Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері
Мазмұны
Кіріспе
1. Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері
1.1. Әлеуметтік.экономикалық дамудың дағдарыстары
1. 2 Экономикалық дағдарыстың пайда болу көздері
2. Экономиканың дамуына дағдарыстың тигізетін әсері
2.1. Дағдарыстан кейінгі елдің дамуын қамтамасыз ету
3.Дүниежүзілік дағдарыс салдарынан экономиканы шығару жолдары
3.1.Әлемдегі қаржылық дағдарыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1. Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері
1.1. Әлеуметтік.экономикалық дамудың дағдарыстары
1. 2 Экономикалық дағдарыстың пайда болу көздері
2. Экономиканың дамуына дағдарыстың тигізетін әсері
2.1. Дағдарыстан кейінгі елдің дамуын қамтамасыз ету
3.Дүниежүзілік дағдарыс салдарынан экономиканы шығару жолдары
3.1.Әлемдегі қаржылық дағдарыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
«Қаржы» терминінің мәнім маңызды, біріншіден қаржы құқығының қолдану аймағын анықтау үшін, екішіден – бұл құқық саласын, пәні ақша қатынастары болып табылатын басқа аралас салалардан айыру үшім. Бұл заңы тұрғыдан ақша қатынастарының қаржылық – құқықтық реттелуі императивтілігімен, ал әлеуметтіқ жағынан белгілі бір қатаңдықпен сипатталатындығымен байланысты. Осындай реттелу арқылы мемлекет, мысалы, салық төлеушілердің ақшасым өзінің меншіқтігіңе алады, ақшаны қалай пайдаланатындағын нұсқайды және тағы басқалар.
«Қаржы» категориясының үш мәнім бөліп көрсетүге болады:
Кем мағынасында «қаржы» ұғыма «ақша» ұғымының синонимі реімде қолданылады. Мемлекеттін, адам қаржысының тапшылығы туралы айтса, онда әркімге ол адамның ақша қиыншылығын қөріп жатқана түсімікті. Кейбір экономистер де осы ұғымды қолдайды. Сондықтан, осы пікірге сәйкес, қаржымы былайша жіктейді: аламаттардың қаржысы, зайды тұлғалардың қаржысы, мемлекеттік – ауламақтық бірлестіктер қаржысы және мемлекет қаржысы.
Алайда, «қаржы» ұғымынаң туымдайтын «қаржы» құқығы» категориясының болуы, олардың ақшамен ұксатығына кумән туғызады.
Осының негізінде мемлекет және заңды тұлқамтитын «қаржы» ұғымының тар мағынасы бар.
Ақша қатынастарының қаржыға жатқызу мына екі критерийді пайдалануға негізделеді:
а) ақша операцияларының субъектілері – мемлекет және заңды тұлғалар.
б) айқындалу аумағы – бөліну сатысы.
Занды тұлғалардың мемлекеттік және мемлекеттік емес болуы, ал ақша қорының сәйкес жеке және мемлекеттік болуы мумкіндігінен қаржымы жеке және мемлекеттік деп болу пайда болды.
«Жеке қаржы» категориясы жеке меншік нысанына ие ақшамен ақшамен, «мемлекеттік қаржы» категориясы мемлекеттік меншіктегі ақшамен байланысты.
Арнаулы мағымадағы қаржы дегеніміз ақша қаржы қорларындағы қоғамдық өнімді бөлу процесіндегі тек мемлекеттік ақша.
Поль Мари Годме (Франция) қаржы құқығы аумағына тек мемлекеттік қаржы жатады деп санайды. Жекеленген тулғаларға немесе жеке бірлестіктерге тиісті құндылықтар, ақша, ақша міндеттемелеі сияқтылар жататын жеке қаржыларға билік ету жеке құқық нормаларымен сәйкес жүзеге асырылады. Мұнымен қоса, оның көрсетуі бойынша, мемлекеттік және жеке қаржыларждың арасындағы неғізғі айырмашылығы: жеке қаржының жай-куйі мен өсуі нарықтық экономиканың зандарына тәуелді болады, ал мемлекеттік қаржының жай-куйі мен өсуі мемлекеттің шешімімен және жария билігінің іс-әрекеттерімен анықталады.
«Қаржы» терминінің мәнім маңызды, біріншіден қаржы құқығының қолдану аймағын анықтау үшін, екішіден – бұл құқық саласын, пәні ақша қатынастары болып табылатын басқа аралас салалардан айыру үшім. Бұл заңы тұрғыдан ақша қатынастарының қаржылық – құқықтық реттелуі императивтілігімен, ал әлеуметтіқ жағынан белгілі бір қатаңдықпен сипатталатындығымен байланысты. Осындай реттелу арқылы мемлекет, мысалы, салық төлеушілердің ақшасым өзінің меншіқтігіңе алады, ақшаны қалай пайдаланатындағын нұсқайды және тағы басқалар.
«Қаржы» категориясының үш мәнім бөліп көрсетүге болады:
Кем мағынасында «қаржы» ұғыма «ақша» ұғымының синонимі реімде қолданылады. Мемлекеттін, адам қаржысының тапшылығы туралы айтса, онда әркімге ол адамның ақша қиыншылығын қөріп жатқана түсімікті. Кейбір экономистер де осы ұғымды қолдайды. Сондықтан, осы пікірге сәйкес, қаржымы былайша жіктейді: аламаттардың қаржысы, зайды тұлғалардың қаржысы, мемлекеттік – ауламақтық бірлестіктер қаржысы және мемлекет қаржысы.
Алайда, «қаржы» ұғымынаң туымдайтын «қаржы» құқығы» категориясының болуы, олардың ақшамен ұксатығына кумән туғызады.
Осының негізінде мемлекет және заңды тұлқамтитын «қаржы» ұғымының тар мағынасы бар.
Ақша қатынастарының қаржыға жатқызу мына екі критерийді пайдалануға негізделеді:
а) ақша операцияларының субъектілері – мемлекет және заңды тұлғалар.
б) айқындалу аумағы – бөліну сатысы.
Занды тұлғалардың мемлекеттік және мемлекеттік емес болуы, ал ақша қорының сәйкес жеке және мемлекеттік болуы мумкіндігінен қаржымы жеке және мемлекеттік деп болу пайда болды.
«Жеке қаржы» категориясы жеке меншік нысанына ие ақшамен ақшамен, «мемлекеттік қаржы» категориясы мемлекеттік меншіктегі ақшамен байланысты.
Арнаулы мағымадағы қаржы дегеніміз ақша қаржы қорларындағы қоғамдық өнімді бөлу процесіндегі тек мемлекеттік ақша.
Поль Мари Годме (Франция) қаржы құқығы аумағына тек мемлекеттік қаржы жатады деп санайды. Жекеленген тулғаларға немесе жеке бірлестіктерге тиісті құндылықтар, ақша, ақша міндеттемелеі сияқтылар жататын жеке қаржыларға билік ету жеке құқық нормаларымен сәйкес жүзеге асырылады. Мұнымен қоса, оның көрсетуі бойынша, мемлекеттік және жеке қаржыларждың арасындағы неғізғі айырмашылығы: жеке қаржының жай-куйі мен өсуі нарықтық экономиканың зандарына тәуелді болады, ал мемлекеттік қаржының жай-куйі мен өсуі мемлекеттің шешімімен және жария билігінің іс-әрекеттерімен анықталады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Банки и банковские операции: Учебник. (Под. ред. Проф. Е.С. Жуков. – М: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. – 471 с.
2. Банковское дело (Под ред. О. М. Лаврушина. – М: Финансы и статистика, 1998.
3. Банковское дело: Учебник./Под. Ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливицкой. – М: Финасы и статистика, 1996.
4. Вестник Национального банк Республики Казахтан за 1999, 2000 годы.
5. Долан Э.Д., Кемпбелл К.Д., Кемпбелл Р.Д.. Денги, банковское дело иденежно-кредитная политика. – М., 1994.
6. Денги, кредит, банки: Учебник/Под ред. Проф. Г.С.Сейткасимова – А., “Экономика” 1999.
7. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 ж. 30 наурыздағы (өзгерістермен бірге) №25557
8. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы” ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 ж. 30 тамыздағы №2444 (енгізілген өзгерістермен бірге).
9. Усоскин. Современный коммерческий банк. М. – 1994.
10. Шабанова Н.Н. Денежное обращение и кредит СССР. Учебник. – Ташкент. 1985.
11. Web sait – WWW.national bank. kz.
12. //Вестник НацБанка РК 2000, №10 (с 17-30). “Ставки учета за прошедший год”.
13. //Панорама 2000, №6 (с7). “О чем думает Национальный Банк”.
14. Панорама 2003, 22 февраля (с7). “Лучшая банковская система в СНГ”.
15. //Панорама 2004, 8 марта (с7). “Процентные ставки на 2004 год”.
16. Рынок ценных бумаг 2003, №7 (с36-43).
1. Банки и банковские операции: Учебник. (Под. ред. Проф. Е.С. Жуков. – М: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. – 471 с.
2. Банковское дело (Под ред. О. М. Лаврушина. – М: Финансы и статистика, 1998.
3. Банковское дело: Учебник./Под. Ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливицкой. – М: Финасы и статистика, 1996.
4. Вестник Национального банк Республики Казахтан за 1999, 2000 годы.
5. Долан Э.Д., Кемпбелл К.Д., Кемпбелл Р.Д.. Денги, банковское дело иденежно-кредитная политика. – М., 1994.
6. Денги, кредит, банки: Учебник/Под ред. Проф. Г.С.Сейткасимова – А., “Экономика” 1999.
7. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 ж. 30 наурыздағы (өзгерістермен бірге) №25557
8. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы” ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 ж. 30 тамыздағы №2444 (енгізілген өзгерістермен бірге).
9. Усоскин. Современный коммерческий банк. М. – 1994.
10. Шабанова Н.Н. Денежное обращение и кредит СССР. Учебник. – Ташкент. 1985.
11. Web sait – WWW.national bank. kz.
12. //Вестник НацБанка РК 2000, №10 (с 17-30). “Ставки учета за прошедший год”.
13. //Панорама 2000, №6 (с7). “О чем думает Национальный Банк”.
14. Панорама 2003, 22 февраля (с7). “Лучшая банковская система в СНГ”.
15. //Панорама 2004, 8 марта (с7). “Процентные ставки на 2004 год”.
16. Рынок ценных бумаг 2003, №7 (с36-43).
Мазмұны
Кіріспе
1. Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері
1.1. Әлеуметтік-экономикалық дамудың дағдарыстары
1. 2 Экономикалық дағдарыстың пайда болу көздері
2. Экономиканың дамуына дағдарыстың тигізетін әсері
2.1. Дағдарыстан кейінгі елдің дамуын қамтамасыз ету
3.Дүниежүзілік дағдарыс салдарынан экономиканы шығару жолдары
3.1.Әлемдегі қаржылық дағдарыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қаржы терминінің мәнім маңызды, біріншіден қаржы құқығының қолдану
аймағын анықтау үшін, екішіден – бұл құқық саласын, пәні ақша қатынастары
болып табылатын басқа аралас салалардан айыру үшім. Бұл заңы тұрғыдан ақша
қатынастарының қаржылық – құқықтық реттелуі императивтілігімен, ал
әлеуметтіқ жағынан белгілі бір қатаңдықпен сипатталатындығымен байланысты.
Осындай реттелу арқылы мемлекет, мысалы, салық төлеушілердің ақшасым өзінің
меншіқтігіңе алады, ақшаны қалай пайдаланатындағын нұсқайды және тағы
басқалар.
Қаржы категориясының үш мәнім бөліп көрсетүге болады:
Кем мағынасында қаржы ұғыма ақша ұғымының синонимі реімде
қолданылады. Мемлекеттін, адам қаржысының тапшылығы туралы айтса, онда
әркімге ол адамның ақша қиыншылығын қөріп жатқана түсімікті. Кейбір
экономистер де осы ұғымды қолдайды. Сондықтан, осы пікірге сәйкес, қаржымы
былайша жіктейді: аламаттардың қаржысы, зайды тұлғалардың қаржысы,
мемлекеттік – ауламақтық бірлестіктер қаржысы және мемлекет қаржысы.
Алайда, қаржы ұғымынаң туымдайтын қаржы құқығы категориясының
болуы, олардың ақшамен ұксатығына кумән туғызады.
Осының негізінде мемлекет және заңды тұлқамтитын қаржы ұғымының тар
мағынасы бар.
Ақша қатынастарының қаржыға жатқызу мына екі критерийді пайдалануға
негізделеді:
а) ақша операцияларының субъектілері – мемлекет және заңды тұлғалар.
б) айқындалу аумағы – бөліну сатысы.
Занды тұлғалардың мемлекеттік және мемлекеттік емес болуы, ал ақша
қорының сәйкес жеке және мемлекеттік болуы мумкіндігінен қаржымы жеке және
мемлекеттік деп болу пайда болды.
Жеке қаржы категориясы жеке меншік нысанына ие ақшамен ақшамен,
мемлекеттік қаржы категориясы мемлекеттік меншіктегі ақшамен байланысты.
Арнаулы мағымадағы қаржы дегеніміз ақша қаржы қорларындағы қоғамдық
өнімді бөлу процесіндегі тек мемлекеттік ақша.
Поль Мари Годме (Франция) қаржы құқығы аумағына тек мемлекеттік қаржы
жатады деп санайды. Жекеленген тулғаларға немесе жеке бірлестіктерге тиісті
құндылықтар, ақша, ақша міндеттемелеі сияқтылар жататын жеке қаржыларға
билік ету жеке құқық нормаларымен сәйкес жүзеге асырылады. Мұнымен қоса,
оның көрсетуі бойынша, мемлекеттік және жеке қаржыларждың арасындағы
неғізғі айырмашылығы: жеке қаржының жай-куйі мен өсуі нарықтық экономиканың
зандарына тәуелді болады, ал мемлекеттік қаржының жай-куйі мен өсуі
мемлекеттің шешімімен және жария билігінің іс-әрекеттерімен анықталады.
1. Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері
1.1 Әлеуметтік-экономикалық дамудың дағдарыстары
Дағдарысқа қарсы басқару әлеуметтік– экономикалық жағдайдағы
дағдарыстың дамуына бақылауды орната отырып,оның деңгейін бір қалыпта ұстап
отыру қызметі болып табылады.Дағдарысқа қарсы басқару –
әлеуметтік–экономикалық жағдайды бақылап, оның қиындықтарын алдын– ала
шешу болып табылады. Кез– келген әлеуметтік–экономикалық жүйе өздігінен 2
тенденциядан тұрады: функционалды және даму.
Функционалды – функцияның сақталуы, оның толықтығын анықтау,
анықтылылығынын сапалығы, мінездемесінің мәні.
Даму – жаңа сапаның пайда болуы.
Бұл екі тенденцияның арасында қарама– қайшылық байқалады, біраұ олар
бірін– бірі жалғастырады. Мысалы: Функционалды тенденция бастапұы кезде
пайда болса, кейін даму тенденциясы пайда бола бастайды.Бұл аралықтағы
қарама– қайшылық та даму тенденциясы қызмет ете бастап, функционалдық
тенденциясы қызметтерін жайлап жоя бастайды. Осы арқылы біз бұл
тенденциялардың бірін– бірі жалғастырушы екенін көре аламыз. Кейін уақыт
өте даму тенденциясы функционалдық тенденцияға айналып келесі бір даму
тенденциясы пайда болады.
Функционалдық тенденциядан даму тенденциясына өту кезінде дағдарысты
байқауға болады. Ол дағдарыс персоналдарының біліктілігінен немесе
технологиялардан және олардың қолдануынан да болуы мүмкін. Сонымен қатар
дағдарыс түсінігі тәуекелділік түсінігімен де өте тығыз байланысты. Кез–
келген басшы тәуекелділікке барар алдында соңында дағдарыс болуы мүмкін
екенін есепке алады. Тәуекелдік функционалдық тенденция кезінде міндетті
түрде қатысады, сонымен қатар даму тенденциясында да дағдаррысты алдаын–
ала көре білу қажет. Оны көре білу үшін болжаулар, ал болдырмау үшін
жоспарлар жасалынады. Дағдарысты түсіну үшін, дағдарыстың пайда болу
себебін ашып алу қажет. Ал әлеуметтік– экономикалық дамудың себебі әр қилы
болуы мүмкін.
Әлеуметтік дағдарысты ерекше орынды саяси дағдарыс алады. Саяси
дағдарыс – қоғамның саяси қалыптасуын көрсетеді. Ол басқару дағдарысын
көрсетуі саяси дағдарыс барлық социалдық топтарды қозғаған соң келесі
экономикалық дағдарысқа көше бастайды. Ұйымдық басқаруда кез–келген
әлеуметтік–экономикалық жағдайда ұйымдық қарым– қатынастар пайда бола
бастайды. Бүл іскерлік конфликтерде, өзара түсініспеушіліктерде,
жауапсыздықты, бақылаудың қиындығында көріне бастайды. Ұйымдық дағдарыс –
бөлектелінгенмен немесе интеграциялық іскерлікпен, қызметтерді
бөлістірумен, аймақтармен, филиалдармен,қарындастық фирмалармен байланысты
болады. Сонымен қатар әлеуметтік–экономикалық дағдарысты, психологиялық
дағдарысты байқауымызға болады. Психологиялық дағдарыс – адамдардың
психологиялық қалпының дағдарысы. Ол стресс күйінде білінеді, сонымен қатар
сенімсіздікпен, болашақ үшін қорқуымен, жүмысымен қанағаттанбауымен,
қобалжумен, уайымдаумен байқалынады.
Технологиялық дағдарыс – бар қызмет істеп жатқан технологиялар есебінен
пайда болған дағдарыс немесе жаңа технологиялардың идеяларымен байланысты
дағдарыс. Дағдарыстарды келесідей түрлерге бөлуге болады: табиғи, қоғамдық,
экологиялық.
Табиғи дағдарыс – адамдардың өмір сүруімен байланысты болатын
дағдарыс. Мысалы: жер сілкіну, өрт, су тасқыны, климаттық өзгерулер,құйын
жіне т.б. Мұның барлығы адамдардың психологиясына, экономикалық–
әлеуметтік жағдайына, саясатына әсер етпей қоймайды.
Қоғамдық дағдардыстың себебі болып қоғамдық қатынастардың барлық
түрлерінде көруге болады.
Экологиялық дағдарыс – табиғи байлықтың өзгеруіне, ресурстарға,
қоршаған ортаның ластануына,табиғи байлықтардың азаюына, табиғи байлықты
қолдану туралы заңына байланысты дағдарыс.
Дағдарыстар мінездемесіне байланысты келесідей бөлінеді: алдын– ала,
белгілі, кездейсоқ
Алдын–ала белгілі дағдарыс – даму тенденциясы барысында тәуекелділікке
барған дағдарысты жатқызамыз.
Кездейсоқ дағдарыс – басқару барысында өте үлкен қате жіберу немесе
кез – келген табиғи дағдарыстың пайда болуы немесе экономикалық
дағдарысқа байланысты. Алдын– ала белгілі дағдарыстың бір түрі циклдық
дағдарыс болып табылады.
Дағдарыстың формасының пайда болуына байланысты: анық, жасырынды болып
бөлінеді.
Анық дағдарыс – тез байқалатын және жылдам қолға алуға болатын
дағдарыс.
Жасырын дағдарыс – байқаусызда жүретін дағдарыс болып табылады.
Сондықтан да ол қауіпті дағдарыс болып табылады.
Ағымдық мінезіне байланысты дағдарыс: терең, жеңіл болып бөлінеді.
Терең дағдарыс – дағдарыстың өте қауіпті түрі. Ол көп шығынға алып
келуі мүмкін.
Жеңіл дағдарыс – керісінше нәтижесі жамандыққа алып келмейді,бірақ мұны
да дағдарысқа жатқызамыз. Бұл дағдарыстың түрін алдын– ала көріп білуге
болады.
Дағдарыс жүру барысында да уақыт факторы үлкен қызмет атқарады. Ол
келесідей болады: аз уақыттағы , созылған немесе ұзақ уақыттағы.
Ұзақ уақытқа созылған дағдарыс – әдеттегідей ұзақ уақыт жүреді, қауіпті
және қиын болады. Ол басшының дағдарыс кезін қолға ала алмай жатқанын
немесе шығу себебін түсіне алмай жатқандығын көрсетеді.
Дағдарысқа ұшырау қаупі кез– келген жағдайда болады. Сондықтан
дағдарыстың шығу себептерін бақылап отыру өте қажет. Дағдарыстың шығу
себебі ешқашан алғашқы белгілерінде көріне бермейді.Дағдарыстың алғашқы
белгілері – дағдарыстың сыртқы көрінісінің пайда болуы. Ол нағыз пайда
болуын көрсете алмайды. Дағдарыс факторы – оқиға немесе белгіленген жағдай
дағдарыстың келгенін куәландыратын қалыптасқан тенденция болып табылады.
Дағдарысты танып білу – алғашқы белгілерін анықтау, дағдарыстың
факторымен себебін, мазмұны мен ағымын анықтау. Әлеуметтік – экномикалық
жағдайында дағдарыстың туу факторлары әр қилы болуы мүмкін. Барлық алғашқы
белгілерін көріп тану өте қажет. Себебі сол сияқты дағдарысқа қарысы
басқару мәселесін жүргізу үшін.
Дағдарыстың алғашқы белгілерін көрсеткіштерде анықтап байқауға болады.
Көрсеткіштерде әлеуметтік – экономикалық даму жүиелері көрсетіледі.
Дағдарысты танып білудің қажеттілігі –ол дағдарыстың қаншалықты қауіпті
және қанша созылатындығын сонымен қатар нәтижесі неге алып келетінін білу
қажет. Әлеуметтік – экономикалық дамуды дағдарысқа қарысы мониторинг қызмет
етеді.
Дағдарысқа қарысы мониторинг дамуы – дағдарысқа қарысы басқарудың
бақылауымен критерилерімен бағаланады. Ауа райын болжауды, жер сілкіну, күн
қызуы тағыда сол сияқты.Мұнымен арнайы қызметкерлер айналысады.
Дағдарысты танып білу басқаруды – арнайы анализдерге байланысты
жүргізеді. Мысалы: қоғамдық өндіріс еңбегінің төмендеуі немесе
жүмыссыздықтың ұлғаюы дағдарысқа әсер етпей қоймайды. Көрсеткіштерге қарап
дағдарысты танып, білу біздің елімізде бұрынан қалыптасқан. Қазіргі кезде
басқару шешімдеріне және оның орындалуына да көп мән беріледі.
Дағдарысты танып білудің әдістемесі ұйымдағы жұмыс істеумен тығыз
байланысты.
Ұйыммен байланысты деуіміздің себебі – кез– келген ұйым өзінің пайдасы
үшін жұмыс атқаратын болғандықтан олар аналитиктерді, дағдарысқа қарсы
менеджерлерді жалдайды. Яғни бұл да бір әдіс – тәсілге жатады. Дағдарысты
танып білу қазіргі нарықтық экоромика шағында өте қиын. Ал дағдарыстан
шығудың өзі дағдарысқа қарсы басқарушының біліктілігіне, әдіс– амалына
байланысты. Дағдарысты жеңіп шығудың негізі – арнайы білімге, тәжірибеге,
анализге, диагностикаға, логикаға, интуицияға байланысты.
1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болу көздері
Қазіргі таңда экономикалық теорияда Экономикалық дағдарыс түсінігіне
бір мағынада карауға болмайды Себебі экономикалық дағдарысты жан- жақты
қарастыруға болады Мысалы, экономикалық дағдарысқа: өндіріс көлемінің
ұсталымдары , бағаның және табыс көлемінін түсуі, еңбекақының
төмендеуі,халыктың әлеуметтік деңгейінің түсуі тағы басқа жатады
Экономикалық дағдарыс – нарықтық экономиканың өзіндік реттеуінің
маңызды элементінің механизмі болып табылады.Яғни ол жағдайдың шегін
анықтап қана қоймай сонымен катар экономика дамуындағы ынталандыру және
тазарту функциясы болып табылады Ол мыналармен байланысты:
Біріншіден , дағдарыс, басты капиталды кұнсыздандыра отырып өндіріс
аппаратының жаңаруына жағдай жасайды ,екіншіден кәсіпорынның басты
капиталының жаңаруына және техникалық базалардың жаңаруына міндеттей
отырып,ғылыми техникалық прогрестің пайда болуына жағдай жасайды
Жалпы зерттеу нәтижелері көрсеткендей, экономикалық дағдарыстың басты
2 деңгей бөлініп шығады: микродеңгей , макродеңгей. Ал қосымша мезо және
әлемдік деңгей болады
Микроденгей - бұл деңгей халыкаралық экономика деңгейінде жүреді Яғни
бұл кәсіпорынның механикалық соммалары түрінде емес, бұл жалпы бір құрылым
ретінде жүреді.
Мезодеңгей - бұл деңгей аралас салалардың шаруашылық байланысы, яғни әр
түрлі кызметтегі кәсіпорындар мен ұйымдар кызметтері
Әлемдік - бұл деңгей жалпы әлемдік шаруашылық болып табылады. Яғни
әлемдік мемлекеттердің әлемдік нарықта және халықаралық шаруашылық деңгейде
жүреді.
Барлық 4 экономикалық деңгейде дағдарыс жағдайлары туындайды Негізінен
бірінші экономикалық дағдарыс 1825 жылы Англияда болған
Екінші дұниежүзілік біткеннен кейін (1948-1949) локальды экономикалық
дағдарыс пайда болған.Ол көбінесе АҚШ пен Канадада байқалды АҚШ та
өнеркәсіп өнімдерінің көлемі - 1802%, болса, Канадада – 12%, ал басқа
дамыған мемлекеттерде - 6% кеміген жалпы осы 4 деңгейде кәсіпорын мен
ұйымдардың жағдайлары қарастырылған.Себебі экономикалық дағдарыс ең алдымен
кәсіпорынмен ұйымдарда байқалады Осы 4 деңгейдің үшеуі, яғни мезо-, макро-,
және әлемдік денгейлер кәсіпорынның сырткы экономикалық ортасымен
байланысты.
Экономикалық дағдарыс туралы көзқарастар қарама кайшы болып келеді
Сондықтан әр мектептін көзқарастары әр түрлі болған
Мысалға, К.Маркстың экономикалық дағдарыстың пайда болу себептері
туралы озіндік ерекше жүйесі болған .Яғни оның көзқарасы бойынша айналымдық
экономикалық дамудың себептері нарыктық шаруашылыктың өзінде жатыр десе, ал
кейнсиандық мектептердің айтуы бойынша экономикалық дағдарыстың пайда болу
себебі халыктың тауарды толық тұтынбауынан, өнімдердің шығарылу көлемінін
кыскаруы деген
Ал неоклассиктик бағыттағы мектептердің айтуы бойынша экономикалық
дағдарыстың пайда болу негізінен ″ тенсіздіктен″, яғни экономикалық
дамудағы сыртқы және ішкі факторларға байланысты
Фон Хайек – еркін нарыктың қолдаушысы және мемлекеттің араласуына
қарсы адам болған, онын айтуы бойынша, негізінен дагдарыстар мемлекет
қарамағынан кайта өндірістің артығынан қаржыландырғаннан болады деп айтқан
( арзан кредиттерден, сұранысты ұлғайтканнан, жалған түрде субсидиялар мен
дотациялар санын көтеру, мемлекет тарапынан халыкқа трансфертердің берілуі
)
Ал Шумпетер көзқарасы бойынша , экономикалық дағдарыс негізінен
псмхологиялық көңіл күйге байланысты, яғни әр экономикалық айналым
фазаларыны өзгеруіне әр касіпкер дайын болуы тиіс.
Жалпы экономикалық дағдарыс 2 тұжырымдамадан тұрады:
1. іскерлік айналымның теңдігі – бұл тұжырымдама, мемлекеттік
экономикаға араласу арқылы өзіндік ақшалай естен тану генераторы
болады, яғни шаруашылық жүйені тенсіздік жағдайынан шығарады және сол
арқылы қоғамдық өндірістегі айналым тербелісінен ұстайды Булмонетаризм
ойларының дамуын бейнелейді.
2. тужырымдама, саяси іскерлік айналым – бұл тұжырымдамаға сәйкес
басқару партиясы, яғни олар сайлаудағы күрестін жұмысбастылығымен және
бағалармен манипуляциялайды, экономикалық дағдарыстың жоқтығын дәлелдейді.
Ал сайлауда женіске жеткен соң үкімет жалған түрде жұмысбастылықты көтереді
және бағаларды да көтереді.
Қоғамдық өндірістін классикалық айналымы 4 фазадан тұрады: дағдарыс,
күзеу, тірілу, көтерілу.
Дағдарыс - қоғамдық өндірістін бірінші айналым фазасы бұл кезде
іскерлік белсенділік пен өнімнің көлемі қысқартылады, бағалар құлайды
жұмыссыздық өседі және құлдырауға түсу саны лезде өседі. Себебі
экономикалық дамуына сыртқы жағдайлардың әсері көп. Кейбір салалар
күнделікті сұранысқа ие заттардың шығарылымы, яғни өндірілуі қысқарады
Кейбір кәсіпкерлер осындай экономикалық дағдарысқа байланысты тұрмыстық
техника мен құрал жабдықтарды алуды мүлдем тоқтатады. Себебі металлургия,
ауыр өнеркәсіптердегі, тағы басқа салалардағы өнімдердің шығарылымы
төмендейді.
Күйзеу (депрессия, стагнация) - қоғамдық өндірістің екінші айналым
фазасы , ол 1 немесе 3 жыл ішінде жүреді ,яғни шаруашылык өмірдің және
шарттарына үйренуі, жаңа теңдіктің пайда болуы Бұл фазаға көбнесе :
сенімсіздік, кәсіпкерлер ісінің бейберекеттілігі, банк пайыздарының
мөлшерінің құлауы, бағалардың біртіндеп тұрақтануы есебінен сенімдіктері
жатады.
Тірілу - қоғамдық өндірістің тұрақтану фазасы болып табылады. Олар:
капитал салымдары пайда бола бастайды, бағалар өнім өндіру, жұмыс бастылық
өседі, өндіріс салалары тұрақталады. Яғни экономика қайта жанданады.
Көтерілу бұл - тездету фазасы, бұл кезде техникалық жаңару, жаңа
тауарлар және жаңа кәсіпорындар пайда болады.
1.3 Дағдарыстық жағдайды мемлекеттік реттеу
Дағдарысқа қарсы реттеу – бұл үкметтің саясаты экономиканың барлық
саласындағы дағдарыс дамуының алдын-ала тоқтатады, және жүйені өзіндік
ұсына отырып, кәсіпорындағы дағдарыстың жағдайды және құлдырау ісін реттеу
үшін корғаныс болып табылады.
Реттеу заңды және шығындық түрде болады . Дағдарысқа қарсы реттеуде
ақпараттық базаның маңызы зор .
1.Мемлекеттік реттеу жағынан келесідей болып бөлінеді: реттеу -
дағдарысқа карсы реттеуде заңды негізін жасау, яғни жалған құлдыраудан және
жалған жағдайларды зерттеу жүргізу
2.Әдістік реттеу - кәсіпорын жағдайының маниторингін жүргізу арқылы
әдістік камтамасыз ету, яғни соттық істердің, құлдыраудың алдын-алу
3.Акпараттық реттеу - әлеуметтік экономикалық маңызы бар
кәсіпорындардың төлеу кабілеттілігінің анализі
4.Экономикалық және әкімшілік ретқеу - экономиканы тұрақтандыру
жағдайында нәтижелі өлшемдер мен әдістермен әсер ету
5.Ұйымдық реттеу - карызданушының төлеуге кабілетсіздігі жайындағы жан
жалдарды шешу
6.Әлеуметтік реттеу - құлдырауға ұшыраған кәсіпорындардың жұмысшылырын
әлеуметтік қорғау, яғни оларға жәрдем ақымен көмектесу
7.Кадрлық реттеу - кәсіпорындағы дағдарысқа карсы басқаруы жағынан
мамандарды іздеу және дайындау және олардың тәжірибелігінің көтеру
8.Экологилық реттеу - кәсіпорынның айналасын корғау өздерінің
қызметінің нәтижесінде табиғи ортаны ластануының алдын алу
Кәсіпорын жағдайына мемлекеттің экономикалық әдіспен әсері салықтар,
кірістерді орналастыру және ресурстар, бағаны калыптастыру, каржы қайта
несиелік мехнизм, жекешелендіру тағы басқа, ал кәсіпорын жағдайына
орындалуын кадағалау
Мемлекеттің экономикалық мемлекеттің әкімшілік әсер етуіне – заңды
реттеу және саясат келесі элементтер кіреді :
1.Фискалдык саясат- бұл мемлекеттің бюджетің және салық салу арқылы
реттеу. Бұлар көбінесе өндірістің түсуі кезінде немесе көтерілуі кезінде
бөлінеді
2.Құрылымдық саясат – мұнда мемлекеттің әсері мен өндірстің
нәтижелілігінің реттеу
3.Қаржы несиелік саясат – бұл мемлекеттік банк пайыздарын басқару,
ақшалай масса және кредиттердің тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа
әсері.
4.Ғылыми техникалық саясат - бұл кәсіпорынды ғылыми және техникалық
жағынан дамыту.
5.Өнеркәсіптік саясат- бұл өндірістік құрылымды мемлекет тарапынан
реттеу
6.Амортизациялык саясат
7.Инвестициялық саясат - өндіріс көлемінің деңгейінің реттеу және
экономиканың кейбір салаларына әсер ету
8.Болжау және жоспарлау - мұнда экономиканы дамытудағы индикативтік
жоспарлау.
Дағдарысқа қарсы техникалық реттеу - әдістердің,түрлерінің, өлшемдердің
жиынтығы. Яғни мемлекет тарапынан реттеу көмегімен кәсіпорынның дағдарысын
жеңу
Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы тұраксыздығына байланысты:
1.Дағдарысқа карсы реттеудің профилактикалық өлшемдері - бұл
кәсіпорындарды дағдарыстың болуын алдын-ала ескертеді. Осы дағдарысқа қарсы
істерге: құқықтық, экономикалық, әлеуметтік жағдайларды көтеру жатады.
2.Дағдарыс жағдайында тұрган кәсіпорындардың мералары және мемлекет
тарапынан заңдылық шешімдер. Кәсіпорынның тұрақсыздығын сауыктыру істері
болып табылады.
Кәсіпорынның санациялық жағдайы келесідей: соттан тыс санация, сот
алдындағы санация және арбитражды .
1.Соттан тыс санация - бұл кәсіпорын санациясы, яғни құлдырауды ресми
жарияламай, сонымен қатар арбитражды соттың қатысуынсыз жүргізіледі.
2.Сот алдындағы санация - бұл кәсіпорын санациясы , кұлдырауды
жарияламай тұрып , оны алдын-ала болжау және сауықтыру қажет.
3.Арбитражды санация - бұл санация, арбитражды соттың шешімі заңды
түрде іске асырылады.
Бұлар белгілі бір саясатпен жүргізіледі. Соттан тыс және сот алдындағы
санация – бұлар кәсіпорын дағдарысын жеңу натижесіндегі саясат , ал
арбитражды санация - дағдарысты жеңу нәтижесінде қатаң заңдылық шектеулер
негізінде жүреді.
Дағдарысқа карсы реттеуге казіргі заманғы профилактикалық өлшеулер:
-құлдырау жайында заңдылыктар туралы сұрактарға кәсіпкерлер мен
менеджерлерге кеңес беру;
-дағдарысқа қарсы басқару жөніндегі мамандандырылған компнияларды құру;
-кәсіпорындарды инновациялық қызметтері үшін тиімді шарттармен
қамтамасыз ету. Яғни инфракурылымдық инновациялық процессті дамыту,
құқықтық нормативті камтамасыз етудегі қайта өңдеу, инновациялық сферадағы
интеллектуалдық қоргау, техникалық және конструкторлық , ғылыми ізденіс
жұмыстарының нәтижесіне кәсіпорындардың толық қамтамасыз
етілуі,бәсекелестікке кабілетті технологиялардың кәсіпкерлер арасындағы
сұранысы инновациялық кызметтің нәтижесінде экспорттың мүмкіндіктері,
аймақтық қорлардың нәтижелі проекттердің кұрылуы;
-аймактағы инвестициялық проекттердің кітапханасының кұрылуы, аймақтың
қаржылық – экономикалық атағын ұйымдастыру, аймақтың инвестициялык
кызметтің көтеру.
Кәсіпорындағы құлдырау жөніндегі сұрақтарға ар туралы көзқараста
қарайды. Мысалы, кұлдырау жөніндегі заңдылығында келесі түсініктер
қолданылады. Кұлдырау - арбитражды сотпен танылған немесе қарызданушының
жариялауымен қарызданушы кредитордың қалауы бойынша оның сұрағанын
орындауға тиіс.
Қарызданушы – ол азамат сонымен қатар жеке кәсіпкер өзінің ақшалай
міндеттерін орындай алмаған жағдайда, онда бекітілген заңмен міндетті
төлемдерді белгіленген уакытта кайтаруы тиіс.
Ақшалай міндеттемелер - азаматтық құқықтық келісім шарт бойынша
кредиторға қарызданушы ақшалай сомманың белгілгілі бір соммасын бөлігін
қайтару тиіс.
Міндетті төлемдер - салықтар, белгілі бір деңгейдегі бюджетке түскен
кірістер және жинақтар, шарттар жүзіндегі бюджеттен тыс қорлар.
Конкурстық кредитторлар - ақшалай міндеттер жөніндегі кредитторлар,
өмірі мен денсаулығына кауіп төндіргені үшін қарызданушы жауапкершілікті
көтереді . Ақшалай міндеттер мен міндеті төлемдердін көлемі және кұрамы
мына жағдайларда анықталады , яғни арбитражда соттың шешімімен
карызданушының кұлдырағаны жайында. Кәсіпорынның құлдырауына байланысты
заңмен рұксат етілген істерді карастырсақ . Оларга :
Өзіндік еркін ликвидациясы – өзін камтамасыз ете алмайтын кәсіпорынның
соттан тыс ісінің ликвидациясы .
1.1 Қазақстан Үкіметі айқындаған бірлескен іс-қимыл жоспарының
1. Қаржы дағдарысына қарсы жоспарлар
Қаржы дағдарысына қарсы бағытталған осы бірлескен іс-қимыл жоспарын
талдамастан бұрын жаһандық қаржы дағдарысы дегеніміз не, оның пайда
болуының себеп-салдары қандай деген сұрақтар төңірегінде ой қорытып
көрелік. Иә, қазір “жаһандық қаржы дағдарысы” деген сөз озық ойлы
адамзаттың азаннан бастап ақшамға дейін бір күмән, бір күдікпен қайталайтын
“жарапазанына” айналды. Әлемдік дәрежедегі саясаткерлер мен оқымысты
мамандар жылға тарта уақыттан бері “жарғақ құлақтары жастыққа тимей” бұл
күрделі дағдарыстың шығу себебі мен одан құтылудың жолын іздеп, шарқ ұруда.
Бірақ әлі күнге дейін дүние жүзінің атышулы ғалымдары да, аузы дуалы
қайраткерлері де ашық күнде жай түсірген “жаһандық қаржы дағдарысының”
басты себебін де, қарсы тұрар тиімді амалды да тап басып айта алмай отыр.
Ал аурудың диагнозын дұрыс қоймасақ, оны емдеу шаралары да нақты нәтиже
бермейтіні белгілі.
Қаржы дағдарысы болса, жаһанды жалпағынан жайлап, мұхиттан асып, қатері
шарпымаған құрлық қалдырмады. Бұл дағдарыс мұхиттың арғы жағындағы өзінің
шыққан “отанының” қаржы жүйесін шынымен қақыратып кетті. АҚШ-тың атышулы
банктері қаржы тапшылығына тұншығып, бірінен кейін бірі тұралап қалды.
Американың “Gentral Motors”, “ChrysLer”, “Ford” сияқты автомобиль
алыптарының аяғына жем түсті. Алып елдің экономикасы соңғы 20 жыл көлемінде
болып көрмеген рецессияға тап болды. Ірі компаниялардың акциялары қараша
айының басында 38 пайызға дейін төмендеді. Жыл басынан бері 1 миллион 200
мың адам жұмыссыз қалды. Қазан айында жұмыссыздық деңгейі 6,5 пайызға
жетті. Сөйтіп, 100 жыл бойы әлемдік экономика үлгісі болып келген
америкалық экономикалық жүйе тығырыққа тірелді. Дүниежүзілік валюта болып
табылатын АҚШ долларына көлеңке түсе бастады. АҚШ-тың жаңа президенті Барак
Обама алғашқы баспасөз мәслихатында “өзіміз қазған ордан шығу оңай
болмайды” деп мойындады.
Мұхиттың арғы жағынан бастау алған қаржы дағдарысынан кәрі құрлық –
Еуропа да сырт қалмады. “Түйені шайқалтатын дауыл тұрса, ешкіні аспаннан
көресіңнің” кері келіп, Еуропаның бірқатар елдерінің экономикасы күйзеліп
кетті. Тіпті, Исландия, Венгрия сияқты мемлекеттер тұтас банкрот болу
қаупінің алдында тұр. Исландия мемлекетінің ақшасы – крона соңғы екі-үш
айда 40 пайызға құнсызданды. Күні кеше Брюссельде өткен ЕО-ға мүше елдер
басшыларының саммитінде Франция президенті Николя Саркози “Біз Еуропада
экономикалық тоңырау басталғанын мойындауымыз керек” деп атап көрсетті.
Тура Еуропа елдеріндей болмағанымен Ресей мен Қазақстан да қаржы
дағдарысының салқынын сезінуде.
Сонымен жаһанды жайлаған қаржы дағдарысының шығу себебі неде?
Қаржы мамандарының айтуы бойынша, оның себебі – қаржы саласы
активтерінің шектен тыс көтеріліп, ішкі жалпы өнімдердің нақты өсімінен
әлдеқайда асып түсуінде болып отыр. Экономикалық ғылымда дамудың
неоклассикалық және кейнсиандық модельдері деген ұғымдар бар. Оның
біріншісі – еркін рынок деген ұғымды білдірсе, екіншісі – нарықтық
экономиканы мемлекеттің араласуы арқылы дамыту деген сөз. Яғни, бүгінгі
таңда дамыған елдердің мемлекеттік саясатында неоклассикалық экономиканың
даму үрдісі белең алып, іргелі экономика мен қаржы саласының дамуы
сәйкессіздікке ұшыраған.
Қарапайым тілмен айтқанда, біздің түсінгімізше, қаржы саласы қандай да
бір бақылаудан сырт қалған. “Ақша есепті сүйеді” деген ұғым ұмыт қалып,
банктерге шектен тыс еркіндік берілген. Қаржы жүйесін бақылайтын
халықаралық және мемлекеттік органдардың жауапкершілігі жойылған. Тіпті
батыра айтсақ, бетімен кеткен банктерді бақылайтын органдар сыбайластыққа
ұшыраған. Банктерге құйылатын қаржы мен мемлекеттік органдардағы лауазымды
шенеуніктердің қалтасына құйылатын қаржы қабысып кеткен.
Бүгінде қаржы дағдарысына ұшыраған мемлекеттердің қай-қайсысын алып
қарасаңыз да, мемлекеттік жауапты органдардың тізгінін ұстап отырған
лауазымды шенеуніктері белгілі бір банк акционері (өзі немесе қосалқы
туыстары арқылы) болып табылады. Сол лауазымды шенеунікке мемлекет
тарапынан экономиканы дамыту міндеті де жүктелген. Сонда ол өз банкінің
активін арттыруды ойлай ма, әлде экономиканы дамытуды бұрын ойлай ма?
Әрине, банк активін арттыруды бұрын ойлайды. Ендеше негізгі гәп те осында.
Хош делік, бір гәп осында екен. Енді жаһанды жайлаған қаржы
дағдарысынан қалай шығамыз? Оған да әлі тоқ етер жауап жоқ. Дағдарысқа
қарсы тұрудың бүгінгі таңдағы ең тиімді жолы ретінде бірқатар мемлекеттер
банктер, қор рыногы, мемхолдингтер арқылы экономикаға орасан зор қаржы
құюда. Мәселен, АҚШ, Еуропа елдері, Жапония және Ресей банктердің,
сақтандыру компанияларының, инвестқорлардың активтерін көптеп сатып алып,
кейбір банктерді мемлекет меншігіне де алып жатыр. Бұл қазіргі таңдағы ең
дұрыс шешім. Себебі, әлемдік экономика қаржыға, ақша-несие үдерісіне өте
зәру болып отыр.
Нақ осындай үрдіс Қазақстанда бәрінен бұрын басталды. Осы орайда
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың уақыт тынысын тамыршыдай тап басып, өмір
ахуалын бұрын болжайтын көрегендігіне тағы да тәнті боламыз. Қаржы
дағдарысының ең бастапқы сатысы ипотекалық қиындықтар елімізде енді сезіле
бастаған кезде Мемлекет басшысының тікелей тапсырмасымен Үкімет
экономиканың ең осал салаларына орасан зор мемлекеттік қолдау көрсетті.
Біріншіден, банктерге мемлекеттік ресурстарға кіруге рұқсат беріліп,
олардың шетелдік қарыздарды өсірмеуіне жағдай жасады. Сөйтіп, қазақстандық
банктердің беделі мен өтімділігі сақталып қалды. Екіншіден, мемлекет көп
қаржы құю арқылы тәлтіректеп қалған жылжымайтын мүлік рыногына қан
жүгіртті, үлескерлер проблемасын шешуге батыл қадам жасады. Үшіншіден,
еліміздің барлық аймақтарында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етіп,
бірінші кезектегі азық-түлік түрлері – астықтың, өсімдік майының,
ұнтақталған сүт т.б. қоры жасалды. Тұтастай алғанда 2007-2008 жылдары
экономиканы тұрақтандыруға 540 миллиард теңге қаржы құйылды. Міне, дер
кезінде жасалған осындай игі қадамдар Қазақстан экономикасын қатерден
сақтап қана қойған жоқ, сонымен бірге оның дамуына мүмкіндік берді.
Қазақстан Үкіметі айқындаған бірлескен іс-қимыл жоспарының негізгі
мақсаты таяудағы екі жылда жаһандық қаржы дағдарысының еліміздегі
әлеуметтік-экономикалық ахуалға тигізетін кері әсерлерін барынша жұмсарту
және болашақта сапалы экономикалық өсу жағдайы үшін қажетті негіздерді
қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін Үкімет, Ұлттық банк,
Қаржы қадағалау агенттігі басты 5 бағытты айқындады. Атап айтқанда, қаржы
секторын тұрақтандыру, жылжымайтын мүлік рыногындағы проблемаларды шешу,
шағын және орта бизнесті қолдау, агроөнеркәсіп кешенін дамыту,
инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру.
Жоспар бойынша осы жобаларды қаржылық қамтамасыз ету үшін Ұлттық қордан 10
млрд. АҚШ доллары (1 трлн. 200 млрд. теңге) көлемінде қаржы пайдаланылатын
болады. Үкімет, Ұлттық банк пен Қаржы қадағалау агенттігі Ұлттық қордан
бөлінген осы қаржының ел экономикасының қай салаларына жұмсалатындығына
дейін нақтылап, қолға қойғандай белгілеп берді. Бұл қаржының жұмсалуына
және экономикалық салаларда нақты жұмыс істеуіне Үкімет тарапынан негізгі
оператор болып “Самұрық-Қазына” ұлттық әл-ауқат қоры белгіленді. Ол үшін
Үкімет “Самұрық-Қазына” қорына тағы да 607,5 млрд. теңге қосымша
капиталдандыру қаржысын құйды.
Бұдан басқа еліміздің қаржы рыногын тұрақтандыруға 2009 жылдың 1
қаңтарынан бастап жұмыс істей бастайтын жаңа Салық кодексінің де тиімді
ықпалы болмақ. Онда салықтық жүктемелерді, оның ішінде экономиканың
шикізаттық емес секторы үшін салықтық жүктемелерді едәуір төмендету
көзделген. Салықтық жүктемелердің төмендеуі тек 2009 жылы кәсіпорындарға
500 млрд. теңге шамасында қаржы үнемдеуге және оны экономиканы дамытуға
жұмсауына мүмкіндік береді. Сонымен бірге екінші деңгейлі банктердің
өтімділігін арттыру мақсатында Ұлттық банк тарапынан жасалып отырған
шаралар нәтижесінде 350 млрд. теңге көлемінде қосымша қаржы қарастырылады.
Қазақстандық банктердің кредиттік қоржындарының сапасын жақсарту
мақсатында Стресті активтер қоры құрылғаны белгілі. Бұл қор банктердің
сенімсіз активтерін сатып алу және оны кейіннен басқарудың тиімді тетігі
болып табылады. Стресті активтер қорын құру арқылы еліміздің қаржы жүйесін
сауықтыруға тағы да 122 млрд. теңге қосылады. Жалпы алғанда, Президент
Нұрсұлтан Назарбаевтың нақты тапсырмалары негізінде іс-жүзіне асырылғалы
отырған бірлескен іс-қимыл жоспары бойынша тұрақтандыру шараларын іске
асыруға Қазақстан экономикасына қосымша 2 трлн. 172 млрд. теңге көлемінде
мемлекеттік қолдау көрсетілгелі отыр. Бұрын-сонды экономикаға мұндай үлкен
көлемде қаржы құйылып қолдау көрсетілген жоқ.
Қаржы дағдарысының негізгі ауыртпалығы қарапайым халыққа түсетіндігі
даусыз. Халықаралық еңбек бюросының (МБТ) мәлімдеуінше, 2009 жылы дүние
жүзіндегі жұмыссыздар саны 210 миллион адамға жетуі мүмкін. Осы бюроның бас
директоры Хуан Самовия: “Жаһандық қаржы дағдарысы терең де ұзақ уақытқа
созылуы мүмкін. Сондықтан барлық мемлекеттер біріге отырып, жұмыс істейтін
отбасыларын және нақты экономиканы құтқарудың шұғыл шараларын жасауы қажет”
деді. Бұл орайда біздің елімізде алдын ала қабылданған іс-шаралар
нәтижесінде кәсіпорындарда өндіріс көлемі қысқарған жағдайда Үкімет ірі
компаниялар мен қызметкерлерді толық жұмыспен қамту мәселелері бойынша
жұмыс жүргізетін болады. Қажет болған кезде Үкімет барлық өңірлердің
әкімдіктерімен бірлесе отырып, жаңа жұмыс орындарын ашуға, оның ішінде
инфрақұрылымдық және әлеуметтік нысандардың ауқымды құрылысы арқылы, “100
мектеп, 100 аурухана” жобасы шеңберінде халықты жұмыспен кеңінен қамтудың
іс-шараларын жасайтын болады.
Тағы бір айта кететін мәселе, бүгінде әлемдік беделді ұйымдар көп
мемлекеттерде байлар мен кедейлердің арасындағы айырмашылық ең қауіпті
шекке жеткендігін мойындады. Бұл мәселе Қазақстанда да өткір екендігі
даусыз. Қаржы дағдарысы кезінде әлеуметтік тұрақсыздық туғызатын басты
себептердің де бірі осы екендігін естен шығармауымыз керек.
Сонымен әлемдегі барлық дамыған мемлекеттер жаһандық қаржы дағдарысынан
шығудың қазіргі таңдағы бір тиімді жолы – банктердің активтерін сатып
алып, экономикаға орасан зор мемлекеттік қаржы құю екендігін алға тартуда.
Қазір әлем бойынша миллиардтаған қаржы банктерге берілуде. Бұрын да дүние
жүзі бойынша ақша массасы аз емес еді. Енді ол одан сайын көбейді. Сонда
барлық артық ақша қайда жоғалып кетті? Әлемде ақша массасының соншалықты
көп болуына қарамастан, неге ақша ең тапшы құралға айналды? Бұл сұраққа әлі
ешкім де нақты жауап таба алмай отыр. Түбінде әлемнің озық ойлы қарапайым
адамдары бұл сұраққа біріге жауап іздеуі әбден мүмкін.
Бірлескен іс-қимыл жоспары ауқымында еліміздің экономикасына бұрын-
соңды болып көрмеген дәрежеде орасан зор қаржы құйылғалы отыр. Бүгінгі
таңда көпшілікті толғандырып отырған басты жәйт, осы қаржы нақты
экономикалық салаға жете ме? Банктерге берілген бұл қаржыны нақты іске
жаратудың қандай тиімді тетіктері белгіленді, оған кім бақылау жасайды?
Экономикаға құйылған көп қаржы ырықсыз инфляцияны одан әрі жүгенсіз
жіберіп, қарапайым халықтың тұрмысын ауырлатып жіберуі мүмкін. Ендеше,
экономикаға құйылған орасан мол қаржы қалай жылдам жұмыс істеп кетеді,
оған қаншалықты дәрежеде бақылау жасалады, бұл қаржының жұмсалу үдерісіне
ашық жариялылық бола ма, міне, көпті толғандырған барлық толғақты
проблемалар осыған байланысты болмақ.
Дегенмен, 2007 жылдың екінші жартысында АҚШ-та орын алған ипотекалық
дағдарыс әлемдік қаржы рыноктарында тұрақсыздық орнатып, экономикалық
дағдарыстың алғашқы легін туындатты. Осындай сәтте Қазақстан оның
зардаптарын алғашқылардың бірі болып сезінді. Сөйтіп, қазақстандық
банктердің сыртқы қаржы ресурстарын тарту мүмкіндігі күрт шектелді, соған
орай ішкі экономиканы несиелеу көлемі де қысқарды. Ел өмірінде пайда болған
осындай күрделі жағдай шұғыл шаралар қабылдау қажеттігін алға тартты.
Сөйтіп, ел басшылығы отандық экономиканы сыртқы теріс ықпалдардан тиімді
қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар кешенін қабылдау жөнінде
ұйғарым жасады.
Сөз ретінде ішкі жалпы өнімдерінің жиынтығы бүкіләлемдік байлықтың 85
пайызын құрайтын экономикадағы әлемдік жетекші елдер басшыларының
Вашингтонда өткен саммитінің де жаһандық дағдарыстан қалай шығу керек деген
сауалға жауап бере алмағанын айта кету қажет. Осыдан кейін-ақ шетелдік
қауымдастықтан көмек күтуге болмайтыны белгілі бола бастады. Қалыптасқан
жағдайды ескере отырып, Қазақстан басшылығы отандық экономиканың ішкі
ресурстар есебінен қызмет істеуін қамтамасыз ету жөнінде шешім қабылдады.
Қазіргідей экономикалық өсім мен іскерлік белсенділіктің төмендеуі
жағдайында да Үкімет әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесін басты
назарда ұстамақ болып отыр. Сондықтан әлеуметтік саланы дамыту және
халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына қолдау көрсету басым бағыттардың бірі
болып қала бермек. Бұл ретте әңгіме, бірінші кезекте, мемлекеттің
әлеуметтік міндеттемелері туралы екенін атап көрсету орынды.
Ең басты мәселе, бұрын белгіленген әлеуметтік жобалардың бәрі де сол
күйінде қалып, Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауындағы халықтың
әлеуметтік хал-ахуалын жақсартуға бағытталған пункттердің бәрі де жүзеге
асырылатын болады.
Сол үшін Үкімет елде еңбекпен қамтуды қамтамасыз ету жөнінде икемді
саясат жүргізбек. Бұл тұрғыда, бірінші кезекте, кәсіпорындардағы өндіріс
көлемі төмендеген жағдайларда онда еңбек ететіндерді жұмыспен қамту жөнінде
ірі-ірі компаниялармен жүргізілген келіссөздердің әлеуеті пайдаланылатын
болады.
Ішкі рынокта тауарлар тапшылығының орын алуына және бағаның өсіп
кетуіне жол бермеу мақсатында Үкімет ет, құрғақ сүт, өсімдік майы, қант
және күріш сияқты бірінші кезекте қажетті тауарлардың тұрақтандыру қорларын
құру жөніндегі жұмыстарды одан әрі жалғастыратын болады.
Үкімет адамдық капиталды дамыту ісіне елдің бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы басты факторлардың бірі ретінде қарайды. Жоғарыда аталған
шаралардың түпкі мақсаты да дәл осы маңызды мәселені тиімді шешу жолдарын
көздестіреді.
“Өмір сапасының стандарттары адам капиталын дамытудың және Қазақстанды
әлеуметтік жаңартудың тиімді нарықтық құралына айналуы тиіс, бұл ретте
масылдық пиғылды орнықтыруға жол беруге болмайды”, деп атап көрсеткен
болатын Мемлекет басшысы үстіміздегі жылдың ақпан айында Қазақстан халқына
арнаған Жолдауында.
Үкімет алғашқы кезекте білім беру мен денсаулық сақтау жүйелерін
жеделдете инфрақұрылымдық қамтамасыз ету ісіне айрықша салмақ салуды көздеп
отыр. Сол үшін де “100 мектеп пен 100 аурухана” бағдарламасы шеңберіндегі
әлеуметтік инфрақұрылымдар құрылысын жүргізу 2010 және 2011 жылдардан 2009
жылға көшірілді. Бұл шара сонымен қатар өңірлерде халықты жұмыспен қамту
мәселесін шешуге де ықпал етпек.
Екіншіден, Үкімет ұлттық медициналық холдинг пен “Өркен” акционерлік
қоғамын құру арқылы медициналық және білім беру қызметтерінің сапасын
арттыру жұмыстарын одан әрі жалғастырмақ. Жаңа институттардың қызметі
медициналық қызмет пен мектептерде білім берудің халықаралық стандарттарын
енгізуге, корпоративтік басқару принциптері мен қаржыландырудың қазіргі
заманғы модельдерін енгізуге бағдар ұстайтын болады.
Үшіншіден, Үкімет білім беру мен денсаулық сақтау салаларындағы
құрылымдық реформаларды жеделдетпек. Ол үшін жан басына шағып қаржыландыру
жүзеге асырылмақ. Ол білім беру мен денсаулық сақтауға бөлінетін
мемлекеттік шығындарды өңірлер бойынша теңдестіруге жағдай жасайды.
Осылайша 2011 жылы денсаулық сақтау мен білім беруді мемлекеттік
қаржыландыру үстіміздегі жылмен салыстырғанда 60 пайыздан астамға
ұлғайтылатын болады, ал оның бюджеттің жалпы шығындарындағы үлесі үштен
бірге дейін артады.
Білім беру мен денсаулық сақтау саласына бөлінген мемлекеттік
шығындардың ең жоғарғы нәтижелілікке жетуі үшін 2009 жылдан бастап
республикалық бюджеттен бөлінетін мақсатты трансферттердің нәтижелері
туралы салалық министрліктер мен жергілікті атқарушы органдар арасында
келісімдер жасасу тәжірибесі енгізілетін болады.
Тұрғын үй саясатын Үкімет Мемлекет басшысының 2007 жылдың тамызындағы
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын
дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
жүзеге асыруды мақсат етіп отыр.
2008 жылдың шілдесінде мемлекеттік бағдарламаға “Тұрғын үй құрылыс
жинақ банкі” АҚ жүйесі арқылы бөлінетін несиелік қаржылар есебінен салынып
жатқан тұрғын үйлерді алу үшін азаматтардың басымдықтарға ие топтарына
бастапқы жарнасыз-ақ 4 пайыздық несиелер беруді қарастыратын өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді. Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері
1.1. Әлеуметтік-экономикалық дамудың дағдарыстары
1. 2 Экономикалық дағдарыстың пайда болу көздері
2. Экономиканың дамуына дағдарыстың тигізетін әсері
2.1. Дағдарыстан кейінгі елдің дамуын қамтамасыз ету
3.Дүниежүзілік дағдарыс салдарынан экономиканы шығару жолдары
3.1.Әлемдегі қаржылық дағдарыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қаржы терминінің мәнім маңызды, біріншіден қаржы құқығының қолдану
аймағын анықтау үшін, екішіден – бұл құқық саласын, пәні ақша қатынастары
болып табылатын басқа аралас салалардан айыру үшім. Бұл заңы тұрғыдан ақша
қатынастарының қаржылық – құқықтық реттелуі императивтілігімен, ал
әлеуметтіқ жағынан белгілі бір қатаңдықпен сипатталатындығымен байланысты.
Осындай реттелу арқылы мемлекет, мысалы, салық төлеушілердің ақшасым өзінің
меншіқтігіңе алады, ақшаны қалай пайдаланатындағын нұсқайды және тағы
басқалар.
Қаржы категориясының үш мәнім бөліп көрсетүге болады:
Кем мағынасында қаржы ұғыма ақша ұғымының синонимі реімде
қолданылады. Мемлекеттін, адам қаржысының тапшылығы туралы айтса, онда
әркімге ол адамның ақша қиыншылығын қөріп жатқана түсімікті. Кейбір
экономистер де осы ұғымды қолдайды. Сондықтан, осы пікірге сәйкес, қаржымы
былайша жіктейді: аламаттардың қаржысы, зайды тұлғалардың қаржысы,
мемлекеттік – ауламақтық бірлестіктер қаржысы және мемлекет қаржысы.
Алайда, қаржы ұғымынаң туымдайтын қаржы құқығы категориясының
болуы, олардың ақшамен ұксатығына кумән туғызады.
Осының негізінде мемлекет және заңды тұлқамтитын қаржы ұғымының тар
мағынасы бар.
Ақша қатынастарының қаржыға жатқызу мына екі критерийді пайдалануға
негізделеді:
а) ақша операцияларының субъектілері – мемлекет және заңды тұлғалар.
б) айқындалу аумағы – бөліну сатысы.
Занды тұлғалардың мемлекеттік және мемлекеттік емес болуы, ал ақша
қорының сәйкес жеке және мемлекеттік болуы мумкіндігінен қаржымы жеке және
мемлекеттік деп болу пайда болды.
Жеке қаржы категориясы жеке меншік нысанына ие ақшамен ақшамен,
мемлекеттік қаржы категориясы мемлекеттік меншіктегі ақшамен байланысты.
Арнаулы мағымадағы қаржы дегеніміз ақша қаржы қорларындағы қоғамдық
өнімді бөлу процесіндегі тек мемлекеттік ақша.
Поль Мари Годме (Франция) қаржы құқығы аумағына тек мемлекеттік қаржы
жатады деп санайды. Жекеленген тулғаларға немесе жеке бірлестіктерге тиісті
құндылықтар, ақша, ақша міндеттемелеі сияқтылар жататын жеке қаржыларға
билік ету жеке құқық нормаларымен сәйкес жүзеге асырылады. Мұнымен қоса,
оның көрсетуі бойынша, мемлекеттік және жеке қаржыларждың арасындағы
неғізғі айырмашылығы: жеке қаржының жай-куйі мен өсуі нарықтық экономиканың
зандарына тәуелді болады, ал мемлекеттік қаржының жай-куйі мен өсуі
мемлекеттің шешімімен және жария билігінің іс-әрекеттерімен анықталады.
1. Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері
1.1 Әлеуметтік-экономикалық дамудың дағдарыстары
Дағдарысқа қарсы басқару әлеуметтік– экономикалық жағдайдағы
дағдарыстың дамуына бақылауды орната отырып,оның деңгейін бір қалыпта ұстап
отыру қызметі болып табылады.Дағдарысқа қарсы басқару –
әлеуметтік–экономикалық жағдайды бақылап, оның қиындықтарын алдын– ала
шешу болып табылады. Кез– келген әлеуметтік–экономикалық жүйе өздігінен 2
тенденциядан тұрады: функционалды және даму.
Функционалды – функцияның сақталуы, оның толықтығын анықтау,
анықтылылығынын сапалығы, мінездемесінің мәні.
Даму – жаңа сапаның пайда болуы.
Бұл екі тенденцияның арасында қарама– қайшылық байқалады, біраұ олар
бірін– бірі жалғастырады. Мысалы: Функционалды тенденция бастапұы кезде
пайда болса, кейін даму тенденциясы пайда бола бастайды.Бұл аралықтағы
қарама– қайшылық та даму тенденциясы қызмет ете бастап, функционалдық
тенденциясы қызметтерін жайлап жоя бастайды. Осы арқылы біз бұл
тенденциялардың бірін– бірі жалғастырушы екенін көре аламыз. Кейін уақыт
өте даму тенденциясы функционалдық тенденцияға айналып келесі бір даму
тенденциясы пайда болады.
Функционалдық тенденциядан даму тенденциясына өту кезінде дағдарысты
байқауға болады. Ол дағдарыс персоналдарының біліктілігінен немесе
технологиялардан және олардың қолдануынан да болуы мүмкін. Сонымен қатар
дағдарыс түсінігі тәуекелділік түсінігімен де өте тығыз байланысты. Кез–
келген басшы тәуекелділікке барар алдында соңында дағдарыс болуы мүмкін
екенін есепке алады. Тәуекелдік функционалдық тенденция кезінде міндетті
түрде қатысады, сонымен қатар даму тенденциясында да дағдаррысты алдаын–
ала көре білу қажет. Оны көре білу үшін болжаулар, ал болдырмау үшін
жоспарлар жасалынады. Дағдарысты түсіну үшін, дағдарыстың пайда болу
себебін ашып алу қажет. Ал әлеуметтік– экономикалық дамудың себебі әр қилы
болуы мүмкін.
Әлеуметтік дағдарысты ерекше орынды саяси дағдарыс алады. Саяси
дағдарыс – қоғамның саяси қалыптасуын көрсетеді. Ол басқару дағдарысын
көрсетуі саяси дағдарыс барлық социалдық топтарды қозғаған соң келесі
экономикалық дағдарысқа көше бастайды. Ұйымдық басқаруда кез–келген
әлеуметтік–экономикалық жағдайда ұйымдық қарым– қатынастар пайда бола
бастайды. Бүл іскерлік конфликтерде, өзара түсініспеушіліктерде,
жауапсыздықты, бақылаудың қиындығында көріне бастайды. Ұйымдық дағдарыс –
бөлектелінгенмен немесе интеграциялық іскерлікпен, қызметтерді
бөлістірумен, аймақтармен, филиалдармен,қарындастық фирмалармен байланысты
болады. Сонымен қатар әлеуметтік–экономикалық дағдарысты, психологиялық
дағдарысты байқауымызға болады. Психологиялық дағдарыс – адамдардың
психологиялық қалпының дағдарысы. Ол стресс күйінде білінеді, сонымен қатар
сенімсіздікпен, болашақ үшін қорқуымен, жүмысымен қанағаттанбауымен,
қобалжумен, уайымдаумен байқалынады.
Технологиялық дағдарыс – бар қызмет істеп жатқан технологиялар есебінен
пайда болған дағдарыс немесе жаңа технологиялардың идеяларымен байланысты
дағдарыс. Дағдарыстарды келесідей түрлерге бөлуге болады: табиғи, қоғамдық,
экологиялық.
Табиғи дағдарыс – адамдардың өмір сүруімен байланысты болатын
дағдарыс. Мысалы: жер сілкіну, өрт, су тасқыны, климаттық өзгерулер,құйын
жіне т.б. Мұның барлығы адамдардың психологиясына, экономикалық–
әлеуметтік жағдайына, саясатына әсер етпей қоймайды.
Қоғамдық дағдардыстың себебі болып қоғамдық қатынастардың барлық
түрлерінде көруге болады.
Экологиялық дағдарыс – табиғи байлықтың өзгеруіне, ресурстарға,
қоршаған ортаның ластануына,табиғи байлықтардың азаюына, табиғи байлықты
қолдану туралы заңына байланысты дағдарыс.
Дағдарыстар мінездемесіне байланысты келесідей бөлінеді: алдын– ала,
белгілі, кездейсоқ
Алдын–ала белгілі дағдарыс – даму тенденциясы барысында тәуекелділікке
барған дағдарысты жатқызамыз.
Кездейсоқ дағдарыс – басқару барысында өте үлкен қате жіберу немесе
кез – келген табиғи дағдарыстың пайда болуы немесе экономикалық
дағдарысқа байланысты. Алдын– ала белгілі дағдарыстың бір түрі циклдық
дағдарыс болып табылады.
Дағдарыстың формасының пайда болуына байланысты: анық, жасырынды болып
бөлінеді.
Анық дағдарыс – тез байқалатын және жылдам қолға алуға болатын
дағдарыс.
Жасырын дағдарыс – байқаусызда жүретін дағдарыс болып табылады.
Сондықтан да ол қауіпті дағдарыс болып табылады.
Ағымдық мінезіне байланысты дағдарыс: терең, жеңіл болып бөлінеді.
Терең дағдарыс – дағдарыстың өте қауіпті түрі. Ол көп шығынға алып
келуі мүмкін.
Жеңіл дағдарыс – керісінше нәтижесі жамандыққа алып келмейді,бірақ мұны
да дағдарысқа жатқызамыз. Бұл дағдарыстың түрін алдын– ала көріп білуге
болады.
Дағдарыс жүру барысында да уақыт факторы үлкен қызмет атқарады. Ол
келесідей болады: аз уақыттағы , созылған немесе ұзақ уақыттағы.
Ұзақ уақытқа созылған дағдарыс – әдеттегідей ұзақ уақыт жүреді, қауіпті
және қиын болады. Ол басшының дағдарыс кезін қолға ала алмай жатқанын
немесе шығу себебін түсіне алмай жатқандығын көрсетеді.
Дағдарысқа ұшырау қаупі кез– келген жағдайда болады. Сондықтан
дағдарыстың шығу себептерін бақылап отыру өте қажет. Дағдарыстың шығу
себебі ешқашан алғашқы белгілерінде көріне бермейді.Дағдарыстың алғашқы
белгілері – дағдарыстың сыртқы көрінісінің пайда болуы. Ол нағыз пайда
болуын көрсете алмайды. Дағдарыс факторы – оқиға немесе белгіленген жағдай
дағдарыстың келгенін куәландыратын қалыптасқан тенденция болып табылады.
Дағдарысты танып білу – алғашқы белгілерін анықтау, дағдарыстың
факторымен себебін, мазмұны мен ағымын анықтау. Әлеуметтік – экномикалық
жағдайында дағдарыстың туу факторлары әр қилы болуы мүмкін. Барлық алғашқы
белгілерін көріп тану өте қажет. Себебі сол сияқты дағдарысқа қарысы
басқару мәселесін жүргізу үшін.
Дағдарыстың алғашқы белгілерін көрсеткіштерде анықтап байқауға болады.
Көрсеткіштерде әлеуметтік – экономикалық даму жүиелері көрсетіледі.
Дағдарысты танып білудің қажеттілігі –ол дағдарыстың қаншалықты қауіпті
және қанша созылатындығын сонымен қатар нәтижесі неге алып келетінін білу
қажет. Әлеуметтік – экономикалық дамуды дағдарысқа қарысы мониторинг қызмет
етеді.
Дағдарысқа қарысы мониторинг дамуы – дағдарысқа қарысы басқарудың
бақылауымен критерилерімен бағаланады. Ауа райын болжауды, жер сілкіну, күн
қызуы тағыда сол сияқты.Мұнымен арнайы қызметкерлер айналысады.
Дағдарысты танып білу басқаруды – арнайы анализдерге байланысты
жүргізеді. Мысалы: қоғамдық өндіріс еңбегінің төмендеуі немесе
жүмыссыздықтың ұлғаюы дағдарысқа әсер етпей қоймайды. Көрсеткіштерге қарап
дағдарысты танып, білу біздің елімізде бұрынан қалыптасқан. Қазіргі кезде
басқару шешімдеріне және оның орындалуына да көп мән беріледі.
Дағдарысты танып білудің әдістемесі ұйымдағы жұмыс істеумен тығыз
байланысты.
Ұйыммен байланысты деуіміздің себебі – кез– келген ұйым өзінің пайдасы
үшін жұмыс атқаратын болғандықтан олар аналитиктерді, дағдарысқа қарсы
менеджерлерді жалдайды. Яғни бұл да бір әдіс – тәсілге жатады. Дағдарысты
танып білу қазіргі нарықтық экоромика шағында өте қиын. Ал дағдарыстан
шығудың өзі дағдарысқа қарсы басқарушының біліктілігіне, әдіс– амалына
байланысты. Дағдарысты жеңіп шығудың негізі – арнайы білімге, тәжірибеге,
анализге, диагностикаға, логикаға, интуицияға байланысты.
1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болу көздері
Қазіргі таңда экономикалық теорияда Экономикалық дағдарыс түсінігіне
бір мағынада карауға болмайды Себебі экономикалық дағдарысты жан- жақты
қарастыруға болады Мысалы, экономикалық дағдарысқа: өндіріс көлемінің
ұсталымдары , бағаның және табыс көлемінін түсуі, еңбекақының
төмендеуі,халыктың әлеуметтік деңгейінің түсуі тағы басқа жатады
Экономикалық дағдарыс – нарықтық экономиканың өзіндік реттеуінің
маңызды элементінің механизмі болып табылады.Яғни ол жағдайдың шегін
анықтап қана қоймай сонымен катар экономика дамуындағы ынталандыру және
тазарту функциясы болып табылады Ол мыналармен байланысты:
Біріншіден , дағдарыс, басты капиталды кұнсыздандыра отырып өндіріс
аппаратының жаңаруына жағдай жасайды ,екіншіден кәсіпорынның басты
капиталының жаңаруына және техникалық базалардың жаңаруына міндеттей
отырып,ғылыми техникалық прогрестің пайда болуына жағдай жасайды
Жалпы зерттеу нәтижелері көрсеткендей, экономикалық дағдарыстың басты
2 деңгей бөлініп шығады: микродеңгей , макродеңгей. Ал қосымша мезо және
әлемдік деңгей болады
Микроденгей - бұл деңгей халыкаралық экономика деңгейінде жүреді Яғни
бұл кәсіпорынның механикалық соммалары түрінде емес, бұл жалпы бір құрылым
ретінде жүреді.
Мезодеңгей - бұл деңгей аралас салалардың шаруашылық байланысы, яғни әр
түрлі кызметтегі кәсіпорындар мен ұйымдар кызметтері
Әлемдік - бұл деңгей жалпы әлемдік шаруашылық болып табылады. Яғни
әлемдік мемлекеттердің әлемдік нарықта және халықаралық шаруашылық деңгейде
жүреді.
Барлық 4 экономикалық деңгейде дағдарыс жағдайлары туындайды Негізінен
бірінші экономикалық дағдарыс 1825 жылы Англияда болған
Екінші дұниежүзілік біткеннен кейін (1948-1949) локальды экономикалық
дағдарыс пайда болған.Ол көбінесе АҚШ пен Канадада байқалды АҚШ та
өнеркәсіп өнімдерінің көлемі - 1802%, болса, Канадада – 12%, ал басқа
дамыған мемлекеттерде - 6% кеміген жалпы осы 4 деңгейде кәсіпорын мен
ұйымдардың жағдайлары қарастырылған.Себебі экономикалық дағдарыс ең алдымен
кәсіпорынмен ұйымдарда байқалады Осы 4 деңгейдің үшеуі, яғни мезо-, макро-,
және әлемдік денгейлер кәсіпорынның сырткы экономикалық ортасымен
байланысты.
Экономикалық дағдарыс туралы көзқарастар қарама кайшы болып келеді
Сондықтан әр мектептін көзқарастары әр түрлі болған
Мысалға, К.Маркстың экономикалық дағдарыстың пайда болу себептері
туралы озіндік ерекше жүйесі болған .Яғни оның көзқарасы бойынша айналымдық
экономикалық дамудың себептері нарыктық шаруашылыктың өзінде жатыр десе, ал
кейнсиандық мектептердің айтуы бойынша экономикалық дағдарыстың пайда болу
себебі халыктың тауарды толық тұтынбауынан, өнімдердің шығарылу көлемінін
кыскаруы деген
Ал неоклассиктик бағыттағы мектептердің айтуы бойынша экономикалық
дағдарыстың пайда болу негізінен ″ тенсіздіктен″, яғни экономикалық
дамудағы сыртқы және ішкі факторларға байланысты
Фон Хайек – еркін нарыктың қолдаушысы және мемлекеттің араласуына
қарсы адам болған, онын айтуы бойынша, негізінен дагдарыстар мемлекет
қарамағынан кайта өндірістің артығынан қаржыландырғаннан болады деп айтқан
( арзан кредиттерден, сұранысты ұлғайтканнан, жалған түрде субсидиялар мен
дотациялар санын көтеру, мемлекет тарапынан халыкқа трансфертердің берілуі
)
Ал Шумпетер көзқарасы бойынша , экономикалық дағдарыс негізінен
псмхологиялық көңіл күйге байланысты, яғни әр экономикалық айналым
фазаларыны өзгеруіне әр касіпкер дайын болуы тиіс.
Жалпы экономикалық дағдарыс 2 тұжырымдамадан тұрады:
1. іскерлік айналымның теңдігі – бұл тұжырымдама, мемлекеттік
экономикаға араласу арқылы өзіндік ақшалай естен тану генераторы
болады, яғни шаруашылық жүйені тенсіздік жағдайынан шығарады және сол
арқылы қоғамдық өндірістегі айналым тербелісінен ұстайды Булмонетаризм
ойларының дамуын бейнелейді.
2. тужырымдама, саяси іскерлік айналым – бұл тұжырымдамаға сәйкес
басқару партиясы, яғни олар сайлаудағы күрестін жұмысбастылығымен және
бағалармен манипуляциялайды, экономикалық дағдарыстың жоқтығын дәлелдейді.
Ал сайлауда женіске жеткен соң үкімет жалған түрде жұмысбастылықты көтереді
және бағаларды да көтереді.
Қоғамдық өндірістін классикалық айналымы 4 фазадан тұрады: дағдарыс,
күзеу, тірілу, көтерілу.
Дағдарыс - қоғамдық өндірістін бірінші айналым фазасы бұл кезде
іскерлік белсенділік пен өнімнің көлемі қысқартылады, бағалар құлайды
жұмыссыздық өседі және құлдырауға түсу саны лезде өседі. Себебі
экономикалық дамуына сыртқы жағдайлардың әсері көп. Кейбір салалар
күнделікті сұранысқа ие заттардың шығарылымы, яғни өндірілуі қысқарады
Кейбір кәсіпкерлер осындай экономикалық дағдарысқа байланысты тұрмыстық
техника мен құрал жабдықтарды алуды мүлдем тоқтатады. Себебі металлургия,
ауыр өнеркәсіптердегі, тағы басқа салалардағы өнімдердің шығарылымы
төмендейді.
Күйзеу (депрессия, стагнация) - қоғамдық өндірістің екінші айналым
фазасы , ол 1 немесе 3 жыл ішінде жүреді ,яғни шаруашылык өмірдің және
шарттарына үйренуі, жаңа теңдіктің пайда болуы Бұл фазаға көбнесе :
сенімсіздік, кәсіпкерлер ісінің бейберекеттілігі, банк пайыздарының
мөлшерінің құлауы, бағалардың біртіндеп тұрақтануы есебінен сенімдіктері
жатады.
Тірілу - қоғамдық өндірістің тұрақтану фазасы болып табылады. Олар:
капитал салымдары пайда бола бастайды, бағалар өнім өндіру, жұмыс бастылық
өседі, өндіріс салалары тұрақталады. Яғни экономика қайта жанданады.
Көтерілу бұл - тездету фазасы, бұл кезде техникалық жаңару, жаңа
тауарлар және жаңа кәсіпорындар пайда болады.
1.3 Дағдарыстық жағдайды мемлекеттік реттеу
Дағдарысқа қарсы реттеу – бұл үкметтің саясаты экономиканың барлық
саласындағы дағдарыс дамуының алдын-ала тоқтатады, және жүйені өзіндік
ұсына отырып, кәсіпорындағы дағдарыстың жағдайды және құлдырау ісін реттеу
үшін корғаныс болып табылады.
Реттеу заңды және шығындық түрде болады . Дағдарысқа қарсы реттеуде
ақпараттық базаның маңызы зор .
1.Мемлекеттік реттеу жағынан келесідей болып бөлінеді: реттеу -
дағдарысқа карсы реттеуде заңды негізін жасау, яғни жалған құлдыраудан және
жалған жағдайларды зерттеу жүргізу
2.Әдістік реттеу - кәсіпорын жағдайының маниторингін жүргізу арқылы
әдістік камтамасыз ету, яғни соттық істердің, құлдыраудың алдын-алу
3.Акпараттық реттеу - әлеуметтік экономикалық маңызы бар
кәсіпорындардың төлеу кабілеттілігінің анализі
4.Экономикалық және әкімшілік ретқеу - экономиканы тұрақтандыру
жағдайында нәтижелі өлшемдер мен әдістермен әсер ету
5.Ұйымдық реттеу - карызданушының төлеуге кабілетсіздігі жайындағы жан
жалдарды шешу
6.Әлеуметтік реттеу - құлдырауға ұшыраған кәсіпорындардың жұмысшылырын
әлеуметтік қорғау, яғни оларға жәрдем ақымен көмектесу
7.Кадрлық реттеу - кәсіпорындағы дағдарысқа карсы басқаруы жағынан
мамандарды іздеу және дайындау және олардың тәжірибелігінің көтеру
8.Экологилық реттеу - кәсіпорынның айналасын корғау өздерінің
қызметінің нәтижесінде табиғи ортаны ластануының алдын алу
Кәсіпорын жағдайына мемлекеттің экономикалық әдіспен әсері салықтар,
кірістерді орналастыру және ресурстар, бағаны калыптастыру, каржы қайта
несиелік мехнизм, жекешелендіру тағы басқа, ал кәсіпорын жағдайына
орындалуын кадағалау
Мемлекеттің экономикалық мемлекеттің әкімшілік әсер етуіне – заңды
реттеу және саясат келесі элементтер кіреді :
1.Фискалдык саясат- бұл мемлекеттің бюджетің және салық салу арқылы
реттеу. Бұлар көбінесе өндірістің түсуі кезінде немесе көтерілуі кезінде
бөлінеді
2.Құрылымдық саясат – мұнда мемлекеттің әсері мен өндірстің
нәтижелілігінің реттеу
3.Қаржы несиелік саясат – бұл мемлекеттік банк пайыздарын басқару,
ақшалай масса және кредиттердің тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа
әсері.
4.Ғылыми техникалық саясат - бұл кәсіпорынды ғылыми және техникалық
жағынан дамыту.
5.Өнеркәсіптік саясат- бұл өндірістік құрылымды мемлекет тарапынан
реттеу
6.Амортизациялык саясат
7.Инвестициялық саясат - өндіріс көлемінің деңгейінің реттеу және
экономиканың кейбір салаларына әсер ету
8.Болжау және жоспарлау - мұнда экономиканы дамытудағы индикативтік
жоспарлау.
Дағдарысқа қарсы техникалық реттеу - әдістердің,түрлерінің, өлшемдердің
жиынтығы. Яғни мемлекет тарапынан реттеу көмегімен кәсіпорынның дағдарысын
жеңу
Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы тұраксыздығына байланысты:
1.Дағдарысқа карсы реттеудің профилактикалық өлшемдері - бұл
кәсіпорындарды дағдарыстың болуын алдын-ала ескертеді. Осы дағдарысқа қарсы
істерге: құқықтық, экономикалық, әлеуметтік жағдайларды көтеру жатады.
2.Дағдарыс жағдайында тұрган кәсіпорындардың мералары және мемлекет
тарапынан заңдылық шешімдер. Кәсіпорынның тұрақсыздығын сауыктыру істері
болып табылады.
Кәсіпорынның санациялық жағдайы келесідей: соттан тыс санация, сот
алдындағы санация және арбитражды .
1.Соттан тыс санация - бұл кәсіпорын санациясы, яғни құлдырауды ресми
жарияламай, сонымен қатар арбитражды соттың қатысуынсыз жүргізіледі.
2.Сот алдындағы санация - бұл кәсіпорын санациясы , кұлдырауды
жарияламай тұрып , оны алдын-ала болжау және сауықтыру қажет.
3.Арбитражды санация - бұл санация, арбитражды соттың шешімі заңды
түрде іске асырылады.
Бұлар белгілі бір саясатпен жүргізіледі. Соттан тыс және сот алдындағы
санация – бұлар кәсіпорын дағдарысын жеңу натижесіндегі саясат , ал
арбитражды санация - дағдарысты жеңу нәтижесінде қатаң заңдылық шектеулер
негізінде жүреді.
Дағдарысқа карсы реттеуге казіргі заманғы профилактикалық өлшеулер:
-құлдырау жайында заңдылыктар туралы сұрактарға кәсіпкерлер мен
менеджерлерге кеңес беру;
-дағдарысқа қарсы басқару жөніндегі мамандандырылған компнияларды құру;
-кәсіпорындарды инновациялық қызметтері үшін тиімді шарттармен
қамтамасыз ету. Яғни инфракурылымдық инновациялық процессті дамыту,
құқықтық нормативті камтамасыз етудегі қайта өңдеу, инновациялық сферадағы
интеллектуалдық қоргау, техникалық және конструкторлық , ғылыми ізденіс
жұмыстарының нәтижесіне кәсіпорындардың толық қамтамасыз
етілуі,бәсекелестікке кабілетті технологиялардың кәсіпкерлер арасындағы
сұранысы инновациялық кызметтің нәтижесінде экспорттың мүмкіндіктері,
аймақтық қорлардың нәтижелі проекттердің кұрылуы;
-аймактағы инвестициялық проекттердің кітапханасының кұрылуы, аймақтың
қаржылық – экономикалық атағын ұйымдастыру, аймақтың инвестициялык
кызметтің көтеру.
Кәсіпорындағы құлдырау жөніндегі сұрақтарға ар туралы көзқараста
қарайды. Мысалы, кұлдырау жөніндегі заңдылығында келесі түсініктер
қолданылады. Кұлдырау - арбитражды сотпен танылған немесе қарызданушының
жариялауымен қарызданушы кредитордың қалауы бойынша оның сұрағанын
орындауға тиіс.
Қарызданушы – ол азамат сонымен қатар жеке кәсіпкер өзінің ақшалай
міндеттерін орындай алмаған жағдайда, онда бекітілген заңмен міндетті
төлемдерді белгіленген уакытта кайтаруы тиіс.
Ақшалай міндеттемелер - азаматтық құқықтық келісім шарт бойынша
кредиторға қарызданушы ақшалай сомманың белгілгілі бір соммасын бөлігін
қайтару тиіс.
Міндетті төлемдер - салықтар, белгілі бір деңгейдегі бюджетке түскен
кірістер және жинақтар, шарттар жүзіндегі бюджеттен тыс қорлар.
Конкурстық кредитторлар - ақшалай міндеттер жөніндегі кредитторлар,
өмірі мен денсаулығына кауіп төндіргені үшін қарызданушы жауапкершілікті
көтереді . Ақшалай міндеттер мен міндеті төлемдердін көлемі және кұрамы
мына жағдайларда анықталады , яғни арбитражда соттың шешімімен
карызданушының кұлдырағаны жайында. Кәсіпорынның құлдырауына байланысты
заңмен рұксат етілген істерді карастырсақ . Оларга :
Өзіндік еркін ликвидациясы – өзін камтамасыз ете алмайтын кәсіпорынның
соттан тыс ісінің ликвидациясы .
1.1 Қазақстан Үкіметі айқындаған бірлескен іс-қимыл жоспарының
1. Қаржы дағдарысына қарсы жоспарлар
Қаржы дағдарысына қарсы бағытталған осы бірлескен іс-қимыл жоспарын
талдамастан бұрын жаһандық қаржы дағдарысы дегеніміз не, оның пайда
болуының себеп-салдары қандай деген сұрақтар төңірегінде ой қорытып
көрелік. Иә, қазір “жаһандық қаржы дағдарысы” деген сөз озық ойлы
адамзаттың азаннан бастап ақшамға дейін бір күмән, бір күдікпен қайталайтын
“жарапазанына” айналды. Әлемдік дәрежедегі саясаткерлер мен оқымысты
мамандар жылға тарта уақыттан бері “жарғақ құлақтары жастыққа тимей” бұл
күрделі дағдарыстың шығу себебі мен одан құтылудың жолын іздеп, шарқ ұруда.
Бірақ әлі күнге дейін дүние жүзінің атышулы ғалымдары да, аузы дуалы
қайраткерлері де ашық күнде жай түсірген “жаһандық қаржы дағдарысының”
басты себебін де, қарсы тұрар тиімді амалды да тап басып айта алмай отыр.
Ал аурудың диагнозын дұрыс қоймасақ, оны емдеу шаралары да нақты нәтиже
бермейтіні белгілі.
Қаржы дағдарысы болса, жаһанды жалпағынан жайлап, мұхиттан асып, қатері
шарпымаған құрлық қалдырмады. Бұл дағдарыс мұхиттың арғы жағындағы өзінің
шыққан “отанының” қаржы жүйесін шынымен қақыратып кетті. АҚШ-тың атышулы
банктері қаржы тапшылығына тұншығып, бірінен кейін бірі тұралап қалды.
Американың “Gentral Motors”, “ChrysLer”, “Ford” сияқты автомобиль
алыптарының аяғына жем түсті. Алып елдің экономикасы соңғы 20 жыл көлемінде
болып көрмеген рецессияға тап болды. Ірі компаниялардың акциялары қараша
айының басында 38 пайызға дейін төмендеді. Жыл басынан бері 1 миллион 200
мың адам жұмыссыз қалды. Қазан айында жұмыссыздық деңгейі 6,5 пайызға
жетті. Сөйтіп, 100 жыл бойы әлемдік экономика үлгісі болып келген
америкалық экономикалық жүйе тығырыққа тірелді. Дүниежүзілік валюта болып
табылатын АҚШ долларына көлеңке түсе бастады. АҚШ-тың жаңа президенті Барак
Обама алғашқы баспасөз мәслихатында “өзіміз қазған ордан шығу оңай
болмайды” деп мойындады.
Мұхиттың арғы жағынан бастау алған қаржы дағдарысынан кәрі құрлық –
Еуропа да сырт қалмады. “Түйені шайқалтатын дауыл тұрса, ешкіні аспаннан
көресіңнің” кері келіп, Еуропаның бірқатар елдерінің экономикасы күйзеліп
кетті. Тіпті, Исландия, Венгрия сияқты мемлекеттер тұтас банкрот болу
қаупінің алдында тұр. Исландия мемлекетінің ақшасы – крона соңғы екі-үш
айда 40 пайызға құнсызданды. Күні кеше Брюссельде өткен ЕО-ға мүше елдер
басшыларының саммитінде Франция президенті Николя Саркози “Біз Еуропада
экономикалық тоңырау басталғанын мойындауымыз керек” деп атап көрсетті.
Тура Еуропа елдеріндей болмағанымен Ресей мен Қазақстан да қаржы
дағдарысының салқынын сезінуде.
Сонымен жаһанды жайлаған қаржы дағдарысының шығу себебі неде?
Қаржы мамандарының айтуы бойынша, оның себебі – қаржы саласы
активтерінің шектен тыс көтеріліп, ішкі жалпы өнімдердің нақты өсімінен
әлдеқайда асып түсуінде болып отыр. Экономикалық ғылымда дамудың
неоклассикалық және кейнсиандық модельдері деген ұғымдар бар. Оның
біріншісі – еркін рынок деген ұғымды білдірсе, екіншісі – нарықтық
экономиканы мемлекеттің араласуы арқылы дамыту деген сөз. Яғни, бүгінгі
таңда дамыған елдердің мемлекеттік саясатында неоклассикалық экономиканың
даму үрдісі белең алып, іргелі экономика мен қаржы саласының дамуы
сәйкессіздікке ұшыраған.
Қарапайым тілмен айтқанда, біздің түсінгімізше, қаржы саласы қандай да
бір бақылаудан сырт қалған. “Ақша есепті сүйеді” деген ұғым ұмыт қалып,
банктерге шектен тыс еркіндік берілген. Қаржы жүйесін бақылайтын
халықаралық және мемлекеттік органдардың жауапкершілігі жойылған. Тіпті
батыра айтсақ, бетімен кеткен банктерді бақылайтын органдар сыбайластыққа
ұшыраған. Банктерге құйылатын қаржы мен мемлекеттік органдардағы лауазымды
шенеуніктердің қалтасына құйылатын қаржы қабысып кеткен.
Бүгінде қаржы дағдарысына ұшыраған мемлекеттердің қай-қайсысын алып
қарасаңыз да, мемлекеттік жауапты органдардың тізгінін ұстап отырған
лауазымды шенеуніктері белгілі бір банк акционері (өзі немесе қосалқы
туыстары арқылы) болып табылады. Сол лауазымды шенеунікке мемлекет
тарапынан экономиканы дамыту міндеті де жүктелген. Сонда ол өз банкінің
активін арттыруды ойлай ма, әлде экономиканы дамытуды бұрын ойлай ма?
Әрине, банк активін арттыруды бұрын ойлайды. Ендеше негізгі гәп те осында.
Хош делік, бір гәп осында екен. Енді жаһанды жайлаған қаржы
дағдарысынан қалай шығамыз? Оған да әлі тоқ етер жауап жоқ. Дағдарысқа
қарсы тұрудың бүгінгі таңдағы ең тиімді жолы ретінде бірқатар мемлекеттер
банктер, қор рыногы, мемхолдингтер арқылы экономикаға орасан зор қаржы
құюда. Мәселен, АҚШ, Еуропа елдері, Жапония және Ресей банктердің,
сақтандыру компанияларының, инвестқорлардың активтерін көптеп сатып алып,
кейбір банктерді мемлекет меншігіне де алып жатыр. Бұл қазіргі таңдағы ең
дұрыс шешім. Себебі, әлемдік экономика қаржыға, ақша-несие үдерісіне өте
зәру болып отыр.
Нақ осындай үрдіс Қазақстанда бәрінен бұрын басталды. Осы орайда
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың уақыт тынысын тамыршыдай тап басып, өмір
ахуалын бұрын болжайтын көрегендігіне тағы да тәнті боламыз. Қаржы
дағдарысының ең бастапқы сатысы ипотекалық қиындықтар елімізде енді сезіле
бастаған кезде Мемлекет басшысының тікелей тапсырмасымен Үкімет
экономиканың ең осал салаларына орасан зор мемлекеттік қолдау көрсетті.
Біріншіден, банктерге мемлекеттік ресурстарға кіруге рұқсат беріліп,
олардың шетелдік қарыздарды өсірмеуіне жағдай жасады. Сөйтіп, қазақстандық
банктердің беделі мен өтімділігі сақталып қалды. Екіншіден, мемлекет көп
қаржы құю арқылы тәлтіректеп қалған жылжымайтын мүлік рыногына қан
жүгіртті, үлескерлер проблемасын шешуге батыл қадам жасады. Үшіншіден,
еліміздің барлық аймақтарында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етіп,
бірінші кезектегі азық-түлік түрлері – астықтың, өсімдік майының,
ұнтақталған сүт т.б. қоры жасалды. Тұтастай алғанда 2007-2008 жылдары
экономиканы тұрақтандыруға 540 миллиард теңге қаржы құйылды. Міне, дер
кезінде жасалған осындай игі қадамдар Қазақстан экономикасын қатерден
сақтап қана қойған жоқ, сонымен бірге оның дамуына мүмкіндік берді.
Қазақстан Үкіметі айқындаған бірлескен іс-қимыл жоспарының негізгі
мақсаты таяудағы екі жылда жаһандық қаржы дағдарысының еліміздегі
әлеуметтік-экономикалық ахуалға тигізетін кері әсерлерін барынша жұмсарту
және болашақта сапалы экономикалық өсу жағдайы үшін қажетті негіздерді
қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін Үкімет, Ұлттық банк,
Қаржы қадағалау агенттігі басты 5 бағытты айқындады. Атап айтқанда, қаржы
секторын тұрақтандыру, жылжымайтын мүлік рыногындағы проблемаларды шешу,
шағын және орта бизнесті қолдау, агроөнеркәсіп кешенін дамыту,
инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру.
Жоспар бойынша осы жобаларды қаржылық қамтамасыз ету үшін Ұлттық қордан 10
млрд. АҚШ доллары (1 трлн. 200 млрд. теңге) көлемінде қаржы пайдаланылатын
болады. Үкімет, Ұлттық банк пен Қаржы қадағалау агенттігі Ұлттық қордан
бөлінген осы қаржының ел экономикасының қай салаларына жұмсалатындығына
дейін нақтылап, қолға қойғандай белгілеп берді. Бұл қаржының жұмсалуына
және экономикалық салаларда нақты жұмыс істеуіне Үкімет тарапынан негізгі
оператор болып “Самұрық-Қазына” ұлттық әл-ауқат қоры белгіленді. Ол үшін
Үкімет “Самұрық-Қазына” қорына тағы да 607,5 млрд. теңге қосымша
капиталдандыру қаржысын құйды.
Бұдан басқа еліміздің қаржы рыногын тұрақтандыруға 2009 жылдың 1
қаңтарынан бастап жұмыс істей бастайтын жаңа Салық кодексінің де тиімді
ықпалы болмақ. Онда салықтық жүктемелерді, оның ішінде экономиканың
шикізаттық емес секторы үшін салықтық жүктемелерді едәуір төмендету
көзделген. Салықтық жүктемелердің төмендеуі тек 2009 жылы кәсіпорындарға
500 млрд. теңге шамасында қаржы үнемдеуге және оны экономиканы дамытуға
жұмсауына мүмкіндік береді. Сонымен бірге екінші деңгейлі банктердің
өтімділігін арттыру мақсатында Ұлттық банк тарапынан жасалып отырған
шаралар нәтижесінде 350 млрд. теңге көлемінде қосымша қаржы қарастырылады.
Қазақстандық банктердің кредиттік қоржындарының сапасын жақсарту
мақсатында Стресті активтер қоры құрылғаны белгілі. Бұл қор банктердің
сенімсіз активтерін сатып алу және оны кейіннен басқарудың тиімді тетігі
болып табылады. Стресті активтер қорын құру арқылы еліміздің қаржы жүйесін
сауықтыруға тағы да 122 млрд. теңге қосылады. Жалпы алғанда, Президент
Нұрсұлтан Назарбаевтың нақты тапсырмалары негізінде іс-жүзіне асырылғалы
отырған бірлескен іс-қимыл жоспары бойынша тұрақтандыру шараларын іске
асыруға Қазақстан экономикасына қосымша 2 трлн. 172 млрд. теңге көлемінде
мемлекеттік қолдау көрсетілгелі отыр. Бұрын-сонды экономикаға мұндай үлкен
көлемде қаржы құйылып қолдау көрсетілген жоқ.
Қаржы дағдарысының негізгі ауыртпалығы қарапайым халыққа түсетіндігі
даусыз. Халықаралық еңбек бюросының (МБТ) мәлімдеуінше, 2009 жылы дүние
жүзіндегі жұмыссыздар саны 210 миллион адамға жетуі мүмкін. Осы бюроның бас
директоры Хуан Самовия: “Жаһандық қаржы дағдарысы терең де ұзақ уақытқа
созылуы мүмкін. Сондықтан барлық мемлекеттер біріге отырып, жұмыс істейтін
отбасыларын және нақты экономиканы құтқарудың шұғыл шараларын жасауы қажет”
деді. Бұл орайда біздің елімізде алдын ала қабылданған іс-шаралар
нәтижесінде кәсіпорындарда өндіріс көлемі қысқарған жағдайда Үкімет ірі
компаниялар мен қызметкерлерді толық жұмыспен қамту мәселелері бойынша
жұмыс жүргізетін болады. Қажет болған кезде Үкімет барлық өңірлердің
әкімдіктерімен бірлесе отырып, жаңа жұмыс орындарын ашуға, оның ішінде
инфрақұрылымдық және әлеуметтік нысандардың ауқымды құрылысы арқылы, “100
мектеп, 100 аурухана” жобасы шеңберінде халықты жұмыспен кеңінен қамтудың
іс-шараларын жасайтын болады.
Тағы бір айта кететін мәселе, бүгінде әлемдік беделді ұйымдар көп
мемлекеттерде байлар мен кедейлердің арасындағы айырмашылық ең қауіпті
шекке жеткендігін мойындады. Бұл мәселе Қазақстанда да өткір екендігі
даусыз. Қаржы дағдарысы кезінде әлеуметтік тұрақсыздық туғызатын басты
себептердің де бірі осы екендігін естен шығармауымыз керек.
Сонымен әлемдегі барлық дамыған мемлекеттер жаһандық қаржы дағдарысынан
шығудың қазіргі таңдағы бір тиімді жолы – банктердің активтерін сатып
алып, экономикаға орасан зор мемлекеттік қаржы құю екендігін алға тартуда.
Қазір әлем бойынша миллиардтаған қаржы банктерге берілуде. Бұрын да дүние
жүзі бойынша ақша массасы аз емес еді. Енді ол одан сайын көбейді. Сонда
барлық артық ақша қайда жоғалып кетті? Әлемде ақша массасының соншалықты
көп болуына қарамастан, неге ақша ең тапшы құралға айналды? Бұл сұраққа әлі
ешкім де нақты жауап таба алмай отыр. Түбінде әлемнің озық ойлы қарапайым
адамдары бұл сұраққа біріге жауап іздеуі әбден мүмкін.
Бірлескен іс-қимыл жоспары ауқымында еліміздің экономикасына бұрын-
соңды болып көрмеген дәрежеде орасан зор қаржы құйылғалы отыр. Бүгінгі
таңда көпшілікті толғандырып отырған басты жәйт, осы қаржы нақты
экономикалық салаға жете ме? Банктерге берілген бұл қаржыны нақты іске
жаратудың қандай тиімді тетіктері белгіленді, оған кім бақылау жасайды?
Экономикаға құйылған көп қаржы ырықсыз инфляцияны одан әрі жүгенсіз
жіберіп, қарапайым халықтың тұрмысын ауырлатып жіберуі мүмкін. Ендеше,
экономикаға құйылған орасан мол қаржы қалай жылдам жұмыс істеп кетеді,
оған қаншалықты дәрежеде бақылау жасалады, бұл қаржының жұмсалу үдерісіне
ашық жариялылық бола ма, міне, көпті толғандырған барлық толғақты
проблемалар осыған байланысты болмақ.
Дегенмен, 2007 жылдың екінші жартысында АҚШ-та орын алған ипотекалық
дағдарыс әлемдік қаржы рыноктарында тұрақсыздық орнатып, экономикалық
дағдарыстың алғашқы легін туындатты. Осындай сәтте Қазақстан оның
зардаптарын алғашқылардың бірі болып сезінді. Сөйтіп, қазақстандық
банктердің сыртқы қаржы ресурстарын тарту мүмкіндігі күрт шектелді, соған
орай ішкі экономиканы несиелеу көлемі де қысқарды. Ел өмірінде пайда болған
осындай күрделі жағдай шұғыл шаралар қабылдау қажеттігін алға тартты.
Сөйтіп, ел басшылығы отандық экономиканы сыртқы теріс ықпалдардан тиімді
қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар кешенін қабылдау жөнінде
ұйғарым жасады.
Сөз ретінде ішкі жалпы өнімдерінің жиынтығы бүкіләлемдік байлықтың 85
пайызын құрайтын экономикадағы әлемдік жетекші елдер басшыларының
Вашингтонда өткен саммитінің де жаһандық дағдарыстан қалай шығу керек деген
сауалға жауап бере алмағанын айта кету қажет. Осыдан кейін-ақ шетелдік
қауымдастықтан көмек күтуге болмайтыны белгілі бола бастады. Қалыптасқан
жағдайды ескере отырып, Қазақстан басшылығы отандық экономиканың ішкі
ресурстар есебінен қызмет істеуін қамтамасыз ету жөнінде шешім қабылдады.
Қазіргідей экономикалық өсім мен іскерлік белсенділіктің төмендеуі
жағдайында да Үкімет әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесін басты
назарда ұстамақ болып отыр. Сондықтан әлеуметтік саланы дамыту және
халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына қолдау көрсету басым бағыттардың бірі
болып қала бермек. Бұл ретте әңгіме, бірінші кезекте, мемлекеттің
әлеуметтік міндеттемелері туралы екенін атап көрсету орынды.
Ең басты мәселе, бұрын белгіленген әлеуметтік жобалардың бәрі де сол
күйінде қалып, Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауындағы халықтың
әлеуметтік хал-ахуалын жақсартуға бағытталған пункттердің бәрі де жүзеге
асырылатын болады.
Сол үшін Үкімет елде еңбекпен қамтуды қамтамасыз ету жөнінде икемді
саясат жүргізбек. Бұл тұрғыда, бірінші кезекте, кәсіпорындардағы өндіріс
көлемі төмендеген жағдайларда онда еңбек ететіндерді жұмыспен қамту жөнінде
ірі-ірі компаниялармен жүргізілген келіссөздердің әлеуеті пайдаланылатын
болады.
Ішкі рынокта тауарлар тапшылығының орын алуына және бағаның өсіп
кетуіне жол бермеу мақсатында Үкімет ет, құрғақ сүт, өсімдік майы, қант
және күріш сияқты бірінші кезекте қажетті тауарлардың тұрақтандыру қорларын
құру жөніндегі жұмыстарды одан әрі жалғастыратын болады.
Үкімет адамдық капиталды дамыту ісіне елдің бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы басты факторлардың бірі ретінде қарайды. Жоғарыда аталған
шаралардың түпкі мақсаты да дәл осы маңызды мәселені тиімді шешу жолдарын
көздестіреді.
“Өмір сапасының стандарттары адам капиталын дамытудың және Қазақстанды
әлеуметтік жаңартудың тиімді нарықтық құралына айналуы тиіс, бұл ретте
масылдық пиғылды орнықтыруға жол беруге болмайды”, деп атап көрсеткен
болатын Мемлекет басшысы үстіміздегі жылдың ақпан айында Қазақстан халқына
арнаған Жолдауында.
Үкімет алғашқы кезекте білім беру мен денсаулық сақтау жүйелерін
жеделдете инфрақұрылымдық қамтамасыз ету ісіне айрықша салмақ салуды көздеп
отыр. Сол үшін де “100 мектеп пен 100 аурухана” бағдарламасы шеңберіндегі
әлеуметтік инфрақұрылымдар құрылысын жүргізу 2010 және 2011 жылдардан 2009
жылға көшірілді. Бұл шара сонымен қатар өңірлерде халықты жұмыспен қамту
мәселесін шешуге де ықпал етпек.
Екіншіден, Үкімет ұлттық медициналық холдинг пен “Өркен” акционерлік
қоғамын құру арқылы медициналық және білім беру қызметтерінің сапасын
арттыру жұмыстарын одан әрі жалғастырмақ. Жаңа институттардың қызметі
медициналық қызмет пен мектептерде білім берудің халықаралық стандарттарын
енгізуге, корпоративтік басқару принциптері мен қаржыландырудың қазіргі
заманғы модельдерін енгізуге бағдар ұстайтын болады.
Үшіншіден, Үкімет білім беру мен денсаулық сақтау салаларындағы
құрылымдық реформаларды жеделдетпек. Ол үшін жан басына шағып қаржыландыру
жүзеге асырылмақ. Ол білім беру мен денсаулық сақтауға бөлінетін
мемлекеттік шығындарды өңірлер бойынша теңдестіруге жағдай жасайды.
Осылайша 2011 жылы денсаулық сақтау мен білім беруді мемлекеттік
қаржыландыру үстіміздегі жылмен салыстырғанда 60 пайыздан астамға
ұлғайтылатын болады, ал оның бюджеттің жалпы шығындарындағы үлесі үштен
бірге дейін артады.
Білім беру мен денсаулық сақтау саласына бөлінген мемлекеттік
шығындардың ең жоғарғы нәтижелілікке жетуі үшін 2009 жылдан бастап
республикалық бюджеттен бөлінетін мақсатты трансферттердің нәтижелері
туралы салалық министрліктер мен жергілікті атқарушы органдар арасында
келісімдер жасасу тәжірибесі енгізілетін болады.
Тұрғын үй саясатын Үкімет Мемлекет басшысының 2007 жылдың тамызындағы
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын
дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
жүзеге асыруды мақсат етіп отыр.
2008 жылдың шілдесінде мемлекеттік бағдарламаға “Тұрғын үй құрылыс
жинақ банкі” АҚ жүйесі арқылы бөлінетін несиелік қаржылар есебінен салынып
жатқан тұрғын үйлерді алу үшін азаматтардың басымдықтарға ие топтарына
бастапқы жарнасыз-ақ 4 пайыздық несиелер беруді қарастыратын өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді. Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz