген: ... жер
және оның қойнаулары, су, өсімдік-топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесі
және басқа табиғат байлықтары мен ресурстар мемлекет меншігі болып, оның
қарауында болады.. . [1, 6] сонымен бірге бала тәрбиесіне қатысты ...
неке мен отбасы, ана мен отбасы және бала мемлекеттің қорғауында болады.
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата- ананың етене қүқығы
эрі міндеті. [ 1,4,]
Зерттеу барысында біздер - экологиялық білімнің ғылыми негіздері
жөніндегі (В.Вернадский, Ә.С.Бейсенова, Я.С.Габиев, Б.Г.Иоганзен,
И.Д.Зверев, Е.А.Мәмбетқазиев, К.С.Лосьев, Т.И.Суравегина, К.Ш.Сыбанбеков,
А.Н.Захлебный, О.К.Афанасьев, Г.К.Байдельдинова, Л.А.Родова, А.В.Чигаркин,
Б.Б.Мұқанов, Ж.Жатқанбаев, В.И.Фурсов, Ж.Б.Шілдебаев, Г.З.Сауытбаев,
К.Жүнісова, Ғ.Сағымбаев, П.Сидельковский, Н.Т.Торманов, Е.Ю.Шапокене,
Д.И.Трайтак) экологиялық педагогика мен психология негіздері (Р.Риклефс,
С.Д. Дерябо, И.Пагнов, И.Н.Нұғыманов, С.Орынбеков, А.А.Сотников,
М.А.Хайдураева, А.Ясвин, М.Н.Фамина, В.М.Свинец, А.А.Лаптев),
Р.Қ.Дүйсембинова, М.Х.Балтабаев, Қ.Қабдыразақұлы) халық педагогикасындағы
табиғатты қорғау дәстүрлері (Н.Қ.Сарыбеков, Ысқақов, Ж.И.Жанұзақова,
Б.Кәріпжанова, С.Қ.Қасенов ), оқушыларға экологиялық тәрбие беру
(Г.М.Сэбденэлиева, А.Д.Болтаев, Д.І.Жангелдина, С.Қ.Қожаева, И.Н.Бодықова),
экологиялық білім мәселелері. (¥.Ә.Есназарова, Р.С.Басекеева,
Қ.Айтмамбетова, К.М.Беркінбаев, Э.А.Тұрдықұлов), бастауыш сынып оқушыларына
экологиялық білім мен тэрбие беру мәселелері (А.Қ.Егенисова,
Ш.Ж.Арзымбетова, А.К.Сатынская, Р.К.Керімбаева, Д.І.Жангелдина,
Г.З.Сауытбаева, Ш.И.Джанзакова, Б.Қилыбаева), болашақ мұғалімдерді дайындау
барысында экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері (М.Н.Сарыбеков,
О.Б.Мазбаев, К.Б.Тілебаева, Р.Ш.Ізбасарова, С.Н.Глазачев, А.В.Миронов),
пәнаралық байланыстар арқылы оқушыларға экологиялық білім беру
(Р.Т.Төлегенова, У.Қ.Тоқбергенова, Қ.Н.Сарыбекова, Ж.Н.Базарбекова),
сыныптан тыс жұмыстар үрдісіндегі экологиялық тәрбие мәселелері
(Тойғанбекова Ш.М, К. Әуезова, Қ.О. Шайхислямова), экологиялық тәлім-тәрбие
мәселелеріне байланысты зерттеу жұмыстарына шолу (Ш.Ш.Хамзина,
К.А.Сарманова, С.Орынбеков, Қ.Ж. Бұзаубақова) жеке тұлғаның экологиялық
санасы (Г.С.Смирнов, Б.Г.Ананьев, Х.Т.Шериязданова, Б.Ф.Ломов,
Н.Н.Вересов), (А.Ш.Икрамова ), мектептен тыс мекемелерде оқушыларға
экологиялық тәлім-тәрбие беру және өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру
(Ө.Танабаев, А.Е.Манкеш, С.Қ.Қоңырова, А.М.Текесбаева) және Қазақстаннан
тысқары жерлердегі экологиялық тәлім-тәрбие тақырыбына қатысты зерттеулер
(Т.Е.Колупаева, А.Л.Шипко, А.Ш.Овчинникова, И.А.Комарова, М.С.Денисова,
Т.В.Машарова, А.А.Остаповец-Свешников, М.Я.Антонец, А.В.Афонин, Т.В.Корнер)
және басқа ғылыми зерттеу жұмыстарымен таныстық.
Адамның даму тарихы, ғылыми прогрестің қоршаған орта мен табиғат
арасындағы қатынасты байланыстыруда және дүниежүзілік табиғат байланысының
кілт өзгеруіне әкеп соқты. Адам, қоғам табиғат заңдылығымен санаспауы
нәтижесінде пайда болған экологиялық қайшылықтардың дамып, әлемдік дәрежеге
жеткен, ең негізгі мәселенің бірі болды. Табиғат пен қоғамның дамуы бір-
бірімен байланысты.
Қазіргі кезде балалардың санасына қоғамдық байлығы мен даму негізіндегі
сезімдерін тәрбиелеп, оларға экологиялық білім беру мұғалімдердің міндеті.
Экологиялық тәлім-тәрбие мен білім беру мәселесін қарастыруда,
ғалымдардың табиғат пәніндегі ой-пікірлері өзгеше. Ж.Ж.Руссо,
И.Г.Песталоции, Ф.Дистерверг баланың табиғатпен байланысы негізінде ой
санасын қалыптастыру,білім мен тәрбие беру заңдылықтарын негіздеді.
Оқушының санасын дамытушы табиғат сезіміне үйрету жайында айта келіп,оның
эстетикалық мінез-құлқының дамуындағы маңызын ашты. Ж.Ж.Руссо (1981)
оқушылардың жан дүние тәрбиесін табиғатпен өткізуін ұсынады. Ғалымның
ойынша, табиғатқа деген жақсы көзқараска баланың ой санасын іштей дамысу
арқылы табиғатты танып, қабылдау сезімдерінің әсерімен жүзеге асады деп
тұжырымдайды [15].
Педагогика ғылымын қалаушы ғалым Я.К.Коменский (1955) тұжырымдарына
назар аударсақ,ол дұрыс тәрбие берудің жан-жақты көзқарасымен табиғаттың
байланысуы керек деген ой айтады. Сол себептен табиғаттың бір бөлшегі -
адам дер қарап, адам мен табиғат тәрбиесінің арасындағы заңдылықтарын
дәлелдеуге әрекеттенді [17].
И.Г.Песталоции (1981) табиғатпен тәрбиенің байланымы жөнінде баланың
ақыл-ойы және күш - жігері ең өзекті мәселесі деп есептеді [16].
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев 18 қара сөзіндегі табиғатқа деген
философиялық тұрғыдан, сонымен қатар табиғатқа байланысты көзқарастарын да
танытады. Ол табиғаттың байлығын адам баласының таусылмас азығы екенін
көрсете келіп, Кім өзіне махаббат қылса, сен оған махаббат қылмағың парыз
- деп жасөспірімді табиғат - ананы аялап сүйіп,құрметтеуге үндейді.Баланың
дүниетанымы бесіктен басталады дей келіп, оның ой санасының бастысы, білуге
қүштарлық деп санайды.Өсекеле үйрету қүралдары арқылы жақсы іс әрекетке,
ішкі сезімдерінің қалыптасуына, адамгершілікке тэрбиелеу болса, ал баланың
мінез- құлқын қалыптастыру ең маңыздысы үстаздарының, достарының үлгі-
өнегелері қажет деп түйіндейді [18].
Еліміз мақтаныш түтан ұлы галымы Ш.Уәлиханов елінің әдет - ғүрпын ,
салт- дәстүрін зерттей келіп, өз ұрпағын табиғатпен айналысуға жетелейтін
педагогикасын жоғары бағалайды. Табиғат ғажап, табиғаттан құпия тіршілікте
не бар? - дей отырып, алқы киеліге аса көңіл аударған.Олар айналадағы және
күнделікті тұрмысқа қажетті саймандарды киелі деп құрметтеген.Осы
киелілерді қастерлеп, ырым жасау қазақ баласына кұт- береке,байлық әкеледі.
Қазіргі таңда жасөспірімдерді табиғатты қорғау үйретуші кұрал
Ш.Уәлихановтың осы тақырып жөніндегі бай мұрасы болып табылады Уалихановтың
табиғат пен халықтың қатынасындағы зерттеулегі халқының арасындағы жағымсыз
сезімдердің Табиғатты шексіз қадірлеуінен туған - деген ой айтады [19].
Қазақтың ұлы ағартушысы Ы.Алтынсарын жастарды ата-ананың тәлім-
тәрбиесін,ақыл-кеңесін көңіл түюге шақырып Ақыл- кеңесті алмасаң анау
тұрған қисық ағашға ұксасы өсесің - деп өзінің тәрбиеге деген көзқарасын
айтады.Сонымен қатар ақын ағарту және қоршаған орта мәселелрін сараптап
арнаған шығармаларында дүниеге өзіндік көзқарасын көрсетеді.
Ағартушының өміріндегі ерекше орын алатын мәселелері мәдениеттілік пен
әдет - ғұрыптың көзқарастары және маңызы. Мысалы: аққан судың сылдырауы,
шалғынды көкорайдың көркі т.б. табиғат қозғалыстары Жаз, Өзен деген
өлеңдерінде суреттеледі. Бұл өлеңдер жастарды табиғатты қастерлеуге
тәрбиелейді [20].
Экологиялық білім мен тәрбиенің тамыры отбасы мен бала - бақшадан нәр
алып, дамуы керек. Ата - бабаларымыз экологиялық тәрбиені ұлттық дәстүрде
наным, сенім, ырымдар арқылы үздіксіз беріп отырған. Мысалы, Көк шыбықты
сындырма, көктей соласың, Аққуды атпа, киесі ұрады, Көзіңді қалдыр -
бұлақ көзін ашып жүр, өзіңді қалдыр - бақша өсіріп жаса нұр деген ата -
баба өсиетінде не деген көрегенділік, ақылдылық бар десеңізші! Ата -
бабаларымыз қазақ жол жүріп келе жатып, аға алмай жатқан бұлақ көрсе көзін
ашқан екен. Қазіргі таңда жас жеткіншектерге ата- бабалардың нақыл сөздерін
жеткізіп, оны ұғындыру және осыған байланысты экологиялық білім беру бұл
мұғалімнің міндеті болып табылады.
Қай заманда болсын қазақ халқы дәстүрінде табиғатқа тағылықпен қарау
деген болмаған. Аң- құстардан бастап өсімдіктерге дейін жанаршылықпен
қарап, табиғат тұнығын обал деп санады. Табиғат байлығын жеке меншіе
емес, қоғамдікі, халықтікі, болашақ ұрпақтікі деп санады.
Жоғарыда келтірілген халқымыздың ырымдары мен тыйым сөздері жас
өспірімдерге экологиялық білім беру жолына үлес қосады.
Алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелермен және әдебиеттермен танысу
жалпы білім беретін мектептердіғң барлық түрлері мен мектептен тыс
мекемелердің іс — қимыл бірлігінің нәтижесіндегі жетістіктің кепілі
болатындығы туралы пікірдің қалыптасуы - бұл бағыттағы онды нәтижелерге тек
жоғары сынып оқушыларымен жүйелі түрде жүргізілген экологиялық - туристік -
өлктану қызметі арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Жоғарғы сынып оқушыларының бойында шығармашылық қабілеттер мен
қызығушылықтарды дамытуда, мектептен тыс мекемелер негізгі нысана болады.
Жоғарғы сынып оқушылардың шығармашылық қызметтерінің ұжымдық түрлері,
әсіресе табиғат пен қоршаған ортаның өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
арасында тығыз байланыста бола алады. Жоғарғы сынып оқушыларының
экологиялық білімділігі мен тәрбиелілігі олардың экологиялық санасына
байланысты, яғни олардың барлық қызметі мен мінез- құлықтарын, бұрынғы ой-
пікірлері мен көзқарастарына өзгеріс енгізудің қалыпқа келтіуші құралы деп
түсінуге болады.
Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің басты мақсаты мен міндеттерін
және маңызын белгілеу үшін И.Д.Зверев еңбектерінің орны ерекше. Ол
экологиялық тәрбиенің мақсаты білім жүйелерін, көзқарас пен сенімдерін,
моральдық нормаларына сәйкес қоршаған, ортаның жағдайына азаматтық
қатынастарды қамтамасыз ету болып табылады - деп оның педегогикалық
теориясы мен практикадағы сала екендігіне көңіл аударады.
И.Д. Зверев (1993) Барлық оқу пәндерін экологияландыруға байланысты
ойланып жасалған жұмыстар қажет - деп мұғалімдерге қойылатын негізгі үш
талапқа ерекше көңіл бөледі. Біріншіден, мұғалімнің алдында табиғат және
қоғам туралы сезім жауапкершілік болу керек. Мұғалімдер әр адам, болашақ
ұрпақ табиғатты қорғау қажеттігін түсінуі қажет. Екіншіден, мұғалімнің
өзінің өмірі мен қызметінде табиғаттың жанашыры ретінде басқаларға үлгі
болуы тиіс. Үшіншіден, әрбір мұғалім экологиялық біліммен қарулануы керек
[9].
Әрине оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруде мұғалімдерге
қойылатын негізгі талап - экологиялық білім мен тәрбие беру барысында
негізгі мақсаты мен міндеттерін, маңыздылығын белгілеу болып табылады.
Б.Г.Иоганзен(1987) Экологиялық білім мен тәрбие жаңа ұғым екендігін
атап көрсете отырып : Экологиялық білім мен тәрбие әр адам қоғамды сақтау
және жақсарту керектігін түсінуін қоршаған ортаның әсемдігін бағалай
білетін, азаматтық жауапкершілік сезімін игерген жеке адамдарды
қалыптастыруды қарастырады - дейді [21].
Э.А.Тұрдықұлов (1982) болса Экологиялық білім мен тәрбие беру
оқушыларды табиғатты пайдаланудың ғылыми педагогикалық процесті айтамыз, -
деп атап көрсеткен.
Осы компоненттердің әр қайсысының өзіндік мәнән ұғыну, олардың
органикалық бірлікте болуын қамтамасыз ету, табиғатқа жауапкершілік
қалыптастыруда оқушының қасиетін ескере отырып жүргізуге негіз болды.
Экологиялық білім мен табиғат қорғауға тәрбиелеудің мақсаты мен
міндеттері А.Н.Захлебныйдың еңбектерінде байқалады.
Ғалымдардың басым бөлігі экологиялық білім беру жайлы жеке адамның іс
әрекетінде байланысатын, табиғатқа деген моральдық жауапкершілік деңгейінің
қалыптасуы экологиялық сезімі болатыны көрсетеді. [10].
Жасөспірімдерге экологиялық білім мен тәрбие беру, олардың рухани
жаңарып жандануына негіз болатын білім Ордасы мектеп екені бәрімізге мәлім.
Сондықтан оқушылардың ой өрісін, ұлттық мәдениет пен сана сезімін дамытып
алғыр тұлғаны қалыптастыруда оқу тәрбие үрдісінде инноваңиялық іс
әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелеуде.
Оқушыларға инновациялық технологиялар арқылы экологиялық білім беру
жолдарын қарастыру үшін, ең алдымен біз ғылыми педагогикалық әдебиеттерді
зерттедік.
Инновация ұғымы педагогиканың сөздік қорына ежелден енген. Оларды
инновациялық процес немесе педагогикалық жаңалықтарды енгізу дейді. Ең
алдымен инновация ұғымы (латынның іп -в, поуиз- жаңа) жаңарту, жаңалық,
өзгерту деген мағынаны білдіреді.
Инновация ұғымын әр елде әр түрлі түсінген. АҚШ-та, Нидерландта бұл
термин кең таралса, ал Аравия мен Жапонияда осы ұғымды сөздіктерде
кезіктіру мүмкін емес.
Э.М.Роджерстің берген анықтамасында Инновация деген ұғымды нақтылы
бір адамға жаңа бағыт болып табылатын идея, десе , ал ғалым Майылстың
берген анықтамасы бойынша Инновация - арнайы жаңа өзгеріс. Осы өзгерісті
жүйелі жүзеге асуын және шешілуін күтеміз деген. Ғалымдар инновация мен
өзгеріс арасындағы айырмашылықтарды анықтай отырып, бұл көбіне синонимдік
қатынастар тұрғыда қараған. Бұл өзгеріс бүкіл мектеп жүйесінде жайылса, оны
инновация деуге болады. Ал кез келген өзгерісті инновация деуге болмайды.
Сондықтан өзгерту деген мағынаға тоқталсақ, педагогикада жаңа әдістер мен
тәсілдер, құралдар, оқулықтар мен бағдарламаларды пайдалануды білдіреді.
Яғни оқыту мен тәрбиелеуге өзгерістер енгізу, олардың сапасынарттыру болып
табылады. Инновация ұғымын негізін салуға көп үлесін қосқан ғалымдар
В.Замбарт, И.Шумбербт және т.б. Бұл ұғымды саяси экономикалық технологиялық
үрдістерге байланысты қолданған.
Инновация ұғымы білім беру жүйесіне жаңаны енгізу мағынасында
педагогикалық еңбектерде кездесе бастады. Осы ағылшын ғалымдардың
пікірінше, жаңалық көзі арнайы қолданған деректерде, оқулықтарды және
негізгі идеяларда.
Орыс ғалымдары В.И.Днепрова, В.С.Лазереваның еңбектерінде инновация
ұғымы пайда болды. Олар инновация ұғымы жаңалықтарды шығару, игеру,
қолдану және тарату деп сипаттайды. М.М Поташник, А.С.Доренсов жаңалық
дегенді құрал ретінде, ал инновацияны осы тәсілдерді меңгеру үрдісі деп
санайды.
Инновациялық негізін құраушы ұғымдардың инновация, ововедение,
новешество, новое, т.б. қазақша аударламаларын жасаған: Инновация
жаңарту, Нововедение - енген жаңалық, новое - жаңа, Новшество -
жаңалық, Инновациялық процесс - жаңарту үрдісі.
Педагогикалық энциклопедияларда төмендегідей анықтамалар берілген:
инновация сөзі латын тілінен енген обновление - жаңарту, новинка-
жаңалық, изменение - өзгеріс деген мағына береді.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу,
яғни жаңа әдіс-тәсілдерді, амалдарды, құралдарды жасап, оларды қолдану деп
анықталган.
Жоғарыда аталган мағлұматтарды бір жүйеге келтірсек, төмендегідей
қорытынды шығарамыз. Инновация деген ұғымға ғалымдар әр түрлі түсінік
берген. Олар: жаңалық, жаңаны енгізу, өзгеріс, құрал, әдіс-тәсілдер.
Инновация термині қазіргі таңда кеңінен қолданылып жүр. Бұл терминдік
сөзге нақты анықтамасы педагогикалық тұрғыда берілмеген. Осы көптеген
ғылыми педагогикалық еңбектерінде инновация ұғымын білім беру жүйесінде
жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және тарату іс- әрекеті деп
сипаттайды. Атап айтатын болсақ Н.Р.Юсуфбекова О педагогической
инноватике деген еңбегінде инновация - білім беру жүйесіндегі жаңартудың
үрдісі деп көрсетеді. Инновациялық үрдіс дегеніміз- жаңалықтарды жасау, оқу
тәрбие үрдісінде қолдану.[22].
Педагог М.М.Жампейісова модульдік оқыту технологиясын жаңалықтарды, ой-
идеялары оз уақытысында және қазірде қолдану тиімді деп санайды. Сонымен
қатар Педагогикалық технология деген ұғым да қолданылып жүр.
Педагогикалық технология кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады.
ЮНЕСКО-ның анықтамасы бойынша, педагогикалық технологя - бүкіл оқыту үрдісі
мен білімбі техникалық адам ресурсын олардың бір- біріне өзара әсерін,
білім берудегі формасын оңайландыру міндеттерін ескере отырып меңгеруді
жүзеге асырудың жүйелі эдісі.М.В.Кларин (1989) Педагогикалық технология-
бүл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолдарындағы қолданылатын барлық
қисынды ілім амалдары мен әдіснамалық құралдарды жүйелі жиынтығы және жұмыс
істеу реті, деп анықтайды [22].
Көптеген педагог ғалымдардың еңбектерінде оқу үрдісін
технологияландыру бағдарламалап оқыту тәрбиесінде іске асатын білім
технологиясы, дамытып оқыту конспектіндегі педагогикалық технология, жаңа
ақпараттық технологияның мәні, мазмұны, оларды оқу үрдісіне енгізу, т.с.
мәселелері ашып қарастырылған (Б.С.Гершунския, В.М. Монахов, Н.Ф.Талызина,
В.В.Давыдов, Т.И.Ильина, Г.И.Щукина, Ж.А.Қараев, Е.И.Машбиң т.б.)
Педагогикалық технология дегеніміз - мақсаттар қою, оқу жоспары мен оқу
бағдарламасын үнемі жақсартып оқытудың, педагогикалық жүйелерінің
тиімділігі. Педагогикалық технологиялардың көптеген түрлері бар. Атап
айтсақ: білім беруді ізгілендіру, проблемалы оқыту технологиясы, деңгейлеп
саралап оқыту технологиясы, компьютерлік және ақпараттық технологиясы,
жобалап оқыту технологиясы және т.б.
Оқушыларға инноваңиялық технологиялар арқылы экологиялық білім беру
педагогикалық тұтастық тұрғыда әсер етеді. Модульдік оқыту технологиясы,
деңгейлеп саралап оқыту технологиясы, компьютерлік және ақпараттық
технологиясы арқылы оқушылардың экология деген пәнге қызығушылығы мен білім
деңгейін анықтауға болады. Осылайша сабақ беру барысында олар экологиялық
мәселелердің тұтастығын ғылыми негізде қабылдайды, табиғат пен қайта
түлеген ортаға тиімді ықпал ету жөніндегі нақты білім мен сарамандық
тәжірибені, дағдыны меңгереді.
Табиғат пен қоғамның өзара жан-жақты байланысын аша түсу әлеуметтік
шындықтың тұтастығы мен дамуына оқушылардың көзқарасы мен сенімін
тұжырымдап бекітеді. Байланыстың себебі туралы экологиялық білім,
құрылымдық талдаудың жүйесі мен түсініктерді қорыту оқушылардың санасын
дамытуға негізделген міндеттерді шешуді жақсарта түседі.
Қорыта келгенде, қазіргі мектептегі экологиялық білім мен тәрбиенің
төмен дәрежеде жүргізілетіндігі, оны күшейту үшін зерттеу жұмыстарын,
жобалау - зерттеу, қоғамдық пайдалы қызметті экономикалық даму деңгеймен
байланыстыру керек. Мектептегі экологиялық білім авторлық бағдарлы -
тұжырымдамаларға толы, соған қосымша білім беру мекемелерінің жүйесіндегі
экологиялық білім мен тәрбиеде жоғары сынып оқушыларының кейбір
ерекшеліктерін ескертетін бағдарламада әдістемелік жақтары қамтылу керек
еді.
1.2. Жоғары сынып оқушыларына ннновацнялық оқыту технологиясы арқылы
экологиялық білім берудің қазіргі жағдайы мен сабақтан тыс уақытта
экологиялық білім беру
Экологиялық білім берудің мақсаты - жеке адамның бойында қазаққа тән
ізгілік пен әдет - ғұрыптарын дарыта отырып, адам- қоғам- табиғат
арасындагы толық үйлесілімдікті қалыптастыру және дамыту болып табылады.
Экологиялық білім беру әрқашанда жеке адамның тәрбиесін экологиялық
мәдениетін дамытудан бастап көпшілікке экологиялық білім беру деңгейіне
көтерілді. Сондықтан, экологиялық білім беру өте күрделі процесс. Оны
дайын күйінде ұсынуга болмайды. Ол үшін оқушылардың санасына, ой -
өрісіне, дүниеге деген көзқарасына қоршаган табиги ортаның өзі мен қоғам
үшін қажеттілігін сезіндіре отырып беру керек.
2008 жылы Парижде ЮНЕСКО - ның биокеңестік қорын қорғау және оны
тиімділікпен пайдалануга байланысты Үкіметаралық конференция болып, онда
Адам және биосфера деп атапатын бағдарлама қабылданды. Бұл бағдарламада
алғаш рет экологиялық білімнің жалпы мазмұны көрініс тапты. 2010 жылы
желтоқсан айында Швейцарияда табиғат қорғауда жұртшылықты ағартуга
байланысты 1- Еуропалық жұмыс конференциясы өтіп, онда ең алдымен Қоршаған
ортаны қорғау және Табиғатты қорғау түсінігі егіз ұғым ретінде танылды.
ЮНЕСКО-ның ЮНЕП-пен (Б¥¥-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы) 2012
жылы Тбилисиде бірлесе өткізген қоршаған орта жөнінде білім беруге
байланысты бірінші Үкіметаралық конференциясы өтуі экологиялық білім беру
жүйесін одан әрі жетілудің елеулі кезеңі болды.
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби
(2008), Беч (2009), Москва (2010), Рио-де-Жанейро (2011), Орхус (2012),
Кейатаун (2013) және басқа да конференцияларда одан әрі жалғасын
тапты.[23]. Осы жоғарыда аталган халықаралық ғылыми конференцияларда
халыққа экологиялық білімді үздіксіз беру арқылы жүзеге асатыны баса
айтылады. Олар:
• биосфера түрақтылығын сақтау үшін агарту жүмыстарын үйымдастыру
арқылы;
• адам баласының туылганынан бастап, өмір бойы экологиялық білім
беру;
• халық арасында экологиялық пікірталас өткізу.
Жоғарыда аталған өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасының
Қазақстан - 2050 бағдарламасымен Қазақстан Республикасына көпшілікке
үздіксіз экологиялық білім берудің ұлттық стратегиясы және Білім мен Ғылым
министрлігі бекіткен Экологиялық білім бағдарламасы құжаттарының
міндеттері бойынша экологияны жеке пән ретінде мектептерге енгізу
көзделген. Аталған мемлекеттік құжаттарды жүзеге асыру бүгінгі күннің ең
өзекті мәселелердің бірі болып есептелінеді.
Аталған құжаттарга сәйкес үкіметтің қауылысы (3.03.1998ж. № 137.86.)
экологиялық білім берудегі негізгі құжат болып табылады.. Бұл құжаттың
көкейкестілігі Қазақстанның көпсатылы оқу жүйелерінде экологиялық білім
берудің ұлттық жүйесінің жаңа мәдени тұрғысынан қарастырылады. Осыған орай,
2007 жылы профессор А..Бейсенованың Оқушыларга экологиялық білім беруді
жақсарту туралы конңепңиясы және Қазақстан Республикасында эколог
мамандарды даярлау туралы еңбектері шыққан. 1988 жылы ҚР-сы Білім
министрлігінің қауылысымен Ландшафтар экологиясы және табигат қорғау
лабораториясы ашылды.
Аталған зертханада үздіксіз экологиялық білім берудің шетелдік, ТМД
және отандық іс- тәжірибилер сарапталынды. Әсіресе, Ресей мемлекеті оқу
жүйелерінде көпшілікке экологиялық білім берудің үздіксіз жүйесі жақсы
жолға қойылғанын аңғартты. Онда жалпы және кәсіби білім беретін оқу
жүйелеріне арналған экологиялық оқу жоспарлары мен бағдарламалары,
оқулықтар және оқу құралдарының кешендері жарық көрген. Экологиялық білім
берудің тұжырымдамасы жасалған. Осы жағдайлардың бәрі Қазақстанда
экологиялық білім берудің ғылыми - теориялық негіздерін жасауға бағыт берді
[24].
Зерттеу қорытындылары бойынша экологиялық білім берудің ғылыми-
теориялық негіздері, педагогикалық принциптері және экологиялық білім
тұжырымдамасы мен мемлекеттік сиандартының алғашқы жобалары жасалды.
Үздіксіз экологиялық білім беруде ғылыми - теориялық тұрғыдан негіздеу
жұмыстары аяқталды. Үздіксіз экологиялық білім берудің алғашқы І-ХІ
сыныптарға арналған оқу бағдарламалары жасалынды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты бойынша экологиялық
білім беру Биология пәндерінің мазмұнында және вариативтік сағаттарға
негізделген. Шын мәтінде дүниежүзілік және отандық тәжірибелер көрсетіп
отырғандай көпшілікке экологиялық білім беру экология курсын жеке пән
ретінде оқыту ғана бұл проблеманы шеше алды.
Экологияны пән ретінде оқыту ғылыми теориялық педагогика, психологиялық
оқу- әдіснамалық тұрғыдан да негізделіп, нормативті - құжаттарына сүйенеді.
Егеменді ҚР Конституңиясы мен экологиялық заңдарында үздіксіз экологиялық
білім мен тәрбие беру туралы мемлекет деңгейінде бірнеше құжаттар
қабылданды (Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы 2012, Экологиялық білім
бағдарламасы 2009). Қазіргі таңда жалпы орта білім беретін оқу орындарында
2001 жылдан бері вариативтік есептен экология курстары оқытылып келді.
Қазақстанда экология пәнінің авторлық бағдарламалары, оқу- әдістемелік
нұсқаулар мен оқу- құралдары да жарық көрді.
Авторлар Мұғалімдерге арналған оқу құралдар
Бейсенова А.С., Бейсеева Г.Б. Экология (5-сыныпқа арналган)
Бейсенова А.С.,Бейсеева Г.Б., Адам экологиясы (9- сыныпқа арналган)
Қазыханова Б.,Қозыбаева С.
Ходжаева Б.Л. и др. Рабочая Экология младших классах начальной
группаСШ №132 школы Алматы,1998
Братцев Д.Е., Гусельникова Экология (программа для 5-11) классов
Н.П.,Дмитриева И.А. общеобразовательных школ,лицеев.
Севостьянова В.Е. Экология-проблемы выживания
человечества (для 9-11).Алматы,1998
Аубакиров С.К. Экологиятану 1 том. Алматы,1997
ЮНЕСКО - ның Бас директоры Ф.Майор экология мәселесін барлық оқу
бағдарламасына өзек ете отырып, оны мектеп жасына дейінгі мекемелерден
бастап, жоғарғы оқу орындарына дейін оқыту, мұғалімдер мен басқару
аппаратын бұған дайындау экологиялық проблеманы шешудегі ең маңызды фактор
болуы тиіс деп есептейді. Прогресс стратегиясы жалпы және экологиялық білім
берудің қауымдастыгына келіп тіреледі. Оның: Егер де біздер, адамдар -
табигаттың бөлшегі, біз өз ағаштарымызбен өздерімізді, егістік пен орманды
жанымыздай сүйе беруге тиіспіз деген қарапайым да сенімді создерді әрбір
бүлдіршіннің ойына білмесек, онда қоршаған ортаны қорғаудағы қазіргі қол
жеткізіп жүргеніміз тек жәй түсінік болып қала береді - деп айтады.
Оқушылар биология курсын оқу барысында экологиялық білімнің мынандай
элементтерін игеруге тиіс:
Биология: адамның денсаулығы және табиғы ортаның көрсеткіштері. Сонымен
қатар биосферадағы тірі организмдердің экожүйеге әсер етуі және табиғатқа
антропгендік факторлардың әсер етуі және т.б. туралы.
География: географиялық қабықтар - өмір сүретін орта және адамның
ондағы қызметі. Адам әрекеті арқылы осылардың ішінде ең негізгісі
экологиялық мәселелерге де ерекше көңіл аударылады. Мысалы дүние жүзіндегі
экологиялық проблемалардың болу себептері және шешу салдары қарастырыл ады.
Химия пәнінің оқу бағдарламасына зерттеу жүргізу барысында экологиялық
білімнің мынандай элементтерін оқушылар химия сабағында игеруге тиіс
екендігі анықталды.
Химия : Қоршаған табиғи ортаның химиялық өлшемдерінің нормасы, адам
санының күн сайын өсе түсуі салдарынан шаруашылықтың қажеттіліктері
артуының нәтижесінде өнеркэсіптен шығатын химиялық қалдықтардың қоршаған
ортаға тигізер зардабын бақылау т.б.
Физика пәнінің оқу бағдарламасына зерттеу жүргізу барымында экологиялық
білімнің мынадай элементтерін игеруге тиіс екендігі анықталды.
Физика: адамды қоршаған ортаның физикалық параметрлері. Олардың
физикалық антропогенді әсерлердің нәтижесінде өзгеруіне бақылау. Шудың болу
себептері және денсаулыққа әсері, электромагниттік сәуленену, шаңмен
ластану және т.б.
Мектептегі әрбір пәннің өзіндік ерекшелігі болатындығы тәрізді
биология, химия, физика сияқты пәндердің өзіндік байланысы арқылы
оқушыларга экологиялық білім мен тәрбие беру мақсатында жүргізіліп жүрген
география сабақтарына тоқталайық. 9-шы сыныпқа арналған география
сабақтарындағы Қазақстанның экономикалық - географиялық жағдайы, табиғат
жағдайлары мен табиғат байлықтарын бағалау тақырыбына тоқталатын болсақ.
Мұнда Қазақстанның жер көлеміне, географиялық орнына, табиғат жағдайлары
мен табиғат байлықтарына тоқтала келіп, Қазақстанның табиғы ортасын
қорғауға ерекше көңіл бөледі. Енді бұл тақырыпты басқа пәндермен салыстыра
қарайтын болсақ, мысалы биологиядағы кейбір табиғи ортада өмір сүретін
жануарлар мен өсімдіктерге антропогендік әрекеттің тигізер әсеріне
байланыстыра отырып, қарастырып, түрлі көрнекіліктерді пайдалансақ
тақырыптың мазмұны ашыла түсері сөзсіз. Біздің міндетіміз мектеп
оқушыларының бойында экономикалық білім - біліктілерін қалыптастыру
болғандықтан қоғам мен адам ортасындағы байланысты ашып көрсете білуіміз
қажет. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жоғары оқу орындарының
бағдарламасына халық педагогикасы пэн ретінде енгізілді. Бұл пәннің негізгі
міндеттерінің бірі яғни мақсаты әрбір баланы ізгілікке, имандылыққа
тәрбиелеу. Сонымен қатар халық дәстүрлігін педагогикалық түрғыдан жан-жақты
зерттеп, әсіресе табиғатты қорғау мәселесін бір жүйеге келтіру арқылы жас
ұрпақты тәрбиелеу болып отыр. Көрнекті педагог В.А.Сухомлинский Ақылды-
ақыл, арда-ар тәрбиелейді - деген екен., Халқымыздың дана өкілдерінің өз
туындыларына бірі-табиғатты қорғау дәстүрлері, іскер, парасатты, арлы адам
тәрбиелеуге көмектеседі. Қазақ халқының асыл мұраларының бірі- табиғатқа
деген аса зор сүйіспеншілігі мен оған деген қамқорлық жеткіншектер
қасиеттерді тәрбиелейміз.
Дегенмен XX ғасырдаң соңғы он жылдығында шиеленісе түскен экологиялық
мәселелер бүгінде бүкіл адамзат баласын толғандырып отыр. Әрбір ел оз
табиғатын қорғау үшін түрлі шаралар қолдануда. Ал, біз үшін халқымыздың
табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оны көздің қарашыгындай сақтап келуі
жайында оқушыларға көбірек білім беру керек. Мұны бабалардан қалған асыл
сөз, ғибратнама, мақал- мәтелдер арқылы оқушы санасын қалыптастыруымыз
қажет.
Мектеп оқулықтарындағы әсіресе географиядан түрлі тақырыптарды жаңа
сабақ ретіде өткізгенде халқымыздың бай тәжірибесін қолдануга болады.
Мысалы, биосфераның қазіргі кездегі жагдайлары тақырыбында атмосфера,
гидросфера, литосфераның қазіргі жагдайына тоқтала келіп, халқымыздың
Жұпар ауа дертке ауа - дген нақыл сөзінен бастап, оқушыларга қазақ халқы
өзі өмірге әкелгең ауа тазалыгын сақтау қажеттілігі жайында нақылдарын
тиянақты іске асыра білгенін түсіндіру керек. Осы арқылы оқушылар
адамдардың кейбір жөнсіз іс- әрекеттерінің негізінде ауаның ластанып,
топырақтың су мен жел эрозиясына ұшырайтындығын анықтайды. Сабақ соңында
оқушылардың назарын су мен жел эрозиясына қарсы қандай шаралар жүргізілуі
қажеттігі айтылады.
Осы мақсатта оқушылар экология сабақтарының әрбір тақырыптарын өткен
кезде оқулықтардан тыс әдебиеттерді пайдаланып, қосымша материалдар
жинақтауға дағдыланады.
Экологиялық білім беру көп сатылы үрдіс. Оны кешенді тұрғыдан
қалыптастыру қажет. Біріншіден, адамның, қоғамның табиғатқа әсер ету
ортасындағы білімнің ғылыми жүйесін қалыптастыру. Екіншіден, жеке тұлганың
адамгершілік дүниетанымдылығын тәрбиелеу. Үшіншіден, сарамандық іс-
әрекетте білім мен тәрбиенің жүзеге асуына ықпал ететін ерекшелік факторын
қалыптастыру.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларга экологиялық білім берудің үш
үлгісі бар:
1. Көп пәнді үлгі. Бұл жағдайда дәстүрлі пәндердің оқыту мазмұндарына,
экологиялық мәселелердің жеке білімі, жекеленген тақырыптар енгізіледі және
бұрынан оқытылып келген тақырыптардың мазмұндары қосымша жаңа экологиялық
мәліметтермен баяндалады.
2. Бір пәнді үлгі. Орта мектептердің экологиялық оқу жоспарына
арнайы экология курсын оқыту арқылы іс - жүзінде асады.
3. Аралас сабақтар үлгісі. Мұнда жоғарғы сынып оқушылары үшін
экологиялық білімнің жеке мәселелері дәстүрлі пәндерде қарастырылады. Ол
сабақтарды біріктіріп, қорытындылайтын арнайы сабақ өткізіледі.
Экологиялық білім беру табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен
қоршаған ортаны қорғауда белсенді әрекет жасай алатын жеке тұлғанын
экологиялық сенімін қалыптастырып, белсенділігін көтеру.
Сондықтан зерттеуге негіз етіп отырған жоғарғы сынып оқушыларына
инновациялық оқыту технологиялар арқылы экологиялық білім беру қазіргі
қоғам талабы қаншалықты әсер еткенмен, оны іске асырудың қазіргі жағдайын
анықтаудың үлкен маңызы бар.
Тақырып бойынша Тараз қаласының № 12 мектептерінде жүргізілген
тәжірибелік - эксперименттік жұмыстар мына міндеттерді шешуге бағытталды:
• Жоғары сынып оқушыларына экологиялық білімді жаратылыстану пәндер
арқылы беру оны жүзеге асыру үшін инноваңиялық оқыту технологияның
тиімділігін анықтау;
• Инноваңиялық оқыту технологиясы арқылы оқушыларға экологиялық
білім беру жолдарын анықтау;
• Инноваңиялық оқыту технологиясы оқушылардың экологиялық танымдық
қабілетін арттыру;
• Компьютерлік және ақпараттық технологиясы арқылы жоғары сынып
оқушыларына үздіксіз, жан-жақты экологиялық білім беру;
• Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы оқушылардың алған экологиялық
білім деңгейін анықтауға мүмкіндік беру.
Аталған міндеттерді шешуге іс жүзінде педагогикалық проңесті зерттеу
әдістері, бақылау, сұрақ-жауап, бағдарламалар, оқулықтар мен құралдарды
талдау т.б. қолданылады.
Жоғары сынып оқушыларының бойында экологиялық міндетті дамыта түсу үшін
қазіргі мектептер мен білім беру мекемелері қызметінің оқу-тәрбие үрдісін
жалпы жеке мәдениеттің құрамдас бөліктері толық қамту арқылы мүмкіндік
береді.
Жоғары мектептің оқу-тәрбие үрдісінің мазмұны мен әдістемесіне
экологиялық білім мен тәрбие беретін материалдарды едіру жолдарын
біртұтастық жүйеде қарастырылу керек.
Аталған мектептерде жоғары сынып оқушыларына экологиялық білім беру
үшін факультатив сабақ ретінде өткіздік. Факультативтік сабақтарда жоғары
сынып оқушылардың экология ғылымына қызығушылығы үнемі дамып отырады.
Оқушылардың экология сабақтарында еңбек етуге талпыну, экологиялық ойлау
әрекеті мен ерекше шығармашылық қабілеті байқалады, жұмыстарының нәтижесі
жақсарады. Бұл істің бәрі де уақытты шектеулі сабақта емес, факультативтік
сабақтарда, экология ғылымын терең оқып үйрену проңесінде жүзеге асырылады.
Мектепте факультативтік сабақтарда экология ғылымының жетістіктері ен
даму болашағы, проблеманың мазмұнын әлдеқайда толық ашып көрсету мүмкіндігі
бар.
Экологиялық білім көздері арқылы практикалық жұмыстар жүргізу,
статистикалық материалдарды, жүйелі бақылауларды пайдалану, экологиялық
ойындарды откізу факультативтік сабақтардың оқу-тәрбиелік мүмкіндігін
арттырады. Сондай ақ өлкетану материалын кеңінен пайдалану, туған өлке
табиғатының ерекшеліктері мен шаруашылық іс әрекетін оқып- үйрену негізінде
көптеген экологиялық, географиялық, экономикалық түсініктер нақтыланады.
Факультативтік курс бүгінгі оқушының жалпы білім мен болашақтағы
мамндығының аралығында өткел қызметін атқарады.
Жаратылыстану курсы бойынша факультативті сабақтардың маңызы зор. Оның
мазмұны жер және қоршаған орта кеңістігі жайлы ғылымдардың ең жаңа
жетістіктерін белсенді түрде пайдалану негізінде құрылған.
9-10 сыныптарды жүргізілген факультативтік сабақтардың бағдарламасы
тереңдетіп оқытуға құрылған. Қазіргі ғаламдық проблемалардың мәні, оның
бүкіл дүние жүзінің алдында түрған мәселелері жөнінде терең білім беріледі.
Экология сабақтарында модульдік оқыту технологиясы мен деңгейлеп
саралап оқыту технологиясында Қала және жергілікті жер экологиясы мен
Өндірістік экология деген тараулар қарастырылып, тақырып бойынша
өтілген оқушылардың экологиялық білім деңгейлері екінші тарауда
көрсетілген.
Оқушыларды табиғатты қорғау шараларына қатыстыру, олардың экологиялық
білім деңгейлерін одан эрі жетілдірумен қосымша білім берумен тығыз
байланысты.
Әрбір мектептің міндеті оқу бағдарламасынан тыс әртүрлі тәрбиелік
білімділік мәні бар сабақтардан тыс жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Бұл
жұмыстың негізгі мақсаты - оқушыларға дүние жүзінде болып жатқан
экологиялық мәселелерді ұғындырып, болу себептерін айқындап, экологиялық
білімін арттыру. Сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастырып өткізу жолдарын және
әдістемесін галымдар Н.И.Болдырев, В.И.Фурсов және т.б. өз еңбектерінде
атап өткен [25,26].
Сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың басты міндеттері:
• Оқушылардың экологиялық білімдерін дамытып, экологиялық материалдарды
тереңінен меңгеруге комектесу;
• Сыныптан тыс жүмысты өткізуде оқушылар көп материалдарды іздеуге
көмектесу;
• Экологиялық мэдениет пен саясатты және экологиялық проблемаларды шешу
жолдарын қарастыру;
• Оқушылардың бойында экологиялық қүндылықтарды қалыптастыру.
Сыныптан тыс экологиялық жүмысты іске асыру үшін мынандай талаптар
ескерілу қажет:
• Сыныптан тыс жұмыстардың түрлеріне қарай оқушыларды еркіне қарай
топтастыру;
• Қандай да жұмыстың түрі болмасын, оның қоғамдық және қолданбалы
маңызын түсіндіру;
• Сыныптан тыс және мектептен тыс жүргізілетін экологиялық жұмыс
түрлерін анықтағанда оқушылардың ынта - ықыласын, талабын,
қабілеті мен қүштарлығын ескеру;
• ¥йымдастырылған қандай бір экологиялық жұмыс түрі болмасын
оқушылардың белсене қатысуына, ізденушілікке бағыттайтындай болу
керек;
• Оқушылар мен жүргізілетін жүмыстардың эр түрінде экологиялық багыт
багдар басым болғаны дүрыс. Осы жүмыстар нәтижелі болу үшін нақты
белгіленген күні, мерзімі айқын белгіленген график болу қажет;
• Осы сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарга барлық оқушыларды
қатыстыру керек.Бірақ жас ерекшеліктерін ескерген жөн.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға сыныптан тыс және мектептен
тыс жұмыстарда экологиялық білім беру ісі жоғарғы сынып оқушыларын өзі туып
өскен тұрғылықты жердің табиғаты тануға, аялап қорғауға және экологиялық
проблемаларды анықтауға үйретеді.
Экологиялық айлық өткізу үшін аудандық оқу бөлімінен және мектеп
экімшілігімен келісіп откізіледі. Тараз қаласындағы №12 мектепте 9-сынып
оқушылар арасында Экологиялық телекөпір тәрбие сағаттары өткізілді.
Мақсаты: Оқушыларды экология ғылымымен, оның бүкіл ғаламшар алдында тұрған
мәселелерімен, Қазақстан мемлекетінің да көптеген әсері бар екеніне
мысалдыр келтіріліп, эколог мамандарының мәліметтеріне оқушылардың назарын
аудару.
1. Білімділік. Экологиялық телекопір шарасын өткізу арқылы оқушылардың
экологиялық білімін және Қазақстан мемлекеті бойынша, оның ішінде Тараз
қаласының экологиялық мэселелерін сараптау. Сонымен қатар, табиғат пен адам
өмірі үшін жануарлар мен өсімдіктердің маңызын анықтау. Оқушыларға экология
ғылымы туралы білімді, оның міндеттері мен негізгі заңдылықтарын айту.
Табиғатты қарғайтын бүкіл дүниежүзілік Жасыл әлем үйымының іс әрекетімен
таныстыру. Арал тағдырына байланысты Семей полигоны, Тараз қаласының
экологиялық жағдайлары туралы мәліметтермен таныстыру.
3. Тәрбиелік. Экологиялық телекөпірде оқушыларды өмірді тануға үйрету,
табиғаттың дамуы мен қозғалысы туралы, сыртқы ортаның барлық факторларының
бір біріне байланыстылығы, оның ішінде адамның табиғатпен байланыстылығын
білуге үйрету. Оқушыларға жан жақты экологиялық тәрбие беріп, эстетикалық
көзқарасын қалыптастыру.
4. Дамытушылық. Оқушыларды ұқыпты тыңдау, сұрақтарды нақты әрі
қарапайым құрастырып қоя білу және білімін дамыту. Телекөпір жағдайында тез
ойланып, берген сүрақтарга тез жауап беруге, талқыланған мәселелерге үлкен
мән беруге дағдыландырған. Экология мәселелеріне, табиғаттың келешегіне көз
жүгіртіп, қоршаған ортаның тағдырына немқүрайлы қарамауға баулып, туған
жерге сүйіспеншіліктерін одан әрі дамыту.
Көрнекті құралдар: Экология және біз газеті, эмблемалар, оқушылардың
суреттері, телекопірдің аты жазылған плакат, экология заңдылықтары
белгіленген карта, мамандар үшін арнайы папкалар.
I. Дайындық сатысы
Бір жеті күн бұрын оқушыларға өтілетін шараны айтып, оларды дайындау.
Жер- біздің үйіміз тақырыбына сурет салу бәйгесін жариялау және Жасыл
әлем ұйымының эмблемасын жасау. Оқушылармен экологиялық газет құрастыру.
Әр түрлі маман иелерінің рөлін ойнайтын оқушыларды керекті мәліметтермен
таныстырып, тақырыптар бойынша ізденетін қосымша әдебиеттердің тізімін
беру.
Экологиялық телекопір өтетін күні оқушылардың дайындықтарын тексеріп,
түсініксіз болған жағдайларды реттеп, эрқайсысына Жасыл элем эмблемасын
тағу. Тақтаға телекөпір Мектеп- Огеепреасе деген жазуы бар плакаты
ілінеді.
II. Негізгі бөлім.
Экологиялық телекөпір - Мектеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
экологиялық білім беру
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту арқылы экологиялық
білім берудің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 6
1.2 Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту теориясы арқылы
экологиялық білім берудің қазіргі жағдайы мен сабақтан тыс уақытта
экологиялық білім
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13
2 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Инновациялық оқыту технологиясы арқылы экологиялық білім беру
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Тәжірибелік жұмыстың нәтижесін талдау, ұсыныс
беру ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан мектебінің алдына қойып отырған
мақсаты- оқу мен тәрбие жұмысын дамыту , еліміздің әлеуметтік- экономикалық
жағдайын жақсарту бағытында оқушыларға жүйелі де нақты білім беру.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа
технологиясы мен инноваңиялық әдіс- тәсілдерді енгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникаңиялық желілерге шығу - деп
білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді [1]. Бұл
міндеттерді шешу мүғалімнің ізденісіне байланысты. Осы күні Қазақстанда
білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл процесс білім берудің
жаңа парадигмасын туғызды.
Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күннің
тәртібіндегі бірден - бір қажетті кезек күттірмес мәселе екендігін 2015
жылға дейінгі Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерді
тұжырымдамасында, 2006 жылғы Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздігінің тұжырымдамасында және Ата заңымызға негізделіп жасалған
Қазақстан Республикасының Білім туралы заң мен ҚР Президентінің
Қазақстан - 2050 стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар қабылданған
талаптарды іс-жүзіне асыру жоғары, орта және арнаулы білім беруде оқушылар
мен студенттерге экологиялық білім мен тәрбие беруді дұрыс ұйымдастыруға
байланысты екендігі көрсетілген [2,3]. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Конституциясының 38-шы бабы Қазақстан Республикасының
азаматтарына табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарын ұқыпты қарауға
міндеттейді.
Оқушыларға экологиялық білім мен беру олардың қоршаған ортаны қорғауға,
аялауға тәрбиелеу бүгінгі күннің өзекті міндеттерінің бірі.
Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері жалпы білім берудің
элементі ретінде оқушыларға айналадағы орта мен табиғатқа жауапкершілік
қарым-қатынасты қалыптастыру мен және қоғам арасындағы өзара байланысты
ғылыми негізде меңгерумен сабақтас қаралады. Жас жеткіншектерге саналы
білім мен тәлім-тәрбие беру Республикамыздың атақты педагог ғалымдарының
Н.Ф.Хмель, Г.А.Уманов, Қ.Б.Жарықбаев, И.Н.Нұғыманов, С.Қ.Қалиев,
Ж.Б.Қоянбаев, Қ.Б.Бөлеев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттелді
[7,8].
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру саласында, ізденіп
зерттеулер жүргізген ғалым - педагогтар И.Д.Зверев, А.Н.Зазлебин,
Н.С.Сарыбеков, И.Г.Суравегина, Н.А.Гладков, П.В.Иванов, Б.Г.Иоганзен,
И.С.Матрусов, Н.А.Рыков, А.П.Сидельковский, В.Н.Скалон, Е.С.Сластенин,
С.Бейсенова, Н.Е.Ильинская және т.б. ғалымдарының еңбектерінде кеңінен
қарастырылды [9,10,11,12,13].
Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшілігі баланың тұлғалық
дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы. Бүгінгі
таңда П.Э. Эрдниевтік дидактикалық бірліктерді шоғырландыру технологиясы,
Д.Б.Эльконин мен В.В Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы,
Ш.А.Амонашвилидің ізгілікті- тұлғалық технологиясы,
Ф.Шаталовтың оқу материалдарының белгі және сызба үлгілері негізінде
қарқынды оқыту технологиясы, М. Чошановтың проблемалық модульді оқыту
технологиясы, П.И.Третьяковтың, К.Вазинаның модульді оқыту технологиясы
В.М. Монаховтың, В.П.Беспальконың оқыту технологиялары кеңінен таралған.
Қазақстанда Ж.А. Қараевтың,Ә. Жүнісбектің, ШТ.Таубаеваның,
Қ.Қ.Қабдықайыровтың,
Н.Лактионованың, М.М.Жанпейсованың және Қ.М.Нағымжанованың т.б
ғалымдардың ұсынған оқытудың жаңа технологиялары оқу үрдісінде белсенді
түрде қолдануда [ 14 ].
Зерттеудің мақсаты: Орта мектепте жоғары сынып оқушыларының жаңа оқыту
технологиясы арқылы экологиялық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық
негіздері.
Зерттеу міндеттері:
- Жоғары сынып оқушыларына инновациялық оқыту технологиясы арқылы
экологиялық білім берудің теориялық негізін айқындау;
- Инновациялық оқыту технологиясы арқылы үздіксіз экологиялық білі
берудің моделін жасау;
- Педагогикалық эксперимент арқылы экологиялық білім беруде
инновациялық оқыту технологиясын пайдаланудың тиімділігін
дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: Жалпы орта білім беретін мектептің оқу- тәрбие
үрдісі.
Зерттеу пәні: Жалпы білім беру жоғарғы сынып оқушыларына инновациялық
оқыту технологиясы негізінде алған экологиялық білім.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
- орта мектепте жоғары сынып оқушыларының жаңа оқыту технологиясы арқылы
экологиялық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық мәні, моделі ғылыми
– педагогикалық тұрғыдан негізделді;
- орта мектепте жоғары сынып оқушыларының жаңа оқыту технологиясы арқылы
экологиялық дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық шарттары
анықталды;
- орта мектепте жоғары сынып оқушыларының жаңа оқыту технологиясы арқылы
экологиялық дүниетанымын қалыптастырудың нәтижелілігі тәжірибелік –
педагогикалық тексерістен өткізіліп, әдістемесі жасалып, қорытындысы
шығарылып, эксперимент арқылы тексерілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- жалпы орта мектебі окушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда
жоғары сынып оқушылары үшін "Адам және табиғат" үйірмесінің жұмыс жоспары
жасалынып жүзеге асырылды;
"Модульдік оқыту технологиясын, деңгейлеп саралап оқыту технологиясын,
компьютерлік технологиясы жасалынып, жалпы орта мектептерінде ұсынылды;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: "Адам- табиғат-қоғам"
жүйесінің даму заңдылықтары, философиялық, мәдениеттану, педагогикалық,
психологиялық гуманистік бағыттағы қонцепциялар (Ы.А.Бердяев,
Б.С.Гершунский, В.А.Сухомлинский), психологтар мен педагогтардың
оқушылардың ерекшелігі және оны қалыптастыру проблемалары жөніндегі
қонцепциялар (Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн).
Зерттеулер оқушыларға экологиялық тәрбие берудің жетекші
қонцепцияларына иек артады (И.Д.Зверев, Н.Н.Моисеев, Г.Ф.Суворова, ),
экология төңірегіндегі зерттеулер (В.А.Вронский, Г.Л.Тышкевич,
Н.А.Уразаев), М.М.Поташниктің, П.И.Третьяковтың басқару қонцепциялары.
Зерттеу көздері: Экология мәселесіне байланысты педагогика, психология,
философия ғылымдары классиктерінің және инновация туралы ғылыми еңбектері,
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы және Үкіметінің ресми
құжаттары, мектеп бағдарламалары, оқулықтар мен оқу- әдістемелік құралдар.
Зерттеу әдістері:
• Тақырыпқа байланысты жаратылыстану, философиялық, психологиялық,
педагогикалық, ғылыми- әдістемелік еңбектермен танысып талдау
жасау;
• Жалпы орта білім беретін мектептердегі экология пәнінің
бағдарламаларына, оқулықтарына, әдістемелік- құралдарына талдау
жасау;
• Зерттеу бойынша сұрақтар қою, бақылау жүргізу, пікір алмасу,
экологиялық ойындар ұйымдастыру.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, әр бөлім
тараушалардан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ
БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жоғарғы сынып оқушыларына инновациялық оқыту арқылы экологиялық білім
берудің педагогикалық негіздері.
Жаңа мыңжылдықтың табалдырығын адамзат өркениеті орасан экологиялық
проблемалармен бірге аттады. Экономикалық дамудың жаңа белесіне көтерілген
көптеген мемлекеттер, бүгінде аса күрделі экологиялық қиындықтарға үшырап,
оларды түбегейлі шешудің шараларын қарастыруда.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің территориясында қоршаған ортаға
экологиялық қауіп төндіріп отырған аймақтар пайда болуда. Аталмыш
жағдайлардың қалыптасуына антропогендік һэм техногендік ықпалдардың қатты
әсер еткені байқалады. Үкімет пен қоғамдық бірлестіктер тарапынан
экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған ауқымды іс- шараларға (ҚР
Президентінің Жарлығы, ҚР Заңдары мен үкімет қаулылары, қоғамдық ұйымдардың
әрекеттері мен бастамалары және басқа құжаттар) қарамастан - бұл проблема
бүгінде көпшілік қауымның назарын өзіне аударып отыр.
Осындай күрделі мәселелерді бірлесе отырып шешуде, өскелең жас ұрпақ
өкілдеріне экологиялық тәлім-тэрбие берудің маңызы өте зор деп санаймыз.
Баяндағалы отырған пікірімізді - соңғы жылдары осы мәселелерге орай
өткізілген ғылыми-практикалық конференңиялар мен педагогикалық семинарлар,
сондай-ақ ғылыми-зерттеу жұмыстарының материалдары дәлелдейді.
Біздің ойымызша, жас ұрпаққа ҚР мемлекеттік білім стандарты негізінде
терең білім берумен бірге, экологиялық тәрбие беру - оның болашақта жауапты
бір саланың мамандығын игеру барысында экология мәселесіне терең мэн
беретін тұлға болып қалыптасатына негіз болады деп санаймыз. Сол себепті,
бүгінгі мектеп жүйесінде оқушыларға экологиялық тәрбие беру жұмыстарын
барынша ұйымдастару - педагогикалық талаптардың бірі болғаны шарт.
Мемлекет пен қоғамдық ұйымдар, әсіресе ҚР Президентінің Қазақстан -
2050 стратегиялық бағдарламасындағы ұсыныстар мен экологиялық білім мен
тәрбие мәселелеріне қатысты ғылыми зерттеулер мен эдістемелік нұсқаулар,
алдымызға қойған мақсатымызға негіз болғаны абзал. [2]
Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында баяндалған: ... мектепке дейінгі және бастауыш білімнің
оқыту бағдарламаларының үйлесімділігі, баланы шаршаудан қорғау мақсатында
оны оңтайлы жүктемемен қамтамасыз ету, салауатты өмір салтының
құндылықтарына баулу арқылы денсаулығын нығайту. Тәрбие мен оқыту мазмүны
бірінші деңгейде қызметтің өзіндік түрлерін және баланың даму бағытын, оның
кейінгі мектеп жағдайына бейімделуін қамтамасыз етуге тиісті...,- атты
нұсқаулар айтар ойымызды айғақтап отыр. [ 4, 2,] Жас өскіннің санасына
экологиялық таным әліппесін сіңіру, дәстүрлі және эксперименттік тәсілдер
арқылы жүзеге асырылуы - тиімді деп санаймыз. Жоғарыда аталған мәселелердің
маңыздылығы жөнінде ҚР Конституциясында былай деп көрсетілген: ... жер
және оның қойнаулары, су, өсімдік-топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесі
және басқа табиғат байлықтары мен ресурстар мемлекет меншігі болып, оның
қарауында болады.. . [1, 6] сонымен бірге бала тәрбиесіне қатысты ...
неке мен отбасы, ана мен отбасы және бала мемлекеттің қорғауында болады.
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата- ананың етене қүқығы
эрі міндеті. [ 1,4,]
Зерттеу барысында біздер - экологиялық білімнің ғылыми негіздері
жөніндегі (В.Вернадский, Ә.С.Бейсенова, Я.С.Габиев, Б.Г.Иоганзен,
И.Д.Зверев, Е.А.Мәмбетқазиев, К.С.Лосьев, Т.И.Суравегина, К.Ш.Сыбанбеков,
А.Н.Захлебный, О.К.Афанасьев, Г.К.Байдельдинова, Л.А.Родова, А.В.Чигаркин,
Б.Б.Мұқанов, Ж.Жатқанбаев, В.И.Фурсов, Ж.Б.Шілдебаев, Г.З.Сауытбаев,
К.Жүнісова, Ғ.Сағымбаев, П.Сидельковский, Н.Т.Торманов, Е.Ю.Шапокене,
Д.И.Трайтак) экологиялық педагогика мен психология негіздері (Р.Риклефс,
С.Д. Дерябо, И.Пагнов, И.Н.Нұғыманов, С.Орынбеков, А.А.Сотников,
М.А.Хайдураева, А.Ясвин, М.Н.Фамина, В.М.Свинец, А.А.Лаптев),
Р.Қ.Дүйсембинова, М.Х.Балтабаев, Қ.Қабдыразақұлы) халық педагогикасындағы
табиғатты қорғау дәстүрлері (Н.Қ.Сарыбеков, Ысқақов, Ж.И.Жанұзақова,
Б.Кәріпжанова, С.Қ.Қасенов ), оқушыларға экологиялық тәрбие беру
(Г.М.Сэбденэлиева, А.Д.Болтаев, Д.І.Жангелдина, С.Қ.Қожаева, И.Н.Бодықова),
экологиялық білім мәселелері. (¥.Ә.Есназарова, Р.С.Басекеева,
Қ.Айтмамбетова, К.М.Беркінбаев, Э.А.Тұрдықұлов), бастауыш сынып оқушыларына
экологиялық білім мен тэрбие беру мәселелері (А.Қ.Егенисова,
Ш.Ж.Арзымбетова, А.К.Сатынская, Р.К.Керімбаева, Д.І.Жангелдина,
Г.З.Сауытбаева, Ш.И.Джанзакова, Б.Қилыбаева), болашақ мұғалімдерді дайындау
барысында экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері (М.Н.Сарыбеков,
О.Б.Мазбаев, К.Б.Тілебаева, Р.Ш.Ізбасарова, С.Н.Глазачев, А.В.Миронов),
пәнаралық байланыстар арқылы оқушыларға экологиялық білім беру
(Р.Т.Төлегенова, У.Қ.Тоқбергенова, Қ.Н.Сарыбекова, Ж.Н.Базарбекова),
сыныптан тыс жұмыстар үрдісіндегі экологиялық тәрбие мәселелері
(Тойғанбекова Ш.М, К. Әуезова, Қ.О. Шайхислямова), экологиялық тәлім-тәрбие
мәселелеріне байланысты зерттеу жұмыстарына шолу (Ш.Ш.Хамзина,
К.А.Сарманова, С.Орынбеков, Қ.Ж. Бұзаубақова) жеке тұлғаның экологиялық
санасы (Г.С.Смирнов, Б.Г.Ананьев, Х.Т.Шериязданова, Б.Ф.Ломов,
Н.Н.Вересов), (А.Ш.Икрамова ), мектептен тыс мекемелерде оқушыларға
экологиялық тәлім-тәрбие беру және өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру
(Ө.Танабаев, А.Е.Манкеш, С.Қ.Қоңырова, А.М.Текесбаева) және Қазақстаннан
тысқары жерлердегі экологиялық тәлім-тәрбие тақырыбына қатысты зерттеулер
(Т.Е.Колупаева, А.Л.Шипко, А.Ш.Овчинникова, И.А.Комарова, М.С.Денисова,
Т.В.Машарова, А.А.Остаповец-Свешников, М.Я.Антонец, А.В.Афонин, Т.В.Корнер)
және басқа ғылыми зерттеу жұмыстарымен таныстық.
Адамның даму тарихы, ғылыми прогрестің қоршаған орта мен табиғат
арасындағы қатынасты байланыстыруда және дүниежүзілік табиғат байланысының
кілт өзгеруіне әкеп соқты. Адам, қоғам табиғат заңдылығымен санаспауы
нәтижесінде пайда болған экологиялық қайшылықтардың дамып, әлемдік дәрежеге
жеткен, ең негізгі мәселенің бірі болды. Табиғат пен қоғамның дамуы бір-
бірімен байланысты.
Қазіргі кезде балалардың санасына қоғамдық байлығы мен даму негізіндегі
сезімдерін тәрбиелеп, оларға экологиялық білім беру мұғалімдердің міндеті.
Экологиялық тәлім-тәрбие мен білім беру мәселесін қарастыруда,
ғалымдардың табиғат пәніндегі ой-пікірлері өзгеше. Ж.Ж.Руссо,
И.Г.Песталоции, Ф.Дистерверг баланың табиғатпен байланысы негізінде ой
санасын қалыптастыру,білім мен тәрбие беру заңдылықтарын негіздеді.
Оқушының санасын дамытушы табиғат сезіміне үйрету жайында айта келіп,оның
эстетикалық мінез-құлқының дамуындағы маңызын ашты. Ж.Ж.Руссо (1981)
оқушылардың жан дүние тәрбиесін табиғатпен өткізуін ұсынады. Ғалымның
ойынша, табиғатқа деген жақсы көзқараска баланың ой санасын іштей дамысу
арқылы табиғатты танып, қабылдау сезімдерінің әсерімен жүзеге асады деп
тұжырымдайды [15].
Педагогика ғылымын қалаушы ғалым Я.К.Коменский (1955) тұжырымдарына
назар аударсақ,ол дұрыс тәрбие берудің жан-жақты көзқарасымен табиғаттың
байланысуы керек деген ой айтады. Сол себептен табиғаттың бір бөлшегі -
адам дер қарап, адам мен табиғат тәрбиесінің арасындағы заңдылықтарын
дәлелдеуге әрекеттенді [17].
И.Г.Песталоции (1981) табиғатпен тәрбиенің байланымы жөнінде баланың
ақыл-ойы және күш - жігері ең өзекті мәселесі деп есептеді [16].
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев 18 қара сөзіндегі табиғатқа деген
философиялық тұрғыдан, сонымен қатар табиғатқа байланысты көзқарастарын да
танытады. Ол табиғаттың байлығын адам баласының таусылмас азығы екенін
көрсете келіп, Кім өзіне махаббат қылса, сен оған махаббат қылмағың парыз
- деп жасөспірімді табиғат - ананы аялап сүйіп,құрметтеуге үндейді.Баланың
дүниетанымы бесіктен басталады дей келіп, оның ой санасының бастысы, білуге
қүштарлық деп санайды.Өсекеле үйрету қүралдары арқылы жақсы іс әрекетке,
ішкі сезімдерінің қалыптасуына, адамгершілікке тэрбиелеу болса, ал баланың
мінез- құлқын қалыптастыру ең маңыздысы үстаздарының, достарының үлгі-
өнегелері қажет деп түйіндейді [18].
Еліміз мақтаныш түтан ұлы галымы Ш.Уәлиханов елінің әдет - ғүрпын ,
салт- дәстүрін зерттей келіп, өз ұрпағын табиғатпен айналысуға жетелейтін
педагогикасын жоғары бағалайды. Табиғат ғажап, табиғаттан құпия тіршілікте
не бар? - дей отырып, алқы киеліге аса көңіл аударған.Олар айналадағы және
күнделікті тұрмысқа қажетті саймандарды киелі деп құрметтеген.Осы
киелілерді қастерлеп, ырым жасау қазақ баласына кұт- береке,байлық әкеледі.
Қазіргі таңда жасөспірімдерді табиғатты қорғау үйретуші кұрал
Ш.Уәлихановтың осы тақырып жөніндегі бай мұрасы болып табылады Уалихановтың
табиғат пен халықтың қатынасындағы зерттеулегі халқының арасындағы жағымсыз
сезімдердің Табиғатты шексіз қадірлеуінен туған - деген ой айтады [19].
Қазақтың ұлы ағартушысы Ы.Алтынсарын жастарды ата-ананың тәлім-
тәрбиесін,ақыл-кеңесін көңіл түюге шақырып Ақыл- кеңесті алмасаң анау
тұрған қисық ағашға ұксасы өсесің - деп өзінің тәрбиеге деген көзқарасын
айтады.Сонымен қатар ақын ағарту және қоршаған орта мәселелрін сараптап
арнаған шығармаларында дүниеге өзіндік көзқарасын көрсетеді.
Ағартушының өміріндегі ерекше орын алатын мәселелері мәдениеттілік пен
әдет - ғұрыптың көзқарастары және маңызы. Мысалы: аққан судың сылдырауы,
шалғынды көкорайдың көркі т.б. табиғат қозғалыстары Жаз, Өзен деген
өлеңдерінде суреттеледі. Бұл өлеңдер жастарды табиғатты қастерлеуге
тәрбиелейді [20].
Экологиялық білім мен тәрбиенің тамыры отбасы мен бала - бақшадан нәр
алып, дамуы керек. Ата - бабаларымыз экологиялық тәрбиені ұлттық дәстүрде
наным, сенім, ырымдар арқылы үздіксіз беріп отырған. Мысалы, Көк шыбықты
сындырма, көктей соласың, Аққуды атпа, киесі ұрады, Көзіңді қалдыр -
бұлақ көзін ашып жүр, өзіңді қалдыр - бақша өсіріп жаса нұр деген ата -
баба өсиетінде не деген көрегенділік, ақылдылық бар десеңізші! Ата -
бабаларымыз қазақ жол жүріп келе жатып, аға алмай жатқан бұлақ көрсе көзін
ашқан екен. Қазіргі таңда жас жеткіншектерге ата- бабалардың нақыл сөздерін
жеткізіп, оны ұғындыру және осыған байланысты экологиялық білім беру бұл
мұғалімнің міндеті болып табылады.
Қай заманда болсын қазақ халқы дәстүрінде табиғатқа тағылықпен қарау
деген болмаған. Аң- құстардан бастап өсімдіктерге дейін жанаршылықпен
қарап, табиғат тұнығын обал деп санады. Табиғат байлығын жеке меншіе
емес, қоғамдікі, халықтікі, болашақ ұрпақтікі деп санады.
Жоғарыда келтірілген халқымыздың ырымдары мен тыйым сөздері жас
өспірімдерге экологиялық білім беру жолына үлес қосады.
Алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелермен және әдебиеттермен танысу
жалпы білім беретін мектептердіғң барлық түрлері мен мектептен тыс
мекемелердің іс — қимыл бірлігінің нәтижесіндегі жетістіктің кепілі
болатындығы туралы пікірдің қалыптасуы - бұл бағыттағы онды нәтижелерге тек
жоғары сынып оқушыларымен жүйелі түрде жүргізілген экологиялық - туристік -
өлктану қызметі арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Жоғарғы сынып оқушыларының бойында шығармашылық қабілеттер мен
қызығушылықтарды дамытуда, мектептен тыс мекемелер негізгі нысана болады.
Жоғарғы сынып оқушылардың шығармашылық қызметтерінің ұжымдық түрлері,
әсіресе табиғат пен қоршаған ортаның өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
арасында тығыз байланыста бола алады. Жоғарғы сынып оқушыларының
экологиялық білімділігі мен тәрбиелілігі олардың экологиялық санасына
байланысты, яғни олардың барлық қызметі мен мінез- құлықтарын, бұрынғы ой-
пікірлері мен көзқарастарына өзгеріс енгізудің қалыпқа келтіуші құралы деп
түсінуге болады.
Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің басты мақсаты мен міндеттерін
және маңызын белгілеу үшін И.Д.Зверев еңбектерінің орны ерекше. Ол
экологиялық тәрбиенің мақсаты білім жүйелерін, көзқарас пен сенімдерін,
моральдық нормаларына сәйкес қоршаған, ортаның жағдайына азаматтық
қатынастарды қамтамасыз ету болып табылады - деп оның педегогикалық
теориясы мен практикадағы сала екендігіне көңіл аударады.
И.Д. Зверев (1993) Барлық оқу пәндерін экологияландыруға байланысты
ойланып жасалған жұмыстар қажет - деп мұғалімдерге қойылатын негізгі үш
талапқа ерекше көңіл бөледі. Біріншіден, мұғалімнің алдында табиғат және
қоғам туралы сезім жауапкершілік болу керек. Мұғалімдер әр адам, болашақ
ұрпақ табиғатты қорғау қажеттігін түсінуі қажет. Екіншіден, мұғалімнің
өзінің өмірі мен қызметінде табиғаттың жанашыры ретінде басқаларға үлгі
болуы тиіс. Үшіншіден, әрбір мұғалім экологиялық біліммен қарулануы керек
[9].
Әрине оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруде мұғалімдерге
қойылатын негізгі талап - экологиялық білім мен тәрбие беру барысында
негізгі мақсаты мен міндеттерін, маңыздылығын белгілеу болып табылады.
Б.Г.Иоганзен(1987) Экологиялық білім мен тәрбие жаңа ұғым екендігін
атап көрсете отырып : Экологиялық білім мен тәрбие әр адам қоғамды сақтау
және жақсарту керектігін түсінуін қоршаған ортаның әсемдігін бағалай
білетін, азаматтық жауапкершілік сезімін игерген жеке адамдарды
қалыптастыруды қарастырады - дейді [21].
Э.А.Тұрдықұлов (1982) болса Экологиялық білім мен тәрбие беру
оқушыларды табиғатты пайдаланудың ғылыми педагогикалық процесті айтамыз, -
деп атап көрсеткен.
Осы компоненттердің әр қайсысының өзіндік мәнән ұғыну, олардың
органикалық бірлікте болуын қамтамасыз ету, табиғатқа жауапкершілік
қалыптастыруда оқушының қасиетін ескере отырып жүргізуге негіз болды.
Экологиялық білім мен табиғат қорғауға тәрбиелеудің мақсаты мен
міндеттері А.Н.Захлебныйдың еңбектерінде байқалады.
Ғалымдардың басым бөлігі экологиялық білім беру жайлы жеке адамның іс
әрекетінде байланысатын, табиғатқа деген моральдық жауапкершілік деңгейінің
қалыптасуы экологиялық сезімі болатыны көрсетеді. [10].
Жасөспірімдерге экологиялық білім мен тәрбие беру, олардың рухани
жаңарып жандануына негіз болатын білім Ордасы мектеп екені бәрімізге мәлім.
Сондықтан оқушылардың ой өрісін, ұлттық мәдениет пен сана сезімін дамытып
алғыр тұлғаны қалыптастыруда оқу тәрбие үрдісінде инноваңиялық іс
әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелеуде.
Оқушыларға инновациялық технологиялар арқылы экологиялық білім беру
жолдарын қарастыру үшін, ең алдымен біз ғылыми педагогикалық әдебиеттерді
зерттедік.
Инновация ұғымы педагогиканың сөздік қорына ежелден енген. Оларды
инновациялық процес немесе педагогикалық жаңалықтарды енгізу дейді. Ең
алдымен инновация ұғымы (латынның іп -в, поуиз- жаңа) жаңарту, жаңалық,
өзгерту деген мағынаны білдіреді.
Инновация ұғымын әр елде әр түрлі түсінген. АҚШ-та, Нидерландта бұл
термин кең таралса, ал Аравия мен Жапонияда осы ұғымды сөздіктерде
кезіктіру мүмкін емес.
Э.М.Роджерстің берген анықтамасында Инновация деген ұғымды нақтылы
бір адамға жаңа бағыт болып табылатын идея, десе , ал ғалым Майылстың
берген анықтамасы бойынша Инновация - арнайы жаңа өзгеріс. Осы өзгерісті
жүйелі жүзеге асуын және шешілуін күтеміз деген. Ғалымдар инновация мен
өзгеріс арасындағы айырмашылықтарды анықтай отырып, бұл көбіне синонимдік
қатынастар тұрғыда қараған. Бұл өзгеріс бүкіл мектеп жүйесінде жайылса, оны
инновация деуге болады. Ал кез келген өзгерісті инновация деуге болмайды.
Сондықтан өзгерту деген мағынаға тоқталсақ, педагогикада жаңа әдістер мен
тәсілдер, құралдар, оқулықтар мен бағдарламаларды пайдалануды білдіреді.
Яғни оқыту мен тәрбиелеуге өзгерістер енгізу, олардың сапасынарттыру болып
табылады. Инновация ұғымын негізін салуға көп үлесін қосқан ғалымдар
В.Замбарт, И.Шумбербт және т.б. Бұл ұғымды саяси экономикалық технологиялық
үрдістерге байланысты қолданған.
Инновация ұғымы білім беру жүйесіне жаңаны енгізу мағынасында
педагогикалық еңбектерде кездесе бастады. Осы ағылшын ғалымдардың
пікірінше, жаңалық көзі арнайы қолданған деректерде, оқулықтарды және
негізгі идеяларда.
Орыс ғалымдары В.И.Днепрова, В.С.Лазереваның еңбектерінде инновация
ұғымы пайда болды. Олар инновация ұғымы жаңалықтарды шығару, игеру,
қолдану және тарату деп сипаттайды. М.М Поташник, А.С.Доренсов жаңалық
дегенді құрал ретінде, ал инновацияны осы тәсілдерді меңгеру үрдісі деп
санайды.
Инновациялық негізін құраушы ұғымдардың инновация, ововедение,
новешество, новое, т.б. қазақша аударламаларын жасаған: Инновация
жаңарту, Нововедение - енген жаңалық, новое - жаңа, Новшество -
жаңалық, Инновациялық процесс - жаңарту үрдісі.
Педагогикалық энциклопедияларда төмендегідей анықтамалар берілген:
инновация сөзі латын тілінен енген обновление - жаңарту, новинка-
жаңалық, изменение - өзгеріс деген мағына береді.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу,
яғни жаңа әдіс-тәсілдерді, амалдарды, құралдарды жасап, оларды қолдану деп
анықталган.
Жоғарыда аталган мағлұматтарды бір жүйеге келтірсек, төмендегідей
қорытынды шығарамыз. Инновация деген ұғымға ғалымдар әр түрлі түсінік
берген. Олар: жаңалық, жаңаны енгізу, өзгеріс, құрал, әдіс-тәсілдер.
Инновация термині қазіргі таңда кеңінен қолданылып жүр. Бұл терминдік
сөзге нақты анықтамасы педагогикалық тұрғыда берілмеген. Осы көптеген
ғылыми педагогикалық еңбектерінде инновация ұғымын білім беру жүйесінде
жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және тарату іс- әрекеті деп
сипаттайды. Атап айтатын болсақ Н.Р.Юсуфбекова О педагогической
инноватике деген еңбегінде инновация - білім беру жүйесіндегі жаңартудың
үрдісі деп көрсетеді. Инновациялық үрдіс дегеніміз- жаңалықтарды жасау, оқу
тәрбие үрдісінде қолдану.[22].
Педагог М.М.Жампейісова модульдік оқыту технологиясын жаңалықтарды, ой-
идеялары оз уақытысында және қазірде қолдану тиімді деп санайды. Сонымен
қатар Педагогикалық технология деген ұғым да қолданылып жүр.
Педагогикалық технология кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады.
ЮНЕСКО-ның анықтамасы бойынша, педагогикалық технологя - бүкіл оқыту үрдісі
мен білімбі техникалық адам ресурсын олардың бір- біріне өзара әсерін,
білім берудегі формасын оңайландыру міндеттерін ескере отырып меңгеруді
жүзеге асырудың жүйелі эдісі.М.В.Кларин (1989) Педагогикалық технология-
бүл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолдарындағы қолданылатын барлық
қисынды ілім амалдары мен әдіснамалық құралдарды жүйелі жиынтығы және жұмыс
істеу реті, деп анықтайды [22].
Көптеген педагог ғалымдардың еңбектерінде оқу үрдісін
технологияландыру бағдарламалап оқыту тәрбиесінде іске асатын білім
технологиясы, дамытып оқыту конспектіндегі педагогикалық технология, жаңа
ақпараттық технологияның мәні, мазмұны, оларды оқу үрдісіне енгізу, т.с.
мәселелері ашып қарастырылған (Б.С.Гершунския, В.М. Монахов, Н.Ф.Талызина,
В.В.Давыдов, Т.И.Ильина, Г.И.Щукина, Ж.А.Қараев, Е.И.Машбиң т.б.)
Педагогикалық технология дегеніміз - мақсаттар қою, оқу жоспары мен оқу
бағдарламасын үнемі жақсартып оқытудың, педагогикалық жүйелерінің
тиімділігі. Педагогикалық технологиялардың көптеген түрлері бар. Атап
айтсақ: білім беруді ізгілендіру, проблемалы оқыту технологиясы, деңгейлеп
саралап оқыту технологиясы, компьютерлік және ақпараттық технологиясы,
жобалап оқыту технологиясы және т.б.
Оқушыларға инноваңиялық технологиялар арқылы экологиялық білім беру
педагогикалық тұтастық тұрғыда әсер етеді. Модульдік оқыту технологиясы,
деңгейлеп саралап оқыту технологиясы, компьютерлік және ақпараттық
технологиясы арқылы оқушылардың экология деген пәнге қызығушылығы мен білім
деңгейін анықтауға болады. Осылайша сабақ беру барысында олар экологиялық
мәселелердің тұтастығын ғылыми негізде қабылдайды, табиғат пен қайта
түлеген ортаға тиімді ықпал ету жөніндегі нақты білім мен сарамандық
тәжірибені, дағдыны меңгереді.
Табиғат пен қоғамның өзара жан-жақты байланысын аша түсу әлеуметтік
шындықтың тұтастығы мен дамуына оқушылардың көзқарасы мен сенімін
тұжырымдап бекітеді. Байланыстың себебі туралы экологиялық білім,
құрылымдық талдаудың жүйесі мен түсініктерді қорыту оқушылардың санасын
дамытуға негізделген міндеттерді шешуді жақсарта түседі.
Қорыта келгенде, қазіргі мектептегі экологиялық білім мен тәрбиенің
төмен дәрежеде жүргізілетіндігі, оны күшейту үшін зерттеу жұмыстарын,
жобалау - зерттеу, қоғамдық пайдалы қызметті экономикалық даму деңгеймен
байланыстыру керек. Мектептегі экологиялық білім авторлық бағдарлы -
тұжырымдамаларға толы, соған қосымша білім беру мекемелерінің жүйесіндегі
экологиялық білім мен тәрбиеде жоғары сынып оқушыларының кейбір
ерекшеліктерін ескертетін бағдарламада әдістемелік жақтары қамтылу керек
еді.
1.2. Жоғары сынып оқушыларына ннновацнялық оқыту технологиясы арқылы
экологиялық білім берудің қазіргі жағдайы мен сабақтан тыс уақытта
экологиялық білім беру
Экологиялық білім берудің мақсаты - жеке адамның бойында қазаққа тән
ізгілік пен әдет - ғұрыптарын дарыта отырып, адам- қоғам- табиғат
арасындагы толық үйлесілімдікті қалыптастыру және дамыту болып табылады.
Экологиялық білім беру әрқашанда жеке адамның тәрбиесін экологиялық
мәдениетін дамытудан бастап көпшілікке экологиялық білім беру деңгейіне
көтерілді. Сондықтан, экологиялық білім беру өте күрделі процесс. Оны
дайын күйінде ұсынуга болмайды. Ол үшін оқушылардың санасына, ой -
өрісіне, дүниеге деген көзқарасына қоршаган табиги ортаның өзі мен қоғам
үшін қажеттілігін сезіндіре отырып беру керек.
2008 жылы Парижде ЮНЕСКО - ның биокеңестік қорын қорғау және оны
тиімділікпен пайдалануга байланысты Үкіметаралық конференция болып, онда
Адам және биосфера деп атапатын бағдарлама қабылданды. Бұл бағдарламада
алғаш рет экологиялық білімнің жалпы мазмұны көрініс тапты. 2010 жылы
желтоқсан айында Швейцарияда табиғат қорғауда жұртшылықты ағартуга
байланысты 1- Еуропалық жұмыс конференциясы өтіп, онда ең алдымен Қоршаған
ортаны қорғау және Табиғатты қорғау түсінігі егіз ұғым ретінде танылды.
ЮНЕСКО-ның ЮНЕП-пен (Б¥¥-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы) 2012
жылы Тбилисиде бірлесе өткізген қоршаған орта жөнінде білім беруге
байланысты бірінші Үкіметаралық конференциясы өтуі экологиялық білім беру
жүйесін одан әрі жетілудің елеулі кезеңі болды.
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби
(2008), Беч (2009), Москва (2010), Рио-де-Жанейро (2011), Орхус (2012),
Кейатаун (2013) және басқа да конференцияларда одан әрі жалғасын
тапты.[23]. Осы жоғарыда аталган халықаралық ғылыми конференцияларда
халыққа экологиялық білімді үздіксіз беру арқылы жүзеге асатыны баса
айтылады. Олар:
• биосфера түрақтылығын сақтау үшін агарту жүмыстарын үйымдастыру
арқылы;
• адам баласының туылганынан бастап, өмір бойы экологиялық білім
беру;
• халық арасында экологиялық пікірталас өткізу.
Жоғарыда аталған өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасының
Қазақстан - 2050 бағдарламасымен Қазақстан Республикасына көпшілікке
үздіксіз экологиялық білім берудің ұлттық стратегиясы және Білім мен Ғылым
министрлігі бекіткен Экологиялық білім бағдарламасы құжаттарының
міндеттері бойынша экологияны жеке пән ретінде мектептерге енгізу
көзделген. Аталған мемлекеттік құжаттарды жүзеге асыру бүгінгі күннің ең
өзекті мәселелердің бірі болып есептелінеді.
Аталған құжаттарга сәйкес үкіметтің қауылысы (3.03.1998ж. № 137.86.)
экологиялық білім берудегі негізгі құжат болып табылады.. Бұл құжаттың
көкейкестілігі Қазақстанның көпсатылы оқу жүйелерінде экологиялық білім
берудің ұлттық жүйесінің жаңа мәдени тұрғысынан қарастырылады. Осыған орай,
2007 жылы профессор А..Бейсенованың Оқушыларга экологиялық білім беруді
жақсарту туралы конңепңиясы және Қазақстан Республикасында эколог
мамандарды даярлау туралы еңбектері шыққан. 1988 жылы ҚР-сы Білім
министрлігінің қауылысымен Ландшафтар экологиясы және табигат қорғау
лабораториясы ашылды.
Аталған зертханада үздіксіз экологиялық білім берудің шетелдік, ТМД
және отандық іс- тәжірибилер сарапталынды. Әсіресе, Ресей мемлекеті оқу
жүйелерінде көпшілікке экологиялық білім берудің үздіксіз жүйесі жақсы
жолға қойылғанын аңғартты. Онда жалпы және кәсіби білім беретін оқу
жүйелеріне арналған экологиялық оқу жоспарлары мен бағдарламалары,
оқулықтар және оқу құралдарының кешендері жарық көрген. Экологиялық білім
берудің тұжырымдамасы жасалған. Осы жағдайлардың бәрі Қазақстанда
экологиялық білім берудің ғылыми - теориялық негіздерін жасауға бағыт берді
[24].
Зерттеу қорытындылары бойынша экологиялық білім берудің ғылыми-
теориялық негіздері, педагогикалық принциптері және экологиялық білім
тұжырымдамасы мен мемлекеттік сиандартының алғашқы жобалары жасалды.
Үздіксіз экологиялық білім беруде ғылыми - теориялық тұрғыдан негіздеу
жұмыстары аяқталды. Үздіксіз экологиялық білім берудің алғашқы І-ХІ
сыныптарға арналған оқу бағдарламалары жасалынды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты бойынша экологиялық
білім беру Биология пәндерінің мазмұнында және вариативтік сағаттарға
негізделген. Шын мәтінде дүниежүзілік және отандық тәжірибелер көрсетіп
отырғандай көпшілікке экологиялық білім беру экология курсын жеке пән
ретінде оқыту ғана бұл проблеманы шеше алды.
Экологияны пән ретінде оқыту ғылыми теориялық педагогика, психологиялық
оқу- әдіснамалық тұрғыдан да негізделіп, нормативті - құжаттарына сүйенеді.
Егеменді ҚР Конституңиясы мен экологиялық заңдарында үздіксіз экологиялық
білім мен тәрбие беру туралы мемлекет деңгейінде бірнеше құжаттар
қабылданды (Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы 2012, Экологиялық білім
бағдарламасы 2009). Қазіргі таңда жалпы орта білім беретін оқу орындарында
2001 жылдан бері вариативтік есептен экология курстары оқытылып келді.
Қазақстанда экология пәнінің авторлық бағдарламалары, оқу- әдістемелік
нұсқаулар мен оқу- құралдары да жарық көрді.
Авторлар Мұғалімдерге арналған оқу құралдар
Бейсенова А.С., Бейсеева Г.Б. Экология (5-сыныпқа арналган)
Бейсенова А.С.,Бейсеева Г.Б., Адам экологиясы (9- сыныпқа арналган)
Қазыханова Б.,Қозыбаева С.
Ходжаева Б.Л. и др. Рабочая Экология младших классах начальной
группаСШ №132 школы Алматы,1998
Братцев Д.Е., Гусельникова Экология (программа для 5-11) классов
Н.П.,Дмитриева И.А. общеобразовательных школ,лицеев.
Севостьянова В.Е. Экология-проблемы выживания
человечества (для 9-11).Алматы,1998
Аубакиров С.К. Экологиятану 1 том. Алматы,1997
ЮНЕСКО - ның Бас директоры Ф.Майор экология мәселесін барлық оқу
бағдарламасына өзек ете отырып, оны мектеп жасына дейінгі мекемелерден
бастап, жоғарғы оқу орындарына дейін оқыту, мұғалімдер мен басқару
аппаратын бұған дайындау экологиялық проблеманы шешудегі ең маңызды фактор
болуы тиіс деп есептейді. Прогресс стратегиясы жалпы және экологиялық білім
берудің қауымдастыгына келіп тіреледі. Оның: Егер де біздер, адамдар -
табигаттың бөлшегі, біз өз ағаштарымызбен өздерімізді, егістік пен орманды
жанымыздай сүйе беруге тиіспіз деген қарапайым да сенімді создерді әрбір
бүлдіршіннің ойына білмесек, онда қоршаған ортаны қорғаудағы қазіргі қол
жеткізіп жүргеніміз тек жәй түсінік болып қала береді - деп айтады.
Оқушылар биология курсын оқу барысында экологиялық білімнің мынандай
элементтерін игеруге тиіс:
Биология: адамның денсаулығы және табиғы ортаның көрсеткіштері. Сонымен
қатар биосферадағы тірі организмдердің экожүйеге әсер етуі және табиғатқа
антропгендік факторлардың әсер етуі және т.б. туралы.
География: географиялық қабықтар - өмір сүретін орта және адамның
ондағы қызметі. Адам әрекеті арқылы осылардың ішінде ең негізгісі
экологиялық мәселелерге де ерекше көңіл аударылады. Мысалы дүние жүзіндегі
экологиялық проблемалардың болу себептері және шешу салдары қарастырыл ады.
Химия пәнінің оқу бағдарламасына зерттеу жүргізу барысында экологиялық
білімнің мынандай элементтерін оқушылар химия сабағында игеруге тиіс
екендігі анықталды.
Химия : Қоршаған табиғи ортаның химиялық өлшемдерінің нормасы, адам
санының күн сайын өсе түсуі салдарынан шаруашылықтың қажеттіліктері
артуының нәтижесінде өнеркэсіптен шығатын химиялық қалдықтардың қоршаған
ортаға тигізер зардабын бақылау т.б.
Физика пәнінің оқу бағдарламасына зерттеу жүргізу барымында экологиялық
білімнің мынадай элементтерін игеруге тиіс екендігі анықталды.
Физика: адамды қоршаған ортаның физикалық параметрлері. Олардың
физикалық антропогенді әсерлердің нәтижесінде өзгеруіне бақылау. Шудың болу
себептері және денсаулыққа әсері, электромагниттік сәуленену, шаңмен
ластану және т.б.
Мектептегі әрбір пәннің өзіндік ерекшелігі болатындығы тәрізді
биология, химия, физика сияқты пәндердің өзіндік байланысы арқылы
оқушыларга экологиялық білім мен тәрбие беру мақсатында жүргізіліп жүрген
география сабақтарына тоқталайық. 9-шы сыныпқа арналған география
сабақтарындағы Қазақстанның экономикалық - географиялық жағдайы, табиғат
жағдайлары мен табиғат байлықтарын бағалау тақырыбына тоқталатын болсақ.
Мұнда Қазақстанның жер көлеміне, географиялық орнына, табиғат жағдайлары
мен табиғат байлықтарына тоқтала келіп, Қазақстанның табиғы ортасын
қорғауға ерекше көңіл бөледі. Енді бұл тақырыпты басқа пәндермен салыстыра
қарайтын болсақ, мысалы биологиядағы кейбір табиғи ортада өмір сүретін
жануарлар мен өсімдіктерге антропогендік әрекеттің тигізер әсеріне
байланыстыра отырып, қарастырып, түрлі көрнекіліктерді пайдалансақ
тақырыптың мазмұны ашыла түсері сөзсіз. Біздің міндетіміз мектеп
оқушыларының бойында экономикалық білім - біліктілерін қалыптастыру
болғандықтан қоғам мен адам ортасындағы байланысты ашып көрсете білуіміз
қажет. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жоғары оқу орындарының
бағдарламасына халық педагогикасы пэн ретінде енгізілді. Бұл пәннің негізгі
міндеттерінің бірі яғни мақсаты әрбір баланы ізгілікке, имандылыққа
тәрбиелеу. Сонымен қатар халық дәстүрлігін педагогикалық түрғыдан жан-жақты
зерттеп, әсіресе табиғатты қорғау мәселесін бір жүйеге келтіру арқылы жас
ұрпақты тәрбиелеу болып отыр. Көрнекті педагог В.А.Сухомлинский Ақылды-
ақыл, арда-ар тәрбиелейді - деген екен., Халқымыздың дана өкілдерінің өз
туындыларына бірі-табиғатты қорғау дәстүрлері, іскер, парасатты, арлы адам
тәрбиелеуге көмектеседі. Қазақ халқының асыл мұраларының бірі- табиғатқа
деген аса зор сүйіспеншілігі мен оған деген қамқорлық жеткіншектер
қасиеттерді тәрбиелейміз.
Дегенмен XX ғасырдаң соңғы он жылдығында шиеленісе түскен экологиялық
мәселелер бүгінде бүкіл адамзат баласын толғандырып отыр. Әрбір ел оз
табиғатын қорғау үшін түрлі шаралар қолдануда. Ал, біз үшін халқымыздың
табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оны көздің қарашыгындай сақтап келуі
жайында оқушыларға көбірек білім беру керек. Мұны бабалардан қалған асыл
сөз, ғибратнама, мақал- мәтелдер арқылы оқушы санасын қалыптастыруымыз
қажет.
Мектеп оқулықтарындағы әсіресе географиядан түрлі тақырыптарды жаңа
сабақ ретіде өткізгенде халқымыздың бай тәжірибесін қолдануга болады.
Мысалы, биосфераның қазіргі кездегі жагдайлары тақырыбында атмосфера,
гидросфера, литосфераның қазіргі жагдайына тоқтала келіп, халқымыздың
Жұпар ауа дертке ауа - дген нақыл сөзінен бастап, оқушыларга қазақ халқы
өзі өмірге әкелгең ауа тазалыгын сақтау қажеттілігі жайында нақылдарын
тиянақты іске асыра білгенін түсіндіру керек. Осы арқылы оқушылар
адамдардың кейбір жөнсіз іс- әрекеттерінің негізінде ауаның ластанып,
топырақтың су мен жел эрозиясына ұшырайтындығын анықтайды. Сабақ соңында
оқушылардың назарын су мен жел эрозиясына қарсы қандай шаралар жүргізілуі
қажеттігі айтылады.
Осы мақсатта оқушылар экология сабақтарының әрбір тақырыптарын өткен
кезде оқулықтардан тыс әдебиеттерді пайдаланып, қосымша материалдар
жинақтауға дағдыланады.
Экологиялық білім беру көп сатылы үрдіс. Оны кешенді тұрғыдан
қалыптастыру қажет. Біріншіден, адамның, қоғамның табиғатқа әсер ету
ортасындағы білімнің ғылыми жүйесін қалыптастыру. Екіншіден, жеке тұлганың
адамгершілік дүниетанымдылығын тәрбиелеу. Үшіншіден, сарамандық іс-
әрекетте білім мен тәрбиенің жүзеге асуына ықпал ететін ерекшелік факторын
қалыптастыру.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларга экологиялық білім берудің үш
үлгісі бар:
1. Көп пәнді үлгі. Бұл жағдайда дәстүрлі пәндердің оқыту мазмұндарына,
экологиялық мәселелердің жеке білімі, жекеленген тақырыптар енгізіледі және
бұрынан оқытылып келген тақырыптардың мазмұндары қосымша жаңа экологиялық
мәліметтермен баяндалады.
2. Бір пәнді үлгі. Орта мектептердің экологиялық оқу жоспарына
арнайы экология курсын оқыту арқылы іс - жүзінде асады.
3. Аралас сабақтар үлгісі. Мұнда жоғарғы сынып оқушылары үшін
экологиялық білімнің жеке мәселелері дәстүрлі пәндерде қарастырылады. Ол
сабақтарды біріктіріп, қорытындылайтын арнайы сабақ өткізіледі.
Экологиялық білім беру табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен
қоршаған ортаны қорғауда белсенді әрекет жасай алатын жеке тұлғанын
экологиялық сенімін қалыптастырып, белсенділігін көтеру.
Сондықтан зерттеуге негіз етіп отырған жоғарғы сынып оқушыларына
инновациялық оқыту технологиялар арқылы экологиялық білім беру қазіргі
қоғам талабы қаншалықты әсер еткенмен, оны іске асырудың қазіргі жағдайын
анықтаудың үлкен маңызы бар.
Тақырып бойынша Тараз қаласының № 12 мектептерінде жүргізілген
тәжірибелік - эксперименттік жұмыстар мына міндеттерді шешуге бағытталды:
• Жоғары сынып оқушыларына экологиялық білімді жаратылыстану пәндер
арқылы беру оны жүзеге асыру үшін инноваңиялық оқыту технологияның
тиімділігін анықтау;
• Инноваңиялық оқыту технологиясы арқылы оқушыларға экологиялық
білім беру жолдарын анықтау;
• Инноваңиялық оқыту технологиясы оқушылардың экологиялық танымдық
қабілетін арттыру;
• Компьютерлік және ақпараттық технологиясы арқылы жоғары сынып
оқушыларына үздіксіз, жан-жақты экологиялық білім беру;
• Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы оқушылардың алған экологиялық
білім деңгейін анықтауға мүмкіндік беру.
Аталған міндеттерді шешуге іс жүзінде педагогикалық проңесті зерттеу
әдістері, бақылау, сұрақ-жауап, бағдарламалар, оқулықтар мен құралдарды
талдау т.б. қолданылады.
Жоғары сынып оқушыларының бойында экологиялық міндетті дамыта түсу үшін
қазіргі мектептер мен білім беру мекемелері қызметінің оқу-тәрбие үрдісін
жалпы жеке мәдениеттің құрамдас бөліктері толық қамту арқылы мүмкіндік
береді.
Жоғары мектептің оқу-тәрбие үрдісінің мазмұны мен әдістемесіне
экологиялық білім мен тәрбие беретін материалдарды едіру жолдарын
біртұтастық жүйеде қарастырылу керек.
Аталған мектептерде жоғары сынып оқушыларына экологиялық білім беру
үшін факультатив сабақ ретінде өткіздік. Факультативтік сабақтарда жоғары
сынып оқушылардың экология ғылымына қызығушылығы үнемі дамып отырады.
Оқушылардың экология сабақтарында еңбек етуге талпыну, экологиялық ойлау
әрекеті мен ерекше шығармашылық қабілеті байқалады, жұмыстарының нәтижесі
жақсарады. Бұл істің бәрі де уақытты шектеулі сабақта емес, факультативтік
сабақтарда, экология ғылымын терең оқып үйрену проңесінде жүзеге асырылады.
Мектепте факультативтік сабақтарда экология ғылымының жетістіктері ен
даму болашағы, проблеманың мазмұнын әлдеқайда толық ашып көрсету мүмкіндігі
бар.
Экологиялық білім көздері арқылы практикалық жұмыстар жүргізу,
статистикалық материалдарды, жүйелі бақылауларды пайдалану, экологиялық
ойындарды откізу факультативтік сабақтардың оқу-тәрбиелік мүмкіндігін
арттырады. Сондай ақ өлкетану материалын кеңінен пайдалану, туған өлке
табиғатының ерекшеліктері мен шаруашылық іс әрекетін оқып- үйрену негізінде
көптеген экологиялық, географиялық, экономикалық түсініктер нақтыланады.
Факультативтік курс бүгінгі оқушының жалпы білім мен болашақтағы
мамндығының аралығында өткел қызметін атқарады.
Жаратылыстану курсы бойынша факультативті сабақтардың маңызы зор. Оның
мазмұны жер және қоршаған орта кеңістігі жайлы ғылымдардың ең жаңа
жетістіктерін белсенді түрде пайдалану негізінде құрылған.
9-10 сыныптарды жүргізілген факультативтік сабақтардың бағдарламасы
тереңдетіп оқытуға құрылған. Қазіргі ғаламдық проблемалардың мәні, оның
бүкіл дүние жүзінің алдында түрған мәселелері жөнінде терең білім беріледі.
Экология сабақтарында модульдік оқыту технологиясы мен деңгейлеп
саралап оқыту технологиясында Қала және жергілікті жер экологиясы мен
Өндірістік экология деген тараулар қарастырылып, тақырып бойынша
өтілген оқушылардың экологиялық білім деңгейлері екінші тарауда
көрсетілген.
Оқушыларды табиғатты қорғау шараларына қатыстыру, олардың экологиялық
білім деңгейлерін одан эрі жетілдірумен қосымша білім берумен тығыз
байланысты.
Әрбір мектептің міндеті оқу бағдарламасынан тыс әртүрлі тәрбиелік
білімділік мәні бар сабақтардан тыс жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Бұл
жұмыстың негізгі мақсаты - оқушыларға дүние жүзінде болып жатқан
экологиялық мәселелерді ұғындырып, болу себептерін айқындап, экологиялық
білімін арттыру. Сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастырып өткізу жолдарын және
әдістемесін галымдар Н.И.Болдырев, В.И.Фурсов және т.б. өз еңбектерінде
атап өткен [25,26].
Сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың басты міндеттері:
• Оқушылардың экологиялық білімдерін дамытып, экологиялық материалдарды
тереңінен меңгеруге комектесу;
• Сыныптан тыс жүмысты өткізуде оқушылар көп материалдарды іздеуге
көмектесу;
• Экологиялық мэдениет пен саясатты және экологиялық проблемаларды шешу
жолдарын қарастыру;
• Оқушылардың бойында экологиялық қүндылықтарды қалыптастыру.
Сыныптан тыс экологиялық жүмысты іске асыру үшін мынандай талаптар
ескерілу қажет:
• Сыныптан тыс жұмыстардың түрлеріне қарай оқушыларды еркіне қарай
топтастыру;
• Қандай да жұмыстың түрі болмасын, оның қоғамдық және қолданбалы
маңызын түсіндіру;
• Сыныптан тыс және мектептен тыс жүргізілетін экологиялық жұмыс
түрлерін анықтағанда оқушылардың ынта - ықыласын, талабын,
қабілеті мен қүштарлығын ескеру;
• ¥йымдастырылған қандай бір экологиялық жұмыс түрі болмасын
оқушылардың белсене қатысуына, ізденушілікке бағыттайтындай болу
керек;
• Оқушылар мен жүргізілетін жүмыстардың эр түрінде экологиялық багыт
багдар басым болғаны дүрыс. Осы жүмыстар нәтижелі болу үшін нақты
белгіленген күні, мерзімі айқын белгіленген график болу қажет;
• Осы сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарга барлық оқушыларды
қатыстыру керек.Бірақ жас ерекшеліктерін ескерген жөн.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға сыныптан тыс және мектептен
тыс жұмыстарда экологиялық білім беру ісі жоғарғы сынып оқушыларын өзі туып
өскен тұрғылықты жердің табиғаты тануға, аялап қорғауға және экологиялық
проблемаларды анықтауға үйретеді.
Экологиялық айлық өткізу үшін аудандық оқу бөлімінен және мектеп
экімшілігімен келісіп откізіледі. Тараз қаласындағы №12 мектепте 9-сынып
оқушылар арасында Экологиялық телекөпір тәрбие сағаттары өткізілді.
Мақсаты: Оқушыларды экология ғылымымен, оның бүкіл ғаламшар алдында тұрған
мәселелерімен, Қазақстан мемлекетінің да көптеген әсері бар екеніне
мысалдыр келтіріліп, эколог мамандарының мәліметтеріне оқушылардың назарын
аудару.
1. Білімділік. Экологиялық телекопір шарасын өткізу арқылы оқушылардың
экологиялық білімін және Қазақстан мемлекеті бойынша, оның ішінде Тараз
қаласының экологиялық мэселелерін сараптау. Сонымен қатар, табиғат пен адам
өмірі үшін жануарлар мен өсімдіктердің маңызын анықтау. Оқушыларға экология
ғылымы туралы білімді, оның міндеттері мен негізгі заңдылықтарын айту.
Табиғатты қарғайтын бүкіл дүниежүзілік Жасыл әлем үйымының іс әрекетімен
таныстыру. Арал тағдырына байланысты Семей полигоны, Тараз қаласының
экологиялық жағдайлары туралы мәліметтермен таныстыру.
3. Тәрбиелік. Экологиялық телекөпірде оқушыларды өмірді тануға үйрету,
табиғаттың дамуы мен қозғалысы туралы, сыртқы ортаның барлық факторларының
бір біріне байланыстылығы, оның ішінде адамның табиғатпен байланыстылығын
білуге үйрету. Оқушыларға жан жақты экологиялық тәрбие беріп, эстетикалық
көзқарасын қалыптастыру.
4. Дамытушылық. Оқушыларды ұқыпты тыңдау, сұрақтарды нақты әрі
қарапайым құрастырып қоя білу және білімін дамыту. Телекөпір жағдайында тез
ойланып, берген сүрақтарга тез жауап беруге, талқыланған мәселелерге үлкен
мән беруге дағдыландырған. Экология мәселелеріне, табиғаттың келешегіне көз
жүгіртіп, қоршаған ортаның тағдырына немқүрайлы қарамауға баулып, туған
жерге сүйіспеншіліктерін одан әрі дамыту.
Көрнекті құралдар: Экология және біз газеті, эмблемалар, оқушылардың
суреттері, телекопірдің аты жазылған плакат, экология заңдылықтары
белгіленген карта, мамандар үшін арнайы папкалар.
I. Дайындық сатысы
Бір жеті күн бұрын оқушыларға өтілетін шараны айтып, оларды дайындау.
Жер- біздің үйіміз тақырыбына сурет салу бәйгесін жариялау және Жасыл
әлем ұйымының эмблемасын жасау. Оқушылармен экологиялық газет құрастыру.
Әр түрлі маман иелерінің рөлін ойнайтын оқушыларды керекті мәліметтермен
таныстырып, тақырыптар бойынша ізденетін қосымша әдебиеттердің тізімін
беру.
Экологиялық телекопір өтетін күні оқушылардың дайындықтарын тексеріп,
түсініксіз болған жағдайларды реттеп, эрқайсысына Жасыл элем эмблемасын
тағу. Тақтаға телекөпір Мектеп- Огеепреасе деген жазуы бар плакаты
ілінеді.
II. Негізгі бөлім.
Экологиялық телекөпір - Мектеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz