«Математика» пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру
Кіріспе
I тарау. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысын ұйымдастырудың ғылыми педагогикалық негіздері
1.1. Педагогика тарихында өзіндік жұмыстың зерттелу жайы
1. 2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде өзіндік жұмысты ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен шарттары
II тарау. 3 . сыныптағы математиканы оқыту барысында оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру жолдары.
2.1 Математика сабақтарында оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесі.
2.2 Педагогикалық тәжірибе және оның нәтижелері
Қорытынды
I тарау. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысын ұйымдастырудың ғылыми педагогикалық негіздері
1.1. Педагогика тарихында өзіндік жұмыстың зерттелу жайы
1. 2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде өзіндік жұмысты ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен шарттары
II тарау. 3 . сыныптағы математиканы оқыту барысында оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру жолдары.
2.1 Математика сабақтарында оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесі.
2.2 Педагогикалық тәжірибе және оның нәтижелері
Қорытынды
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық салаларында, соның ішінде білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мектепті қазіргі кездегі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты. Ұсынылып отырған Қазақстан Респбликасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы білім беру саясатының негізгі міндеттерінің бірі.
Бұл бағдарламада республикамыздың Конституциясы белгілеген үздіксіз білім берудің негізгі буыны –орта білім беруге байланысты мәселелердің арқауы байқалып отыр. Орта білім беру буыны өте күрделі жүйе, осы күрделі жүйені құраушы білім берудің бірінші сатысы бастауыш мектеп.
Қазіргі заманда, азаматтық қоғамда өмір сүріп, оның даму жолдарында еңбек ету үшін, қажырлы, қайратты, алдына бір мақсаттар мезеп, оларды орындауға ат салыса отырып, жаңалықтарға құштар , білімгер, өз қылықтары және іс-әрекеттері үшін жауап бере алатын, қиындықтардан қорқып, біреудің көлеңкесіне тығылмайтын, белсенді, парасатты, жаңалықтарға құштар тәуелсіз тұлға қалыптастыру. Әлеуметтік өмірдегі барлық құбылыстарды сараптап, өмір бойы даму, іздену үстіндегі тұлғалар қоғамға оның әлеуметтік және экономикалық дамуына, өркениет елдер қатарында өмір сүру үшін өте қажет. Педагогика ғылымында осындай қасиеттерді оқушы бойында қалыптастыру және соған тәрбиелеу оқушы жастардың дербес даралығын, белсенділігін қалыптастырып, өз бетімен өмір сүре білуге дайындау деп атайды.
Бұл бағдарламада республикамыздың Конституциясы белгілеген үздіксіз білім берудің негізгі буыны –орта білім беруге байланысты мәселелердің арқауы байқалып отыр. Орта білім беру буыны өте күрделі жүйе, осы күрделі жүйені құраушы білім берудің бірінші сатысы бастауыш мектеп.
Қазіргі заманда, азаматтық қоғамда өмір сүріп, оның даму жолдарында еңбек ету үшін, қажырлы, қайратты, алдына бір мақсаттар мезеп, оларды орындауға ат салыса отырып, жаңалықтарға құштар , білімгер, өз қылықтары және іс-әрекеттері үшін жауап бере алатын, қиындықтардан қорқып, біреудің көлеңкесіне тығылмайтын, белсенді, парасатты, жаңалықтарға құштар тәуелсіз тұлға қалыптастыру. Әлеуметтік өмірдегі барлық құбылыстарды сараптап, өмір бойы даму, іздену үстіндегі тұлғалар қоғамға оның әлеуметтік және экономикалық дамуына, өркениет елдер қатарында өмір сүру үшін өте қажет. Педагогика ғылымында осындай қасиеттерді оқушы бойында қалыптастыру және соған тәрбиелеу оқушы жастардың дербес даралығын, белсенділігін қалыптастырып, өз бетімен өмір сүре білуге дайындау деп атайды.
1. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. Алматы, 2000
2. ҚР. Білім беруді дамытудың 2005-2010 ж.ж арналған Мемлекеттік бағдарламасы.
3. ҚР. Президенті Н. Назарбаеватың Қазақстан халқына жолдауы. – Астана, 2005.- 18 ақпан.
4. Қазақстан Республикасының 2015 жылғы тұжырымдамасы.
5. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті, стандарттары. Астана 2006ж.
6. Крупская Н.К. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. Алматы «Мектеп», 1973.
7. Скаткин М.Н. О школе будущем. – М., 1977.
8. Ожегов С.И. Словарь русского языка. 70000слов. М., «Русский язык»
9. Байтыұрсынов А. Шығармалары. Алматы, «Жазушы», 1980.
10. Есипов Б.П. Самостоятеьная работа учащихя в процессе обучения. – М., 1961.
11. Ушинский К.Д. Избр. Пров. 2-том. М., 1956
12. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: "Ана тiлi", 1992. - 154 б.
13. Скаткин М.Н. Совершенствование процесса обучения. – М., 1971.
14. Леонер И.Я. Дидактическая система методов обучения. – Москва: «Знание», 1976-64с
15. Пидкасистый П.И. Педагогика Учеб. Пособие, М.: 1998
16. Қоянбаев Р.М. «Қысқаша педагогикалық сөздік» Алматы 1993ж.
17. Р.М.Қоянбаев, Қ.Т.Ыбыраимжанов. Педагогикалық сөздік. Түркістан, 2006
18. Ж.Ә.Әбиев, С.Б.Бабаев, А.М.Құдиярова. Педагогика. Дарын –Алматы, 2004, 189-203 беттер
19. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негіздері.- Алматы, 2004
20. Қоянбаев Р.М. «Білім беру және оқыту теориясы», Алматы, 1990ж
21. Алтынсарин Ы. Шығармалар жинағы. – Алматы, 1991.
22. Сухомлинский В.А. Сердце Отдаю детям. 5-е изд. – Киев, 1974.
23.0Әбілова З. «Әсемдік сенің серігің» Алматы, 1977ж.
24. Бисенғалиев Б. «Технология сабағы» Алматы, 1998ж.
25. Қазақстан мектеп жұрналдары №5, 2004ж. № 3, 2005ж.
26. Жабаев С. «Сабақ түрлері және оның құрылымы» Алматы, 2004ж.
27. Қазақстан мұғалімі газеті. 19 қыркүйек, 2002
28. Алдыңғы қатар тәжірибелері Алматы – 2000
29. Т.Қ.Оспанов, Ш.Қурманалина. Математиканын бастауыш курсын оқыту әдістемесі. Алматы, 1996 II бөлім
30. Т.Қ.Оспанов және т.б. Математика. 3-сынып: Алматы, «Атамұра», 1999, 2003
31. Т.Қ.Оспанов және т.б. Математика. Оқыту әдістемесі. 3-сынып: Алматы, «Атамұра», 1999
32. Ш.Қ.Ыдырысова. Математика. 3-сынып (тест). «Начальная школа Казахстана» №1, 2003
33. А.Бидасов. Математиканы оқыту методикасы. Алматы, «Мектеп», 1989
34. Т.Қ.Оспанов, О.В.Кочеткова, Ж.Қ.Астамбаева. Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдістемесі.
35. Бастауыш мектеп. 1999-2006 жылдар
36. C. Өтепқалиев. Оқушыларды өздігімен тексті есептер шығаруға үйрету. Алматы, 1998 Республикалық баспа кабинеті
37. З.Мінайқарова. Оқушыларды өзіндік жұмыс жасауға үйрету жолдары. Математика және физика. 2005 № 4
38. А.Аренова. Оқушылардың дербес өзіндік жұмыстары. Қазақстан мектебі. 2001 № 5 23-25бет.
2. ҚР. Білім беруді дамытудың 2005-2010 ж.ж арналған Мемлекеттік бағдарламасы.
3. ҚР. Президенті Н. Назарбаеватың Қазақстан халқына жолдауы. – Астана, 2005.- 18 ақпан.
4. Қазақстан Республикасының 2015 жылғы тұжырымдамасы.
5. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті, стандарттары. Астана 2006ж.
6. Крупская Н.К. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. Алматы «Мектеп», 1973.
7. Скаткин М.Н. О школе будущем. – М., 1977.
8. Ожегов С.И. Словарь русского языка. 70000слов. М., «Русский язык»
9. Байтыұрсынов А. Шығармалары. Алматы, «Жазушы», 1980.
10. Есипов Б.П. Самостоятеьная работа учащихя в процессе обучения. – М., 1961.
11. Ушинский К.Д. Избр. Пров. 2-том. М., 1956
12. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: "Ана тiлi", 1992. - 154 б.
13. Скаткин М.Н. Совершенствование процесса обучения. – М., 1971.
14. Леонер И.Я. Дидактическая система методов обучения. – Москва: «Знание», 1976-64с
15. Пидкасистый П.И. Педагогика Учеб. Пособие, М.: 1998
16. Қоянбаев Р.М. «Қысқаша педагогикалық сөздік» Алматы 1993ж.
17. Р.М.Қоянбаев, Қ.Т.Ыбыраимжанов. Педагогикалық сөздік. Түркістан, 2006
18. Ж.Ә.Әбиев, С.Б.Бабаев, А.М.Құдиярова. Педагогика. Дарын –Алматы, 2004, 189-203 беттер
19. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негіздері.- Алматы, 2004
20. Қоянбаев Р.М. «Білім беру және оқыту теориясы», Алматы, 1990ж
21. Алтынсарин Ы. Шығармалар жинағы. – Алматы, 1991.
22. Сухомлинский В.А. Сердце Отдаю детям. 5-е изд. – Киев, 1974.
23.0Әбілова З. «Әсемдік сенің серігің» Алматы, 1977ж.
24. Бисенғалиев Б. «Технология сабағы» Алматы, 1998ж.
25. Қазақстан мектеп жұрналдары №5, 2004ж. № 3, 2005ж.
26. Жабаев С. «Сабақ түрлері және оның құрылымы» Алматы, 2004ж.
27. Қазақстан мұғалімі газеті. 19 қыркүйек, 2002
28. Алдыңғы қатар тәжірибелері Алматы – 2000
29. Т.Қ.Оспанов, Ш.Қурманалина. Математиканын бастауыш курсын оқыту әдістемесі. Алматы, 1996 II бөлім
30. Т.Қ.Оспанов және т.б. Математика. 3-сынып: Алматы, «Атамұра», 1999, 2003
31. Т.Қ.Оспанов және т.б. Математика. Оқыту әдістемесі. 3-сынып: Алматы, «Атамұра», 1999
32. Ш.Қ.Ыдырысова. Математика. 3-сынып (тест). «Начальная школа Казахстана» №1, 2003
33. А.Бидасов. Математиканы оқыту методикасы. Алматы, «Мектеп», 1989
34. Т.Қ.Оспанов, О.В.Кочеткова, Ж.Қ.Астамбаева. Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдістемесі.
35. Бастауыш мектеп. 1999-2006 жылдар
36. C. Өтепқалиев. Оқушыларды өздігімен тексті есептер шығаруға үйрету. Алматы, 1998 Республикалық баспа кабинеті
37. З.Мінайқарова. Оқушыларды өзіндік жұмыс жасауға үйрету жолдары. Математика және физика. 2005 № 4
38. А.Аренова. Оқушылардың дербес өзіндік жұмыстары. Қазақстан мектебі. 2001 № 5 23-25бет.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміздің егемендік алып, қоғамдық
өмірдің барлық салаларында, соның ішінде білім беру саласында жүріп жатқан
демократияландыру мектепті қазіргі кездегі дағдарыстан шығаратын қуатты
талпыныстарға жол ашты. Ұсынылып отырған Қазақстан Респбликасында білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы
білім беру саясатының негізгі міндеттерінің бірі.
Бұл бағдарламада республикамыздың Конституциясы белгілеген үздіксіз
білім берудің негізгі буыны –орта білім беруге байланысты мәселелердің
арқауы байқалып отыр. Орта білім беру буыны өте күрделі жүйе, осы күрделі
жүйені құраушы білім берудің бірінші сатысы бастауыш мектеп.
Қазіргі заманда, азаматтық қоғамда өмір сүріп, оның даму жолдарында
еңбек ету үшін, қажырлы, қайратты, алдына бір мақсаттар мезеп, оларды
орындауға ат салыса отырып, жаңалықтарға құштар , білімгер, өз қылықтары
және іс-әрекеттері үшін жауап бере алатын, қиындықтардан қорқып, біреудің
көлеңкесіне тығылмайтын, белсенді, парасатты, жаңалықтарға құштар тәуелсіз
тұлға қалыптастыру. Әлеуметтік өмірдегі барлық құбылыстарды сараптап, өмір
бойы даму, іздену үстіндегі тұлғалар қоғамға оның әлеуметтік және
экономикалық дамуына, өркениет елдер қатарында өмір сүру үшін өте қажет.
Педагогика ғылымында осындай қасиеттерді оқушы бойында қалыптастыру және
соған тәрбиелеу оқушы жастардың дербес даралығын, белсенділігін
қалыптастырып, өз бетімен өмір сүре білуге дайындау деп атайды. Оқу
процесінде өзіндік жұмысты жүйелі түрде жүргізудің өзектілігі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында айтылған Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы. Бұл стратегияны жүзеге асырудың бірден-
бір жолы, жалпы білім беретін мектептерде – оқыту процесінде оқушыларды
өздігінен жұмыс жүргізу әрекеттерін жетілдіру болып отыр. Жалпы алғанда
өзіндік жұмысты ұйымдастыру мақсаты тұлғаны өзбетінше дербес іс-әрекетке
дағдыландыру.
Зерттеу жұмысымызға байланысты көрнекті педагогтар Я.А. Коменский,
К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская, В.А. Сухомлинский, А. Байтұрсынов, Ы.
Алтынсарин, А.С. Макаренко, Р.Р. Лемберг, М.Н. Скаткин, К.Н. Корнилов, Б.П.
Есипов, Д.И. Писарев және т.б. педагог ғалымдар оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру барысында оқушылардың өздері атқарытын ролдеріне баса көңіл
бөліп, оларды жүзеге асыру жолдарының селсоқ, немқұрайды болуын қатты сынға
алған болатын. Оқушылардың өзіндік жұмыстары туралы педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар кездеседі. Н.К. Крупская:
Педагогиканың ең негізгі саласының бірі, өз бетімен білім алуға баулу
және де онсыз жақсы оқыту мүмкін емес, ол оқушыларды бірыңғай тежей беруден
бас тарту. Оларға басшылық жасау арқылы оқушы жастардың белсенділіктерін
басып тастамауы қажет, - деп жазған. М.Н. Скаткиннің оқушыларды тек қана
білім мен білгірлік жүйесімен қамтамасыз ету аз, сонымен қатар оларды
білімге, жаңалыққа құштар болуын, ұмтылысын арттыру қажет, бұның өзі жан-
жақты дамыған адамның жеке басы үшін өте маңызды. Тек сонда ғана оқушы
жастардың оқу еңбегіне деген көзқарасы өзгереді, оқуға, білімге, жаңалыққа
өздері ұмтылатын болады. Адамның интелектуалдық дамуы одан әрі, өмір бойы
жалғаса береді, адам рухани байлыққа ұмтылады, жаңа білімдер алуға ат
салысады, ізденеді. Шынында да мектеп қабырғасында отбасында дұрыс тәрбие
алған адам тоқтап, тоқырап бір орында қалмайды, өмір бойы жол үстінде келе
жатқан жолаушыдай тоқтамайтын рухани, интелектуалдық баю үстінде болады.
Қазіргі біздің заманымызда ғылым мен техниканың, мәдениеттің дамыған
шағында адамның өз бетімен білімін толықтыру, іздену процесі ешқашан
тоқтап, толастап қалуы мүмкін емес. Бұлай болмаған жағдайда адам өмірден
тек артта қалып қана қоймай, қарқындап дамып келе жатқан әлеуметтік өмірде
өмір сүруге жарамсыз болып қалады. -деген пікірі XXI ғасырға лайықты
айтылған деуге болады. Аталған педагогтардың зерттеу жұмыстары оқушылардың
өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру мәселесіне қосар үлесі мол.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыру мәселесін педагогикалық тұрғыдан әлі де болса шешу қажеттігін
ескере отырып, оны өз іс-тәжірибемізде қарыстыруды жөн таптық. Қазіргі
кезде оқушылардың өз бетімен білімін жетілдіруде өзіндік жұмыстарының
шарттары және әдістерінің анықталмауы арасында, оқушылардың таным
қызығушылын арттыру арқылы өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың арасында
қайшылықтар бар. Бұл қайшылықтарды шешу үшін бастауыш сынып оқушыларына
нақты пәнді оқытуда өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесін арнайы
зерттеуді мақсат етіп жұмысымыздың тақырыбын – Математика пәнін оқыту
барысында бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру - деп
алдық.
Зерттеу жұмысын жазу барысында алдымызға мынандай мақсат қойдық:
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың жолдарын
анықтау, осы мақсаттан мынандай міндеттер туындайды:
1. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
маңыздылығына сипаттама беру.
2. Бастауыш сыныптың Математика пәні бойынша оқушылардың өзіндік
жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары мен әдістерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқыту процесі.
Зерттеу пәні: Математика пәні бойынша оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыру.
Зерттеу әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми-педагогикалық әдістемелік әдебиеттерге
талдау жасау
2.Озат мұғалімдердің іс-тәжірибесімен танысу, жинақтау, талдау, қорыту
3. Бақылау, әңгіме
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысын
ұйымдастырудың ғылыми педагогикалық негіздері
1.1. Педагогика тарихында өзіндік жұмыстың зерттелу жайы
Өзіндік жұмысты жалпы орта білім беретін мектептің I-сатысы бастауыш
білім беру кезеңінен ұйымдастырудың маңызы өте зор. Біз өзіндік жұмыс
арқылы баланың таным қызығушылығын арттыра отырып болашақта өз бетімен
білімін жетілдіретін тәуелсіз тұлға қалыптастырамыз. Ал енді оқушылардың
өзіндік жұмысы дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен
өзбеттілік немесе өзбетінше деген сөзге анықтамаларды қарастырайық.
С.И. Ожегов сөздігінді (самостоятельный) өзбетінше немесе дербес,
өзбеттілік – деген сөзге Бірінші - басқалардан бөлек өмір сүретін,
тәуелсіз. Екінші - шешімді, өзінің жеке пікірі бар. Үшінші - бөгде
адамның көмегінсіз, өз күшімен мақсатына жететін тұлға делінген. Міне
осындай қасиеттерді балаға өзіндік жұмыстарды оқыту процесінде дұрыс
ұйымдастыру арқылы қалыптастыруға болады. Дұрыс ұйымдастырылған өзіндік
жұмыс арқылы баланың таным қызығушылығы артта түсіп, интелектуалды даму
жолына түседі. Осы жерде А. Байтұрсыновтың бала білімді тәжірибе арқылы
өздігінен алу керек деген сөзінің маңыздылығын байқауға болады.
Оқушылардың өзбетімен, ешкімнің көмегінсіз білім алу тәжірибесін ұстаз
асқан білімділікпен, шеберлікпен кәсіби ұйымдастыру керек.
Оқушылардың өзіндік жұмысы туралы педагогикалық және методикалық
әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар кездеседі. Оқушылардың өзіндік жұмысының
негізгі анықтамасын ғалым-педагог Б.П. Есипов өзінің еңбектерінде көрсетіп
кеткен болатын. Ол Оқу-тәрбие процесінің ішіне енгізілген оқушылардың
өзіндік жұмыстары-оқушылардың өз бетімен, ұстаздың қатысуынсыз, бірақ
белгілі бір берілген тапсырма арнаулы уақыт ішінде оқушы алдына қойылған
мақсатты іске асыру үшін тырысып, бар күш, жігерін жұмсайды, сонымен қатар
оқушының ақыл, ой, дене қабілеттерінің жұмыс деңгейі, ісекрлік
қабілеттерінің нәтижесі белгілі болады. деген 4. К.Д. Ушинский тек
оқушылардың өзіндік жұмыстары ғана ғылыми негіздерін игеруге жағдай
туғызады, оқушылардың ойлау, пайымдау, білім негіздерін қабылдау
қабілеттерін дамытады деген.
Кейбір авторлар өзіндік жұмысты оқыту әдісінің бірі деп қараса,
екіншілері оны оқыту принциптерінің бірі деп есептейді. Дегенмен
оқушылардың өзіндік жұмысы жеке өз алдына оқыту әдісі бола алмайды. Оның
себебі: өзіндік жұмыстарды жүзеге асыру үшін әр түрлі әдіс-тәсілдер
пайдаланады, мысалы: жаттығу, кітаппен жұмыс, бақылау, ынталандыру,
эксперимент т.б. Әрбір оқыту әдісі оқушылардың өзіндік жұмысын қамтиды,
оқыту әдісінің міндеті оқушылардың дербестігін арттыру, өздігінен жұмыс
істей білуге баулу. Өзіндік жұмыс өз алдына оқыту принциптерін бағынады:
дәлірек айтқанда білім алудағы оқушылардың белсенділігі мен саналығына
тәуелді өзіндік жұмыс оқушылардың дербестігін, өздігінен оқуға, білім
алуға дағдылануларын талап етеді. Оқушылардың таным әрекеті білім алу
қажетімен ұштасып жатады. Осыған орай олардың дербестігі, ең алдымен
белсенділікке байланысты, ал белсенділік дербестікті қажет етеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады. Бұл
екі термин ұқсас болғанымен олардың мазмұнында айырмашылық бар.
Белсенділік, дербестікке қарағанда, мағанасы кең ұғым. Оқушылардың оқудағы
белсенділігі дегеніміз оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды
өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы
әрекеті. Мысалы: жаңа сабақты оқушының зейін қойып тыңдауы, өтілген
материалдар бойынша білімін кеңейту үшін өзбетімен қосымша кітаптар оқуы,
бақылау, тәжірибе жасау, жазу, сызу сияқты жұмыстар атқару. Баланың жеке
басын белсенділдікке тәрбиелеуде , оқуға деген ынтасын арттыруда, өз
беттімен талаптанып, әрі карай дамуына жол ашу үшін оқу- тәрбие процесінде
өзіндік жұмысты ұйымдастыру дұрыс жолға қойылуы керек. Оқушылардың өзіндік
жұмысын дамытып, белгілі бір сатысына жеткізу үшін оның мазмұндары,
түрлері, өткізу әдістемелері жасалу керек.
Б.П.Есиповтың пікірінше, оқушының өзіндік жұмысы мұғалімнің
педагогикалық міндеттерді шешуіне, атап айтқанда,
- оқушылардың білімін игеруі мен түсінігін кеңейтуге;
- оқу бағдарламасында көрсетілген дағды мен іскерлігінің дамуына;
- алған білімін өмірде, қоғамға пайдалы еңбекте, өндірісте қолдана білуде;
- олардың танымдық іздемпаздығын дамытуға (логикалық ойлау, шығармашылығы)
- ақыл-ой мәдениеті мен дене еңбегі мәдениетін дамытуға оқушының өзіндік
жұмысы арқылы белгіленген мақсатқа жетуіге;
- алдағы уақытта да оқушының өз бетімен нәтижелі жұмыс істей білуге
көмектеседі.
Өзіндік жұмыстың танымдық іздемпаздықты дамытудағы ролі туралы В.А.
Добромыслов, В.В. Голубков, Е.Я. Голант, Г.В. Воробьев, А.В. Полякова, А.Ф.
Соловьева, А.Ф. Ломизов, Г.И. және т.б. еңбектерінде айтылады, дегенмен
танымдық іздемпаздық ұғымының мазмұнына авторлар түрліше мағана береді.
Біреулері танымдық іздемпаздықты шәкірттің ақыл-парасат қабілеті және оның
өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін бейімділігі ретінде қарастырса,
екіншілері танымдық іздемпаздықтың мәні мектеп оқушысының білімді игеруде
өз күшімен талпына білінуінде, яғни қабілеті мен ұмтылысында деп біледі. Ал
үшіншілері танымдық іздемпаздықтың мәні мектеп оқушысының білімді игеруінде
өз күшімен игеруіне ұмтылысынан көрініс табатын жеке тұлғаның қасиеті
ретінде байқалады.
Осы тақырыпта құнды пікірлер айтқан Т.И.Шаманова, Е.Б.Ястребова,
М.И. Махмутов, Н.А. Половникова, И.Я.Лернер, Г.Н. Кулагина және т.б.
Зерттеулердің түрлі авторлары оқудағы танымдық ізденіпаздық пен
белсенділікті қалыптастыру мәселелерін іс жүзінде шешудің түрлі жолдарын
бөліп көрсетті.
Оқушылардың танымдық іздемпаздығының құрамдас бөліктерін А.Д.
Альферов, Ю.К.Бабанский, Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев, А.К. Маркова, С.Л.
Рубенштейн және т.б. терең зерттеді.
Оқыту процесінде өзіндік жұмыс арқылы танымдық ізденіс қабілеттерін
қалыптастыру мәселелерін зерттеуде еліміздің бірсыпыра ғалымдары ат
салысты. Олар: Н. Көшекбаев, К.Б. Бержанов, С. Қалиев, Т.С. Сабыров, А.Е.
Әбілқасымова т.б.
Танымдық іздемпаздықтың жалпы заңдылықтары туралы Ю.К. Бабанский, Е.Я.
Голант, Н.К.Гончарова Б.П. Есипов, Л.В. Занков , Т.И. Ильина, Р.Г. Лемберг,
И.Я. Занков, П.И. Пидкасистый, М.Н. Скаткин, Г.И. Щукина, және т.б.
еңбектерінде айтылған.
Өзіндік жұмыстың психологиялық аспектілері туралы Б.Г. Ананьев, В.А.
Артемова, Н.В. Витт, Л.С. Выготский, А.А. Леонтьев, И.Д. Лушников, Н.А.
Менчинская; и А.В. Менчинская, Н.Ф. Талызина және т.б. зерттеді.
Оқушылардың өзіндік жұмыстары олардың танымдық белсенділіктері мен
ізденпаздығының қамтамсыз етудің негізгі шарты ретінде қарастырылады.
Өзіндік жұмыстар оқушылардың ақыл-ой еңбегінің жоғары сатысында
болуын қамтамасыз етіп, біліктілігі мен дағдысын қалыптастыру нәтижесінде
оқу процесінде жоғарғы нәтижелерге жетуге көмектеседі.
Өзіндік жұмыс оқушылардың бойында ұйымдасушылық, тәртіптілік,
еркінділік, мақсаткерлік, іздемпаздық, белсенділік сияқты қасиеттерді
дамытады. Бастауыш сынып оқушылары өз бетімен ақыл-ой еңбегінің де, дене
еңбегінің де қаншалықты қиын екенін түсіне бастайды, тіпті соншалық қиын
міндеттерді өз бетімен, ешкімнің сүйеуі, көмегінсіз атқарудың соншалық
қызық, маңызды өз басына пайдалы екенін біліп, түсінеді және оның бойында
осындай жеңістерге ұмтылыс, ынта пайда болады.
Танымдық іздемпаздық мазмұнын бір аяда ғана ашуға болмайтын күрделі
ұғым болып табылады. Тегінде жеке тұлғаның бұл бір тұтас сапалық қасиеті
талдау жасау кезінде жүйелі түсіндіруді талап ететін сан қырлы құндылық
болса керек. Мұғалім оқу процесінде оқушыны қызықтыра отырып, өзі талдап,
қорытынды шығарады, оны оқушыға дайын күйінде беріп отырады, ал оқушы болса
дайын нәрсені игеруге міндетті болады. Мұндай оқушы мен мұғалімнің бір
жақты әрекетіне қарағанда, оқу процесінде оқушының белсенді, танымдық
ізденпаздығын дамыта отырып, оның білімі мен дағдысын жетілдіруге
бағытталған мұғалімнің оқушыларға өз бетімен орындайтын тапсырма беру
әркетінің маңызы зор. Педагогиканың ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы
қатарлы ғалымдар танымдық әрекете қатысты идеяларын зерттеу және талдау
негізінде жалпы үш бағытты бөліп көрсетуге болады.
Бірінші бағыт ежелгі дәуірден бастау алды. Оның өкілдеріне ежелгі грек
ғалымдары Артиксен, Сократ, Платон, Аристотель баланың белсенді және өз
бетімен білім алуының маңыздылығын жақты негіздеген. Олардың пікірінше,
адамның ойлау қабілеті оның өзіндік әрекеті нәтижесінде жүзеге асады.
Мұндай іс әрекет балада қуаныш ; қанағаттану сезімін оятып, жаңа білімді
игеруге белсенділігін арттырады деген пікірде болды.
Бұл пікір көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысыны болып
келді. Ол Франсуа Рабле, Мишель Монтень, Томас Мор, Томмазо Кампанелла
еңбектерінде жалғасын тапты. Енді баланы өз бетінше әрекет етуге баулу,
ойлы және сыншыл адам жұмыс істеп, өзі таным жолын таңдап алуы қажет
болатын.
Осы ойлар Я.А. Каменскийдің, Ж.Ж. Руссоның, И.Г. Песталоцидің, А.
Дистервгтің, И.И. Новиковтың, П.Г. Редкинаның, К.Д. Ушинскийдің және т.б.
педагогикалық еңбектерінде дами түсті.
Бірінші әлеуметтік-педагогикалық бағыт бойынша жазылған еңбектерді
талдау негізінде оларды былай жүйелеуге болады:
1. танымдық іздемпаздықты дамыту мәселесі бойынша олардың көзқарастарын
біріктіретін идея: ойлау қабілеті іздену әрекеті нәтижесінде ғана
дамиды, ал оның жүзеге асуы өзіндік таным нәтижесіне байланысты
болады;
2. мынандай ұғымдар беріледі: өз бетінше әрекет – бұл белсенді оқыту
ұстанымы; оқыту әдістері – бұл баланың өз беттілігі мен өзіндік
әректі; тәрбиенің шешуші ролі – баланың өз бетінше әрекет -
өздігінен білім алуға жетелейтін таным еркіндігі
3. бірінші бағыт зерттеушілері баланың өзіндік даму теориясы шеңберінен
шықпайды.
Екінші бағыт Я.А. Коменский еңбектерінен бастау алады. Оның мазмұны
оқушының өз бетінше істейтін әрекетін ұйымдастыру, сондай-ақ оқыту, мұғалім
мен оқушының әрекетін талдау мәселесіне негізделеді. Бұл бағыты шартты
түрде дидактикалық-әдістемелік бағыт деп атауға болады. Ол бірнеше
ғасырлар бой жалғасын тауып, одан әрі дамыды.
Дидактикалық - әдістемелік бағыт бойынша жазылған еңбектерді талдай отырып,
мынандай тұжырым жасауға болады:
- бұл бағытың ерекшелігі – оқытуды оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыруға
бағытталған мұғалім әрекеті ретінде түсіндіру,
- мынандай түсініктер берілген: өз бетінше әрект ету – шынайы білім мен
дұрыс түсіну кілті; баланың өзіндік жұмысы – оларды дамытудың қажетті
шарты.
- екінші бағыт зеттеушілердің еңбектерінде оқушы әрекеті терең зерттелмеді
және өзіндік жұмыстың мәні ашылмай қалды.
- үшінші бағыт оқушылардың өз бетінше әрекеті тек қана оқудың педагогикалық
әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-ақ зерттеу нысаны
ретінде танылуымен сипатталады. Бұл бағыт К.Д. Ушинскийдің еңбектерінен
бастау алады. Мұны шартты түрде психологиялық-дидактикалық бағыт деп атауға
болады.
К.Д. Ушинский: өз бетінше жұмыс- оқытуда жетістікке жетудің бірден-бір
жолы деп есептеді. Сондай-ақ, ол шәкірттің жас ерекшеліктерін ескерудің
қажеттілігіне тоқталды.
Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің басқарушылық
және сөйлей білу қабілеті, сұрақтар қойып, оны оқушыларға жеткізу, оқыған
кітабын шәкірттеріне әңгімелеп беру, сурет бойынша әңгіме сұғбат өткізу
сиқты іс-әректтер маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің ролін ескере
отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамыту мақсатында
ұйымдастырылған дербес бақылау және тәжірибе өткізу көрнекіліктер дайындау
сияқты өзіндік жұмыстың маңыздылығына тоқталады.
К.Д. Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет оқушылардың өзіндік
жұмыстарына философиялық және психологиялық-физиологиялық тұрғыда талдау
жасаған мысалы: өз бетінше әрекет ету – бұл мұғалімнің көмегінсіз жаңаны
табу, білуге ұмтылу П.Ф. Каптеревің ойынша өз бетінше әрекет ету – бұл
оқушының жаңа білімді игеруге қажетті ішкі процесі, Ы.
Алтынсаринның пікірінше оқыту әдістері оқушының ізденіс әрекеті болып
табылады
Сонымен оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастырудың проблемаларының пайда
болуы мен дамуын талдай отырып, мынандай қорытынды шығаруға болады.:
- оқыту процесіндегі мұғалім мен оқушының бірлескен әректіндегі
өзбетілік идеясының пайда болуы мектептердің тарихи даму бағыттарының
түрліше болуымен байланысты;
- әлеуметтік педагогикалық, дидактикалық-әдістемелік және психологиялық-
дидактикалық бағыттардағы өзбеттілік идеясының дамуы мұғалімнің
қызметі арқылы баланың өзіндік даму процесінен оқушының танымдық
іздемпаздық әрекетіне дейін өрістейді;
- жоғарыда көрсетілген тұжырымдамаларда оқу процесінде ұйымдастырылатын
өзіндік жұмыс мәселесі толық зерттелмеген.
Дегенмен де, XX ғасырға дейінгі прогресшіл бағыттағы педагогикалық
еңбектерде қазіргі дидактикадағы өзіндік жұмысты ұйымдастырудың әдіс-
тәсілдері нақты көрсетілген жоқ. Мектептің оқыту процесінде өзіндік жұмысты
тек өткен тақырыпты қайталау немесе бекіту кезінде тиімді деп санады,
өкінішке орай әліде көптеген бастауыш сынып мұғалімдері осындай пікірде
қалып қойған. Жоғарыда айтылған аттақты ғалымдардың идеяларына тоқталсақ
дұрыс жүйелі ұйымдастырылған өзіндік жұмыс баланың логикалық ойлауын,
шығармашылығын дамытуға бағытталады. Дегенменде, айтылған пікірлер,
тұжырымдар шәкірттің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру мәселесінде өте
маңызды болып табылады. Танымдық ізденімпаздықты дамыту проблемасына
байланысты жазылған еңбектерді талдай отырып, оның тарихи және әлеуметтәік
түп тамыры бар екені белгілі болды және оған арналып еңбектер жазылған,
бірақ заман ағымы, уақыт талабы бұл мәселені жаңаша шешуді, оны дамытуың
тиімді әдістері мен тәсілдерін іздестіруді талап етеді.
Сондықтан қазіргі жағдайда елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы
өзгерістерге сәйкес республиканың дүние жүзілік білім кеңістігіне енуі
отандық білім берудің стратегиялық жоспарын дамытуды қажет етіп отыр. Оны
жүзеге асыру үшін мектепте оқушылардың танымдық белсенділігі мен
іздемпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу процесінде өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру және оның тәсілдерін, әдістері мен нысандарын
іздестіру айырықша маңызға ие болады. Түрлі жаңа педагогикалық -
технологиялық мәселелері қазіргі кезде теориялық және ғылыми-қолданбалы
бағытта зерттелуде. Теориялық жағынан қарағанда, педагогикалық технология
статусын іздестіру педагогиканың категориясы ретінде: оның мәні мен
мазмұнын, құрылымын жобалау, түрлі педагогикалық әрекеттегі технологияның
ғылыми негіздері зерттелуде. Өзіндік жұмыс тақырыбында жасалған еңбектерге
шолу жасай отырып, оның негізгі мағынасы әр түрлі бағытта талқыланатынын
байқадық мысалы: өзіндік жұмыстың маңыздылығы туралы айтқан педагог Б.П.
Есипов: оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуымен емес,
бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тапсырмасы бойынша
орындалатын жұмыс, бұл кезде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-
әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады.
Өзіндік жұмыс оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, олардың белсенділігін
және танымдық бағдарын, өз бетімен жұмыс істеуін қалыптастырып, білімдерін
тереңдету жолдарын қарастырады. Өзіндік жұмыстың мағынасын сипаттауда ол
оқушылардың ішкі ойлау процесінің ерекшеліктерін ескеру керек екендігін
ұсынады. Сондықтан өзіндік жұмыс тапсырмалары, өзін-өзі тексеруге апаратын,
оқушылардың талдау –толықтыру процесі түрінде ойлау мүмкіндігін туғызады
делінген. П.И. Пидкасистыйдың пікірінше өзіндік жұмыс – бұл оқытуды
ұйымдастырудың формасы да емес, оқытудың әдісі де емес ол оқушының
алдына қойылған мақсатқа сәйкес белгілі бір іс-әрекетті ұйымдастыру мен
жүзеге асыру құралы.
Бастауыш сынып оқыту процесінде өзіндік жұмысты жоғары дәрежеде
ұйымдастырылып өткізілетін болса орын алған мынандай компоненттерді
қарастыруға болады: 1. интелектуалдық-логикалық компонент; талдау,
абстракциялау, салыстыру, дәлелдеу, түсіндіру.
Талдау – тұтас затты, түсінікті, мазмұнды бөліктерге бөлу, ал жинақтау оған
керісінше процесс.
Абстракциялау – ақылдылықтың белгісі. маңызды мәселені мәні төмендеу
мәселеден ажырата білуде байқалады.
Ойлау - логикалық ойлау, шығармашылық ойлау, ойлаудың басы проблемалық
жағдайдың болуынан басталады, Мәселені тез, өз бетінше шеше білумен, ойдың
сергектігімен сипатталады.
Салыстыру – объектілердің ұқсастығын, айырмашылықтарын ажырата білу, елеулі
белгілерін анықтау деген сөз. Салыстыру арқылы мәселенің ұрыс шешімін
табуға мүмкіндік туады.
Дәлелдеу – бұл күрделі интелектуалдық қабілет, ой, пікір қорыту, негіздей
білу, өз көз қарасын қорғай алумен сипатталады.
Түсіндіру – интелектуалды талап етеді. Белгілері: өз ойын жеткізе білу,
мәселені баяндауда негізгіні көмекшіден ажырата білу.
Осымен қатар эмоционалдық (сезімдік) компонентке жататын қабілеттерді атап
кеткен жөн. Олар: қиалдау, шабыт, интуиция, сезімдер, белсенділік.
Қиялдау – нәтиженің қандай болғандығын болжау, бұрынғы елес бейнелерді
өзгертіп, бір—біріне қосып, қайтадан бейнелеу.
Шабыт – шығармашылық процесс кезінде адамның қабілеттерінің және күштерінің
өрлеуі. Шабыт кезінде адамдар бар жан күштерін шоғырландырып әрекет етеді.
Жаңа ойлар, жаңа идеялар тасқынымен, сананың айқындылығымен, жоғары
дәрежеде өнімді ойлаумен сипатталады.
Интуиция – шешімнің жолдары мен шарттарын жете меңгерместен-ақ істе
нәтижеге жету.
Сезімдер – алдыға қойған мақсатқа жетудегі мінез-құлық көрінісі. Сезімсіз
ізденушілік болмайды. Жоғары сезімдер бастаған істі нәтижелі аяқтауға
көмектеседі және сонымен сипатталады.
Белсенділік – берілген тапсырманы не қойылған проблеманы өз бетінше астап
кету, оқу-шығармашылық тапсырманы жоғары интеллектуалдық деңгейде орындап
шығумен сипатталады.
Сонымен қазіргі міндет бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілеттерін көтеру, іздемпаздығын арттыру мәселелеріне қатысты қалыптасқан
білім беру жағдайында оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін жетілдіре отырып,
оның жаңа мүмкіндіктерін табу.
Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыс орындау
қабілеттерін дамыту ісі мұғалімнің шығармашылық мүмкіншілігіне деген
қамқорлық болған жерде ғана өз жемісін береді. Оқыту процесінде өзіндік
жұмысты жүргізу барысында, осы аталған қасиеттермен қатар баланың бойына
қалыптасады деп ойлаймыз.
1. 2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде өзіндік
жұмысты ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен шарттары.
Оқушыларды өздігінен жұмыс істеуге дағдыландару – оқуға қызықтырудың өте
қуатты мотиві болып табылады.
Мұғалім жаңа материалды өткенде ең алдымен, оқушылардың оған қызығуын
жағымды мотивін туғызудан бастайды. Содан соң материал мазмұнын түсінуге
көмектесетін оқу жұмысының тиісті тәсілдерін үйренуге, өз жұмысын қалай
орындап жатқанын өздері бақылап отыруға дағдыландыруы тиіс.
1. оқушы санасына жаңа тақырыпты не үшін үйренудің қажеттігімен
маңызын жеткізе білуі керек. Мысалы, оның келесі тақырыптағы теориялық
материалды түсіну үшін немесе нақты практикалық істері еңбек,
басқалармен қарым – қатынас жасау, дербес білім алу т.б. орындауға керек
болатынына сендіру қажет.
2. өтілетін жаңа материал бойынша берліген тапсырманы орындауға
оқушының әлі дайын еместігіне, оның тиісті білімі мен дағдысын жоқ
екеніне көзін жеткізу керек. Басқаша айтқанда, оқушы жаңа материалды
өтудің алдында өзі үшін қорытынды жасауы тиіс.
Ол жаңа материалды оқып үйренудің не үшін керектігін, екіншіден сол
материалды оқып үйрену үшін қандай біліммен дағды керектігін сезінуге
тиіс. Оқушыларға тақырыптың мазмұнына байланысты берілетін білімнің
қоғамдық мәнімен қажеттілігін көрсетумен қатар, оларға білімдердің
күнделікті өмірде, практикада қолдануға болатынын аңғартып отыру пайдалы.
Мысалы, ана тіл сабағында оқушыларға адамдардың бір – бірімен қарым –
қатынас жасауына сөйлеу тілі түрлі міндеттерді атқаратын байқау қажет:
әр адам өз ойын дәл айтуы, сөзбен біреуді сендіру, өз пікірін дәлелді
қорғау, әртүрлі жағдайда (қызметте, үйде, жолдастарының арасында)
түрліше сөйлесу және ойды жазу. Бұларды іске асырудың тіл байлығын,
граматикалық ережелерді, мәнерлеп сөйлеуді, сауатты жазуды қолдана білу
керек екенін оқушылардың ұққаны жөн. Оны оқушыларға әртүрлі адамдарға (
ресми адамға, жолдасына, туыстарына т.б.) хат жаздыру арқылы тексеруге
болады.
Мұғалім сабақта оқушыларға өзіндік жұмыстың міндетін, оны орындаумен
бақылау тәсілдерін үйрету үшін арнайы жаттығулар беріп отырғаны жөн.
Мысалы, оқушылардың ана тілінен бір жаттығудың әртүрлі жолдарын
ұйымдастыруы (іздестіруі), оларды бір – бірімен салыстырып, ең тәуірін
таңдап алу сияқты. Мұғалім оқушыларға: Біз қандай мақсат көздедік?,
Бұл жұмысты орындау үшін қандай тәсілдер қолдандық?, Жұмысты қолданудың
қанша тәсілі бар екен?, Қолданған тәсілдердің дұрыс екенін қалай
білесің?, Жұмыстың нәтижесі қандай болмақ?, Өз жұмысыңның сапасын қалай
тексере аласың? деген сияқты сұрақтар беріп, олардың өздігінен істеп
жатқан жұмысының саналығымен орындау сапасын өздеріне байқатуға болады.
Оқушылардың өздігінен жұмысы істеу қабілетін арттыру үшін олардың
оқу әрекетінің әр – бір тәсілін жеке – жеке бағалап, ескертеулер жасап
отыру орынды. Осы мақсатта оқушалардан: Алдында қандай міндет тұр?,
Жұмысты орындау үшін қандай тәсілді қолданасың?, ең бірінші неден
бастайсың, Өзіңді - өзің қалай бақылайсың? деген сұрақтарға жауап беруді
талап ету керек. Оқушы ең алдымен мұғалімнің берген үлгісіне қарай еліктеу
негізінде қарапайым тапсырмалар орындайды. Мұндай жағдайда жұмыстың
мазмұны, жасау әдістерінің бәрін мұғалімнің өзі айтып береді. Ал оқушы
орындаушы ретінде жұмыс істейді.
Осындай әдістерден кейін мұғалім оқушыға бәрін өзі айтпай, бұрын
алған білімдерін қолдануға лайықты жаңа жағдайлар туғызатын болса, сол
кезде оқушы өздігінен ізденіп, жаңа міндеттерді шешуге тырысады. Мұндай
жағдайда оның дербестігі, өздігінен істейтін, әрекеті арта түседі.
Мұғалім оқушыларға сабақтың кері байланыс кезінде 3-4 деңгейлік
тапсырмаларды орындатқан тиімді, деңгейлік тапсырмалар жүйесі дамыта оқыту
идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. 1-
деңгей (оқушылық, репродуктивті дейгей): танып білу және үлгі бойынша
Қолдану мақсатын көздейді.
2-деңгей (алгоритімдік деңгей): Түсіну, өзгертілген жағдайда Қолдану.
3-деңгей (эвристикалық) Талдау, Жинақтау, тақырыпқа Баға беру-ой
қорыту-рефлексия сияқты Б. Блумның Толық меңгеру теориясының шағын
мақсаттарына қол жеткізу керек.
4-деңгей. Шығармашылық деңгей (білім беру стандартының мүмкіндік деңгейін
қамтиды).
Мұндай жұмыстар оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, өздігінен жұмыс
істеуге баулиды, ойын тұжырымдауға дағдыландырады. Әр оқушы өз бойындағы
қабілеті бойынша білім алып, оны өздігінен рейтинг жүйесінің көмегімен әділ
бағалай алады. Бұдан шығатын методикалық қортынды: мұғалім оқушылардың
өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге
дайындайтын жаттығулардын бастап, кейін мұғалімнің көмегімен жасайтын
жартылай дербес, ең соңында толық өздігінен жасайтын жұмыстарға үйрету
қажет.
Мұғаліммен оқушы арасындағы қызметіне қарай оқушылардың өзіндік
жұмысының негіздерін мынандай таблицамен көрсетуге болады:
Мұғалімнің басқару функциясы Оқушылардың өзін - өзі
басқаруы
1 Тапсырманы анықтап беру. әрекеттің Жұмыстың нақты мақсат-
мотифтері. міндеттерін аңғару.
Жұмысты орындау туралы методикалық Жұмыстың мәні мен
нұсқаулар. пайдасын ұғыну, оған
қызығу.
2 Жұмыс барысында бақылау жүргізу. Жұмысты орындаудың
жоспарын жасау. өзін -
өзі бақылау.
3 Оқушылардың әрекетіне, оның жеке амал Өз жұмысының қателерін
– тәсілдеріне түзетулер жасау. табу, оны түзету.
4 Жұмысты тексеру, оның нәтижесін талдау,Өзін -өзі тексеру,
бағалау. өзін - өзі бағалау.
Өзіндік жұмыс процесінде мұғаліммен оқушылардың бірлесіп жасайтын
әрекетін толығырақ қарайық.
Мұғалім оқушыларға шамалары келгендей тапсырма ұсынады, онда мыналар
көрсетіледі: жұмыстық мақсат, оны бөлімдері бойынша орындау реті өзін -
өзі бақылау, мұғалім тексеру үшін алынған нәтижелерді реттеу, кері
информация тәсілдері, жұмысты орындау мерзімі. Мұғалім тапсырманың
дұрыстығын, оқушылардың оның мазмұнымен нәтижесін қаншалықты түсініп
меңгергенін анықтайды: демек,мұғалім бақылаушы ғана емес, ұйымдастырушы да,
оқушылардың өзіндік жұмысын тексеруші де. Мұғалім тапсырма арқылы олардың
таным қабілеттерін бағдарлайды оны бір мақсатқа бағыттап сапасын анықтайды.
Оқушылар тапсырма алады, меңгерген білім қорына сүйене отырып, оның
мақсатымен орындалу тәсілдерін ойластырады, және тиісті нәтижелерді
бағдарлайды. Содан соң істелген жұмыстың дұрыстығын үнемі тексере отырып
тапсырманы бөлімдері бойынша орындайды. Алынған нәтижелерді реттеп
әзірлейді. Оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы – оқу жұмысының
тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Психологтар оқу жұмысын негізігі тәсілдерін екі топқа бөледі:
1.Оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты қолданатын тәсілдері,
жоспарлау, уақытты дұрыс пайдалану, оқумен тынығу режимін ұйымдастыру, өз
жұмысын бақылау.
2.Оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері жаңа білім
дағдыларын меңгеру және өздігінен жұмыс істеу
Осылардың ішінде ерекше орын алатын оқу материалымен жан жақты жұмыс
істей білу дағдысы. Материалдың мазмұнын таладау, одан ең негізгі мәселені
екінші бір мәселеден айыра білу, оларды салыстыру, топтастыру, жүйелеу,
схемалау, графиктер қолдана білу тәсілдері. Оқушының мұндай тәсілдерді
қолдана білуі оны жан – жақты дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Ол тек дайын білімді қабылдаушы пассив жан емес, оқу әрекетінің белсенді
қайраткері немесе басқаша айтқанда оқу әрекетінің субъектісі болып
саналады. Психологиялық арнайы зерттеулерге қарағанда оқушылырдың оқу
жұмысының сапасын арттыру үшін оларда мынадай мативтерді қалыптастыру
қажет. Жеке оқу пәндерінде берілетін ең негізгі заңдылықтарға, оларды
анықтау жолдарына қызығу, қоғамдық пайдалы істерді еңбекте өздігінен
білім алуда, басқалармен қарым – қатынаста қолдануға болады. Осындай оқу
мотивтеріне байланысты оқушыларда өзін - өзі бағыттау сияқты жалпы
дербестік қасиеті қалыптасады. Мысалы: оқушылардың сабақта оқу жұмысының
бір кезеңінен екіншісіне көшу арқылы өз бетінше тапсырманы орындау
мүмкіншілігін дәлелдейд. Оқушылардың өзіндік жұмысының маңызын толығырақ
түсіну үшін оның атқаратын функциясымен міндеттерін атап өткен жөн.
1. оқушылардың өзбеттілік қасиетін мейлінше арттыру.
2. олардың алған білімнің саналығы мен біріктігін қамтамасыз ету
3. оқушыларда оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыру
4. оқушылардың таным ақыл-ой қабілеттерін дамыту.
5. оқушыларды сыныптан және мектептен тыс өзбетінше білім алуға үйрету
6. оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгермеушілікті болдырмауға әсер
ету.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының түрлері сан алуан. Оларды топтастыру
өте күрделі мәселе. Осы күнге дейін педагогикалық және методикалық
әдебиеттерде көпшілік мақұлған бұл жұмыстарды топтастыру немесе
класификациялау жүйесі жоқ. Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарын
топтастыру ушін бірнеше шарттар мен белгілерді ескермесе болмайды.
Оқытудың мақсат міндеттеріне және пәннің мазмұнына, ғылым мен оқыту
әдістерінің ерекшеліктеріне, оқушылардың дербестігі мен жалпы даму
дәрежесіне, оқыту процесіндегі алатын орнына, оқушылардың міндетті түрде
немесе өз еркімен істейтін жұмысына т.б. белгілеріне қарай өзіндік
жұмыстарын бірнеше топқа бөлуге болады.
Оның ең жиі кездесетін бір тобы – сабақ мақсатына қарай
қолданылатын жұмыстың түрілері:
1. Жаңа білімді меңгеру (материалдарды жан-жақты талдау, мұғалімнің
ауызша баяндауының жоспарын, конспетісін жасау т.б. тәсілдерге
үйрену)
2. Жаңа білімді бекіту (түрлі жаттығулар, есеп шығару т.б.)
3. Білім мен дағдыларды қайталау, бақылау және тексеру (түрлі жазбаша,
графикалық, практикалық т.б.)
Оқушылардың өзіндік жұмысы білік пен дағды қалыптастырудың тиімді
жолы болғандықтан, В.А. Сухомлинский оқушылар оқуға қажетті білім дағдылар
жүйесін меңгеру қажет дейді. Оның пікірінше, мектепте он жыл жемісті оқу
үшін оқушы міндетті түрде мынандай біліктер мен дағдыларға ие болуы тиіс.
- сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай білу;
- ойлай білу, нәрселерді салыстыру, қарама-қарсы қою, түсініксіз
нәрсеге жауап іздеу, таңырқау;
- оқушының көргенін, байқағанын, істегенін, ойын тұжырымдап айта білу;
- оқыған материалдардың мағынасына қарай логикалық бөліктерін айыра
білу, олардың өзара байланыстарын ажырата білу;
- өзіне керекті кітапты таба алу;
- оқу үстінде мәтінге алғашқы логикалық талдау жасай білу;
- мұғалімді тыңдай білу және оның әңгімесін қысқаша жазып алу,
- мәтінді оқи отырып, мұғалімнің сол мәтінмен қалай жұмыс істеу туралы
берген нұсқауларын ескере білу;
- көрген білгендері туралы шығарма жазу.
Оқушылардың осындай шеберліктер мен дағдылар жүйесі болмаса, онда
ойдағыдай оқи алмайды, оқуға үлгермейтін, тіпті оқығысы келмейтін де
жағдайға ұшырайды деп ескертеді В.А. Сухомлинский.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының екінші тобына ғылым және оқыту әдістеріне
байланысты іске асырылатын жұмыстардың түрлері жатады: оқулықпен, оқу
құралымен және басқа да ғылыми анықтама әдебиеттермен жұмыс істеу;
творчествовалық жаттығулар, бақылау, эксперимент, экспедиция, археологиялық
зерттеулер сияқты т.б.
Сабыров Т.С. өзінің оқыту теориясының негіздері деген еңбегінде Н.
Дайри тарих сабағында оқушылардың өзіндік жұмыстарының қандай пайдалы
түрлерін қолданғанын атап кеткен мысалы:
1. Проблемалы логикалық тапсырмалар. Мұндай тапсырмалар оқу
материалдарының негізгі мән-мазмұнын (табиғат пен қоғам
құбылыстарының себеп-салдарлық байланыстарын) түсіну мақсаты іске
асырылады. Оқушылар тапсырманы мұғалімнің жаңа материалды баяндау
кезінде, оқулықпен, тарихи документтермен және көрнекі құралдармен
жұмыс істеу негізінде орындайды.
2. Оқушыларды ғылымның кейбір әдістерін қолдануға үйрету
3. Алған білімді қайта қорыту, қайта жасау, қайта өзгерту әрекетіне
үйрету
4. Бағалай білу әрекетіне үйрету. Бұған оқушылардың өздерінің ауызша
жауаптарына, жазба жұмыстарына, диспутта сөйлеген сөздеріне баға беру
жатады.
5. Алған білімді практикада, қоғамдық пайдалы жұмыстарда қолдану.
Оқушылардың өзбетілігінің даму дәрежесіне қарай, олардың өздігінен
істейтін жұмыстары репродуктивтік және творчествалық болып арнайы екі топқа
бөлінеді. Репродуктивтік жұмыстарға оқушылардың дайын үлгіге еліктеу
негізінде жасайтын жұмыстары жатады мысалы: жай жаттығу, көшіріп жазу,
мұғалімнің берген сұрақтарына кітаптан оқып. жауап беру, берілген жоспарға
сәйкес оқулықтардағымәтінмен жұмыс істеу, сабақта шығарылған есепке ұқсас
есепті үйде шығару т.б.)
Оқушылардың өздігінен шығарма, өлең, әңгіме, ертегі немесе есептер
ойдан құрастыруы негізінде шығармашылық қабілеттері қалыптасады.
Осымен қатар мұғалім оқушылардың өзіндік жұмыстарына қойылатын талаптарға
көңіл бөлулері қажет. Олар:
Біріншіден - оқушылардың білім деңгейі, өзбетінше орындауға қажет
дайындық шамасы, қабілеттері ескеріледі;
Екіншіден - оқушыларды жұмыстың міндет мақсатымен таныстырылып, олар
игеретін негізгі жұмыс бағыттары түсіндірілуі қажет.
Үшіншіден - қажет болған жағдайда керекті, қосымша материалдармен
қамтамасыз етіледі.
Төртіншіден - оқушылардың оқу материалдары арқылы білімдерін іс
жүзінде қолдана білулеріне жағдайлар жасалады.
Бесіншіден - мұғалім оқушыларды өздерінің білімдеріне, қабілеттеріне,
күштеріне сендіріп көздерн жеткізе білу керек.
Бастауыш сынып оқушыларын оқу бағдарламасындағы материалдарға
байланысты қосымша әдебиеттер арқылы өзбетімен оқып үйренуге баулудың мәні
өте зор. Олар өздерінің жас ерекшеліктеріне қарай соншалықты бай
материалдар ішінен өздері еліктейтін, ұқсағысы келетін кейіпкерлер тауып
алады.
Сонымен жаңа материалдарды игеру барысында оқушы өз еңбегінің жемісін
көріп, оның нәтижелерін мақтан тұтып, ол жеңістер оны қандай да болса
өзіндік жұмыстарға белсене кірісіп, оның бәрін абыроймен орындауға
жетелейтін болады. Оқушы жастар өздерін қоршаған әлеуметтік ортада өзінің
жеке басы еңбектерінің жетістіктері арқасында оның да өзіндік бір алар орны
бар екеніне өзі жетіп, өзіне-өзі сене бастайды, белсенділік пайда болады,
бірте-бірте оның барлығы жеке басының тұрақты қасиеттері болып, қалыптасып
кетеді. Ұстаз осы шәкірттерінің жеткен жеңістерін орынды бағалап, қолдау
көрсетуі тиіс.
Бала ең алғаш мектеп табалдырығын аттағанда ол тек жақсы тілекпен,
білім аламын, адам боламын деген оймен келеді деген В.А. Сухоминский5.
Сондықтан, баланың осы тілегін сөндіріп алмай, алдыңғы оқу жылдарында
ынтасымен білім алуға ынталандырып өзбетімен дамуына әсер ету қажет. Оқу-
тәрбие процесінде көздеген нәтижеге жету үшін ұстаз шәкіртінің сеніміне ие
болып, оның жақын адамына айналуы керек. Мұғалім оқушылар арасында қарым-
қатынасы жоғары деңгейде болғанда ғана оқушылармен өзіндік жұмыс
ұйымдастыруға қолайлы жағдай туады. Осы тұста оқытудың саналық пен
белсенділік принципін көрсетіп кетуге болады:
- теория мен практиканң арасында тығыз байланыстың болуы
- оқушыларды білім мен оқу материалын тек жаттап алмай, солардың мән-
мағанасын терең түсінетін қалыпқа жеткізу;
- оқушыларды өздігінен жұмыс жасаудың тәсілдеріне, сондақ есте қалдыру
мен ойлаудың амалдарына (салыстыру, анализ, жоспар құру т.б.) үйрету
- оқушылардың таным белсенділігін арттыратын шығармашылық жұмыстарды
кеңінен қолдану
- сабақ үстінде мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынас жасау шеберлігін
арттыру.6
Осы сияқты күрделі мәселені шешу теориялық, психологиялық және
педагогикалық негізінің бар екенін анықтау, оларды қайта қарап, жаңа
жағдайға пайдалану, оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының өзіндік
жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді әдістерін іздестіру, жүйеге келтірілген
ғылыми әдістемелік нұсқау әзірлеу керек.
- Сонымен баланың ойына, қиялына ерік беру арқылы көптеген қосымша
материалдармен батыл жұмыс істеуіне қолайлы жағдай туғыза отырып,
өмірде болып жатқан әр түрлі проблемалар жайлы сұрақтарға әр оқушы
өзбетімен ойланған жауабын батыл, жасқанбай айта алатын дәрежеге
әкелу керек. Оқушының қате немесе орынсыз айтылған ойы, жауабы
мұғалім тарапынан ескерту алып, қатаң сынға түспеуі керек. Осы
жағдайда ғана оқушылардың өзіндік жұмысының жетістіктерін көруге
болады.
- Өзіндік жұмыс-қоршаған дүниені, өзіне деген сенімін, логикалық
ойлауын, шығармашылығын дамытатын болғандықтан, оны сабақтан тыс,
сыныптан тыс уақыттарға жылжытпай, әр сабақ бойынан өтіп жататындай
оқу бағдарламаларының, оқулықтардың мазмұнында болу шарт.
- Орта мектеп жасына келгенде, баланың стереотипке үйреніп, тоқырауын
болдырмас үшін, өзіндік жұмыстарды орындауды неғұрлым ерте қолға
алып, әр оқушының қол жеткен нәтижелері мен даму дәрежесіне үнемі
көңіл бөле отырып, оған талапты өсіре беру қажет.
- Бастауыш сынып оқушыларының оқыту барысында өзіндік жұмыстарды
ұйымдастыру арнайы әдістеменің болуын талап етеді. Әр сабақтың
дамытушылық мақсатарын арттырып, мазмұнды шығармашылық
тапсырмалармен байытып, оларды тұрақты пайдаланып отыру арқылы
айтарлықтай нәтижеге қол жеткізуге болады.
- Сабақта баланың позициясын өзгертіп, оны әр түрлі өзіндік әрекеттің
субъектісі жағдайына қоя білу, баланың дербестігі мен еркіндігінің
болуы бірде бір кепілі.
- Зерттеудің әдіснамалық негізі болып табылатын жеке тұлғаның дамуы
туралы әлемдік, отандық философиалық көзқарастар, психологиялық
теориялар, педагогикалық мұраларда баланың жеке басының, барлық
қабілет қасиеттерінің дамып, шығармашылығының, өзбетілігінің
қалыптасуы үнемі көтеріліп отырған мәселелер қатарына жатадындығына
көз жеткізілді. Біз, өз зерттеу жұмысымыз оқыту барысында бастауыш
сынып оқушыларының өзіндік жұмысын ұйымдастыру мәселесін түбегейлі
шешіп береді деген ойдан аулақпыз. Жұмысымыз қоғам қажеттілігінен
туған, оқыту процесінде мезгілі жеткен осындай күрделі мәселені
шешуде мектеп мұғалімдері мен бастауыш мектеп мамандарының кәсіби
білімдерін шыңдау мақсатында арнаулы бағдарлама бойынша білім көтеру
курстары ұйымдастырылып, оларға оқушылардың өзіндік жұмысын
ұйымдастыру қабілеттерін дамытудың теориясы, технологиясы,
практикасын меңгеру көзделеді. Осы мақсат орындалған кезде ғана
оқушылардың өзіндік жұмысты орындау қабілеттері дамып, нәтижелі
оқытудың дамытушылық қызметі арттырылады.
Сонымен сабақтарда балалардың жас ерекшеліктеріне сай өзіндік жұмыс
тапсырмаларды жүйелі, тұрақты пайдаланып отырғанда арта түсетіндігіне
жоғарыда айтылған көптеген педагогтар мен ғалымдардың ой-пікірлерінен
көруге болады.
II тарау. 3 – сыныптағы математиканы оқыту барысында оқушылардың өзіндік
жұмысын ұйымдастыру жолдары.
2.1 Математика сабақтарында оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
әдістемесі.
Жалпы білім беретін мектептерде көкейтесті мәселелердің бірі оқыту
үрдісінде оқушыларды өздігінен жұмыс жүргізу әрекеттерін жетілдіру болып
отыр. Оқушыларды өзіндік жұмыс туралы педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар кездеседі.
Бұл мәселе тамырын тереңге жіберіп, көне заманнан бастау алады, Сократ
өзінің өмір сүрген заманның өзінде-ақ оқыту барысында шәкірттердің
ізденімпаздығы мен өзіндік жұмыстарын арнайы басқарудың маңыздылығын атап
көрсеткен.
Сонымен қатар педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор
Р.М.Қоянбаев Қысқаша педагогикалық сөздікте - өз бетімен білім
түпнұсқада: ғылыми, оқу әдістемелік және басқа әдебиеттерден өз бетімен,
жүйелі мақсатты жұмыс негізінде әлем және оның даму заңдылықтарын жөнінде
білім алу әдісі.
Мектеп оқушылары алған біліммен шектеліп қана қоймай, оны ары қарай
өздігімен белсенді, нысаналы танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс.
Оны жүзеге асыру - оқушылардың белсенділігі мен ізденімпаздығын
ынталандыруға септігін тигізетін оқу процесін ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді. Оқу процесінің
негізгі бір өзекті мәселесі - қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына жеке
адамның белсенділігін және ізднімпаздығын арттыру мақсатында білім беруді
қалыптастыру, оқушылардың алған білімдерін күнделікті өмір талаптарына сай
кездесетін практикалық мазмұнды есептерді шығаруға өз беттерімен қолдана
білу дағдыларын және біліктерін қалыптастыру болып табылады. Әрине,
практикалық мазмұндағы есептер шығару математикалық білімді өмірмен тығыз
байланыстыруға, сондай-ақ оқушылардың өмірден алған тәжірибелерін
математиканы оқып білуге кеңінен пайдалануға көмектеседі. Осы мақсатта
оқушылардың өздігімен есеп шығара білу дағдылары мен біліктерін
қалыптастырудың, есеп шығара білудің әдіс-тәсілдерін жүйелі меңгертудің
маңызы үлкен екенін айта кеткен ләзім.
Сабақтарда балалардың математикаға деген ынтасын артыруға, олардың өз
бетімен жұмыс істей білуі дағдысын тәрбиелеуге ерекше назар аударылады.
Пәнге деген ынтасы мен өз бетінше ойлай білуі өзара тығыз байланысты. Сабақ
балалар үшін қызықты өткенде, олардың оқу жұмысында белсенділігі артып, өз
бетімен жұмыс істейтін болады. Сондай-ақ білім алуда балалардың өз бетімен
жұмыс жасап, белсенділігін арттырғандығынан олардың пәнге деген ынтасы
өседі.
Оқушылардың өз бетімен ойлауға тәрбиелеп, математикаға деген ынтасын
арттыру үшін оқыту әдістерін дұрыс таңдап алудың маңызы зор.
Оқушылардың белсенділіктерін, өзіне деген сенімін бойларына
қалыптастыратын, бірде –бір жолдардың бірі – оқушылардың өз бетімен,
ешкімнің көмегінсіз атқаратын өзіндік жұмыс болып табылатын және осы
өзіндік жұмысты ұйымдастыру жолында кездесетін проблемалары бізге дейін де
талай педагог ғалымдар көрсетіп кеткен.
А.Байтұрсынов оқушылардың өзіндік жұмысының маңызы туралы былай
деген: Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек. Мұғалімнің
қызметі оның білімінің шеберлігінің өздігінен алатын тәжірибелі білімнің
ұзақ жолын қысқарту үшін, керек білімнің кешікпей дер кезінде алып отыру
үшін балаға жұмысты шағындап беру керек.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән-мағынасын ұйымдастырудың тәсіл-
амалдарын бір ғана белгімен сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмысты
ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар:
- мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі;
- жұмысты орындаудың уақытын белгілеуі;
- мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің өзара байланысы олардың
жұмысты өз еркімен және қолдарымен істеуі, оған әсер ететін мотивтер және
т.б.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміздің егемендік алып, қоғамдық
өмірдің барлық салаларында, соның ішінде білім беру саласында жүріп жатқан
демократияландыру мектепті қазіргі кездегі дағдарыстан шығаратын қуатты
талпыныстарға жол ашты. Ұсынылып отырған Қазақстан Респбликасында білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы
білім беру саясатының негізгі міндеттерінің бірі.
Бұл бағдарламада республикамыздың Конституциясы белгілеген үздіксіз
білім берудің негізгі буыны –орта білім беруге байланысты мәселелердің
арқауы байқалып отыр. Орта білім беру буыны өте күрделі жүйе, осы күрделі
жүйені құраушы білім берудің бірінші сатысы бастауыш мектеп.
Қазіргі заманда, азаматтық қоғамда өмір сүріп, оның даму жолдарында
еңбек ету үшін, қажырлы, қайратты, алдына бір мақсаттар мезеп, оларды
орындауға ат салыса отырып, жаңалықтарға құштар , білімгер, өз қылықтары
және іс-әрекеттері үшін жауап бере алатын, қиындықтардан қорқып, біреудің
көлеңкесіне тығылмайтын, белсенді, парасатты, жаңалықтарға құштар тәуелсіз
тұлға қалыптастыру. Әлеуметтік өмірдегі барлық құбылыстарды сараптап, өмір
бойы даму, іздену үстіндегі тұлғалар қоғамға оның әлеуметтік және
экономикалық дамуына, өркениет елдер қатарында өмір сүру үшін өте қажет.
Педагогика ғылымында осындай қасиеттерді оқушы бойында қалыптастыру және
соған тәрбиелеу оқушы жастардың дербес даралығын, белсенділігін
қалыптастырып, өз бетімен өмір сүре білуге дайындау деп атайды. Оқу
процесінде өзіндік жұмысты жүйелі түрде жүргізудің өзектілігі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында айтылған Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы. Бұл стратегияны жүзеге асырудың бірден-
бір жолы, жалпы білім беретін мектептерде – оқыту процесінде оқушыларды
өздігінен жұмыс жүргізу әрекеттерін жетілдіру болып отыр. Жалпы алғанда
өзіндік жұмысты ұйымдастыру мақсаты тұлғаны өзбетінше дербес іс-әрекетке
дағдыландыру.
Зерттеу жұмысымызға байланысты көрнекті педагогтар Я.А. Коменский,
К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская, В.А. Сухомлинский, А. Байтұрсынов, Ы.
Алтынсарин, А.С. Макаренко, Р.Р. Лемберг, М.Н. Скаткин, К.Н. Корнилов, Б.П.
Есипов, Д.И. Писарев және т.б. педагог ғалымдар оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру барысында оқушылардың өздері атқарытын ролдеріне баса көңіл
бөліп, оларды жүзеге асыру жолдарының селсоқ, немқұрайды болуын қатты сынға
алған болатын. Оқушылардың өзіндік жұмыстары туралы педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар кездеседі. Н.К. Крупская:
Педагогиканың ең негізгі саласының бірі, өз бетімен білім алуға баулу
және де онсыз жақсы оқыту мүмкін емес, ол оқушыларды бірыңғай тежей беруден
бас тарту. Оларға басшылық жасау арқылы оқушы жастардың белсенділіктерін
басып тастамауы қажет, - деп жазған. М.Н. Скаткиннің оқушыларды тек қана
білім мен білгірлік жүйесімен қамтамасыз ету аз, сонымен қатар оларды
білімге, жаңалыққа құштар болуын, ұмтылысын арттыру қажет, бұның өзі жан-
жақты дамыған адамның жеке басы үшін өте маңызды. Тек сонда ғана оқушы
жастардың оқу еңбегіне деген көзқарасы өзгереді, оқуға, білімге, жаңалыққа
өздері ұмтылатын болады. Адамның интелектуалдық дамуы одан әрі, өмір бойы
жалғаса береді, адам рухани байлыққа ұмтылады, жаңа білімдер алуға ат
салысады, ізденеді. Шынында да мектеп қабырғасында отбасында дұрыс тәрбие
алған адам тоқтап, тоқырап бір орында қалмайды, өмір бойы жол үстінде келе
жатқан жолаушыдай тоқтамайтын рухани, интелектуалдық баю үстінде болады.
Қазіргі біздің заманымызда ғылым мен техниканың, мәдениеттің дамыған
шағында адамның өз бетімен білімін толықтыру, іздену процесі ешқашан
тоқтап, толастап қалуы мүмкін емес. Бұлай болмаған жағдайда адам өмірден
тек артта қалып қана қоймай, қарқындап дамып келе жатқан әлеуметтік өмірде
өмір сүруге жарамсыз болып қалады. -деген пікірі XXI ғасырға лайықты
айтылған деуге болады. Аталған педагогтардың зерттеу жұмыстары оқушылардың
өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру мәселесіне қосар үлесі мол.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыру мәселесін педагогикалық тұрғыдан әлі де болса шешу қажеттігін
ескере отырып, оны өз іс-тәжірибемізде қарыстыруды жөн таптық. Қазіргі
кезде оқушылардың өз бетімен білімін жетілдіруде өзіндік жұмыстарының
шарттары және әдістерінің анықталмауы арасында, оқушылардың таным
қызығушылын арттыру арқылы өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың арасында
қайшылықтар бар. Бұл қайшылықтарды шешу үшін бастауыш сынып оқушыларына
нақты пәнді оқытуда өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесін арнайы
зерттеуді мақсат етіп жұмысымыздың тақырыбын – Математика пәнін оқыту
барысында бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру - деп
алдық.
Зерттеу жұмысын жазу барысында алдымызға мынандай мақсат қойдық:
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың жолдарын
анықтау, осы мақсаттан мынандай міндеттер туындайды:
1. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
маңыздылығына сипаттама беру.
2. Бастауыш сыныптың Математика пәні бойынша оқушылардың өзіндік
жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары мен әдістерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқыту процесі.
Зерттеу пәні: Математика пәні бойынша оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыру.
Зерттеу әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми-педагогикалық әдістемелік әдебиеттерге
талдау жасау
2.Озат мұғалімдердің іс-тәжірибесімен танысу, жинақтау, талдау, қорыту
3. Бақылау, әңгіме
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысын
ұйымдастырудың ғылыми педагогикалық негіздері
1.1. Педагогика тарихында өзіндік жұмыстың зерттелу жайы
Өзіндік жұмысты жалпы орта білім беретін мектептің I-сатысы бастауыш
білім беру кезеңінен ұйымдастырудың маңызы өте зор. Біз өзіндік жұмыс
арқылы баланың таным қызығушылығын арттыра отырып болашақта өз бетімен
білімін жетілдіретін тәуелсіз тұлға қалыптастырамыз. Ал енді оқушылардың
өзіндік жұмысы дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен
өзбеттілік немесе өзбетінше деген сөзге анықтамаларды қарастырайық.
С.И. Ожегов сөздігінді (самостоятельный) өзбетінше немесе дербес,
өзбеттілік – деген сөзге Бірінші - басқалардан бөлек өмір сүретін,
тәуелсіз. Екінші - шешімді, өзінің жеке пікірі бар. Үшінші - бөгде
адамның көмегінсіз, өз күшімен мақсатына жететін тұлға делінген. Міне
осындай қасиеттерді балаға өзіндік жұмыстарды оқыту процесінде дұрыс
ұйымдастыру арқылы қалыптастыруға болады. Дұрыс ұйымдастырылған өзіндік
жұмыс арқылы баланың таным қызығушылығы артта түсіп, интелектуалды даму
жолына түседі. Осы жерде А. Байтұрсыновтың бала білімді тәжірибе арқылы
өздігінен алу керек деген сөзінің маңыздылығын байқауға болады.
Оқушылардың өзбетімен, ешкімнің көмегінсіз білім алу тәжірибесін ұстаз
асқан білімділікпен, шеберлікпен кәсіби ұйымдастыру керек.
Оқушылардың өзіндік жұмысы туралы педагогикалық және методикалық
әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар кездеседі. Оқушылардың өзіндік жұмысының
негізгі анықтамасын ғалым-педагог Б.П. Есипов өзінің еңбектерінде көрсетіп
кеткен болатын. Ол Оқу-тәрбие процесінің ішіне енгізілген оқушылардың
өзіндік жұмыстары-оқушылардың өз бетімен, ұстаздың қатысуынсыз, бірақ
белгілі бір берілген тапсырма арнаулы уақыт ішінде оқушы алдына қойылған
мақсатты іске асыру үшін тырысып, бар күш, жігерін жұмсайды, сонымен қатар
оқушының ақыл, ой, дене қабілеттерінің жұмыс деңгейі, ісекрлік
қабілеттерінің нәтижесі белгілі болады. деген 4. К.Д. Ушинский тек
оқушылардың өзіндік жұмыстары ғана ғылыми негіздерін игеруге жағдай
туғызады, оқушылардың ойлау, пайымдау, білім негіздерін қабылдау
қабілеттерін дамытады деген.
Кейбір авторлар өзіндік жұмысты оқыту әдісінің бірі деп қараса,
екіншілері оны оқыту принциптерінің бірі деп есептейді. Дегенмен
оқушылардың өзіндік жұмысы жеке өз алдына оқыту әдісі бола алмайды. Оның
себебі: өзіндік жұмыстарды жүзеге асыру үшін әр түрлі әдіс-тәсілдер
пайдаланады, мысалы: жаттығу, кітаппен жұмыс, бақылау, ынталандыру,
эксперимент т.б. Әрбір оқыту әдісі оқушылардың өзіндік жұмысын қамтиды,
оқыту әдісінің міндеті оқушылардың дербестігін арттыру, өздігінен жұмыс
істей білуге баулу. Өзіндік жұмыс өз алдына оқыту принциптерін бағынады:
дәлірек айтқанда білім алудағы оқушылардың белсенділігі мен саналығына
тәуелді өзіндік жұмыс оқушылардың дербестігін, өздігінен оқуға, білім
алуға дағдылануларын талап етеді. Оқушылардың таным әрекеті білім алу
қажетімен ұштасып жатады. Осыған орай олардың дербестігі, ең алдымен
белсенділікке байланысты, ал белсенділік дербестікті қажет етеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады. Бұл
екі термин ұқсас болғанымен олардың мазмұнында айырмашылық бар.
Белсенділік, дербестікке қарағанда, мағанасы кең ұғым. Оқушылардың оқудағы
белсенділігі дегеніміз оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды
өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы
әрекеті. Мысалы: жаңа сабақты оқушының зейін қойып тыңдауы, өтілген
материалдар бойынша білімін кеңейту үшін өзбетімен қосымша кітаптар оқуы,
бақылау, тәжірибе жасау, жазу, сызу сияқты жұмыстар атқару. Баланың жеке
басын белсенділдікке тәрбиелеуде , оқуға деген ынтасын арттыруда, өз
беттімен талаптанып, әрі карай дамуына жол ашу үшін оқу- тәрбие процесінде
өзіндік жұмысты ұйымдастыру дұрыс жолға қойылуы керек. Оқушылардың өзіндік
жұмысын дамытып, белгілі бір сатысына жеткізу үшін оның мазмұндары,
түрлері, өткізу әдістемелері жасалу керек.
Б.П.Есиповтың пікірінше, оқушының өзіндік жұмысы мұғалімнің
педагогикалық міндеттерді шешуіне, атап айтқанда,
- оқушылардың білімін игеруі мен түсінігін кеңейтуге;
- оқу бағдарламасында көрсетілген дағды мен іскерлігінің дамуына;
- алған білімін өмірде, қоғамға пайдалы еңбекте, өндірісте қолдана білуде;
- олардың танымдық іздемпаздығын дамытуға (логикалық ойлау, шығармашылығы)
- ақыл-ой мәдениеті мен дене еңбегі мәдениетін дамытуға оқушының өзіндік
жұмысы арқылы белгіленген мақсатқа жетуіге;
- алдағы уақытта да оқушының өз бетімен нәтижелі жұмыс істей білуге
көмектеседі.
Өзіндік жұмыстың танымдық іздемпаздықты дамытудағы ролі туралы В.А.
Добромыслов, В.В. Голубков, Е.Я. Голант, Г.В. Воробьев, А.В. Полякова, А.Ф.
Соловьева, А.Ф. Ломизов, Г.И. және т.б. еңбектерінде айтылады, дегенмен
танымдық іздемпаздық ұғымының мазмұнына авторлар түрліше мағана береді.
Біреулері танымдық іздемпаздықты шәкірттің ақыл-парасат қабілеті және оның
өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін бейімділігі ретінде қарастырса,
екіншілері танымдық іздемпаздықтың мәні мектеп оқушысының білімді игеруде
өз күшімен талпына білінуінде, яғни қабілеті мен ұмтылысында деп біледі. Ал
үшіншілері танымдық іздемпаздықтың мәні мектеп оқушысының білімді игеруінде
өз күшімен игеруіне ұмтылысынан көрініс табатын жеке тұлғаның қасиеті
ретінде байқалады.
Осы тақырыпта құнды пікірлер айтқан Т.И.Шаманова, Е.Б.Ястребова,
М.И. Махмутов, Н.А. Половникова, И.Я.Лернер, Г.Н. Кулагина және т.б.
Зерттеулердің түрлі авторлары оқудағы танымдық ізденіпаздық пен
белсенділікті қалыптастыру мәселелерін іс жүзінде шешудің түрлі жолдарын
бөліп көрсетті.
Оқушылардың танымдық іздемпаздығының құрамдас бөліктерін А.Д.
Альферов, Ю.К.Бабанский, Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев, А.К. Маркова, С.Л.
Рубенштейн және т.б. терең зерттеді.
Оқыту процесінде өзіндік жұмыс арқылы танымдық ізденіс қабілеттерін
қалыптастыру мәселелерін зерттеуде еліміздің бірсыпыра ғалымдары ат
салысты. Олар: Н. Көшекбаев, К.Б. Бержанов, С. Қалиев, Т.С. Сабыров, А.Е.
Әбілқасымова т.б.
Танымдық іздемпаздықтың жалпы заңдылықтары туралы Ю.К. Бабанский, Е.Я.
Голант, Н.К.Гончарова Б.П. Есипов, Л.В. Занков , Т.И. Ильина, Р.Г. Лемберг,
И.Я. Занков, П.И. Пидкасистый, М.Н. Скаткин, Г.И. Щукина, және т.б.
еңбектерінде айтылған.
Өзіндік жұмыстың психологиялық аспектілері туралы Б.Г. Ананьев, В.А.
Артемова, Н.В. Витт, Л.С. Выготский, А.А. Леонтьев, И.Д. Лушников, Н.А.
Менчинская; и А.В. Менчинская, Н.Ф. Талызина және т.б. зерттеді.
Оқушылардың өзіндік жұмыстары олардың танымдық белсенділіктері мен
ізденпаздығының қамтамсыз етудің негізгі шарты ретінде қарастырылады.
Өзіндік жұмыстар оқушылардың ақыл-ой еңбегінің жоғары сатысында
болуын қамтамасыз етіп, біліктілігі мен дағдысын қалыптастыру нәтижесінде
оқу процесінде жоғарғы нәтижелерге жетуге көмектеседі.
Өзіндік жұмыс оқушылардың бойында ұйымдасушылық, тәртіптілік,
еркінділік, мақсаткерлік, іздемпаздық, белсенділік сияқты қасиеттерді
дамытады. Бастауыш сынып оқушылары өз бетімен ақыл-ой еңбегінің де, дене
еңбегінің де қаншалықты қиын екенін түсіне бастайды, тіпті соншалық қиын
міндеттерді өз бетімен, ешкімнің сүйеуі, көмегінсіз атқарудың соншалық
қызық, маңызды өз басына пайдалы екенін біліп, түсінеді және оның бойында
осындай жеңістерге ұмтылыс, ынта пайда болады.
Танымдық іздемпаздық мазмұнын бір аяда ғана ашуға болмайтын күрделі
ұғым болып табылады. Тегінде жеке тұлғаның бұл бір тұтас сапалық қасиеті
талдау жасау кезінде жүйелі түсіндіруді талап ететін сан қырлы құндылық
болса керек. Мұғалім оқу процесінде оқушыны қызықтыра отырып, өзі талдап,
қорытынды шығарады, оны оқушыға дайын күйінде беріп отырады, ал оқушы болса
дайын нәрсені игеруге міндетті болады. Мұндай оқушы мен мұғалімнің бір
жақты әрекетіне қарағанда, оқу процесінде оқушының белсенді, танымдық
ізденпаздығын дамыта отырып, оның білімі мен дағдысын жетілдіруге
бағытталған мұғалімнің оқушыларға өз бетімен орындайтын тапсырма беру
әркетінің маңызы зор. Педагогиканың ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы
қатарлы ғалымдар танымдық әрекете қатысты идеяларын зерттеу және талдау
негізінде жалпы үш бағытты бөліп көрсетуге болады.
Бірінші бағыт ежелгі дәуірден бастау алды. Оның өкілдеріне ежелгі грек
ғалымдары Артиксен, Сократ, Платон, Аристотель баланың белсенді және өз
бетімен білім алуының маңыздылығын жақты негіздеген. Олардың пікірінше,
адамның ойлау қабілеті оның өзіндік әрекеті нәтижесінде жүзеге асады.
Мұндай іс әрекет балада қуаныш ; қанағаттану сезімін оятып, жаңа білімді
игеруге белсенділігін арттырады деген пікірде болды.
Бұл пікір көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысыны болып
келді. Ол Франсуа Рабле, Мишель Монтень, Томас Мор, Томмазо Кампанелла
еңбектерінде жалғасын тапты. Енді баланы өз бетінше әрекет етуге баулу,
ойлы және сыншыл адам жұмыс істеп, өзі таным жолын таңдап алуы қажет
болатын.
Осы ойлар Я.А. Каменскийдің, Ж.Ж. Руссоның, И.Г. Песталоцидің, А.
Дистервгтің, И.И. Новиковтың, П.Г. Редкинаның, К.Д. Ушинскийдің және т.б.
педагогикалық еңбектерінде дами түсті.
Бірінші әлеуметтік-педагогикалық бағыт бойынша жазылған еңбектерді
талдау негізінде оларды былай жүйелеуге болады:
1. танымдық іздемпаздықты дамыту мәселесі бойынша олардың көзқарастарын
біріктіретін идея: ойлау қабілеті іздену әрекеті нәтижесінде ғана
дамиды, ал оның жүзеге асуы өзіндік таным нәтижесіне байланысты
болады;
2. мынандай ұғымдар беріледі: өз бетінше әрекет – бұл белсенді оқыту
ұстанымы; оқыту әдістері – бұл баланың өз беттілігі мен өзіндік
әректі; тәрбиенің шешуші ролі – баланың өз бетінше әрекет -
өздігінен білім алуға жетелейтін таным еркіндігі
3. бірінші бағыт зерттеушілері баланың өзіндік даму теориясы шеңберінен
шықпайды.
Екінші бағыт Я.А. Коменский еңбектерінен бастау алады. Оның мазмұны
оқушының өз бетінше істейтін әрекетін ұйымдастыру, сондай-ақ оқыту, мұғалім
мен оқушының әрекетін талдау мәселесіне негізделеді. Бұл бағыты шартты
түрде дидактикалық-әдістемелік бағыт деп атауға болады. Ол бірнеше
ғасырлар бой жалғасын тауып, одан әрі дамыды.
Дидактикалық - әдістемелік бағыт бойынша жазылған еңбектерді талдай отырып,
мынандай тұжырым жасауға болады:
- бұл бағытың ерекшелігі – оқытуды оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыруға
бағытталған мұғалім әрекеті ретінде түсіндіру,
- мынандай түсініктер берілген: өз бетінше әрект ету – шынайы білім мен
дұрыс түсіну кілті; баланың өзіндік жұмысы – оларды дамытудың қажетті
шарты.
- екінші бағыт зеттеушілердің еңбектерінде оқушы әрекеті терең зерттелмеді
және өзіндік жұмыстың мәні ашылмай қалды.
- үшінші бағыт оқушылардың өз бетінше әрекеті тек қана оқудың педагогикалық
әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-ақ зерттеу нысаны
ретінде танылуымен сипатталады. Бұл бағыт К.Д. Ушинскийдің еңбектерінен
бастау алады. Мұны шартты түрде психологиялық-дидактикалық бағыт деп атауға
болады.
К.Д. Ушинский: өз бетінше жұмыс- оқытуда жетістікке жетудің бірден-бір
жолы деп есептеді. Сондай-ақ, ол шәкірттің жас ерекшеліктерін ескерудің
қажеттілігіне тоқталды.
Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің басқарушылық
және сөйлей білу қабілеті, сұрақтар қойып, оны оқушыларға жеткізу, оқыған
кітабын шәкірттеріне әңгімелеп беру, сурет бойынша әңгіме сұғбат өткізу
сиқты іс-әректтер маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің ролін ескере
отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамыту мақсатында
ұйымдастырылған дербес бақылау және тәжірибе өткізу көрнекіліктер дайындау
сияқты өзіндік жұмыстың маңыздылығына тоқталады.
К.Д. Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет оқушылардың өзіндік
жұмыстарына философиялық және психологиялық-физиологиялық тұрғыда талдау
жасаған мысалы: өз бетінше әрекет ету – бұл мұғалімнің көмегінсіз жаңаны
табу, білуге ұмтылу П.Ф. Каптеревің ойынша өз бетінше әрекет ету – бұл
оқушының жаңа білімді игеруге қажетті ішкі процесі, Ы.
Алтынсаринның пікірінше оқыту әдістері оқушының ізденіс әрекеті болып
табылады
Сонымен оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастырудың проблемаларының пайда
болуы мен дамуын талдай отырып, мынандай қорытынды шығаруға болады.:
- оқыту процесіндегі мұғалім мен оқушының бірлескен әректіндегі
өзбетілік идеясының пайда болуы мектептердің тарихи даму бағыттарының
түрліше болуымен байланысты;
- әлеуметтік педагогикалық, дидактикалық-әдістемелік және психологиялық-
дидактикалық бағыттардағы өзбеттілік идеясының дамуы мұғалімнің
қызметі арқылы баланың өзіндік даму процесінен оқушының танымдық
іздемпаздық әрекетіне дейін өрістейді;
- жоғарыда көрсетілген тұжырымдамаларда оқу процесінде ұйымдастырылатын
өзіндік жұмыс мәселесі толық зерттелмеген.
Дегенмен де, XX ғасырға дейінгі прогресшіл бағыттағы педагогикалық
еңбектерде қазіргі дидактикадағы өзіндік жұмысты ұйымдастырудың әдіс-
тәсілдері нақты көрсетілген жоқ. Мектептің оқыту процесінде өзіндік жұмысты
тек өткен тақырыпты қайталау немесе бекіту кезінде тиімді деп санады,
өкінішке орай әліде көптеген бастауыш сынып мұғалімдері осындай пікірде
қалып қойған. Жоғарыда айтылған аттақты ғалымдардың идеяларына тоқталсақ
дұрыс жүйелі ұйымдастырылған өзіндік жұмыс баланың логикалық ойлауын,
шығармашылығын дамытуға бағытталады. Дегенменде, айтылған пікірлер,
тұжырымдар шәкірттің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру мәселесінде өте
маңызды болып табылады. Танымдық ізденімпаздықты дамыту проблемасына
байланысты жазылған еңбектерді талдай отырып, оның тарихи және әлеуметтәік
түп тамыры бар екені белгілі болды және оған арналып еңбектер жазылған,
бірақ заман ағымы, уақыт талабы бұл мәселені жаңаша шешуді, оны дамытуың
тиімді әдістері мен тәсілдерін іздестіруді талап етеді.
Сондықтан қазіргі жағдайда елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы
өзгерістерге сәйкес республиканың дүние жүзілік білім кеңістігіне енуі
отандық білім берудің стратегиялық жоспарын дамытуды қажет етіп отыр. Оны
жүзеге асыру үшін мектепте оқушылардың танымдық белсенділігі мен
іздемпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу процесінде өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру және оның тәсілдерін, әдістері мен нысандарын
іздестіру айырықша маңызға ие болады. Түрлі жаңа педагогикалық -
технологиялық мәселелері қазіргі кезде теориялық және ғылыми-қолданбалы
бағытта зерттелуде. Теориялық жағынан қарағанда, педагогикалық технология
статусын іздестіру педагогиканың категориясы ретінде: оның мәні мен
мазмұнын, құрылымын жобалау, түрлі педагогикалық әрекеттегі технологияның
ғылыми негіздері зерттелуде. Өзіндік жұмыс тақырыбында жасалған еңбектерге
шолу жасай отырып, оның негізгі мағынасы әр түрлі бағытта талқыланатынын
байқадық мысалы: өзіндік жұмыстың маңыздылығы туралы айтқан педагог Б.П.
Есипов: оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуымен емес,
бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тапсырмасы бойынша
орындалатын жұмыс, бұл кезде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-
әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады.
Өзіндік жұмыс оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, олардың белсенділігін
және танымдық бағдарын, өз бетімен жұмыс істеуін қалыптастырып, білімдерін
тереңдету жолдарын қарастырады. Өзіндік жұмыстың мағынасын сипаттауда ол
оқушылардың ішкі ойлау процесінің ерекшеліктерін ескеру керек екендігін
ұсынады. Сондықтан өзіндік жұмыс тапсырмалары, өзін-өзі тексеруге апаратын,
оқушылардың талдау –толықтыру процесі түрінде ойлау мүмкіндігін туғызады
делінген. П.И. Пидкасистыйдың пікірінше өзіндік жұмыс – бұл оқытуды
ұйымдастырудың формасы да емес, оқытудың әдісі де емес ол оқушының
алдына қойылған мақсатқа сәйкес белгілі бір іс-әрекетті ұйымдастыру мен
жүзеге асыру құралы.
Бастауыш сынып оқыту процесінде өзіндік жұмысты жоғары дәрежеде
ұйымдастырылып өткізілетін болса орын алған мынандай компоненттерді
қарастыруға болады: 1. интелектуалдық-логикалық компонент; талдау,
абстракциялау, салыстыру, дәлелдеу, түсіндіру.
Талдау – тұтас затты, түсінікті, мазмұнды бөліктерге бөлу, ал жинақтау оған
керісінше процесс.
Абстракциялау – ақылдылықтың белгісі. маңызды мәселені мәні төмендеу
мәселеден ажырата білуде байқалады.
Ойлау - логикалық ойлау, шығармашылық ойлау, ойлаудың басы проблемалық
жағдайдың болуынан басталады, Мәселені тез, өз бетінше шеше білумен, ойдың
сергектігімен сипатталады.
Салыстыру – объектілердің ұқсастығын, айырмашылықтарын ажырата білу, елеулі
белгілерін анықтау деген сөз. Салыстыру арқылы мәселенің ұрыс шешімін
табуға мүмкіндік туады.
Дәлелдеу – бұл күрделі интелектуалдық қабілет, ой, пікір қорыту, негіздей
білу, өз көз қарасын қорғай алумен сипатталады.
Түсіндіру – интелектуалды талап етеді. Белгілері: өз ойын жеткізе білу,
мәселені баяндауда негізгіні көмекшіден ажырата білу.
Осымен қатар эмоционалдық (сезімдік) компонентке жататын қабілеттерді атап
кеткен жөн. Олар: қиалдау, шабыт, интуиция, сезімдер, белсенділік.
Қиялдау – нәтиженің қандай болғандығын болжау, бұрынғы елес бейнелерді
өзгертіп, бір—біріне қосып, қайтадан бейнелеу.
Шабыт – шығармашылық процесс кезінде адамның қабілеттерінің және күштерінің
өрлеуі. Шабыт кезінде адамдар бар жан күштерін шоғырландырып әрекет етеді.
Жаңа ойлар, жаңа идеялар тасқынымен, сананың айқындылығымен, жоғары
дәрежеде өнімді ойлаумен сипатталады.
Интуиция – шешімнің жолдары мен шарттарын жете меңгерместен-ақ істе
нәтижеге жету.
Сезімдер – алдыға қойған мақсатқа жетудегі мінез-құлық көрінісі. Сезімсіз
ізденушілік болмайды. Жоғары сезімдер бастаған істі нәтижелі аяқтауға
көмектеседі және сонымен сипатталады.
Белсенділік – берілген тапсырманы не қойылған проблеманы өз бетінше астап
кету, оқу-шығармашылық тапсырманы жоғары интеллектуалдық деңгейде орындап
шығумен сипатталады.
Сонымен қазіргі міндет бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілеттерін көтеру, іздемпаздығын арттыру мәселелеріне қатысты қалыптасқан
білім беру жағдайында оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін жетілдіре отырып,
оның жаңа мүмкіндіктерін табу.
Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыс орындау
қабілеттерін дамыту ісі мұғалімнің шығармашылық мүмкіншілігіне деген
қамқорлық болған жерде ғана өз жемісін береді. Оқыту процесінде өзіндік
жұмысты жүргізу барысында, осы аталған қасиеттермен қатар баланың бойына
қалыптасады деп ойлаймыз.
1. 2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде өзіндік
жұмысты ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен шарттары.
Оқушыларды өздігінен жұмыс істеуге дағдыландару – оқуға қызықтырудың өте
қуатты мотиві болып табылады.
Мұғалім жаңа материалды өткенде ең алдымен, оқушылардың оған қызығуын
жағымды мотивін туғызудан бастайды. Содан соң материал мазмұнын түсінуге
көмектесетін оқу жұмысының тиісті тәсілдерін үйренуге, өз жұмысын қалай
орындап жатқанын өздері бақылап отыруға дағдыландыруы тиіс.
1. оқушы санасына жаңа тақырыпты не үшін үйренудің қажеттігімен
маңызын жеткізе білуі керек. Мысалы, оның келесі тақырыптағы теориялық
материалды түсіну үшін немесе нақты практикалық істері еңбек,
басқалармен қарым – қатынас жасау, дербес білім алу т.б. орындауға керек
болатынына сендіру қажет.
2. өтілетін жаңа материал бойынша берліген тапсырманы орындауға
оқушының әлі дайын еместігіне, оның тиісті білімі мен дағдысын жоқ
екеніне көзін жеткізу керек. Басқаша айтқанда, оқушы жаңа материалды
өтудің алдында өзі үшін қорытынды жасауы тиіс.
Ол жаңа материалды оқып үйренудің не үшін керектігін, екіншіден сол
материалды оқып үйрену үшін қандай біліммен дағды керектігін сезінуге
тиіс. Оқушыларға тақырыптың мазмұнына байланысты берілетін білімнің
қоғамдық мәнімен қажеттілігін көрсетумен қатар, оларға білімдердің
күнделікті өмірде, практикада қолдануға болатынын аңғартып отыру пайдалы.
Мысалы, ана тіл сабағында оқушыларға адамдардың бір – бірімен қарым –
қатынас жасауына сөйлеу тілі түрлі міндеттерді атқаратын байқау қажет:
әр адам өз ойын дәл айтуы, сөзбен біреуді сендіру, өз пікірін дәлелді
қорғау, әртүрлі жағдайда (қызметте, үйде, жолдастарының арасында)
түрліше сөйлесу және ойды жазу. Бұларды іске асырудың тіл байлығын,
граматикалық ережелерді, мәнерлеп сөйлеуді, сауатты жазуды қолдана білу
керек екенін оқушылардың ұққаны жөн. Оны оқушыларға әртүрлі адамдарға (
ресми адамға, жолдасына, туыстарына т.б.) хат жаздыру арқылы тексеруге
болады.
Мұғалім сабақта оқушыларға өзіндік жұмыстың міндетін, оны орындаумен
бақылау тәсілдерін үйрету үшін арнайы жаттығулар беріп отырғаны жөн.
Мысалы, оқушылардың ана тілінен бір жаттығудың әртүрлі жолдарын
ұйымдастыруы (іздестіруі), оларды бір – бірімен салыстырып, ең тәуірін
таңдап алу сияқты. Мұғалім оқушыларға: Біз қандай мақсат көздедік?,
Бұл жұмысты орындау үшін қандай тәсілдер қолдандық?, Жұмысты қолданудың
қанша тәсілі бар екен?, Қолданған тәсілдердің дұрыс екенін қалай
білесің?, Жұмыстың нәтижесі қандай болмақ?, Өз жұмысыңның сапасын қалай
тексере аласың? деген сияқты сұрақтар беріп, олардың өздігінен істеп
жатқан жұмысының саналығымен орындау сапасын өздеріне байқатуға болады.
Оқушылардың өздігінен жұмысы істеу қабілетін арттыру үшін олардың
оқу әрекетінің әр – бір тәсілін жеке – жеке бағалап, ескертеулер жасап
отыру орынды. Осы мақсатта оқушалардан: Алдында қандай міндет тұр?,
Жұмысты орындау үшін қандай тәсілді қолданасың?, ең бірінші неден
бастайсың, Өзіңді - өзің қалай бақылайсың? деген сұрақтарға жауап беруді
талап ету керек. Оқушы ең алдымен мұғалімнің берген үлгісіне қарай еліктеу
негізінде қарапайым тапсырмалар орындайды. Мұндай жағдайда жұмыстың
мазмұны, жасау әдістерінің бәрін мұғалімнің өзі айтып береді. Ал оқушы
орындаушы ретінде жұмыс істейді.
Осындай әдістерден кейін мұғалім оқушыға бәрін өзі айтпай, бұрын
алған білімдерін қолдануға лайықты жаңа жағдайлар туғызатын болса, сол
кезде оқушы өздігінен ізденіп, жаңа міндеттерді шешуге тырысады. Мұндай
жағдайда оның дербестігі, өздігінен істейтін, әрекеті арта түседі.
Мұғалім оқушыларға сабақтың кері байланыс кезінде 3-4 деңгейлік
тапсырмаларды орындатқан тиімді, деңгейлік тапсырмалар жүйесі дамыта оқыту
идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. 1-
деңгей (оқушылық, репродуктивті дейгей): танып білу және үлгі бойынша
Қолдану мақсатын көздейді.
2-деңгей (алгоритімдік деңгей): Түсіну, өзгертілген жағдайда Қолдану.
3-деңгей (эвристикалық) Талдау, Жинақтау, тақырыпқа Баға беру-ой
қорыту-рефлексия сияқты Б. Блумның Толық меңгеру теориясының шағын
мақсаттарына қол жеткізу керек.
4-деңгей. Шығармашылық деңгей (білім беру стандартының мүмкіндік деңгейін
қамтиды).
Мұндай жұмыстар оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, өздігінен жұмыс
істеуге баулиды, ойын тұжырымдауға дағдыландырады. Әр оқушы өз бойындағы
қабілеті бойынша білім алып, оны өздігінен рейтинг жүйесінің көмегімен әділ
бағалай алады. Бұдан шығатын методикалық қортынды: мұғалім оқушылардың
өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге
дайындайтын жаттығулардын бастап, кейін мұғалімнің көмегімен жасайтын
жартылай дербес, ең соңында толық өздігінен жасайтын жұмыстарға үйрету
қажет.
Мұғаліммен оқушы арасындағы қызметіне қарай оқушылардың өзіндік
жұмысының негіздерін мынандай таблицамен көрсетуге болады:
Мұғалімнің басқару функциясы Оқушылардың өзін - өзі
басқаруы
1 Тапсырманы анықтап беру. әрекеттің Жұмыстың нақты мақсат-
мотифтері. міндеттерін аңғару.
Жұмысты орындау туралы методикалық Жұмыстың мәні мен
нұсқаулар. пайдасын ұғыну, оған
қызығу.
2 Жұмыс барысында бақылау жүргізу. Жұмысты орындаудың
жоспарын жасау. өзін -
өзі бақылау.
3 Оқушылардың әрекетіне, оның жеке амал Өз жұмысының қателерін
– тәсілдеріне түзетулер жасау. табу, оны түзету.
4 Жұмысты тексеру, оның нәтижесін талдау,Өзін -өзі тексеру,
бағалау. өзін - өзі бағалау.
Өзіндік жұмыс процесінде мұғаліммен оқушылардың бірлесіп жасайтын
әрекетін толығырақ қарайық.
Мұғалім оқушыларға шамалары келгендей тапсырма ұсынады, онда мыналар
көрсетіледі: жұмыстық мақсат, оны бөлімдері бойынша орындау реті өзін -
өзі бақылау, мұғалім тексеру үшін алынған нәтижелерді реттеу, кері
информация тәсілдері, жұмысты орындау мерзімі. Мұғалім тапсырманың
дұрыстығын, оқушылардың оның мазмұнымен нәтижесін қаншалықты түсініп
меңгергенін анықтайды: демек,мұғалім бақылаушы ғана емес, ұйымдастырушы да,
оқушылардың өзіндік жұмысын тексеруші де. Мұғалім тапсырма арқылы олардың
таным қабілеттерін бағдарлайды оны бір мақсатқа бағыттап сапасын анықтайды.
Оқушылар тапсырма алады, меңгерген білім қорына сүйене отырып, оның
мақсатымен орындалу тәсілдерін ойластырады, және тиісті нәтижелерді
бағдарлайды. Содан соң істелген жұмыстың дұрыстығын үнемі тексере отырып
тапсырманы бөлімдері бойынша орындайды. Алынған нәтижелерді реттеп
әзірлейді. Оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы – оқу жұмысының
тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Психологтар оқу жұмысын негізігі тәсілдерін екі топқа бөледі:
1.Оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты қолданатын тәсілдері,
жоспарлау, уақытты дұрыс пайдалану, оқумен тынығу режимін ұйымдастыру, өз
жұмысын бақылау.
2.Оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері жаңа білім
дағдыларын меңгеру және өздігінен жұмыс істеу
Осылардың ішінде ерекше орын алатын оқу материалымен жан жақты жұмыс
істей білу дағдысы. Материалдың мазмұнын таладау, одан ең негізгі мәселені
екінші бір мәселеден айыра білу, оларды салыстыру, топтастыру, жүйелеу,
схемалау, графиктер қолдана білу тәсілдері. Оқушының мұндай тәсілдерді
қолдана білуі оны жан – жақты дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Ол тек дайын білімді қабылдаушы пассив жан емес, оқу әрекетінің белсенді
қайраткері немесе басқаша айтқанда оқу әрекетінің субъектісі болып
саналады. Психологиялық арнайы зерттеулерге қарағанда оқушылырдың оқу
жұмысының сапасын арттыру үшін оларда мынадай мативтерді қалыптастыру
қажет. Жеке оқу пәндерінде берілетін ең негізгі заңдылықтарға, оларды
анықтау жолдарына қызығу, қоғамдық пайдалы істерді еңбекте өздігінен
білім алуда, басқалармен қарым – қатынаста қолдануға болады. Осындай оқу
мотивтеріне байланысты оқушыларда өзін - өзі бағыттау сияқты жалпы
дербестік қасиеті қалыптасады. Мысалы: оқушылардың сабақта оқу жұмысының
бір кезеңінен екіншісіне көшу арқылы өз бетінше тапсырманы орындау
мүмкіншілігін дәлелдейд. Оқушылардың өзіндік жұмысының маңызын толығырақ
түсіну үшін оның атқаратын функциясымен міндеттерін атап өткен жөн.
1. оқушылардың өзбеттілік қасиетін мейлінше арттыру.
2. олардың алған білімнің саналығы мен біріктігін қамтамасыз ету
3. оқушыларда оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыру
4. оқушылардың таным ақыл-ой қабілеттерін дамыту.
5. оқушыларды сыныптан және мектептен тыс өзбетінше білім алуға үйрету
6. оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгермеушілікті болдырмауға әсер
ету.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының түрлері сан алуан. Оларды топтастыру
өте күрделі мәселе. Осы күнге дейін педагогикалық және методикалық
әдебиеттерде көпшілік мақұлған бұл жұмыстарды топтастыру немесе
класификациялау жүйесі жоқ. Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарын
топтастыру ушін бірнеше шарттар мен белгілерді ескермесе болмайды.
Оқытудың мақсат міндеттеріне және пәннің мазмұнына, ғылым мен оқыту
әдістерінің ерекшеліктеріне, оқушылардың дербестігі мен жалпы даму
дәрежесіне, оқыту процесіндегі алатын орнына, оқушылардың міндетті түрде
немесе өз еркімен істейтін жұмысына т.б. белгілеріне қарай өзіндік
жұмыстарын бірнеше топқа бөлуге болады.
Оның ең жиі кездесетін бір тобы – сабақ мақсатына қарай
қолданылатын жұмыстың түрілері:
1. Жаңа білімді меңгеру (материалдарды жан-жақты талдау, мұғалімнің
ауызша баяндауының жоспарын, конспетісін жасау т.б. тәсілдерге
үйрену)
2. Жаңа білімді бекіту (түрлі жаттығулар, есеп шығару т.б.)
3. Білім мен дағдыларды қайталау, бақылау және тексеру (түрлі жазбаша,
графикалық, практикалық т.б.)
Оқушылардың өзіндік жұмысы білік пен дағды қалыптастырудың тиімді
жолы болғандықтан, В.А. Сухомлинский оқушылар оқуға қажетті білім дағдылар
жүйесін меңгеру қажет дейді. Оның пікірінше, мектепте он жыл жемісті оқу
үшін оқушы міндетті түрде мынандай біліктер мен дағдыларға ие болуы тиіс.
- сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай білу;
- ойлай білу, нәрселерді салыстыру, қарама-қарсы қою, түсініксіз
нәрсеге жауап іздеу, таңырқау;
- оқушының көргенін, байқағанын, істегенін, ойын тұжырымдап айта білу;
- оқыған материалдардың мағынасына қарай логикалық бөліктерін айыра
білу, олардың өзара байланыстарын ажырата білу;
- өзіне керекті кітапты таба алу;
- оқу үстінде мәтінге алғашқы логикалық талдау жасай білу;
- мұғалімді тыңдай білу және оның әңгімесін қысқаша жазып алу,
- мәтінді оқи отырып, мұғалімнің сол мәтінмен қалай жұмыс істеу туралы
берген нұсқауларын ескере білу;
- көрген білгендері туралы шығарма жазу.
Оқушылардың осындай шеберліктер мен дағдылар жүйесі болмаса, онда
ойдағыдай оқи алмайды, оқуға үлгермейтін, тіпті оқығысы келмейтін де
жағдайға ұшырайды деп ескертеді В.А. Сухомлинский.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының екінші тобына ғылым және оқыту әдістеріне
байланысты іске асырылатын жұмыстардың түрлері жатады: оқулықпен, оқу
құралымен және басқа да ғылыми анықтама әдебиеттермен жұмыс істеу;
творчествовалық жаттығулар, бақылау, эксперимент, экспедиция, археологиялық
зерттеулер сияқты т.б.
Сабыров Т.С. өзінің оқыту теориясының негіздері деген еңбегінде Н.
Дайри тарих сабағында оқушылардың өзіндік жұмыстарының қандай пайдалы
түрлерін қолданғанын атап кеткен мысалы:
1. Проблемалы логикалық тапсырмалар. Мұндай тапсырмалар оқу
материалдарының негізгі мән-мазмұнын (табиғат пен қоғам
құбылыстарының себеп-салдарлық байланыстарын) түсіну мақсаты іске
асырылады. Оқушылар тапсырманы мұғалімнің жаңа материалды баяндау
кезінде, оқулықпен, тарихи документтермен және көрнекі құралдармен
жұмыс істеу негізінде орындайды.
2. Оқушыларды ғылымның кейбір әдістерін қолдануға үйрету
3. Алған білімді қайта қорыту, қайта жасау, қайта өзгерту әрекетіне
үйрету
4. Бағалай білу әрекетіне үйрету. Бұған оқушылардың өздерінің ауызша
жауаптарына, жазба жұмыстарына, диспутта сөйлеген сөздеріне баға беру
жатады.
5. Алған білімді практикада, қоғамдық пайдалы жұмыстарда қолдану.
Оқушылардың өзбетілігінің даму дәрежесіне қарай, олардың өздігінен
істейтін жұмыстары репродуктивтік және творчествалық болып арнайы екі топқа
бөлінеді. Репродуктивтік жұмыстарға оқушылардың дайын үлгіге еліктеу
негізінде жасайтын жұмыстары жатады мысалы: жай жаттығу, көшіріп жазу,
мұғалімнің берген сұрақтарына кітаптан оқып. жауап беру, берілген жоспарға
сәйкес оқулықтардағымәтінмен жұмыс істеу, сабақта шығарылған есепке ұқсас
есепті үйде шығару т.б.)
Оқушылардың өздігінен шығарма, өлең, әңгіме, ертегі немесе есептер
ойдан құрастыруы негізінде шығармашылық қабілеттері қалыптасады.
Осымен қатар мұғалім оқушылардың өзіндік жұмыстарына қойылатын талаптарға
көңіл бөлулері қажет. Олар:
Біріншіден - оқушылардың білім деңгейі, өзбетінше орындауға қажет
дайындық шамасы, қабілеттері ескеріледі;
Екіншіден - оқушыларды жұмыстың міндет мақсатымен таныстырылып, олар
игеретін негізгі жұмыс бағыттары түсіндірілуі қажет.
Үшіншіден - қажет болған жағдайда керекті, қосымша материалдармен
қамтамасыз етіледі.
Төртіншіден - оқушылардың оқу материалдары арқылы білімдерін іс
жүзінде қолдана білулеріне жағдайлар жасалады.
Бесіншіден - мұғалім оқушыларды өздерінің білімдеріне, қабілеттеріне,
күштеріне сендіріп көздерн жеткізе білу керек.
Бастауыш сынып оқушыларын оқу бағдарламасындағы материалдарға
байланысты қосымша әдебиеттер арқылы өзбетімен оқып үйренуге баулудың мәні
өте зор. Олар өздерінің жас ерекшеліктеріне қарай соншалықты бай
материалдар ішінен өздері еліктейтін, ұқсағысы келетін кейіпкерлер тауып
алады.
Сонымен жаңа материалдарды игеру барысында оқушы өз еңбегінің жемісін
көріп, оның нәтижелерін мақтан тұтып, ол жеңістер оны қандай да болса
өзіндік жұмыстарға белсене кірісіп, оның бәрін абыроймен орындауға
жетелейтін болады. Оқушы жастар өздерін қоршаған әлеуметтік ортада өзінің
жеке басы еңбектерінің жетістіктері арқасында оның да өзіндік бір алар орны
бар екеніне өзі жетіп, өзіне-өзі сене бастайды, белсенділік пайда болады,
бірте-бірте оның барлығы жеке басының тұрақты қасиеттері болып, қалыптасып
кетеді. Ұстаз осы шәкірттерінің жеткен жеңістерін орынды бағалап, қолдау
көрсетуі тиіс.
Бала ең алғаш мектеп табалдырығын аттағанда ол тек жақсы тілекпен,
білім аламын, адам боламын деген оймен келеді деген В.А. Сухоминский5.
Сондықтан, баланың осы тілегін сөндіріп алмай, алдыңғы оқу жылдарында
ынтасымен білім алуға ынталандырып өзбетімен дамуына әсер ету қажет. Оқу-
тәрбие процесінде көздеген нәтижеге жету үшін ұстаз шәкіртінің сеніміне ие
болып, оның жақын адамына айналуы керек. Мұғалім оқушылар арасында қарым-
қатынасы жоғары деңгейде болғанда ғана оқушылармен өзіндік жұмыс
ұйымдастыруға қолайлы жағдай туады. Осы тұста оқытудың саналық пен
белсенділік принципін көрсетіп кетуге болады:
- теория мен практиканң арасында тығыз байланыстың болуы
- оқушыларды білім мен оқу материалын тек жаттап алмай, солардың мән-
мағанасын терең түсінетін қалыпқа жеткізу;
- оқушыларды өздігінен жұмыс жасаудың тәсілдеріне, сондақ есте қалдыру
мен ойлаудың амалдарына (салыстыру, анализ, жоспар құру т.б.) үйрету
- оқушылардың таным белсенділігін арттыратын шығармашылық жұмыстарды
кеңінен қолдану
- сабақ үстінде мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынас жасау шеберлігін
арттыру.6
Осы сияқты күрделі мәселені шешу теориялық, психологиялық және
педагогикалық негізінің бар екенін анықтау, оларды қайта қарап, жаңа
жағдайға пайдалану, оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының өзіндік
жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді әдістерін іздестіру, жүйеге келтірілген
ғылыми әдістемелік нұсқау әзірлеу керек.
- Сонымен баланың ойына, қиялына ерік беру арқылы көптеген қосымша
материалдармен батыл жұмыс істеуіне қолайлы жағдай туғыза отырып,
өмірде болып жатқан әр түрлі проблемалар жайлы сұрақтарға әр оқушы
өзбетімен ойланған жауабын батыл, жасқанбай айта алатын дәрежеге
әкелу керек. Оқушының қате немесе орынсыз айтылған ойы, жауабы
мұғалім тарапынан ескерту алып, қатаң сынға түспеуі керек. Осы
жағдайда ғана оқушылардың өзіндік жұмысының жетістіктерін көруге
болады.
- Өзіндік жұмыс-қоршаған дүниені, өзіне деген сенімін, логикалық
ойлауын, шығармашылығын дамытатын болғандықтан, оны сабақтан тыс,
сыныптан тыс уақыттарға жылжытпай, әр сабақ бойынан өтіп жататындай
оқу бағдарламаларының, оқулықтардың мазмұнында болу шарт.
- Орта мектеп жасына келгенде, баланың стереотипке үйреніп, тоқырауын
болдырмас үшін, өзіндік жұмыстарды орындауды неғұрлым ерте қолға
алып, әр оқушының қол жеткен нәтижелері мен даму дәрежесіне үнемі
көңіл бөле отырып, оған талапты өсіре беру қажет.
- Бастауыш сынып оқушыларының оқыту барысында өзіндік жұмыстарды
ұйымдастыру арнайы әдістеменің болуын талап етеді. Әр сабақтың
дамытушылық мақсатарын арттырып, мазмұнды шығармашылық
тапсырмалармен байытып, оларды тұрақты пайдаланып отыру арқылы
айтарлықтай нәтижеге қол жеткізуге болады.
- Сабақта баланың позициясын өзгертіп, оны әр түрлі өзіндік әрекеттің
субъектісі жағдайына қоя білу, баланың дербестігі мен еркіндігінің
болуы бірде бір кепілі.
- Зерттеудің әдіснамалық негізі болып табылатын жеке тұлғаның дамуы
туралы әлемдік, отандық философиалық көзқарастар, психологиялық
теориялар, педагогикалық мұраларда баланың жеке басының, барлық
қабілет қасиеттерінің дамып, шығармашылығының, өзбетілігінің
қалыптасуы үнемі көтеріліп отырған мәселелер қатарына жатадындығына
көз жеткізілді. Біз, өз зерттеу жұмысымыз оқыту барысында бастауыш
сынып оқушыларының өзіндік жұмысын ұйымдастыру мәселесін түбегейлі
шешіп береді деген ойдан аулақпыз. Жұмысымыз қоғам қажеттілігінен
туған, оқыту процесінде мезгілі жеткен осындай күрделі мәселені
шешуде мектеп мұғалімдері мен бастауыш мектеп мамандарының кәсіби
білімдерін шыңдау мақсатында арнаулы бағдарлама бойынша білім көтеру
курстары ұйымдастырылып, оларға оқушылардың өзіндік жұмысын
ұйымдастыру қабілеттерін дамытудың теориясы, технологиясы,
практикасын меңгеру көзделеді. Осы мақсат орындалған кезде ғана
оқушылардың өзіндік жұмысты орындау қабілеттері дамып, нәтижелі
оқытудың дамытушылық қызметі арттырылады.
Сонымен сабақтарда балалардың жас ерекшеліктеріне сай өзіндік жұмыс
тапсырмаларды жүйелі, тұрақты пайдаланып отырғанда арта түсетіндігіне
жоғарыда айтылған көптеген педагогтар мен ғалымдардың ой-пікірлерінен
көруге болады.
II тарау. 3 – сыныптағы математиканы оқыту барысында оқушылардың өзіндік
жұмысын ұйымдастыру жолдары.
2.1 Математика сабақтарында оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
әдістемесі.
Жалпы білім беретін мектептерде көкейтесті мәселелердің бірі оқыту
үрдісінде оқушыларды өздігінен жұмыс жүргізу әрекеттерін жетілдіру болып
отыр. Оқушыларды өзіндік жұмыс туралы педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар кездеседі.
Бұл мәселе тамырын тереңге жіберіп, көне заманнан бастау алады, Сократ
өзінің өмір сүрген заманның өзінде-ақ оқыту барысында шәкірттердің
ізденімпаздығы мен өзіндік жұмыстарын арнайы басқарудың маңыздылығын атап
көрсеткен.
Сонымен қатар педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор
Р.М.Қоянбаев Қысқаша педагогикалық сөздікте - өз бетімен білім
түпнұсқада: ғылыми, оқу әдістемелік және басқа әдебиеттерден өз бетімен,
жүйелі мақсатты жұмыс негізінде әлем және оның даму заңдылықтарын жөнінде
білім алу әдісі.
Мектеп оқушылары алған біліммен шектеліп қана қоймай, оны ары қарай
өздігімен белсенді, нысаналы танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс.
Оны жүзеге асыру - оқушылардың белсенділігі мен ізденімпаздығын
ынталандыруға септігін тигізетін оқу процесін ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді. Оқу процесінің
негізгі бір өзекті мәселесі - қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына жеке
адамның белсенділігін және ізднімпаздығын арттыру мақсатында білім беруді
қалыптастыру, оқушылардың алған білімдерін күнделікті өмір талаптарына сай
кездесетін практикалық мазмұнды есептерді шығаруға өз беттерімен қолдана
білу дағдыларын және біліктерін қалыптастыру болып табылады. Әрине,
практикалық мазмұндағы есептер шығару математикалық білімді өмірмен тығыз
байланыстыруға, сондай-ақ оқушылардың өмірден алған тәжірибелерін
математиканы оқып білуге кеңінен пайдалануға көмектеседі. Осы мақсатта
оқушылардың өздігімен есеп шығара білу дағдылары мен біліктерін
қалыптастырудың, есеп шығара білудің әдіс-тәсілдерін жүйелі меңгертудің
маңызы үлкен екенін айта кеткен ләзім.
Сабақтарда балалардың математикаға деген ынтасын артыруға, олардың өз
бетімен жұмыс істей білуі дағдысын тәрбиелеуге ерекше назар аударылады.
Пәнге деген ынтасы мен өз бетінше ойлай білуі өзара тығыз байланысты. Сабақ
балалар үшін қызықты өткенде, олардың оқу жұмысында белсенділігі артып, өз
бетімен жұмыс істейтін болады. Сондай-ақ білім алуда балалардың өз бетімен
жұмыс жасап, белсенділігін арттырғандығынан олардың пәнге деген ынтасы
өседі.
Оқушылардың өз бетімен ойлауға тәрбиелеп, математикаға деген ынтасын
арттыру үшін оқыту әдістерін дұрыс таңдап алудың маңызы зор.
Оқушылардың белсенділіктерін, өзіне деген сенімін бойларына
қалыптастыратын, бірде –бір жолдардың бірі – оқушылардың өз бетімен,
ешкімнің көмегінсіз атқаратын өзіндік жұмыс болып табылатын және осы
өзіндік жұмысты ұйымдастыру жолында кездесетін проблемалары бізге дейін де
талай педагог ғалымдар көрсетіп кеткен.
А.Байтұрсынов оқушылардың өзіндік жұмысының маңызы туралы былай
деген: Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек. Мұғалімнің
қызметі оның білімінің шеберлігінің өздігінен алатын тәжірибелі білімнің
ұзақ жолын қысқарту үшін, керек білімнің кешікпей дер кезінде алып отыру
үшін балаға жұмысты шағындап беру керек.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән-мағынасын ұйымдастырудың тәсіл-
амалдарын бір ғана белгімен сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмысты
ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар:
- мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі;
- жұмысты орындаудың уақытын белгілеуі;
- мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің өзара байланысы олардың
жұмысты өз еркімен және қолдарымен істеуі, оған әсер ететін мотивтер және
т.б.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz