Мемлекет және құқық теориясының қөзқарасы бойынша жеке тұлға, адам, азамат ұғымы
Мазмұны
Кіріспе
1 Мемлекет және құқық теориясының қөзқарасы бойынша жеке тұлға, адам, азамат ұғымы
1.1 Азаматтық, азамат және мемлекет
1.2 Адам және азаматты құқықтары мен бостандықтарының саралануы.
Қазақстан Республикасының Конституция бойынша адамның құқытары мен бостандықтарының жалпы сипаттамасы
2 Қоғам мен мемлекет алдындағы заңдық міндеттеме және жауапкершілік
2.1 Жеке тұлғаның әлеуметтік және заңдық қорғаншылығы
2.2 Адам құқығынынң халықаралық қорғалуы. Адам құқығынынң Жалпы
декларациясы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Кіріспе
1 Мемлекет және құқық теориясының қөзқарасы бойынша жеке тұлға, адам, азамат ұғымы
1.1 Азаматтық, азамат және мемлекет
1.2 Адам және азаматты құқықтары мен бостандықтарының саралануы.
Қазақстан Республикасының Конституция бойынша адамның құқытары мен бостандықтарының жалпы сипаттамасы
2 Қоғам мен мемлекет алдындағы заңдық міндеттеме және жауапкершілік
2.1 Жеке тұлғаның әлеуметтік және заңдық қорғаншылығы
2.2 Адам құқығынынң халықаралық қорғалуы. Адам құқығынынң Жалпы
декларациясы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Таңдап алынған тақырып қазіргі таңдағы мемлекет тарапынан және әлемдегі болып жатқан құбылыстар, реформалар, дағдарыстар тұрғысынан алғанда, мемлекеттің егеменді, саяси ұйым ретінде өз саясатын толыққанды жүргізуі, әртүрлі сатыдағы мемлекеттік органдардағы қолданыстағы заңнама мәселелерін, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің аяқ асты болмауы, мемлекет пен жеке тұлғаның ара-қатынасын талқылауға арналған әртүрлі деңгейдегі конференциялар, дөңгелек столдар, бұқаралық ақпарат құралдарындағы әртүрлі кездесулер куә болатын мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің және мемлекет пен жеке тұлғаның ара-қатынасымен қызығушылық тудырады.
Курстық жұмыста мемлекеттің қазіргі кездегі ұғымын толық көлемде ашып, оның белгілерін, функцияларын ашуға, құқықтың қазіргі кездегі анықтамасына, мәніне, қызметіне сипаттама беріп, бірқатар мәселелерін ашып, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі, оның басымдылығын айқындап, мемлекет пен жеке тұлғаның ара-қатынасын ашып көрсетуге ұмтылыс жасалады.
Мемлекет, құқық, жеке тұлға мәселелеріне арналған бірқатар авторлардың, оның ішінде М.Т. Баймахановтың, Т.А. Ағдарбековтың, А.К. Котовтың, ресей ғалымдары С.С. Алексеевтің, А.П. Бутенконың А.Б. Венгеровтың, И.А. Ильиннің, Ж. Карбонньенің, Р.З. Лившицтың, А.В. Мальконың, Г.Ф. Шершеневичтың, Л.С. Явичтың, Ю. А. Тихомировтың еңбектеріне талдау жасалып, сарапталады.
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен, мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық, тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның дамуының белгілі сатысында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеутісі, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты (қоғамдық қатынастарды); в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге қатынасушылардың белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады [1].
Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы, есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы белгіллеріне) сай әрекет етеді.
Тақырып өзектілігі. Таңдап алынған тақырып қазіргі таңдағы мемлекет тарапынан және әлемдегі болып жатқан құбылыстар, реформалар, дағдарыстар тұрғысынан алғанда, мемлекеттің егеменді, саяси ұйым ретінде өз саясатын толыққанды жүргізуі, әртүрлі сатыдағы мемлекеттік органдардағы қолданыстағы заңнама мәселелерін, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің аяқ асты болмауы, мемлекет пен жеке тұлғаның ара-қатынасын талқылауға арналған әртүрлі деңгейдегі конференциялар, дөңгелек столдар, бұқаралық ақпарат құралдарындағы әртүрлі кездесулер куә болатын мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің және мемлекет пен жеке тұлғаның ара-қатынасымен қызығушылық тудырады.
Курстық жұмыста мемлекеттің қазіргі кездегі ұғымын толық көлемде ашып, оның белгілерін, функцияларын ашуға, құқықтың қазіргі кездегі анықтамасына, мәніне, қызметіне сипаттама беріп, бірқатар мәселелерін ашып, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі, оның басымдылығын айқындап, мемлекет пен жеке тұлғаның ара-қатынасын ашып көрсетуге ұмтылыс жасалады.
Мемлекет, құқық, жеке тұлға мәселелеріне арналған бірқатар авторлардың, оның ішінде М.Т. Баймахановтың, Т.А. Ағдарбековтың, А.К. Котовтың, ресей ғалымдары С.С. Алексеевтің, А.П. Бутенконың А.Б. Венгеровтың, И.А. Ильиннің, Ж. Карбонньенің, Р.З. Лившицтың, А.В. Мальконың, Г.Ф. Шершеневичтың, Л.С. Явичтың, Ю. А. Тихомировтың еңбектеріне талдау жасалып, сарапталады.
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен, мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық, тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның дамуының белгілі сатысында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеутісі, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты (қоғамдық қатынастарды); в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге қатынасушылардың белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады [1].
Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы, есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы белгіллеріне) сай әрекет етеді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Жоламанов Қ.Ж. Мемлекет және кукық теориясы. - Алматы: Білім, 1998.-360.
2 Жоламанов Қ.Ж., Мухтарова А.Қ., Тәуекелев А.Н. Мемлекет және қукык теориясы. - Алматы: бас. Қаз МЗУ, 1999. - 370 б.
3 Лазарев Н.Н. Общая теория государства и права. - М. :
Юристь, 1999.-560 с.
4 Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және қүқық теориясы. - Алматы:
Жеті жарғы, 1998. - 320 б.
5 Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және қүкык
теориясы. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. - 96 б.
6 Храпанюк В.Н. Теория государства и права. - М.: Бек, 1998. -470 с.
7 Қуандық Е.С. Саясаттану негіздері – Павлодар 2003-2005
8 Қазақстан Республикасының рәміздері Ы.Сағынтаев, З. Сағынтаева
9 1996 жылдың 2 шілдедегі «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасьшың Заңы // Егемен Қазақстан, 1996. - 5 шілде.
10 Теория государства и права /под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. - М.: Проспект, 1997. - 530 с.
11. Вебер М. Политика как призвание и профессия. Избр. произв. – М.,19.90
12. Аристотель. Политика соч. в 4-х т.4.-М.,1981
13. Политология. Хрестоматия / Под ред. проф. Н.Василика.-М., 1999
14. Бисембаев А. Саясатта монополия жоқ// Ақиқат,1998 №9
15. Карин Е, Сатпаев Д. Қазақстандағы саясат қатердің деңгейі // Саясат, 1999, №5
16. Найзағарова Е. Әцелдердің саясатқа араласуы – саяси тұрақтылыктың кепілі // Саясат, 2000, №5
17. Карин Е. Саясат – қоғамдық құбылыс. //Ақиқат 2001,№1
18. Жамбылов Д.А. Саясаттану. Оқулық – Алматы, ,2003
19. Өсерұлы Н. Жеті жарғы : ғылыми басылым - Алматы : Жеті жарғы, 1995. – 79 бет.
20. Е.К.Нұрпейісов., А.К.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін. – Алматы, «Жеті Жарғы», 1996. 96 б
21. В.С.Нерсесянц. Философия права; Учебник для вузов. М; 1997. 104 б;
22. С.Өзбекұлы, Ө. Қонабаев. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264б.
23. Маймақов, Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы - Алматы : Ғылым, 2000. – 175 бет.
24. Дулатбеков Н.О. Қазақстан Республикасы мемлекет және құқққ тарихынан - Қарағанды : ҚарМУ баспасы, 1994. – 140 бет.
25. В.А.Четверин. Современные концепции естественного права.М; 1998. 44б;
26. С.С. Алексеев. Общая теория права. 2-т М; Юрид; лит, 1981 ж; 267
27. Б.Төлепберген. Өркениеттің үлгісі мен хандық биліктің тарихи жалғасы. «Жас Алаш» , № 114, 24.09.02
28. Дулатбеков Н.О. Заң терминдерінің қазақша-орысша сөздігі - Алматы : Жеті жарғы, 1995. – 144 бет.
29. Д.Досжан. «Ақ Орда». Роман. – Алматы, «Дәуір», 1992, 264-б;
30. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. / Құраст. Е. Баянов. – Алматы: Жеті жарғы, 2001.- 624бет.
1 Жоламанов Қ.Ж. Мемлекет және кукық теориясы. - Алматы: Білім, 1998.-360.
2 Жоламанов Қ.Ж., Мухтарова А.Қ., Тәуекелев А.Н. Мемлекет және қукык теориясы. - Алматы: бас. Қаз МЗУ, 1999. - 370 б.
3 Лазарев Н.Н. Общая теория государства и права. - М. :
Юристь, 1999.-560 с.
4 Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және қүқық теориясы. - Алматы:
Жеті жарғы, 1998. - 320 б.
5 Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және қүкык
теориясы. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. - 96 б.
6 Храпанюк В.Н. Теория государства и права. - М.: Бек, 1998. -470 с.
7 Қуандық Е.С. Саясаттану негіздері – Павлодар 2003-2005
8 Қазақстан Республикасының рәміздері Ы.Сағынтаев, З. Сағынтаева
9 1996 жылдың 2 шілдедегі «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасьшың Заңы // Егемен Қазақстан, 1996. - 5 шілде.
10 Теория государства и права /под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. - М.: Проспект, 1997. - 530 с.
11. Вебер М. Политика как призвание и профессия. Избр. произв. – М.,19.90
12. Аристотель. Политика соч. в 4-х т.4.-М.,1981
13. Политология. Хрестоматия / Под ред. проф. Н.Василика.-М., 1999
14. Бисембаев А. Саясатта монополия жоқ// Ақиқат,1998 №9
15. Карин Е, Сатпаев Д. Қазақстандағы саясат қатердің деңгейі // Саясат, 1999, №5
16. Найзағарова Е. Әцелдердің саясатқа араласуы – саяси тұрақтылыктың кепілі // Саясат, 2000, №5
17. Карин Е. Саясат – қоғамдық құбылыс. //Ақиқат 2001,№1
18. Жамбылов Д.А. Саясаттану. Оқулық – Алматы, ,2003
19. Өсерұлы Н. Жеті жарғы : ғылыми басылым - Алматы : Жеті жарғы, 1995. – 79 бет.
20. Е.К.Нұрпейісов., А.К.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін. – Алматы, «Жеті Жарғы», 1996. 96 б
21. В.С.Нерсесянц. Философия права; Учебник для вузов. М; 1997. 104 б;
22. С.Өзбекұлы, Ө. Қонабаев. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264б.
23. Маймақов, Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы - Алматы : Ғылым, 2000. – 175 бет.
24. Дулатбеков Н.О. Қазақстан Республикасы мемлекет және құқққ тарихынан - Қарағанды : ҚарМУ баспасы, 1994. – 140 бет.
25. В.А.Четверин. Современные концепции естественного права.М; 1998. 44б;
26. С.С. Алексеев. Общая теория права. 2-т М; Юрид; лит, 1981 ж; 267
27. Б.Төлепберген. Өркениеттің үлгісі мен хандық биліктің тарихи жалғасы. «Жас Алаш» , № 114, 24.09.02
28. Дулатбеков Н.О. Заң терминдерінің қазақша-орысша сөздігі - Алматы : Жеті жарғы, 1995. – 144 бет.
29. Д.Досжан. «Ақ Орда». Роман. – Алматы, «Дәуір», 1992, 264-б;
30. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. / Құраст. Е. Баянов. – Алматы: Жеті жарғы, 2001.- 624бет.
Мазмұны
Кіріспе
1 Мемлекет және құқық теориясының қөзқарасы бойынша жеке тұлға, адам,
азамат ұғымы
1.1 Азаматтық, азамат және мемлекет
1.2 Адам және азаматты құқықтары мен бостандықтарының саралануы.
Қазақстан Республикасының Конституция бойынша адамның құқытары мен
бостандықтарының жалпы сипаттамасы
2 Қоғам мен мемлекет алдындағы заңдық міндеттеме және жауапкершілік
2.1 Жеке тұлғаның әлеуметтік және заңдық қорғаншылығы
2.2 Адам құқығынынң халықаралық қорғалуы. Адам құқығынынң Жалпы
декларациясы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Таңдап алынған тақырып қазіргі таңдағы мемлекет
тарапынан және әлемдегі болып жатқан құбылыстар, реформалар, дағдарыстар
тұрғысынан алғанда, мемлекеттің егеменді, саяси ұйым ретінде өз саясатын
толыққанды жүргізуі, әртүрлі сатыдағы мемлекеттік органдардағы қолданыстағы
заңнама мәселелерін, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің аяқ асты болмауы,
мемлекет пен жеке тұлғаның ара-қатынасын талқылауға арналған әртүрлі
деңгейдегі конференциялар, дөңгелек столдар, бұқаралық ақпарат
құралдарындағы әртүрлі кездесулер куә болатын мемлекеттік-құқықтық
құбылыстардың, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің және мемлекет пен жеке
тұлғаның ара-қатынасымен қызығушылық тудырады.
Курстық жұмыста мемлекеттің қазіргі кездегі ұғымын толық көлемде
ашып, оның белгілерін, функцияларын ашуға, құқықтың қазіргі кездегі
анықтамасына, мәніне, қызметіне сипаттама беріп, бірқатар мәселелерін ашып,
жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі, оның басымдылығын айқындап, мемлекет пен
жеке тұлғаның ара-қатынасын ашып көрсетуге ұмтылыс жасалады.
Мемлекет, құқық, жеке тұлға мәселелеріне арналған бірқатар
авторлардың, оның ішінде М.Т. Баймахановтың, Т.А. Ағдарбековтың, А.К.
Котовтың, ресей ғалымдары С.С. Алексеевтің, А.П. Бутенконың А.Б.
Венгеровтың, И.А. Ильиннің, Ж. Карбонньенің, Р.З. Лившицтың, А.В.
Мальконың, Г.Ф. Шершеневичтың, Л.С. Явичтың, Ю. А. Тихомировтың
еңбектеріне талдау жасалып, сарапталады.
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде,
құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат
құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы
әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен,
мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке
келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген
әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық
қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық,
тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты
олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін
емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын
көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатысында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік
маңызды реттеутісі, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік
аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты
(қоғамдық қатынастарды); в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық
процесстерге қатынасушылардың белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына
байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы
(саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті
адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің
бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды
қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына
жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады [1].
Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз әрекет
жасап, жалпы белгілерге (жасы, есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы
белгіллеріне) сай әрекет етеді.
1 бөлім. Мемлекет және құқық теориясының қөзқарасы бойынша жеке тұлға,
адам, азамат ұғымы
1.1 Азаматтық, азамат және мемлекет
Конституциялық құқық жүйесінде азаматтық институт маңызды орын алады.
Бұл институт Қазақстан Республикасының ІІ бөлімінде конституциялық түрде
бекітілді. Азаматтықпен байланысты қатынастар Қазақстан Республикасының
азаматтығы туралы 1991.20.12. Заңмен, ҚР Президентінің 1995.03.10. заң
күші бар жарлығымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен реттеледі.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы Қазақстан Республикасы
азаматтығына анықтама бермейді.
Азаматтық ұғымы ҚР азаматтығы туралы заңның преамбуласында
клтірілген. Азаматтыққа тұлғаның құқықтарымен бостандықтарының жиынтығын
білдіретін, мемлекетпен арадағы тұрақты саяси құқықтық байланыс мемлекеттің
аталған тұлғаны өз азаматы ретінде заңды түрде тануына негізделеді және
оған тұрғылықты жеріне қарамастан мемлекеттік билікті таратудан көрініс
табады. Мемлекет өз азаматтарының мүдделерін ел аумағынан тыс жерлерде де
қорғауға міндетті. Өйткені азамат мемлекеттің қамқорлығында болуына
байланысты, тіпті республикадан тыс жерлерде жүрседе одан міндеттерді
орындауды талап ете алады.
Тұлға мен мемлекет арасындағы азаматтық қатынастар оның аумағында
тұруына, мемлекеттік билікке бағынуға, құқықтар мен бостандықтарға ие
болуға байланысты емес, тұлға мен мемлекет арасында болатын, азаматтықтың
мазмұнын құрайтын ерекше, тұрақты саяси құқықтық байланыстардың әсерініен
пайда болады. Мемлекет өз азаматтарының мүдделерін, азаматтықтың алынуы
және тоқтатылуы негіздері мен тәртібін заңдылықты бекіте отырып, өзі
белгілейді. Бұл халықаралық құқықтық нормалармен, соның ішінде 1930 жылғы
Гаага конференциясында қабылданған көп жақты конвенциямен танылған.
Азаматтыққа тұруц жағдайы тиісті құжаттармен (ҚР азаматтарының құжаттары,
туу туралы куәлік, төлқұжатта балалары туралы жазу) заңдылықты бекітіледі.
Сонымен қоса мемлекет өз азаматтарының туу және өлімі сияқты азаматтық хал
актілерін тіркейді. Қазақстан Республикасы азаматы мен мемлекет арасындағы
құқықтық қатынастар туған сәтен пайда болып, азаматтың өліміне не Қазақстан
Республикасының азаматтығын тоқтатуға байланысты аяқталады. Бұл
азаматтықтың тұрақты және орнықты сипатына куә болады.
Бұл құқықтық мемлекеттің дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси
билікті шектеудің өзінше бір тəсілі, ол сасяи биліктің иесі ретін-дегі
мемлекет пен оны жүзеге асырудың қатысушысы ретіндегі азаматтың арасындағы
қарым-қатынастардың адамгершілік-заңды бастамаларын көрсетеді. Қоғам мен
тұлғаның бостандығын заң-шығарушылық нысанда бекіте отырып, мемлекет өз
шешімдері мен əрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол
өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттер-мен қарым-
қатынастарындағы əділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін міндеттемелерді
өз мойнына алуы тиіс.
Құқыққа бағына отырып, мемлекеттік органдар ондағы ере-желерді бұза
алмайды жəне осы міндеттерді орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады.
Заңның мемлекеттік билік үшін мін-деттілігі əкімшіліктік қателіктерді
болдырмауға бағытталған ке-пілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі. Оларға
Үкіметтің өкілдік органдардың алдындағы жауапкершілігі, мемлекеттің кез-
келген деңгейдегі лауазымды тұлғаларының нақты бір тұлғалардың құ-қықтары
мен бостандықтарын бұзғандығы, билікті асыра пайда-ланғаны, қызметтік
жағдайын асыра пайдаланғаны үшін тəртіптік, азаматтық-құқықтық жəне
қылмыстық жауапкершілігі, импичмент жəне т.б. жатады.
Жалпы қауымның мемлекеттік құрылымдардың өз міндеттерін орындауды
бақылауының нысандары болып референдумдар, де-путтардың сайлаушылар алдында
есеп беруі жəне т.б. табылады.
Тұлғаның мемлекет алдындағы жауапкершілігі де дəл осы құ-қықтық
бастамалар негізделеді. Мемлекеттік мəжбүрлеуді қол-дану құқықтық сипатта
болуы, ол тұлғаның бостандығын бұзбауы жəне жасалған құқықбұзушылықтың
ауырлығына сай болуы тиіс. Сонымен, мемлекет пен тұлғаның арасындағы қарым-
қатынастар өзара жауапкершіліктің негізінде жүзеге асырылуы тиіс
Тұлғаның құқықтық мəртебесі – бұл субъектінің қоғамда заңды түрде
бекітілген жағдайы. Құқықтық мəртебе тұлғаның іс жүзіндегі (əлеуметтік)
мəртебесін, оның қоғамдағы нақты жағ-дайын бекітеді. Құқықтық мəртебе
дегеніміз субъектілердің құ-қықтары мен міндеттерінің, сонымен қатар,
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз əлеуметтік рөлдерін
орындауға бағытталған өкілеттіктерінің конституция мен заңнамада танылған
жиынтығы.
Құқықтар мен міндеттер құқықтық мəртебенің негізін құрайды. Құқықтық
мəртебенің құрылымы төмендегідей элементтерден құралған:
- құқықтар мен міндеттер;
- заңды мүдделер;
- құқықсубъектілік;
- азаматтық;
- заңды жауапкершілік;
- құқықтық қағидалар.
Құқықтық мəртебе жалпы, арнайы жəне жеке-дара болып бө-лінеді. Жалпы
мəртебе – бұл тұлғаның мемлекет азаматы ретіндегі Конституцияда бекітілген
мəртебесі. Ол барлық азаматтар үшін бірдей болып табылады. Арнайы мəртебе
азаматтардың белгілі бір санаттарының (студенттердің, соғысқа
қатысушылардың, зейнет-керлердің жəне т.б.) жағдайының ерекшеліктерін
бекітеді, олар-дың арнайы функцияларды жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Жеке-дара мəртебе жекелеген тұлғаның ерекшеліктерін (жыныс, жас,
отбасы жағдайы, лауазым жəне т.б.) көрсетеді жəне тұлғаның жеке
дараландырылған құқықтары мен міндеттерін білдіреді. Тұлғаның құқықтық
дәрежесі әрекет ететін құқықтың барлық салаларының нормаларында көрсетілген
адам мен азаматтың құқығының бүкіл жиынтығымен анықталады. Тұлғаның
құқықтық дәрежесінің негізі бүкіл құқық пен еркіндіктің аздаған бөлігін
құрайтын, конституциямен бекітілген құқығы мен еркіндігін қамтиды. Неге бір
құқық конституциямен бекітіледі, ал басқалары ағымдағы заңмен
бекітілетінділігінің келесі себептерін көрсетуге болады.
Сол құқық пен еркіндіктің адам мен қоғам үшін мәні: Конституция жеке
адам үшін, сондай-ақ толығымен қоғам үшін өмірлік маңызды және неғұрлым
әлеуметтік маңызды құқықтар мен еркіндіктерді бекітеді. Сондықтан негізгі
құқықтар мен еркіндіктер мемлекетпен тек қана танылмайды, сонымен бірге
оның өмір сүруіндегі қажетті шарт ретінде қорғанылады.
ҚР Конституциясының 12 бабында көрсетілген, адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды. Дәл осы тұрғыдағы құқықтар конституцияда
бекітіледі.
Негізгі еркіндіктер мен құқықтарға ерекше заңдық қасиет тән:
а) конституциялық құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның құқықтық
дәрежесінің ядросын құрайды және басқа құқық салаларында бекітілген барлық
құқықтың негізінде болады;
б) әрбір адам мен азаматқа негізгі құқықтар мен еркіндктер бекітіледі.
Барлық басқа ( негізгі емес) құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның әртүрлі
дәрежені иеленуімен байланысты (жұмысшылар мен қызметшілердің, мүлік
иелерінің, тұрғын үйді иеленушілер және т.б.)
в) негізгі құқық, еркіндік пен міндеттердің негізгі сипаты олардың
жалпыға бірдейлілігі. Олар тең және бәрі үшін түгелімен ортақ, сәйкесінше
әр адам немесе әр азамат үшін. Мемлекеттің қандай да бір құқықты негізгі
деп тануы оның барлығымен жүзеге асырылу мүмкіндігінен туындайды.
г) ҚР азаматтарының негізгі еркіндіктері мен құқықтары басқа құқықтар
мен міндеттердің пайда болу негізінен ерекшеленеді. Жалғыз мұндай негіз ҚР
азаматтығында болу болып табылады. Негізгі құқықтар мен еркіндіктер
тұлғаның мемлекетпен байланысын, оның азамат ретіндегі дәрежесін көрсетеді;
д) ҚР азаматының негізгі құқықтары мен еркіндіктерін азамат өзін еркін
білдіру бойынша иелене алмайды және айырылмайды. Олар оған азаматтықтың
күшімен келеді, құқықтық дәрежеден бөлінбейді және тек азаматтықты
жоғалтқан кезде ғана жоғалтуы мүмкін.
е) негізгі құқықтар мен еркіндіктер оларды жүзеге асыру механизмімен
ерекшеленеді. Басқа құқықтар мен азаматтың нақты құқықтық қатынастарға
қатысуы арқылы оның құқықтық қабілеттілігін жүзеге асыру процессінде адам
мен азаматтың игілігі болуы мүмкін. Негізгі құқықтар нақты сферада кез-
келген құқықтық қатынастың алғы шарты ретінде және әр бір құқықтық
қатынасқа қатысушының тұрақты ажырамас құқығы болады.
ж) негізгі құқықтар, еркіндіктер мен міндеттердің басты сипаты олардың
бекітілуінің ерекше заңдық формасы, олар жоғарғы заңдық күші бар
мемлекеттің құқықтық актісі – Конституцияда жазылған.
Жоғарыда көрсетілген белгілер адам және азаматтық негізгі құқығы мен
еркіндігін сипаттайды. Оған төмендегідей тұжырым жасауға болады.
Адам мен азаматтың конституциялық (негізгі) құқықтары мен еркіндіктері
– бұл оған тумысынан немесе азаматтық күшіне сәйкес берілетін, мемлекетпен
қорғанатын және тұлғаның құқықтық дәрежесінің ядросын құрайтын, оның
ажырамас құқығы мен еркіндігі. Адам құқығы – бұл адам өмірге келген соң ие
болатын және оның белгілі бір мемлекетке қатыстылығына байланысты емес өмір
сүру, еркіндік пен құқығына жеке қол сұғылмау сияқты табиғи ажырамас
құқықтар мен еркіндіктердің жиынтығы.
Азаматтық құқығы – бұл тұлғаға тек мемлекетке қатыстылығының күшіне
байланысты бекітілетін құқықтар мен еркіндіктер.
ҚР Конституциясының 2 бөлімі адам мен азаматтың құқығы мен еркіндігіне
арналған, олардың басым бөлігі нақты құқықтар мен еркіндіктерді қамтып 29
бабтан тұрады. Олар логикалық негізі бар қарапайым емес нақты бір жүйенің
жиынтығын көрсетеді.
Нақты жүйе адам мен азаматтың өміріне қатысты құқық пен еркіндіктің
өзіне тән ерекшелік сипатын көрсетеді.
Бұл белгінің негізінде конституциялық құқықтар мен еркіндіктерді үш
топқа бөлу қарастырылады: жеке; әлеуметтік-экономикалық; саяси.
1. Жеке бас құқығы мен еркіндіктері іс-жүзінде әрбір адамның жеке
құқығы болып есептеледі, оның тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы
барына ешқандай қатысы жоқ. Бұл құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол
құқық оған туылған кезінен бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып
есептелетін құқықтарға адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке
басы өмірімен байланысты көрінеді. Негізгі адам құқықтары болып: өмір сүру
құқығы (15 бап), жеке басының бостандығы құқығы (16 бап), мемлекеттің оның
жеке басының ар-намысын қорғауы құқығы (17 бап), жеке өмірі, телефон
байланысы, хат жазу құпиясы құқықтары болып бөлінеді.
2. Саяси құқық пен еркіндік – бұл тек мемлекеттің азаматтарына
берілетін және оларға елдің қоғамдық және саяси өміріне қатысуға мүмкіндік
беретін конституциялық құқықтар мен еркіндіктердің бір тобы.
Саяси құқықтар мен еркіндіктер мемлекет азаматтығын алумен тығыз
байланысты болады. Оған жататындар: бірлесу бостандығы (23 бап),
мемлекеттік істергі қатысу мен басқару құқықтары (33 бап), бейбіт түрде
жиналу, соның ішінде қарусыз жиналу құқығы, жиналыстар мен митинглер,
шерулер ұйымдастыру құқығы (32 бап).
3. Адам мен азаматтың негізгі құқығы мен еркіндігінің ерекше тобын
әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар құрайды. Олар жеке меншік
құқығы(26 бап), еңбек қатынастары, демалыс салалары (24 бап), денсаулық
сақтау (29 бап), білім алу (30 бап), әлеуметтік қамтамасыз ету (28 бап)
қоршаған ортаны қорғау саласы (31 бап) сияқты адам өмірінің маңызды
сферасына қатысты және тұлғаның материалдық, рухани және басқа әлеуметтік
мақсаттағы сұранысын қамтамасыз етеді.
Құқық дегеніміз — мемлекет белгілеген немесе санкциялаған жал-пыға
бірдей міндетті мінез-құлық ережелерінің (нормаларының) жүйесі, олар арқылы
қоғам мен жеке тулғалардың аса маңызды мүдделері жүзеге асырылады.Құқықты
анықтаудың нормативтік және кең ауқымды амал-тәсілдері бар.
Нормативтік амал-тәсілдер тұрғысынан құқықты анықтағанда аса маңызды
белгілер ретінде мыналар ерекшеленеді: құқық нормала-рының мемлекеттік-
ерікті, нормативтік, шартты анықталған және биліктік сипаттары.
Кең ауқымды амал-тәсілдер тұрғысынан құқықты анықтаған кезде аса маңызды
белгілер ретінде мыналар ерекшеленеді: міндетті мінез-құлық ережелерінің
өзара пайдалылығы, олардың әділдігі; құқықтық қатынастарға құқық ұғымына
әлі шартты түрде бекітілмеген нормаларды енгізу, қолдану; құқық пен
заңдарды бөлу.
Құқық қоғамдық қатынастарды реттеу мен тәртіпке келтіруде маңызды рөл
атқарады. Құқық қағидаттары — оның мән-маңызын айқындайтын және білдіретін
негізгі бастаулар. Құқықтың негізгі қағидаттарына: құқық теңдігі, құқықтар
мен міндеттердің бірлігі, гуманизм, әлеуметтік әділеттілік, демократизм
жатады.
Құқық функциясы дегеніміз қоғамдық қатынастарға құқықтың ықпал етуінің
негізгі бағыттары. Құқық; функциялары ішінара ішкі және сыртқы болып екіге
бөлінеді. Ішкі (жалпы) функцияларға мыналар жатады: саяси-экономикалық,
әлеуметтік, тәрбиелік. Сыртқыларға (заңдық) мыналар жатады: реттеуші және
қорғаушы. Құқықтың реттеушілік функциясы арқылы мінез-құлық ережелері
белгіленеді және олардың жүзеге асырылуы үйлестіріледі. Құқықтың
қорғаушылық функциялары аса маңызды қоғамдық қатынастарды қорғауға
(сақтауға) бағытталады. Қорғаушылық функциялары негізінде ең алдымен мінез-
құлықтық рұқсат етілмейтін ережелер жатады корпоративтік нормалар, әдет-
ғұрыптар, құқық нормалары және мінез-құлықтың басқа да ережелері
ерекшеленеді. Морал нормалары дегеніміз — ізгілік пен зұлымдық, әділет пен
әділетсіздік, ар-ождан және т.б. тұрғысынан алып қарағанда қоғамда
қалыптасқан мінез-құлық ережелері. Корпоратмвтік нормалар дегеніміз —
мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған шешімдерде, ережелерде және басқа
құжаттарда белгіленген мінез-құлық ережелері. Әдет-ғұрыптар — тұрғындардың
етене тұрмыстық сұраныстары болып келетін және көп рет қайталануы себепті
қалыптасып кеткен мінез-құлық ережелері. Құқық нормаларын барлық басқа
әлеуметтік нормалардан мыналар ерекшелейді: нормативтік құқықтық акт
түріндегі шартты анықтылықтығы; мемлекеттің мәжбүр етушілік күшімен
қамтамасыз етілген әлеуметтік қатынастардың барлық субъектілері үшін
жалпыға бірдей міндеттілік; мінез-құлықты құқықтылық немесе құқықсыздық
тұрғысынан, заңдылық немесе заңсыздық тұрғысынан бағалау.
1 Құқықтық реттеу заңдық жүйе арқылы жүзеге асырылатын қоғам-дық
қатынастарға нәтижелі түрде құқыктық ықпал етуді білдіреді құқықтық реттеу
әдістері бірыңғай сапалы қоғамдық қатынастарды реттеуді жүзеге асыратын
амал-тәсілдер ретінде ерекшеленеді. Құқықтық реттеудің негізгі әдістеріне
мыналар жатады:
1) императивтік (авторитарлық, өзара қатынасты берік ұстау, билік пен
бағыныштылық), мұны пайдаланған кезде бір тараптан билік жүргізуші субъект
регінде мемлекет, екінші тараптан — оның ерік-жігерін орындауға міндетті
құқықтың басқа субъектілері әрекет етеді;
2) диспозициялық (автономиялық, үйлестірушілік, тепе-теңдік), мұны
пайдаланған кезде өзара клісім негізінде субъектілер өз қалаулары бойынша
қққықтар мен міндетгерді белгілейді, өзгертеді және тоқтатады. Құқықдың
бастаулары деп материалдық тұрғыда қоғам өмірінің материалдық жағдайлары,
ғылыми тұрғыда— осы уақытқа дейін сақталып келген, заңдық нормалардан
тұратын тарихи құжаттар ұғынылады. Шартты-заңдық тұрғыда бұл құқық
нормаларын білдірудің сыртқы формасы. Құқық нармалары регінде: құқықтық
әдет-ғұрыптар, заңдық прецедент, нормалық келісім-шарт, нормативтік
құқықтық актілер ерекшеленеді. Құқықтық әдет-ғұрып дегеніміз — мемлекетпен
рұқсат етілген және қамтамасыз өтілген әдет-ғұрыптар. Заңдық процедент —
мемлекеттің нақтылы мәселе бойынша, осыған ұқсас мәселелер бойынша одан
кейінгі шешімдер үшін үлгі болған және құқық нормасы ретінде мойындалған
шешімі. Нормативтік келісім-шарт нормативтік құқықтық актілердің ерекше бір
түрі, ол екі жақтың келісімге келуі нәтижесінде құқықтық норма мазмұнына ие
болады. Нормативтік құқықтық акт— құкық нормалары мазмұнына ие, тиісті
мемлекеттік органның құжаты. Нормативтік құқықтық актілер заңдылықты және
заңға бағынышты болып ішінара екіге бөлінеді.
Құқық мемлекет сияқты, қоғам дамуының белгілі бір кезеңдегі өнімі болып
табылады. Жалпыға бірдей міндетті әлеуметтік нормалардың пайда болуы
белгілі бір әлеуметтік топ үшін нысандарға мүлік ету және пайдалану
мүмкіндігін қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты. Осылардың көмегі
арқылы аталған әлеуметтік толтың сұраныстары қанағаттандырылып, мүдделері
жүзеге асырылады. Құқықтың дамуы мемлекеттің дамуымен тығыз байланысты:
мемлекет белгілі бір кезеңде аса маңызды әлеуметтік нормаларды, оларды
құқықтық нормаларға айналдыра отырып, қамтамасыз етеді, сонымен бірге
құқықтың және нормаларын аныктау бойынша жұмыс жүргізеді.
Мемлекет жəне құқық теориясында осы уақытқа дейін мемлекет пен
құқықтың арақатынасы туралы басты екі бағыт орын алған.
Біріншісі – этатистік; бұл бағыт мемлекеттің құқыққа қара-ғанда
артықшылығын таниды, құқық мемлекеттің қызметінің өнімі, оның жалғасы
ретінде қарастырылады.
Екінші бағыт табиғи-құқықтық көзқарастар негізінде пайда болды жəне
құқықтың мемлекетке қарағанда артықшылығын бе-кітті. Алайда, аталған
мəселеге қатысты үшінші бағыт та бар, бұл ба-ғыт жоғарыда аталған екі
бағыттың көзқарастарын өзіне үйлестіре білген. Бұл теорияны жақтаушыларды
алғашқы орынның мемле-кет пен құқықтың қайсысына тиесілі екендігі
қызықтырмайды, олар мемлекет пен құқықтың бір-бірінсіз өмір сүре алмайтынды-
ғына, яғни, олардың арасында функционалдық байланыстың бар екендігіне назар
аударады. Бұл бағыт біржақтылықты болдырмау-ға, құқықтың мемлекетке не
беретінін түсінуге жəне мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі шынайы рөлін
анықтауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі рөлі мыналардан көрінеді:
1) құқықшығармашылық қызметті жүзеге асырудан. Тура мағынада бұл
мемлекеттің құқық нормаларын орнықтыратынын білдіреді;
2) тіккелей мемлекеттік емес сипаттағы нормаларды мемле-кеттің
санкциялауынан. Мысалы, мұсылман құқығының қалыпта-суы мемлекеттің
мұсылмандық доктрина нормаларын санкциялау-ымен сипатталды;
3) іс жүзінде қалыптасып қойған қатынастарды жүріс-тұрысты заңды
міндетті реттеуші ретінде тануынан. Мысалы, əдет құқығы осылай қалыптасады;
4) құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуден. Құқықты пай-даланудың
мемлекетсіз жүзеге асырылуы мүмкін емес;
5) мемлекет құқықты жəне құқықтық қатынастарды қорғауды қамтамасыз
етеді;
6) мемлекет құқықтың əлеуметтік кеңістікке таралуына жəр-демдеседі,
яғни, қоғамдық қатынастардың қатысушыларын құ-қыққа сəйкес əрекет жасауға
міндеттейді.
Құқықтың мемлекетке əсері мыналардан көрініс табады:
1) құқық мемлекеттің халықпен, жекелеген тұлғамен өзара қарым-
қатынастарына əсер етеді; мемлекет азаматтарға құқықтық талаптар шегінде
əсер етеді, ал азаматтар, өз кезегінде, мемле-кетке құқықтың көмегімен əсер
етеді;
2) құқық мемлекеттің қызметін заңдастырады, мемлекеттің қорғау жəне
мəжбүрлеу шараларының рұқсат етілуін қамтамасыз етеді;
3) құқық арқылы мемлекеттің қызметінің шектері, азаматтар-дың жеке
өміріне араласудың шектері анықталады;
4) құқық ұлттардың ерекше мүдделерін қамтамасыз етеді, осы арқылы
мемлекеттік биліктің ұлттармен қарым-қатынасына əсерін тигізеді;
5) құқықтық нысан мемлекеттік аппараттың қызметіне бақылау жүргізу
мүмкіндігін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттің халық алдындағы
жауапкершілікті əрекеттерінің заңды кепілдік-терін бекітеді;
6) құқық басқа мемлекеттермен, жалпы əлемдік қауымдас-тықпен байланыс
тілі рөлін атқарады.
Экономика – бұл өндірістік қатынастардың жиынтығы, нақты қоғамдағы
өндіріс тəсілдері. Саясат – бұл таптар, партиялар, ұлттар арасындағы билік
мəселесіне қатысты мемлекет пен халық ара-сындағы қатынастарға сипаттама
беретін қоғамды басқару өнері. Құқық – бұл мемлекетпен орнықтырылатын жəне
қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, жалпыға
міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.
Аталған түсініктердің өзара арақатынасына қатысты екі негізгі бағыт
бар. Бірінші бағытқа сəйкес, бұл түсініктердің арасында ешқайсысы
артықшылық сипатты иеленбейді. Қоғамдық қатынас-тардың, оның ішінде
өндірістік, құқықтық жəне саяси қатынас-тардың, дамуы мен əрекет етуінің
алғашқы факторлары болып адамдардың мүдделері табылады. Бұл жерде құқықтың
эконо-микадан басымдығы туралы айтуға болады. Мысалы, буржуа-зиялық
революциялар дəуірінде Батыс Еуропада алдымен заңдар қабылданатын, содан
кейін барып олардың негізінде жаңа эконо-микалық қатынастар қалыптасатын.
Алайда, кейбір кездері кері-сінше да болады: алдымен мүдделер жаңа
өндірістік қатынастарда жүзеге асырылып, содан кейін барып құқықта
бекітілуі мүмкін. Бұл жерде экономиканың құқықтан басымдығы жөнінде айтуға
болады. Ал саясат аталған екі құбылысты байланыстырушы болып табылады.
Екінші бағытқа сəйкес, экономика құқық пен саясатты анық-тайды. Құқық
пен саясат базиске тəуелді болып келеді. Алайда, бұл басымдық рөл тек ақыр
соңында ғана байқалады, себебі, құқық пен саясат экономикаға негізделе
отырып, өндірістік қаты-настардың дамуын ынталандыру немесе оларға кедергі
жасау арқылы оған кері əсер етуі де мүмкін. Саясат бұл жерде де құқық пен
экономиканы байланыстырушы болып табылады.
1.2 Адам және азаматты құқықтары мен бостандықтарының саралануы.
Қазақстан Республикасының Конституция бойынша адамның құқытары мен
бостандықтарының жалпы сипаттамасы
Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен
бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның озіне лайықты баламасы жоқ.
Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық
режимдердің орнауына алып кететінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең
жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның
мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше
назар аударылуы өте орынды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы
мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап,
қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын
қысқаша қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған қолданыстағы
Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен
сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен
табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен
қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген
мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі
мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі кезеңдерде бірсыпыра
факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен
бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет
пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді.
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдарының қабылдануына
орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары
мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң құқықтары мен
бостандық тары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі
келесі маңызды қадам-ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адам құқықтары мен
бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып,
бекітілуінің аса маңызды факт екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында
бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік
органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнән, мазмұны
мен қолданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер
мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген,
бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең
жоғарғы құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары
қоятынын білдіреді.
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары
мен бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат адамның дербестігін,
жеке-дара мүдделердің әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне
айналды. Мемлекет барлығын бақылаушы және барлығына қол сұғушы ұйымының
ролін атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда азаматтық қоғам орнатудың
маңызды алғышарты болып табылады. Нақ осы тұлғаның белгіленген дербестігі
оның қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті және қоғам мен мемлекеттің
проблемаларын шешуге қатысу үшін жағдайлар жасау егеменді Қазақстанда
азаматтық қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы.
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында
көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл
каталог жалпы халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде,
Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды
қорғаудың және кепілдік берудің нақты теханизмі бар. Аталған қағиданың
Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс
таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу,
әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған
жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске
кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсініледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді
қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді.
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға
негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол
сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің
талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да,
мемлекетте сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамнаң табиғи құқықтары деп
атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке
қарыздар емес. Ол ешуақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен
бостандықтар дерді деп бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік борышкермін
деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің құқықтары
мен бостандықтарының түйірлерімен пайдаланғандығы үшін кімге де, неге де
болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек адам
болғаны үшін ғана тиесілі.
Егер кісі өзінің қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны
туралы талап-арыз қоярда өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге
тиіс болса, адам құқықтарына байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ,
өйткені олар оған тумысынан тиесілі. Оның үстіне адам құқықтарының өзі
оларға негізделетін талаптар қою үшін жеткілікті негіз болып табылады.
Талап ету қабілеті-адам құқықтарының маңызды тұстарының бірі. Құқықсыз адам
өзінің өмірі, бостандығы мен әл-ауқаты тәуелді адамдарға жалынып-жалбарына
алады. Өтініш пен жалбарыну жағдайының тең еместігін білдіреді. Құл не
қызметші өтінеді, ерікті адам талап етеді. Талап ету-адамның қадір-
қасиетінің маңызды элементі. Қадір-қасиетін қорғау, өз кезегінде адам
құқықтарын қорғаудың негізгі қызметінің бірі болып табылады.
Адамның абсолюттік құқықтарының доктринасы батыстың табиғи-құқықтық
теориясы шеңберінде қалыптасты. Табиғи-құқықтық көзқарастардың шеңберінде
адам құқығының ажырамас, алып қоюға болмайтын абсолюттік сипаты сияқты
сипаттамалары өзара тығыз байланысты және бір-бірін қажет етеді. Бірақ
алған сипаттамалардың әрқайсысы адам құқықтарының түрліше тұстарына назар
аудартады.
Қазақстан жағдайында адамның ажырамас табиғи абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары доктринасының маңызы оның жеке адам мен биліктің арасындағы
қарым-қатынастардың жаңа өлшемдерін белгілеуде: ол адамның басымдылығын
бекітті.
2 бөлім. Қоғам мен мемлекет алдындағы заңдық міндеттеме және жауапкершілік
2.1 Жеке тұлғаның әлеуметтік және заңдық қорғаншылығы
Құқықтық мінез-қүлық әдебиеттерде өзінің жалпы түрінде заңдық
мағынасы бар жағымды және жағымсыз сипаттағы заңдық салдарға әкеледі деп
қарастырылады. Құқықтық мінез-қүлықтың белгілерін қарастырайық. Бірінші
және негізгі белгісі болып оның әлеуметтік мағынасы ескеріледі. Құқықтық
әрекет шеңберіне тек жағымды (пайдалы) немесе жағымсыз (зиянды) маңызды
әлеуметтік мағынасы бар адамадардың мінез-қүлқы енгізілетіні белгілі.
Құқықтық мінез-қүлықтың екінші белгісі — психологиялық. Ол әрқашан түлғаның
саласы мен еркінің бақылауында болады. Бұл белгі құқықтың өзінің
табиғатымен анықталады. Құқық тек өзінің еркі және орынды түсінігі бойынша
өрекет ететін түлғаның мінез-құлқын реттейді және оған әсер етеді. Үшінші
белгі — құқықтық мінез-қүлықтың анық белгіленуі. Бұл заңдық белгі және оның
субъектілерінің мінез-құлқы заңның белгілі бір шеңберімен шектелінеді.
Төртінші белгі — құқықтық мінез-құлықтың құқық қолданушы және құқық
қорғаушы органдары тұлғасында мемлекеттің бақылауында болуы. Құқыққа сай
мінез-құлық әлеуметтік, ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық
кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Ал құқыққа қарсы мінез-құлық үшін мемлекет
жағымсыз құқықтық салдар қарастырған. Бесінші белгі — құқықтық мінез-құлық
заңдық саладарға тартуы және тартуға қабілеттілігінен құрылған. Ол құқықтық
қатынастың пайда болу, өзгеру немесе тоқталуына және құқықтық жүйедегі
басқа элементтерге әсер етеді.
Құқықтық мінез-құлық құқыққа сай және құқыққа қайшы деп екі түрге
бөлінеді. Олардың арасындағы ортақшылық құқық сферасындағы ұқсас
субъектілердің мінез-құлқы. Сонымен қатар олар кейбір сипаттары бойынша
қарама-қайшы болып келеді. Біріншіден, егер құқыққа сай мінез-құлық
қоғамдық қатынастарды нығайтса, ал құқыққа қарсы мінез-құлық әлеуметтік
жүйені бұзады, әлсіретеді. Екіншіден, мінез-құлықтың психологиялық
белгілірі қарама-қайшы. Құқыққа сай мінез-құлық қоғам мүддесіне сай
келетін, оған қайшы келмейтін өз міндетін саналы түрде түсіну, қоғамдық
қажеттілік, жеке мүдделермен дөлелденеді. Құқыққа қайшы мінез-қүлық көп
жағдайда пайдакүнемділікпен, эгоистік және агрессивтік үмытылуымен
сипатталады. Үшіншіден, мінез-құлықтың заңдық сипаты әр — түрлі. Құқыққа
сай мінез-құлық әдетте рұқсат етуші немесе міндеттеуші нормаларымен
қарастырылса, ал құқыққа қайшы мінез-қүлық тиім салушы нормаларымен
қарастырылған. Құқыққа сай мінез-қүлық нормаларды сақтау немесе орындаумен
бекітіліп нормативтік болады; ал құқыққа қайшы мінез-құлық тиім салушы
немесе міндеттеуші нормаларды бұзып, нормаға қайшы болады. Төртіншіден,
мінез-құлыққа мемлекеттің әсерінің әр түрлі болуы. Мемлекет құқыққа сай
мінез-қүлықты жан-жақты қорғап, кепілдік береді. Мемлекет кінөлі тұлғаның
құқыққа қайшы мінез-құлық үшін жағымсыз салдар қарастырады.
Құқыққа сай мінез-құлық дегеніміз — бұл құқық нормаларында
қарастырылған және заңдық салдар ала жүретін, субъектілердің саласы мен
еркінің бақылауында болатын, жеке немес ұжымдық субъектілердің әлеуметтік
мағынадағы мінез-құлқы.
Азаматтардың мінез-құлқының басты түрі құқыққа сай мінез-құлық деп
саналады. Көпшілік жағдайда азаматтар адам және заңға сай әрекет етеді.
Жалпы азаматтардың қызметі құқықтық жүзеге асуымен байланысты болады. Ол
тиім салуды қарастырады, міндеттерді орындайды, құқықты тағайыңдалуы
бойынша пайдаланады. Конституция бойынша барлық азаматтар заң мен сот
алдында тең. Дегенмен, азаматтардың құқықтық қызметі біркелкі болмайды. Ол
көптеген факторларға байланысты: жас шамасынан, әлеуметтік жагдайынан,
қызығушылығынан, объективтік мүмкіншілігінен және т.б.
Азаматтардың мінез-құлқының басты себебі әлеуметтік тобтар мен
қоғамның толығымен қажеттілігі мен мүддесі, басқа тұлғалардың қажеттілігі
мен мүддесі болып табылады. Құқықтық мінез-құлықтың себептерін қалыптастыру
кезінде әрекет етуші субъектінің мүддесі мен басқа түлғаның мүддесінің,
сондай-ақ себебшінің қызметінің бастауының арасындагы байланыс сипатының
маңызы бар. Осы мүдденің екі түрі де көптеген немесе аздаған дәрежеде бір-
біріне сай келеді немесе қайшылыққа түседі. Көптеген жағдайда баланың
мүддесі ата-ананың мүддесіне айналады. Ұжым мүшесінің жеке мүддесі қоғамдық
мүддеден асып кетуі мүмкін.
Мінез-құлықтың қоғамдық және жеке себептері:
- қылықтың қоғамдық пайдалы идеясына көз жеткізу;
- қоғам алдындағы парыз, құқықтық міндет;
- кәсіби жауаптылық сезімі;
- қылықтың басқалар үшін пайдалы тәжірбиесі;
- стереотиптік, үйреншікті мінез-қүлық;
- конформизмдік, көпшілікке бағыну;
- заңдық және моральдық жауапкершіліктен қорқу;
- қылықты жасаудан жеке пайда көру;
- эгоистік мүдделер;
- құқыққа сай қүралдармен жүзеге асырылатын жағымсыз себептер
(өш алу, қызғаныш және т.б.)
Қоғамдық бағыттағы себептердің жоғарғы сатысы болып, қылықтың әлеуметтік
қүлдылығының күшіне байланысты, оның айналадағылар, туыстар мен жақындар,
қоғам үшін пайдалығына көз жеткізу болып табылады. Құқыққа сай мінез-
қүлықттарды жағымды баға беруге қиын себептер де тудырады. Өйткені,
себебтің сипаты мен қылықтың құқыққа сайлылығының арасынла қатаң
үйлесімділік жоқ. Бірақ, көпшілік жағдайларда жағымды себептер құқыққа сай
мінез-қүлық тудырса, ал жағымсыздар — құқыққа қайшы мінез-қүлық тудырады.
Әйтсе де бүл жалпы тәртібтің ерекшелігі бар. Оның пайда болуы себеп пен
қылықтың арасында тағы да бір түйіннің — жоспарлау мен шешім қабылдаудың
болуы. Ол әлеуметтік тиімді себептерді өзгертеді немесе, керісінше,
әлеуметтік зиянның орнын толтырады.
Мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Мемлекет және құқық теориясының қөзқарасы бойынша жеке тұлға, адам,
азамат ұғымы
1.1 Азаматтық, азамат және мемлекет
1.2 Адам және азаматты құқықтары мен бостандықтарының саралануы.
Қазақстан Республикасының Конституция бойынша адамның құқытары мен
бостандықтарының жалпы сипаттамасы
2 Қоғам мен мемлекет алдындағы заңдық міндеттеме және жауапкершілік
2.1 Жеке тұлғаның әлеуметтік және заңдық қорғаншылығы
2.2 Адам құқығынынң халықаралық қорғалуы. Адам құқығынынң Жалпы
декларациясы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Таңдап алынған тақырып қазіргі таңдағы мемлекет
тарапынан және әлемдегі болып жатқан құбылыстар, реформалар, дағдарыстар
тұрғысынан алғанда, мемлекеттің егеменді, саяси ұйым ретінде өз саясатын
толыққанды жүргізуі, әртүрлі сатыдағы мемлекеттік органдардағы қолданыстағы
заңнама мәселелерін, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің аяқ асты болмауы,
мемлекет пен жеке тұлғаның ара-қатынасын талқылауға арналған әртүрлі
деңгейдегі конференциялар, дөңгелек столдар, бұқаралық ақпарат
құралдарындағы әртүрлі кездесулер куә болатын мемлекеттік-құқықтық
құбылыстардың, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің және мемлекет пен жеке
тұлғаның ара-қатынасымен қызығушылық тудырады.
Курстық жұмыста мемлекеттің қазіргі кездегі ұғымын толық көлемде
ашып, оның белгілерін, функцияларын ашуға, құқықтың қазіргі кездегі
анықтамасына, мәніне, қызметіне сипаттама беріп, бірқатар мәселелерін ашып,
жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі, оның басымдылығын айқындап, мемлекет пен
жеке тұлғаның ара-қатынасын ашып көрсетуге ұмтылыс жасалады.
Мемлекет, құқық, жеке тұлға мәселелеріне арналған бірқатар
авторлардың, оның ішінде М.Т. Баймахановтың, Т.А. Ағдарбековтың, А.К.
Котовтың, ресей ғалымдары С.С. Алексеевтің, А.П. Бутенконың А.Б.
Венгеровтың, И.А. Ильиннің, Ж. Карбонньенің, Р.З. Лившицтың, А.В.
Мальконың, Г.Ф. Шершеневичтың, Л.С. Явичтың, Ю. А. Тихомировтың
еңбектеріне талдау жасалып, сарапталады.
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде,
құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат
құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы
әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен,
мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке
келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген
әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық
қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық,
тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты
олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін
емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын
көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатысында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік
маңызды реттеутісі, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік
аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты
(қоғамдық қатынастарды); в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық
процесстерге қатынасушылардың белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына
байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы
(саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті
адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің
бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды
қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына
жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады [1].
Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз әрекет
жасап, жалпы белгілерге (жасы, есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы
белгіллеріне) сай әрекет етеді.
1 бөлім. Мемлекет және құқық теориясының қөзқарасы бойынша жеке тұлға,
адам, азамат ұғымы
1.1 Азаматтық, азамат және мемлекет
Конституциялық құқық жүйесінде азаматтық институт маңызды орын алады.
Бұл институт Қазақстан Республикасының ІІ бөлімінде конституциялық түрде
бекітілді. Азаматтықпен байланысты қатынастар Қазақстан Республикасының
азаматтығы туралы 1991.20.12. Заңмен, ҚР Президентінің 1995.03.10. заң
күші бар жарлығымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен реттеледі.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы Қазақстан Республикасы
азаматтығына анықтама бермейді.
Азаматтық ұғымы ҚР азаматтығы туралы заңның преамбуласында
клтірілген. Азаматтыққа тұлғаның құқықтарымен бостандықтарының жиынтығын
білдіретін, мемлекетпен арадағы тұрақты саяси құқықтық байланыс мемлекеттің
аталған тұлғаны өз азаматы ретінде заңды түрде тануына негізделеді және
оған тұрғылықты жеріне қарамастан мемлекеттік билікті таратудан көрініс
табады. Мемлекет өз азаматтарының мүдделерін ел аумағынан тыс жерлерде де
қорғауға міндетті. Өйткені азамат мемлекеттің қамқорлығында болуына
байланысты, тіпті республикадан тыс жерлерде жүрседе одан міндеттерді
орындауды талап ете алады.
Тұлға мен мемлекет арасындағы азаматтық қатынастар оның аумағында
тұруына, мемлекеттік билікке бағынуға, құқықтар мен бостандықтарға ие
болуға байланысты емес, тұлға мен мемлекет арасында болатын, азаматтықтың
мазмұнын құрайтын ерекше, тұрақты саяси құқықтық байланыстардың әсерініен
пайда болады. Мемлекет өз азаматтарының мүдделерін, азаматтықтың алынуы
және тоқтатылуы негіздері мен тәртібін заңдылықты бекіте отырып, өзі
белгілейді. Бұл халықаралық құқықтық нормалармен, соның ішінде 1930 жылғы
Гаага конференциясында қабылданған көп жақты конвенциямен танылған.
Азаматтыққа тұруц жағдайы тиісті құжаттармен (ҚР азаматтарының құжаттары,
туу туралы куәлік, төлқұжатта балалары туралы жазу) заңдылықты бекітіледі.
Сонымен қоса мемлекет өз азаматтарының туу және өлімі сияқты азаматтық хал
актілерін тіркейді. Қазақстан Республикасы азаматы мен мемлекет арасындағы
құқықтық қатынастар туған сәтен пайда болып, азаматтың өліміне не Қазақстан
Республикасының азаматтығын тоқтатуға байланысты аяқталады. Бұл
азаматтықтың тұрақты және орнықты сипатына куә болады.
Бұл құқықтық мемлекеттің дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси
билікті шектеудің өзінше бір тəсілі, ол сасяи биліктің иесі ретін-дегі
мемлекет пен оны жүзеге асырудың қатысушысы ретіндегі азаматтың арасындағы
қарым-қатынастардың адамгершілік-заңды бастамаларын көрсетеді. Қоғам мен
тұлғаның бостандығын заң-шығарушылық нысанда бекіте отырып, мемлекет өз
шешімдері мен əрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол
өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттер-мен қарым-
қатынастарындағы əділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін міндеттемелерді
өз мойнына алуы тиіс.
Құқыққа бағына отырып, мемлекеттік органдар ондағы ере-желерді бұза
алмайды жəне осы міндеттерді орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады.
Заңның мемлекеттік билік үшін мін-деттілігі əкімшіліктік қателіктерді
болдырмауға бағытталған ке-пілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі. Оларға
Үкіметтің өкілдік органдардың алдындағы жауапкершілігі, мемлекеттің кез-
келген деңгейдегі лауазымды тұлғаларының нақты бір тұлғалардың құ-қықтары
мен бостандықтарын бұзғандығы, билікті асыра пайда-ланғаны, қызметтік
жағдайын асыра пайдаланғаны үшін тəртіптік, азаматтық-құқықтық жəне
қылмыстық жауапкершілігі, импичмент жəне т.б. жатады.
Жалпы қауымның мемлекеттік құрылымдардың өз міндеттерін орындауды
бақылауының нысандары болып референдумдар, де-путтардың сайлаушылар алдында
есеп беруі жəне т.б. табылады.
Тұлғаның мемлекет алдындағы жауапкершілігі де дəл осы құ-қықтық
бастамалар негізделеді. Мемлекеттік мəжбүрлеуді қол-дану құқықтық сипатта
болуы, ол тұлғаның бостандығын бұзбауы жəне жасалған құқықбұзушылықтың
ауырлығына сай болуы тиіс. Сонымен, мемлекет пен тұлғаның арасындағы қарым-
қатынастар өзара жауапкершіліктің негізінде жүзеге асырылуы тиіс
Тұлғаның құқықтық мəртебесі – бұл субъектінің қоғамда заңды түрде
бекітілген жағдайы. Құқықтық мəртебе тұлғаның іс жүзіндегі (əлеуметтік)
мəртебесін, оның қоғамдағы нақты жағ-дайын бекітеді. Құқықтық мəртебе
дегеніміз субъектілердің құ-қықтары мен міндеттерінің, сонымен қатар,
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз əлеуметтік рөлдерін
орындауға бағытталған өкілеттіктерінің конституция мен заңнамада танылған
жиынтығы.
Құқықтар мен міндеттер құқықтық мəртебенің негізін құрайды. Құқықтық
мəртебенің құрылымы төмендегідей элементтерден құралған:
- құқықтар мен міндеттер;
- заңды мүдделер;
- құқықсубъектілік;
- азаматтық;
- заңды жауапкершілік;
- құқықтық қағидалар.
Құқықтық мəртебе жалпы, арнайы жəне жеке-дара болып бө-лінеді. Жалпы
мəртебе – бұл тұлғаның мемлекет азаматы ретіндегі Конституцияда бекітілген
мəртебесі. Ол барлық азаматтар үшін бірдей болып табылады. Арнайы мəртебе
азаматтардың белгілі бір санаттарының (студенттердің, соғысқа
қатысушылардың, зейнет-керлердің жəне т.б.) жағдайының ерекшеліктерін
бекітеді, олар-дың арнайы функцияларды жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Жеке-дара мəртебе жекелеген тұлғаның ерекшеліктерін (жыныс, жас,
отбасы жағдайы, лауазым жəне т.б.) көрсетеді жəне тұлғаның жеке
дараландырылған құқықтары мен міндеттерін білдіреді. Тұлғаның құқықтық
дәрежесі әрекет ететін құқықтың барлық салаларының нормаларында көрсетілген
адам мен азаматтың құқығының бүкіл жиынтығымен анықталады. Тұлғаның
құқықтық дәрежесінің негізі бүкіл құқық пен еркіндіктің аздаған бөлігін
құрайтын, конституциямен бекітілген құқығы мен еркіндігін қамтиды. Неге бір
құқық конституциямен бекітіледі, ал басқалары ағымдағы заңмен
бекітілетінділігінің келесі себептерін көрсетуге болады.
Сол құқық пен еркіндіктің адам мен қоғам үшін мәні: Конституция жеке
адам үшін, сондай-ақ толығымен қоғам үшін өмірлік маңызды және неғұрлым
әлеуметтік маңызды құқықтар мен еркіндіктерді бекітеді. Сондықтан негізгі
құқықтар мен еркіндіктер мемлекетпен тек қана танылмайды, сонымен бірге
оның өмір сүруіндегі қажетті шарт ретінде қорғанылады.
ҚР Конституциясының 12 бабында көрсетілген, адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды. Дәл осы тұрғыдағы құқықтар конституцияда
бекітіледі.
Негізгі еркіндіктер мен құқықтарға ерекше заңдық қасиет тән:
а) конституциялық құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның құқықтық
дәрежесінің ядросын құрайды және басқа құқық салаларында бекітілген барлық
құқықтың негізінде болады;
б) әрбір адам мен азаматқа негізгі құқықтар мен еркіндктер бекітіледі.
Барлық басқа ( негізгі емес) құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның әртүрлі
дәрежені иеленуімен байланысты (жұмысшылар мен қызметшілердің, мүлік
иелерінің, тұрғын үйді иеленушілер және т.б.)
в) негізгі құқық, еркіндік пен міндеттердің негізгі сипаты олардың
жалпыға бірдейлілігі. Олар тең және бәрі үшін түгелімен ортақ, сәйкесінше
әр адам немесе әр азамат үшін. Мемлекеттің қандай да бір құқықты негізгі
деп тануы оның барлығымен жүзеге асырылу мүмкіндігінен туындайды.
г) ҚР азаматтарының негізгі еркіндіктері мен құқықтары басқа құқықтар
мен міндеттердің пайда болу негізінен ерекшеленеді. Жалғыз мұндай негіз ҚР
азаматтығында болу болып табылады. Негізгі құқықтар мен еркіндіктер
тұлғаның мемлекетпен байланысын, оның азамат ретіндегі дәрежесін көрсетеді;
д) ҚР азаматының негізгі құқықтары мен еркіндіктерін азамат өзін еркін
білдіру бойынша иелене алмайды және айырылмайды. Олар оған азаматтықтың
күшімен келеді, құқықтық дәрежеден бөлінбейді және тек азаматтықты
жоғалтқан кезде ғана жоғалтуы мүмкін.
е) негізгі құқықтар мен еркіндіктер оларды жүзеге асыру механизмімен
ерекшеленеді. Басқа құқықтар мен азаматтың нақты құқықтық қатынастарға
қатысуы арқылы оның құқықтық қабілеттілігін жүзеге асыру процессінде адам
мен азаматтың игілігі болуы мүмкін. Негізгі құқықтар нақты сферада кез-
келген құқықтық қатынастың алғы шарты ретінде және әр бір құқықтық
қатынасқа қатысушының тұрақты ажырамас құқығы болады.
ж) негізгі құқықтар, еркіндіктер мен міндеттердің басты сипаты олардың
бекітілуінің ерекше заңдық формасы, олар жоғарғы заңдық күші бар
мемлекеттің құқықтық актісі – Конституцияда жазылған.
Жоғарыда көрсетілген белгілер адам және азаматтық негізгі құқығы мен
еркіндігін сипаттайды. Оған төмендегідей тұжырым жасауға болады.
Адам мен азаматтың конституциялық (негізгі) құқықтары мен еркіндіктері
– бұл оған тумысынан немесе азаматтық күшіне сәйкес берілетін, мемлекетпен
қорғанатын және тұлғаның құқықтық дәрежесінің ядросын құрайтын, оның
ажырамас құқығы мен еркіндігі. Адам құқығы – бұл адам өмірге келген соң ие
болатын және оның белгілі бір мемлекетке қатыстылығына байланысты емес өмір
сүру, еркіндік пен құқығына жеке қол сұғылмау сияқты табиғи ажырамас
құқықтар мен еркіндіктердің жиынтығы.
Азаматтық құқығы – бұл тұлғаға тек мемлекетке қатыстылығының күшіне
байланысты бекітілетін құқықтар мен еркіндіктер.
ҚР Конституциясының 2 бөлімі адам мен азаматтың құқығы мен еркіндігіне
арналған, олардың басым бөлігі нақты құқықтар мен еркіндіктерді қамтып 29
бабтан тұрады. Олар логикалық негізі бар қарапайым емес нақты бір жүйенің
жиынтығын көрсетеді.
Нақты жүйе адам мен азаматтың өміріне қатысты құқық пен еркіндіктің
өзіне тән ерекшелік сипатын көрсетеді.
Бұл белгінің негізінде конституциялық құқықтар мен еркіндіктерді үш
топқа бөлу қарастырылады: жеке; әлеуметтік-экономикалық; саяси.
1. Жеке бас құқығы мен еркіндіктері іс-жүзінде әрбір адамның жеке
құқығы болып есептеледі, оның тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы
барына ешқандай қатысы жоқ. Бұл құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол
құқық оған туылған кезінен бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып
есептелетін құқықтарға адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке
басы өмірімен байланысты көрінеді. Негізгі адам құқықтары болып: өмір сүру
құқығы (15 бап), жеке басының бостандығы құқығы (16 бап), мемлекеттің оның
жеке басының ар-намысын қорғауы құқығы (17 бап), жеке өмірі, телефон
байланысы, хат жазу құпиясы құқықтары болып бөлінеді.
2. Саяси құқық пен еркіндік – бұл тек мемлекеттің азаматтарына
берілетін және оларға елдің қоғамдық және саяси өміріне қатысуға мүмкіндік
беретін конституциялық құқықтар мен еркіндіктердің бір тобы.
Саяси құқықтар мен еркіндіктер мемлекет азаматтығын алумен тығыз
байланысты болады. Оған жататындар: бірлесу бостандығы (23 бап),
мемлекеттік істергі қатысу мен басқару құқықтары (33 бап), бейбіт түрде
жиналу, соның ішінде қарусыз жиналу құқығы, жиналыстар мен митинглер,
шерулер ұйымдастыру құқығы (32 бап).
3. Адам мен азаматтың негізгі құқығы мен еркіндігінің ерекше тобын
әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар құрайды. Олар жеке меншік
құқығы(26 бап), еңбек қатынастары, демалыс салалары (24 бап), денсаулық
сақтау (29 бап), білім алу (30 бап), әлеуметтік қамтамасыз ету (28 бап)
қоршаған ортаны қорғау саласы (31 бап) сияқты адам өмірінің маңызды
сферасына қатысты және тұлғаның материалдық, рухани және басқа әлеуметтік
мақсаттағы сұранысын қамтамасыз етеді.
Құқық дегеніміз — мемлекет белгілеген немесе санкциялаған жал-пыға
бірдей міндетті мінез-құлық ережелерінің (нормаларының) жүйесі, олар арқылы
қоғам мен жеке тулғалардың аса маңызды мүдделері жүзеге асырылады.Құқықты
анықтаудың нормативтік және кең ауқымды амал-тәсілдері бар.
Нормативтік амал-тәсілдер тұрғысынан құқықты анықтағанда аса маңызды
белгілер ретінде мыналар ерекшеленеді: құқық нормала-рының мемлекеттік-
ерікті, нормативтік, шартты анықталған және биліктік сипаттары.
Кең ауқымды амал-тәсілдер тұрғысынан құқықты анықтаған кезде аса маңызды
белгілер ретінде мыналар ерекшеленеді: міндетті мінез-құлық ережелерінің
өзара пайдалылығы, олардың әділдігі; құқықтық қатынастарға құқық ұғымына
әлі шартты түрде бекітілмеген нормаларды енгізу, қолдану; құқық пен
заңдарды бөлу.
Құқық қоғамдық қатынастарды реттеу мен тәртіпке келтіруде маңызды рөл
атқарады. Құқық қағидаттары — оның мән-маңызын айқындайтын және білдіретін
негізгі бастаулар. Құқықтың негізгі қағидаттарына: құқық теңдігі, құқықтар
мен міндеттердің бірлігі, гуманизм, әлеуметтік әділеттілік, демократизм
жатады.
Құқық функциясы дегеніміз қоғамдық қатынастарға құқықтың ықпал етуінің
негізгі бағыттары. Құқық; функциялары ішінара ішкі және сыртқы болып екіге
бөлінеді. Ішкі (жалпы) функцияларға мыналар жатады: саяси-экономикалық,
әлеуметтік, тәрбиелік. Сыртқыларға (заңдық) мыналар жатады: реттеуші және
қорғаушы. Құқықтың реттеушілік функциясы арқылы мінез-құлық ережелері
белгіленеді және олардың жүзеге асырылуы үйлестіріледі. Құқықтың
қорғаушылық функциялары аса маңызды қоғамдық қатынастарды қорғауға
(сақтауға) бағытталады. Қорғаушылық функциялары негізінде ең алдымен мінез-
құлықтық рұқсат етілмейтін ережелер жатады корпоративтік нормалар, әдет-
ғұрыптар, құқық нормалары және мінез-құлықтың басқа да ережелері
ерекшеленеді. Морал нормалары дегеніміз — ізгілік пен зұлымдық, әділет пен
әділетсіздік, ар-ождан және т.б. тұрғысынан алып қарағанда қоғамда
қалыптасқан мінез-құлық ережелері. Корпоратмвтік нормалар дегеніміз —
мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған шешімдерде, ережелерде және басқа
құжаттарда белгіленген мінез-құлық ережелері. Әдет-ғұрыптар — тұрғындардың
етене тұрмыстық сұраныстары болып келетін және көп рет қайталануы себепті
қалыптасып кеткен мінез-құлық ережелері. Құқық нормаларын барлық басқа
әлеуметтік нормалардан мыналар ерекшелейді: нормативтік құқықтық акт
түріндегі шартты анықтылықтығы; мемлекеттің мәжбүр етушілік күшімен
қамтамасыз етілген әлеуметтік қатынастардың барлық субъектілері үшін
жалпыға бірдей міндеттілік; мінез-құлықты құқықтылық немесе құқықсыздық
тұрғысынан, заңдылық немесе заңсыздық тұрғысынан бағалау.
1 Құқықтық реттеу заңдық жүйе арқылы жүзеге асырылатын қоғам-дық
қатынастарға нәтижелі түрде құқыктық ықпал етуді білдіреді құқықтық реттеу
әдістері бірыңғай сапалы қоғамдық қатынастарды реттеуді жүзеге асыратын
амал-тәсілдер ретінде ерекшеленеді. Құқықтық реттеудің негізгі әдістеріне
мыналар жатады:
1) императивтік (авторитарлық, өзара қатынасты берік ұстау, билік пен
бағыныштылық), мұны пайдаланған кезде бір тараптан билік жүргізуші субъект
регінде мемлекет, екінші тараптан — оның ерік-жігерін орындауға міндетті
құқықтың басқа субъектілері әрекет етеді;
2) диспозициялық (автономиялық, үйлестірушілік, тепе-теңдік), мұны
пайдаланған кезде өзара клісім негізінде субъектілер өз қалаулары бойынша
қққықтар мен міндетгерді белгілейді, өзгертеді және тоқтатады. Құқықдың
бастаулары деп материалдық тұрғыда қоғам өмірінің материалдық жағдайлары,
ғылыми тұрғыда— осы уақытқа дейін сақталып келген, заңдық нормалардан
тұратын тарихи құжаттар ұғынылады. Шартты-заңдық тұрғыда бұл құқық
нормаларын білдірудің сыртқы формасы. Құқық нармалары регінде: құқықтық
әдет-ғұрыптар, заңдық прецедент, нормалық келісім-шарт, нормативтік
құқықтық актілер ерекшеленеді. Құқықтық әдет-ғұрып дегеніміз — мемлекетпен
рұқсат етілген және қамтамасыз өтілген әдет-ғұрыптар. Заңдық процедент —
мемлекеттің нақтылы мәселе бойынша, осыған ұқсас мәселелер бойынша одан
кейінгі шешімдер үшін үлгі болған және құқық нормасы ретінде мойындалған
шешімі. Нормативтік келісім-шарт нормативтік құқықтық актілердің ерекше бір
түрі, ол екі жақтың келісімге келуі нәтижесінде құқықтық норма мазмұнына ие
болады. Нормативтік құқықтық акт— құкық нормалары мазмұнына ие, тиісті
мемлекеттік органның құжаты. Нормативтік құқықтық актілер заңдылықты және
заңға бағынышты болып ішінара екіге бөлінеді.
Құқық мемлекет сияқты, қоғам дамуының белгілі бір кезеңдегі өнімі болып
табылады. Жалпыға бірдей міндетті әлеуметтік нормалардың пайда болуы
белгілі бір әлеуметтік топ үшін нысандарға мүлік ету және пайдалану
мүмкіндігін қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты. Осылардың көмегі
арқылы аталған әлеуметтік толтың сұраныстары қанағаттандырылып, мүдделері
жүзеге асырылады. Құқықтың дамуы мемлекеттің дамуымен тығыз байланысты:
мемлекет белгілі бір кезеңде аса маңызды әлеуметтік нормаларды, оларды
құқықтық нормаларға айналдыра отырып, қамтамасыз етеді, сонымен бірге
құқықтың және нормаларын аныктау бойынша жұмыс жүргізеді.
Мемлекет жəне құқық теориясында осы уақытқа дейін мемлекет пен
құқықтың арақатынасы туралы басты екі бағыт орын алған.
Біріншісі – этатистік; бұл бағыт мемлекеттің құқыққа қара-ғанда
артықшылығын таниды, құқық мемлекеттің қызметінің өнімі, оның жалғасы
ретінде қарастырылады.
Екінші бағыт табиғи-құқықтық көзқарастар негізінде пайда болды жəне
құқықтың мемлекетке қарағанда артықшылығын бе-кітті. Алайда, аталған
мəселеге қатысты үшінші бағыт та бар, бұл ба-ғыт жоғарыда аталған екі
бағыттың көзқарастарын өзіне үйлестіре білген. Бұл теорияны жақтаушыларды
алғашқы орынның мемле-кет пен құқықтың қайсысына тиесілі екендігі
қызықтырмайды, олар мемлекет пен құқықтың бір-бірінсіз өмір сүре алмайтынды-
ғына, яғни, олардың арасында функционалдық байланыстың бар екендігіне назар
аударады. Бұл бағыт біржақтылықты болдырмау-ға, құқықтың мемлекетке не
беретінін түсінуге жəне мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі шынайы рөлін
анықтауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі рөлі мыналардан көрінеді:
1) құқықшығармашылық қызметті жүзеге асырудан. Тура мағынада бұл
мемлекеттің құқық нормаларын орнықтыратынын білдіреді;
2) тіккелей мемлекеттік емес сипаттағы нормаларды мемле-кеттің
санкциялауынан. Мысалы, мұсылман құқығының қалыпта-суы мемлекеттің
мұсылмандық доктрина нормаларын санкциялау-ымен сипатталды;
3) іс жүзінде қалыптасып қойған қатынастарды жүріс-тұрысты заңды
міндетті реттеуші ретінде тануынан. Мысалы, əдет құқығы осылай қалыптасады;
4) құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуден. Құқықты пай-даланудың
мемлекетсіз жүзеге асырылуы мүмкін емес;
5) мемлекет құқықты жəне құқықтық қатынастарды қорғауды қамтамасыз
етеді;
6) мемлекет құқықтың əлеуметтік кеңістікке таралуына жəр-демдеседі,
яғни, қоғамдық қатынастардың қатысушыларын құ-қыққа сəйкес əрекет жасауға
міндеттейді.
Құқықтың мемлекетке əсері мыналардан көрініс табады:
1) құқық мемлекеттің халықпен, жекелеген тұлғамен өзара қарым-
қатынастарына əсер етеді; мемлекет азаматтарға құқықтық талаптар шегінде
əсер етеді, ал азаматтар, өз кезегінде, мемле-кетке құқықтың көмегімен əсер
етеді;
2) құқық мемлекеттің қызметін заңдастырады, мемлекеттің қорғау жəне
мəжбүрлеу шараларының рұқсат етілуін қамтамасыз етеді;
3) құқық арқылы мемлекеттің қызметінің шектері, азаматтар-дың жеке
өміріне араласудың шектері анықталады;
4) құқық ұлттардың ерекше мүдделерін қамтамасыз етеді, осы арқылы
мемлекеттік биліктің ұлттармен қарым-қатынасына əсерін тигізеді;
5) құқықтық нысан мемлекеттік аппараттың қызметіне бақылау жүргізу
мүмкіндігін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттің халық алдындағы
жауапкершілікті əрекеттерінің заңды кепілдік-терін бекітеді;
6) құқық басқа мемлекеттермен, жалпы əлемдік қауымдас-тықпен байланыс
тілі рөлін атқарады.
Экономика – бұл өндірістік қатынастардың жиынтығы, нақты қоғамдағы
өндіріс тəсілдері. Саясат – бұл таптар, партиялар, ұлттар арасындағы билік
мəселесіне қатысты мемлекет пен халық ара-сындағы қатынастарға сипаттама
беретін қоғамды басқару өнері. Құқық – бұл мемлекетпен орнықтырылатын жəне
қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, жалпыға
міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.
Аталған түсініктердің өзара арақатынасына қатысты екі негізгі бағыт
бар. Бірінші бағытқа сəйкес, бұл түсініктердің арасында ешқайсысы
артықшылық сипатты иеленбейді. Қоғамдық қатынас-тардың, оның ішінде
өндірістік, құқықтық жəне саяси қатынас-тардың, дамуы мен əрекет етуінің
алғашқы факторлары болып адамдардың мүдделері табылады. Бұл жерде құқықтың
эконо-микадан басымдығы туралы айтуға болады. Мысалы, буржуа-зиялық
революциялар дəуірінде Батыс Еуропада алдымен заңдар қабылданатын, содан
кейін барып олардың негізінде жаңа эконо-микалық қатынастар қалыптасатын.
Алайда, кейбір кездері кері-сінше да болады: алдымен мүдделер жаңа
өндірістік қатынастарда жүзеге асырылып, содан кейін барып құқықта
бекітілуі мүмкін. Бұл жерде экономиканың құқықтан басымдығы жөнінде айтуға
болады. Ал саясат аталған екі құбылысты байланыстырушы болып табылады.
Екінші бағытқа сəйкес, экономика құқық пен саясатты анық-тайды. Құқық
пен саясат базиске тəуелді болып келеді. Алайда, бұл басымдық рөл тек ақыр
соңында ғана байқалады, себебі, құқық пен саясат экономикаға негізделе
отырып, өндірістік қаты-настардың дамуын ынталандыру немесе оларға кедергі
жасау арқылы оған кері əсер етуі де мүмкін. Саясат бұл жерде де құқық пен
экономиканы байланыстырушы болып табылады.
1.2 Адам және азаматты құқықтары мен бостандықтарының саралануы.
Қазақстан Республикасының Конституция бойынша адамның құқытары мен
бостандықтарының жалпы сипаттамасы
Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен
бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның озіне лайықты баламасы жоқ.
Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық
режимдердің орнауына алып кететінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең
жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның
мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше
назар аударылуы өте орынды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы
мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап,
қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын
қысқаша қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған қолданыстағы
Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен
сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен
табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен
қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген
мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі
мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі кезеңдерде бірсыпыра
факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен
бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет
пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді.
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдарының қабылдануына
орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары
мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң құқықтары мен
бостандық тары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі
келесі маңызды қадам-ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адам құқықтары мен
бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып,
бекітілуінің аса маңызды факт екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында
бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік
органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнән, мазмұны
мен қолданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер
мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген,
бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең
жоғарғы құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары
қоятынын білдіреді.
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары
мен бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат адамның дербестігін,
жеке-дара мүдделердің әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне
айналды. Мемлекет барлығын бақылаушы және барлығына қол сұғушы ұйымының
ролін атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда азаматтық қоғам орнатудың
маңызды алғышарты болып табылады. Нақ осы тұлғаның белгіленген дербестігі
оның қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті және қоғам мен мемлекеттің
проблемаларын шешуге қатысу үшін жағдайлар жасау егеменді Қазақстанда
азаматтық қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы.
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында
көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл
каталог жалпы халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде,
Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды
қорғаудың және кепілдік берудің нақты теханизмі бар. Аталған қағиданың
Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс
таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу,
әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған
жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске
кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсініледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді
қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді.
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға
негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол
сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің
талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да,
мемлекетте сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамнаң табиғи құқықтары деп
атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке
қарыздар емес. Ол ешуақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен
бостандықтар дерді деп бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік борышкермін
деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің құқықтары
мен бостандықтарының түйірлерімен пайдаланғандығы үшін кімге де, неге де
болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек адам
болғаны үшін ғана тиесілі.
Егер кісі өзінің қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны
туралы талап-арыз қоярда өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге
тиіс болса, адам құқықтарына байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ,
өйткені олар оған тумысынан тиесілі. Оның үстіне адам құқықтарының өзі
оларға негізделетін талаптар қою үшін жеткілікті негіз болып табылады.
Талап ету қабілеті-адам құқықтарының маңызды тұстарының бірі. Құқықсыз адам
өзінің өмірі, бостандығы мен әл-ауқаты тәуелді адамдарға жалынып-жалбарына
алады. Өтініш пен жалбарыну жағдайының тең еместігін білдіреді. Құл не
қызметші өтінеді, ерікті адам талап етеді. Талап ету-адамның қадір-
қасиетінің маңызды элементі. Қадір-қасиетін қорғау, өз кезегінде адам
құқықтарын қорғаудың негізгі қызметінің бірі болып табылады.
Адамның абсолюттік құқықтарының доктринасы батыстың табиғи-құқықтық
теориясы шеңберінде қалыптасты. Табиғи-құқықтық көзқарастардың шеңберінде
адам құқығының ажырамас, алып қоюға болмайтын абсолюттік сипаты сияқты
сипаттамалары өзара тығыз байланысты және бір-бірін қажет етеді. Бірақ
алған сипаттамалардың әрқайсысы адам құқықтарының түрліше тұстарына назар
аудартады.
Қазақстан жағдайында адамның ажырамас табиғи абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары доктринасының маңызы оның жеке адам мен биліктің арасындағы
қарым-қатынастардың жаңа өлшемдерін белгілеуде: ол адамның басымдылығын
бекітті.
2 бөлім. Қоғам мен мемлекет алдындағы заңдық міндеттеме және жауапкершілік
2.1 Жеке тұлғаның әлеуметтік және заңдық қорғаншылығы
Құқықтық мінез-қүлық әдебиеттерде өзінің жалпы түрінде заңдық
мағынасы бар жағымды және жағымсыз сипаттағы заңдық салдарға әкеледі деп
қарастырылады. Құқықтық мінез-қүлықтың белгілерін қарастырайық. Бірінші
және негізгі белгісі болып оның әлеуметтік мағынасы ескеріледі. Құқықтық
әрекет шеңберіне тек жағымды (пайдалы) немесе жағымсыз (зиянды) маңызды
әлеуметтік мағынасы бар адамадардың мінез-қүлқы енгізілетіні белгілі.
Құқықтық мінез-қүлықтың екінші белгісі — психологиялық. Ол әрқашан түлғаның
саласы мен еркінің бақылауында болады. Бұл белгі құқықтың өзінің
табиғатымен анықталады. Құқық тек өзінің еркі және орынды түсінігі бойынша
өрекет ететін түлғаның мінез-құлқын реттейді және оған әсер етеді. Үшінші
белгі — құқықтық мінез-қүлықтың анық белгіленуі. Бұл заңдық белгі және оның
субъектілерінің мінез-құлқы заңның белгілі бір шеңберімен шектелінеді.
Төртінші белгі — құқықтық мінез-құлықтың құқық қолданушы және құқық
қорғаушы органдары тұлғасында мемлекеттің бақылауында болуы. Құқыққа сай
мінез-құлық әлеуметтік, ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық
кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Ал құқыққа қарсы мінез-құлық үшін мемлекет
жағымсыз құқықтық салдар қарастырған. Бесінші белгі — құқықтық мінез-құлық
заңдық саладарға тартуы және тартуға қабілеттілігінен құрылған. Ол құқықтық
қатынастың пайда болу, өзгеру немесе тоқталуына және құқықтық жүйедегі
басқа элементтерге әсер етеді.
Құқықтық мінез-құлық құқыққа сай және құқыққа қайшы деп екі түрге
бөлінеді. Олардың арасындағы ортақшылық құқық сферасындағы ұқсас
субъектілердің мінез-құлқы. Сонымен қатар олар кейбір сипаттары бойынша
қарама-қайшы болып келеді. Біріншіден, егер құқыққа сай мінез-құлық
қоғамдық қатынастарды нығайтса, ал құқыққа қарсы мінез-құлық әлеуметтік
жүйені бұзады, әлсіретеді. Екіншіден, мінез-құлықтың психологиялық
белгілірі қарама-қайшы. Құқыққа сай мінез-құлық қоғам мүддесіне сай
келетін, оған қайшы келмейтін өз міндетін саналы түрде түсіну, қоғамдық
қажеттілік, жеке мүдделермен дөлелденеді. Құқыққа қайшы мінез-қүлық көп
жағдайда пайдакүнемділікпен, эгоистік және агрессивтік үмытылуымен
сипатталады. Үшіншіден, мінез-құлықтың заңдық сипаты әр — түрлі. Құқыққа
сай мінез-құлық әдетте рұқсат етуші немесе міндеттеуші нормаларымен
қарастырылса, ал құқыққа қайшы мінез-қүлық тиім салушы нормаларымен
қарастырылған. Құқыққа сай мінез-қүлық нормаларды сақтау немесе орындаумен
бекітіліп нормативтік болады; ал құқыққа қайшы мінез-құлық тиім салушы
немесе міндеттеуші нормаларды бұзып, нормаға қайшы болады. Төртіншіден,
мінез-құлыққа мемлекеттің әсерінің әр түрлі болуы. Мемлекет құқыққа сай
мінез-қүлықты жан-жақты қорғап, кепілдік береді. Мемлекет кінөлі тұлғаның
құқыққа қайшы мінез-құлық үшін жағымсыз салдар қарастырады.
Құқыққа сай мінез-құлық дегеніміз — бұл құқық нормаларында
қарастырылған және заңдық салдар ала жүретін, субъектілердің саласы мен
еркінің бақылауында болатын, жеке немес ұжымдық субъектілердің әлеуметтік
мағынадағы мінез-құлқы.
Азаматтардың мінез-құлқының басты түрі құқыққа сай мінез-құлық деп
саналады. Көпшілік жағдайда азаматтар адам және заңға сай әрекет етеді.
Жалпы азаматтардың қызметі құқықтық жүзеге асуымен байланысты болады. Ол
тиім салуды қарастырады, міндеттерді орындайды, құқықты тағайыңдалуы
бойынша пайдаланады. Конституция бойынша барлық азаматтар заң мен сот
алдында тең. Дегенмен, азаматтардың құқықтық қызметі біркелкі болмайды. Ол
көптеген факторларға байланысты: жас шамасынан, әлеуметтік жагдайынан,
қызығушылығынан, объективтік мүмкіншілігінен және т.б.
Азаматтардың мінез-құлқының басты себебі әлеуметтік тобтар мен
қоғамның толығымен қажеттілігі мен мүддесі, басқа тұлғалардың қажеттілігі
мен мүддесі болып табылады. Құқықтық мінез-құлықтың себептерін қалыптастыру
кезінде әрекет етуші субъектінің мүддесі мен басқа түлғаның мүддесінің,
сондай-ақ себебшінің қызметінің бастауының арасындагы байланыс сипатының
маңызы бар. Осы мүдденің екі түрі де көптеген немесе аздаған дәрежеде бір-
біріне сай келеді немесе қайшылыққа түседі. Көптеген жағдайда баланың
мүддесі ата-ананың мүддесіне айналады. Ұжым мүшесінің жеке мүддесі қоғамдық
мүддеден асып кетуі мүмкін.
Мінез-құлықтың қоғамдық және жеке себептері:
- қылықтың қоғамдық пайдалы идеясына көз жеткізу;
- қоғам алдындағы парыз, құқықтық міндет;
- кәсіби жауаптылық сезімі;
- қылықтың басқалар үшін пайдалы тәжірбиесі;
- стереотиптік, үйреншікті мінез-қүлық;
- конформизмдік, көпшілікке бағыну;
- заңдық және моральдық жауапкершіліктен қорқу;
- қылықты жасаудан жеке пайда көру;
- эгоистік мүдделер;
- құқыққа сай қүралдармен жүзеге асырылатын жағымсыз себептер
(өш алу, қызғаныш және т.б.)
Қоғамдық бағыттағы себептердің жоғарғы сатысы болып, қылықтың әлеуметтік
қүлдылығының күшіне байланысты, оның айналадағылар, туыстар мен жақындар,
қоғам үшін пайдалығына көз жеткізу болып табылады. Құқыққа сай мінез-
қүлықттарды жағымды баға беруге қиын себептер де тудырады. Өйткені,
себебтің сипаты мен қылықтың құқыққа сайлылығының арасынла қатаң
үйлесімділік жоқ. Бірақ, көпшілік жағдайларда жағымды себептер құқыққа сай
мінез-қүлық тудырса, ал жағымсыздар — құқыққа қайшы мінез-қүлық тудырады.
Әйтсе де бүл жалпы тәртібтің ерекшелігі бар. Оның пайда болуы себеп пен
қылықтың арасында тағы да бір түйіннің — жоспарлау мен шешім қабылдаудың
болуы. Ол әлеуметтік тиімді себептерді өзгертеді немесе, керісінше,
әлеуметтік зиянның орнын толтырады.
Мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz