Оқушыларға адамгершілік-патриотта тәрбие берудегі көпұлтты мектептің қызметін талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕКТЕПТІК ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК.ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ
1.1 Әлеуметтендіру . адамгершілік.патриоттық тәрбие берудің ұйтқылық өзегі ретінде ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Білім беру адамгершілік.патриоттық тәрбие құралы ... ... ... ... ... ... ... ..19
2 КӨПҰЛТТЫ МЕКТЕПТЕГІ АДАМГЕРШІЛІК.ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1Көпұлтты мектептегі адамгершілік.патриоттық тәрбие нысандары ... ... ... ... ...29
2.2 Көпұлтты мектепте ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 МЕКТЕПТІК ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК.ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ
1.1 Әлеуметтендіру . адамгершілік.патриоттық тәрбие берудің ұйтқылық өзегі ретінде ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Білім беру адамгершілік.патриоттық тәрбие құралы ... ... ... ... ... ... ... ..19
2 КӨПҰЛТТЫ МЕКТЕПТЕГІ АДАМГЕРШІЛІК.ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1Көпұлтты мектептегі адамгершілік.патриоттық тәрбие нысандары ... ... ... ... ...29
2.2 Көпұлтты мектепте ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Әлеуметтік зерттеу объектісі ретінде жастар өзінің әлеуметтік құрылымы жағынан біртекті емес әлеуметтік топ болып табылады.
Сондықтан жастар мәселелерін талдауда жастардың әртүрлі топтарының рөлдерін анықтап, бағалауға айрықша назар аударылады. Осындай топтардың бірі-оқушылар. Оқушы тұлғасының дұрыс қалыптасуы оның тек қоғамдық өмірге араласуын ғана емес бүкіл қоғамның тұтас алғандағы алға дамуын білдіреді. Нақ осы мектептік оқу кезеңінде жасөспірімнің тұлғалық негізі қалыптасып, оның негізгі сапалары: физикалық және психикалық дамуы, адамгершілік келбеті және интелектуалдық потенциялы жетіліп, қалыптаса бастайды. Сондықтан да болар, оқушылардың өсіп-жетілуін бағымдап, олардың арман-тілектері мен талаптарын, мүдделері мен қызығушылықтарын есепке ала отырып, оларға дұрыс тәрбие беру, олардың бойына отансүйгішті, патроиттық сезімдер мен жоғары жоғары адамгершілік қасиеттерді сіңдіру, отандық білім беру жүйесінің негізгі міндеттерінің бірегейі саналады.
Бүгінгі таңда еліміз құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам құруға бет бұрды.
Ал, құқықтық мемлекеттің қалыптасуы, ең алдымен заң үстемдігіне, сол мемлекеттегі азаматтардың адамгершілік-патриоттық және құқық нормаларын меңгеріп, аталған нормаларды өздерінің өмірінде, басқалармен қарым-қатынас саласында басшылыққа алып, заң талаптарын шынайы орындағанда ғана мүмкін болады. Бұл үшін азаматтардың моральдық және құқықтық санасын, адамгершілік-патриоттық мәдениетін, құқық пен адамгершілік нормаларына негізделген бір-біріне деген шынайы қатынасын қалыптастырып, дамыту қажет. Мұның бәріне әлеуметтендіру институты ретінде танылатын отбасы мен мектепте қол жеткізуге болады.
Сондықтан жастар мәселелерін талдауда жастардың әртүрлі топтарының рөлдерін анықтап, бағалауға айрықша назар аударылады. Осындай топтардың бірі-оқушылар. Оқушы тұлғасының дұрыс қалыптасуы оның тек қоғамдық өмірге араласуын ғана емес бүкіл қоғамның тұтас алғандағы алға дамуын білдіреді. Нақ осы мектептік оқу кезеңінде жасөспірімнің тұлғалық негізі қалыптасып, оның негізгі сапалары: физикалық және психикалық дамуы, адамгершілік келбеті және интелектуалдық потенциялы жетіліп, қалыптаса бастайды. Сондықтан да болар, оқушылардың өсіп-жетілуін бағымдап, олардың арман-тілектері мен талаптарын, мүдделері мен қызығушылықтарын есепке ала отырып, оларға дұрыс тәрбие беру, олардың бойына отансүйгішті, патроиттық сезімдер мен жоғары жоғары адамгершілік қасиеттерді сіңдіру, отандық білім беру жүйесінің негізгі міндеттерінің бірегейі саналады.
Бүгінгі таңда еліміз құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам құруға бет бұрды.
Ал, құқықтық мемлекеттің қалыптасуы, ең алдымен заң үстемдігіне, сол мемлекеттегі азаматтардың адамгершілік-патриоттық және құқық нормаларын меңгеріп, аталған нормаларды өздерінің өмірінде, басқалармен қарым-қатынас саласында басшылыққа алып, заң талаптарын шынайы орындағанда ғана мүмкін болады. Бұл үшін азаматтардың моральдық және құқықтық санасын, адамгершілік-патриоттық мәдениетін, құқық пен адамгершілік нормаларына негізделген бір-біріне деген шынайы қатынасын қалыптастырып, дамыту қажет. Мұның бәріне әлеуметтендіру институты ретінде танылатын отбасы мен мектепте қол жеткізуге болады.
1 Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. ҚР Президенті-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: ЮРИСТ, 2013.-44б.
2 Назарбаев Н.Ә. еліміздің жоғарғы дәрежелі білім ордаларында Әл-Фараби атындағы «Қазақтың Ұлттық», Л.Гумилев атындағы «Евразия»,«Назарбаев» университеттеріндегі дәрістері
3 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан білім қоғамы жолында»
4 Назарбаев Н.Ә. Қалың елім – Қазағым” жинағында
5 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауы “Қазақстан-2050” Стратегиялық бағдарламасы
6 Қадірбаева С. Ұрпақ тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие//Бастауыш мектеп, 2006.-№3.-28-31 беттер.
7 Нұсқабаев О. Адамгершілік-патриоттық тәрбие оқушылардың адами тұлғасын қалыптастыру өзегі//ХҚТУ Хабаршысы, 2013.-№4.-28-34 беттер.
8 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2010.-52б.
9 Марьенко И.С. Нравственные становление личности. –М.: Мысль, 2001-104с.
10 Байділдаева А. Адамгершілікке баулу бағыттары//Қазақстан мектебі. 2013.-№1.-7-15 беттер.
11 Дж.Локк. Сочинения: в 3-х томах/пер.с анг.-М.:Мысль, 2010.-623с.
12 Ермұханова Г. Адамгершілік арқауы ұлттық білімде//Қазақстан мектебі, 2009.-№5.-16-22 беттер.
13 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі.- Алматы: Санат, 1995.-276б.
14 Назабаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде. – Алматы, 2009.-127б.
15 Кенжалин Ж. Ұлт рухын ұлықтаған ұрпақпыз. – Алматы, 2005. – 46-47 беттер.
16 Абсаттаров Р.Б. Воспитание казахстанского народа: вопросы теории и практики // Актуальные вопросы общественной жизни. Сборник статей. –Алматы,2004. –С.71.
17 Абдраймова С.Г. Жастар социологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2012.-224б.
18 Нұсқабаев О. Мектеп жас ұрпақты әлеуметтендіру институты. – Алматы: Қазақстан, 2010.-147б.
19 Шершембаева Т.С. Жастардың рухани мәдениетін қалыптастырудың әлеуметтанулық мәселелері//Әлеуметтану-Sociology. 2010-№2.-49-51 беттер.
20 Нұсқабаев О. Социология (оқулық). – Түркістан: Тұран, 2008.-227б.
21 «Болашақ маманның интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру негіздері» атты пәннің типтік оқу бағдарламасы. - Алматы. Абай атындағы ҚазҰПУ. 2013. – 50 б.
22 Айталы А., Ұлттану: Оқу құралы. Алматы. «Арыс». 2000ж., 226-бет.
23 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. Алматы. «Ғылым», 1999ж.,200-бет.
24 Сейдахметов Л. Оқушыларда патриоттық тәрбиені қалыптастыру. «Қазақстан мектебі». 2001ж.
25 Буря В. И. Воспитание у детей и подростков чувства патриотизма и гражданственности. «Практическая помощь учителю», 2005 г., № 5, стр. 21–
26 “Адамгершілік сабақтары”. А.Қ. Игенбаева. Алматы. 2001 ж.
27 Қазіргі заманғы сабақ. А.Е. Әбілқасымова. Алматы. 2004 ж.
28 ”Бастауыш мектеп”. 2004 – 3. К. Әлиева.
29 Адамгершілік сезім қалыптастырудың теориялық негіздері. ”Бастауыш мектеп”. 2004-6. Э. Рахимова.
30 Адамгершілікті ұрпақ тәрбиелеу ”Бастауыш мектеп”. 2004-2.
31 Омарова Л. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелері. ”Бастауыш мектеп”. 2004.
32 Ұлттық тәрбиенің тағдыры һәм болашағы // Қазақстан мектебі. – 2006. – № 1. – Б. 24-27.
33 Бержанов К., Сейталиев К. Ауыз әдебиетіндегі адамгершілік, тәрбие мәселелері. –Қазақстан мектебі, 1970.
34 Әбдірайымова Г. Жастар жаңарып жатқан қоғамда: кеше, бүгін, ертең //Саясат , -2004. № 9. 38б.
35 Аңламасова М.Қ. Жастарды саяси әлеуметтендіру. //Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуы атты ғылыми-практикалық конференцияның материалдар жинағы. 2006ж. с 126б.
36 Тұрғынбаев Ә.Х. Социология. Алматы: Білім, -2001ж, 76б.
37 Қаныбекова Қ. Ауыл жастары және мәдениет //Ақиқат, -2004. №5. 60б.
38 Кратки словарь по социологи. –М.: Политиздат, 1988. -477с. /148/
39 Андреева Г.М. Социальная психология. –М.. Изд-во МГУ, 1988, -429с. /334/
40 Смелзер Н. Социология. –М.: фенникс, 1994. -687с. (гл 14,)
41 Исаев Ә.Ү. Саяси білім – жастардың саяси мәдениетін қалыптастырушы фактор //Вестник КазНУ. Серия культуралогия. -2004ж, №2, 22б.
42 Назарбаев Н. "Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында". Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2006ж. 2 наурыз 7б.
43 Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994. 40б. /14/
44 Исаев Ә.Ү. Саяси білім – жастардың саяси мәдениетін қалыптастырушы фактор //Вестник КазНУ. Серия культуралогия. -2004ж, №2, 22б.
45 Жамбылов Д. Саясаттану. Алматы: 2000ж. -178б.
46 Саханова А. Жастар тәрбиесіндегі – патриоттық тәрбиенің қоғамдағы алатын орны. //Ақиқат, -2005ж. №4. 182б.
2 Назарбаев Н.Ә. еліміздің жоғарғы дәрежелі білім ордаларында Әл-Фараби атындағы «Қазақтың Ұлттық», Л.Гумилев атындағы «Евразия»,«Назарбаев» университеттеріндегі дәрістері
3 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан білім қоғамы жолында»
4 Назарбаев Н.Ә. Қалың елім – Қазағым” жинағында
5 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауы “Қазақстан-2050” Стратегиялық бағдарламасы
6 Қадірбаева С. Ұрпақ тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие//Бастауыш мектеп, 2006.-№3.-28-31 беттер.
7 Нұсқабаев О. Адамгершілік-патриоттық тәрбие оқушылардың адами тұлғасын қалыптастыру өзегі//ХҚТУ Хабаршысы, 2013.-№4.-28-34 беттер.
8 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2010.-52б.
9 Марьенко И.С. Нравственные становление личности. –М.: Мысль, 2001-104с.
10 Байділдаева А. Адамгершілікке баулу бағыттары//Қазақстан мектебі. 2013.-№1.-7-15 беттер.
11 Дж.Локк. Сочинения: в 3-х томах/пер.с анг.-М.:Мысль, 2010.-623с.
12 Ермұханова Г. Адамгершілік арқауы ұлттық білімде//Қазақстан мектебі, 2009.-№5.-16-22 беттер.
13 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі.- Алматы: Санат, 1995.-276б.
14 Назабаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде. – Алматы, 2009.-127б.
15 Кенжалин Ж. Ұлт рухын ұлықтаған ұрпақпыз. – Алматы, 2005. – 46-47 беттер.
16 Абсаттаров Р.Б. Воспитание казахстанского народа: вопросы теории и практики // Актуальные вопросы общественной жизни. Сборник статей. –Алматы,2004. –С.71.
17 Абдраймова С.Г. Жастар социологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2012.-224б.
18 Нұсқабаев О. Мектеп жас ұрпақты әлеуметтендіру институты. – Алматы: Қазақстан, 2010.-147б.
19 Шершембаева Т.С. Жастардың рухани мәдениетін қалыптастырудың әлеуметтанулық мәселелері//Әлеуметтану-Sociology. 2010-№2.-49-51 беттер.
20 Нұсқабаев О. Социология (оқулық). – Түркістан: Тұран, 2008.-227б.
21 «Болашақ маманның интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру негіздері» атты пәннің типтік оқу бағдарламасы. - Алматы. Абай атындағы ҚазҰПУ. 2013. – 50 б.
22 Айталы А., Ұлттану: Оқу құралы. Алматы. «Арыс». 2000ж., 226-бет.
23 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. Алматы. «Ғылым», 1999ж.,200-бет.
24 Сейдахметов Л. Оқушыларда патриоттық тәрбиені қалыптастыру. «Қазақстан мектебі». 2001ж.
25 Буря В. И. Воспитание у детей и подростков чувства патриотизма и гражданственности. «Практическая помощь учителю», 2005 г., № 5, стр. 21–
26 “Адамгершілік сабақтары”. А.Қ. Игенбаева. Алматы. 2001 ж.
27 Қазіргі заманғы сабақ. А.Е. Әбілқасымова. Алматы. 2004 ж.
28 ”Бастауыш мектеп”. 2004 – 3. К. Әлиева.
29 Адамгершілік сезім қалыптастырудың теориялық негіздері. ”Бастауыш мектеп”. 2004-6. Э. Рахимова.
30 Адамгершілікті ұрпақ тәрбиелеу ”Бастауыш мектеп”. 2004-2.
31 Омарова Л. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелері. ”Бастауыш мектеп”. 2004.
32 Ұлттық тәрбиенің тағдыры һәм болашағы // Қазақстан мектебі. – 2006. – № 1. – Б. 24-27.
33 Бержанов К., Сейталиев К. Ауыз әдебиетіндегі адамгершілік, тәрбие мәселелері. –Қазақстан мектебі, 1970.
34 Әбдірайымова Г. Жастар жаңарып жатқан қоғамда: кеше, бүгін, ертең //Саясат , -2004. № 9. 38б.
35 Аңламасова М.Қ. Жастарды саяси әлеуметтендіру. //Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуы атты ғылыми-практикалық конференцияның материалдар жинағы. 2006ж. с 126б.
36 Тұрғынбаев Ә.Х. Социология. Алматы: Білім, -2001ж, 76б.
37 Қаныбекова Қ. Ауыл жастары және мәдениет //Ақиқат, -2004. №5. 60б.
38 Кратки словарь по социологи. –М.: Политиздат, 1988. -477с. /148/
39 Андреева Г.М. Социальная психология. –М.. Изд-во МГУ, 1988, -429с. /334/
40 Смелзер Н. Социология. –М.: фенникс, 1994. -687с. (гл 14,)
41 Исаев Ә.Ү. Саяси білім – жастардың саяси мәдениетін қалыптастырушы фактор //Вестник КазНУ. Серия культуралогия. -2004ж, №2, 22б.
42 Назарбаев Н. "Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында". Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2006ж. 2 наурыз 7б.
43 Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994. 40б. /14/
44 Исаев Ә.Ү. Саяси білім – жастардың саяси мәдениетін қалыптастырушы фактор //Вестник КазНУ. Серия культуралогия. -2004ж, №2, 22б.
45 Жамбылов Д. Саясаттану. Алматы: 2000ж. -178б.
46 Саханова А. Жастар тәрбиесіндегі – патриоттық тәрбиенің қоғамдағы алатын орны. //Ақиқат, -2005ж. №4. 182б.
ДИПЛОМДЫҚ
ЖҰМЫС
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕПТІК ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК-ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ
1.1 Әлеуметтендіру – адамгершілік-патриоттық тәрбие берудің ұйтқылық
өзегі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Білім беру адамгершілік-патриоттық тәрбие
құралы ... ... ... ... ... ... ... . .19
2 КӨПҰЛТТЫ МЕКТЕПТЕГІ АДАМГЕРШІЛІК-ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1Көпұлтты мектептегі адамгершілік–патриоттық тәрбие
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Көпұлтты мектепте ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Кіріспе
Әлеуметтік зерттеу объектісі ретінде жастар өзінің әлеуметтік құрылымы
жағынан біртекті емес әлеуметтік топ болып табылады.
Сондықтан жастар мәселелерін талдауда жастардың әртүрлі топтарының
рөлдерін анықтап, бағалауға айрықша назар аударылады. Осындай топтардың
бірі-оқушылар. Оқушы тұлғасының дұрыс қалыптасуы оның тек қоғамдық өмірге
араласуын ғана емес бүкіл қоғамның тұтас алғандағы алға дамуын білдіреді.
Нақ осы мектептік оқу кезеңінде жасөспірімнің тұлғалық негізі қалыптасып,
оның негізгі сапалары: физикалық және психикалық дамуы, адамгершілік
келбеті және интелектуалдық потенциялы жетіліп, қалыптаса бастайды.
Сондықтан да болар, оқушылардың өсіп-жетілуін бағымдап, олардың арман-
тілектері мен талаптарын, мүдделері мен қызығушылықтарын есепке ала отырып,
оларға дұрыс тәрбие беру, олардың бойына отансүйгішті, патроиттық сезімдер
мен жоғары жоғары адамгершілік қасиеттерді сіңдіру, отандық білім беру
жүйесінің негізгі міндеттерінің бірегейі саналады.
Бүгінгі таңда еліміз құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам құруға бет
бұрды.
Ал, құқықтық мемлекеттің қалыптасуы, ең алдымен заң үстемдігіне, сол
мемлекеттегі азаматтардың адамгершілік-патриоттық және құқық нормаларын
меңгеріп, аталған нормаларды өздерінің өмірінде, басқалармен қарым-қатынас
саласында басшылыққа алып, заң талаптарын шынайы орындағанда ғана мүмкін
болады. Бұл үшін азаматтардың моральдық және құқықтық санасын, адамгершілік-
патриоттық мәдениетін, құқық пен адамгершілік нормаларына негізделген бір-
біріне деген шынайы қатынасын қалыптастырып, дамыту қажет. Мұның бәріне
әлеуметтендіру институты ретінде танылатын отбасы мен мектепте қол
жеткізуге болады.
Балалардың бойында адамгершілік-патриоттық қасиеттерді:
Яғни, басқаларды сыйлай білу, өзгелердің ар-ожданын құрметтеу,
парасаттылық, мәдениеттілік, жағымсыз әдеттерден аулақ болу, әлеуметтік
нормаларды, оның ішінде мораль мен құқық нормаларын сақтап,
жауапкершілікпен орындау сезіміне тәрбиелеу, патриоттық, отанға деген
cүйіспеншілік сезімге баулу бұл отбасы мен мектептің қажетті борышы
адамгершілік-патриоттық тұрғыдан әлеуметтендіру үдерісі күрделі жағдайда
өтуде. Қоғамдық өмірдің барлық саласында түбірлі өзгерістер жүргізілуде.
Айталық, меншікке қатынас, меншікті бөлу, іс-әрекет мотивтері, мүдде мен
қызығушылықтар, құндылықтар өзгеруде. Білім беру мен тәрбиелеу саласында да
айтарлықтай өзгерістер болып, білімге деген қажеттілік өсуде. Мұның барлығы
жас ұрпаққа, оларды әлеуметтендіру критерийлеріне қойылатын талаптарды
жоғарылатуда. Нарықтық қатынастардың дамуының позитивті жақтарымен қатар
негативті тұстары да бар: әлеуметтік мәселелер шиеленесіп, жағымсыз
құбылыстар пайда болуда. Мұндай құбылыстар ең алдымен балалар мен
жасөспірімдерге теріс әсерін тигізуде. Жасөспірімдердің білім деңгейінің
жұтаңдығы, сондай-ақ олардың санасына мектептік тәрбиелік шаралардың
ықпалының төмендігі, оларды әлеуметтендіру үдерісінің жүрдім-бардым
жүргізілуі байқалуда. Сондықтан, Елбасы өзінің Қазақстан-2050 атты
стратегиялық бағдарламасында ел экономикасын дамытумен қатар өсіп келе
жатқан жас ұрпақты қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеуге де айрықша
назар аударды. Өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық
патриотизмді тәрбиелеуіміз керек. Бұл ең алдымен елге және оның
игіліктеріне деген мақтаныш сезімін ұялатады [1.35б].
Зерттеудің мақсаты көпұлтты мектепте оқушыларға адамгершілік-патриоттық
тәрбие ісі. Мақсатқа байланысты шешілуі міндетті мәселе оқушыларға
адамгершілік-патриотта тәрбие берудегі көпұлтты мектептің қызметін талдау.
Зерттеудің обьектісі мен мәні. Зерттеу обьектісі мектеп, пәні мектептің
оқушыларға адамгершілік-патриоттық тәрбие берудегі іс-әрекеті.
1. МЕКТЕПТІК ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК-ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ
1.1 Әлеуметтендіру – адамгершілік-патриоттық тәрбие берудің ұйытқылық
өзегі ретінде
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы
-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ тақырыптағы жолдаудан
тәуелсіздік жылдардағы жетістіктер - еліміздің ұлттық мақтанышы тұрғысынан,
елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігіміз бен еңбегіміз сыналған, сыналы жүріп
шыңдалған даму үдерісіміздің нәтижесі баса айтылған тарихи құжат. Ұлы
бабаларымыз аңсаған егемендік, тәуелсіздік, тұтастық, бірлік, адамзаттық
құндылықтар байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді
көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек,- деп Қазақстан - 2050 -
Мәңгілік елге бастайтын ең абыройлы, ең мәртебелі жол екенін айқындап беріп
отыр [1]. Елбасының партияның ХҮ съезінде де "Қазақстан-2050" стратегиясы
және Нұр Отан партиясы атты баяндамасында Біз алыс болашаққа көз тігіп,
алдымызға биік межелер белгіледік. Қандай мақсатқа қай жолмен жететінімізді
нақтылап, оны жүзеге асыруға кірістік,- деп атап көрсетуі қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыт-бағдарын 2050 жылы әлемнің ең дамыған 30
елінің қатарына кіру мәселесін алға тарта отырып, көп ұлтты Қазақстан халқы
үшiн азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық негiзiн
нығайтуға да тiкелей ықпалы бар екені, отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң
әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан
лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр күш болып табылатынын атап
көрсетеді[2]. Бүгінгі таңда зиялы қауымның алдында, жалпы қоғамның алдында
тұрған негізгі міндет ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара
сабақтастыра отырып бүінгі ХХІ ғасыр ағымына лайықты интеллектуалды тұлғаны
қалыптастыру[3]. Президент жаңа қазақстандық патриотизм – біздің көпұлтты
және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі,- деп атап көрсете келе,
жеті бағытты нақтылап беріп отыр: бірінші, жаңа қазақстандық патриотизмді
қалыптастыру, екінші, барлық этностар азаматтарының тең құқықтылығы,
үшінші, қазақ тілі және тілдердің үштұғырлылығы, төртінші, мәдениет,
дәстүрлер және даралық, бесінші, ұлттық интеллигенциясының рөлі, алтыншы,
ХХІ ғасырдағы Қазақстандағы дін, жетінші, болашақтағы Қазақстанды қалай
елестетемін деп бүгінгі ұрпаққа үндеу тастайды. Аталған жолдауда Президент
2050 жылғы қазақстандықтар – үш тілде сөйлейтін білімді, еркін адамдардың
қоғамы, әлемнің азаматтары, жаңа білім меңгеруге құштар, еңбексүйгіш, өз
елінің патриоттары екеніне толық сенімділігін білдіреді. 2050 жылғы
Қазақстан – экономикасы мықты, білім беру саласы да, денсаулық сақтау
саласы да үздік, азаматтары еркін және тең құқықты, билігі әділ,
бейбітшілік пен тыныштық салтанат құрған жалпыға ортақ еңбек қоғамы
қалыптасқан мемлекет екеніне тоқталады. Бәріміздің де туған жеріміз біреу
– ол қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол –
тәуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді Мәңгілік
Ел етуді мұрат қылдық. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және
жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз Мәңгілік
Ел боламыз, - деп болашақ қазақ елінің, қазақ мемлекетінің негізін салуға
жол сілтейді[4]. Сондықтан да, біздің алдымызда тұрған негізгі міндет -
ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара сабақтастыра отырып бүгінгі
ХХI ғасыр ағымына лайықты интеллектуалды тұлға қалыптастыру. ХХI ғасыр
ағымына лайықты тұлға - өз ана тілін білетін, басқа тілді құрметтейтін,
тарихи зердесі жоғары, ұлттық салт-дәстүрден нәр алған, әлемдік ғылыми-
техникалық прогресс көшіне ілесе алатын адам. Аталған жолдауда
қарастырылған бағыттар, негізгі идеялар Интеллектуалды ұлт -2020 ұлттық
жобасында қамтылған қағидалармен, инновациялық тұрғыда дамыту, жалпы
қоғамды ақпараттандыру, болашақ ұрпақтың ұлттық мәдени құндылықтарын
қалыптастыруға негізделген рухани-адамгершілік тәрбие беру стратегиялық
бағыттарымен ұштасып, сабақтасып жатыр. Интеллектуалды ұлт-2020 жобасында
елбасының бүкіл халықтың алдына қойған негізгі идеясы экономиканы дамыту,
халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, рухы жоғары білімді тұлғаны
қалыптастыру арқылы қоғамды дамытуды көздейді. Бүгінгі қоғамның алдында
рухы күшті тұлға, халық, қуатты мемлекетті қалыптастыру мәселесі тұр. Осы
тұрғыда тұлғаны қалыптастыруда үздіксіз білім беру жүйесінің, бәсекеге
қабілетті зияткер тұлға қалыптастыруда ұстаздың орны ерекше. Бүгінгі егемен
еліміздің елдігі мен бірлігі ұстаз тәрбиелеген жас ұрпақтың рухының
биіктігінде, біліктілігі мен білімінде екені әлемдегі жаһандану үдерісі
көрсетіп отыр. Интеллектуалды тұлғаны, ұлтты қалыптастыру – қоғамдағы ең
көкейтесті мәселелердің бірі. Ителлектуалды әлеует – интеллектуалды іс-
әрекеттің барлық түрлерін, оның субъектілерін, ғылымды, білімді,
жаңашылдықты біріктіретін интегративті ұғым, ең алдымен, қоғамның
интеллектуалдық ресурсы болып табылатын үздіксіз білім беру жүйесінде
(мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, бастауыш білім, негізгі орта білім,
жалпы орта білім, техникалық және кәсіби білім, арнайы білім, жоғары білім,
жоғары оқу орнынан кейінгі білім) қалыптасады. Ұлттың интеллектуалды
әлеуетін дамыту мен қалыптастыру мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
өркендеуінің және саяси дамуының тиімді факторы болып табылады. Осы
тұрғыдан келгенде еуропалық экономикалық және әлеуметтік кеңістікпен тығыз
байланыс орнайтыны туралы, мемлекеттің экономикалық жүйедегі бәсекеге
қабілеттілігі жөнінде сөз қозғауға болады. Қазіргі таңда Қазақстан саяси
тұрақтылық пен жаңа экономикалық даму бағытын ұстанып отырған жағдайда,
ұлттық құндылықтардың нығаюына ықпал ететін басты мәселе үздіксіз білім
беру жүйесін модернизациялау мен ақпараттандыру, білім беруді жетілдіру,
қоғамның рухани құндылығын арттыру маңызды болып табылады. Әлемдік
деңгейдегі жаңа технологиялардың дамуы барысында білім беруге деген
көзқарас тың арнада қалыптасып отыр. Қазіргі білім беру парадигмасына
жаңаша қарау мәселесі негізгі орында. Білім беру жүйесі тек педагогикалық
категория емес, бұл адами капиталдың дамуына орасан зор ықпал ететін
қоғамдық құбылыс ретінде қарастырылады. Осымен байланысты әлемдік білім
стандарттарына мектеп пен жоғары оқу орнын бітіруші түлектердің білім
сапасын сәйкестендіру мәселесі қазіргі таңда негізгі орында тұр. Себебі
барлық әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің тетігі болып табылатын жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасуы осы ортада қаланады. Сондықтан Қазақстанның
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін білім беру саласының барлық
құрылымын модернизациялау қазіргі қоғамның өркениетті дамуын қамтамасыз
ететін басты тетігі болып отыр. Білім алушылардың интеллектуалды тұлғасының
қалыптасуын анықтайтын базалық дефинициялар интеллект, тұлғаның
интеллектуалды әлеуеті, интеллектуалды тұлға, интеллектуалды ұлт
туралы ұғым болып табылады. Интеллект - ақыл, ақыл-парасат, ес, түсінік,
таным – ойлау қызметінің жоғарғы типі. Интеллектуалдық – адамның табиғат
берген ой, сана, тану, ақыл, парасат секілді қасиет-қабілеттерін оқу, білім
алу, тәжірибе жинақтау арқылы жетілдіруі, оны өзін және қоғамды дамыту үшін
және жаңа жағдайларға сай бейімдеп қолдана алу қабілеті. Интеллектуалды
тұлға – өмірдің кез келген ағымында пікірлесе алатын, жаңашыл-шығармашылық
тұрғыда өзіндік білім алуға дайын, интеллектуалды қабілеті дамыған тұлға.
Интеллектуалды әлеуетті тұлға – адамгершілік және ұлттық құндылықтарға
негізделген жаңа және арнайы мамандандырылған білім көздерін жоғары
дәрежеде игеру арқылы пайда болған білім, білік, құзыреттерді өзінің, ұлты
мен Отанының мүддесіне жарата алатын дара тұлға. Интеллектуалды ұлт –
интеллектуалды тұрғыдан адамгершілік, мәдени қасиеттерді меңгерген өзінің
ғылыми, мәдени, білімі мен білігін еркін тарату әлеуетіне ие бәсекеге
қабілетті ұлт. Интеллектуалды ұлтты қалыптастыруда біздің міндетіміз
интеллектуалды тұлғаны қалыптастыру. Абай атындағы қазақ ұлттық
педагогикалық университеті Қазақстан Республикасы Президентінің
Интеллектуалды ұлт-2020 мемлекеттік жобасында қамтылған басымды
бағыттарды іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы жоғары мектебі
жағдайында ұлттың зияткерлік әлеуетін қалыптастыру ғылыми мега жобасы
дайындады. Жоба аясында Қазақстан Республикасында ұлттың интеллектуалды
әлеуетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық және практикалық негіздерін
анықтай отырып, ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастырудың негізгі
бағыттары мен шарттарын анықтауды негізгі мақсат етіп қойып отыр.
Университет алдында тұрған негізгі мақсат ұлттық құндылықтар мен
жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесін өзара сабақтастыра отырып, бәсекеге
қабілетті тұлға, бәсекеге қабілетті білім ордасын құру. Университет
әлемдегі жоғары деңгейдегі рейтинг жүйесі Кью Эс нәтижесі бойынша алдынға
қатарлы 700 университеттің ішінде 601 орынды иемденсе, Вебометрикс
рейтинг талаптары бойынша әлемдегі 12006 университет ішінен 5642 орынды
иеленуіміз профессор оқытушылар мен студенттер арасындағы шығармашылық
жұмыстың негізгі көрсеткіші екенін баса айтқым келеді. Сондықтан да,
бүгінгі білім ордасы алдында интеллектуалды тұлға қалыптастыру мәселесіне
нақты іс - шаралар атқарылып отыр. Болашақ маманның интеллектуалдық
әлеуетін қалыптастыруда біз Интеллектуалды ұлт-2020 мемлекеттік жобада
қамтылған бағыттарды бойынша зерттеу жұмыстарын негізгі мақсат етіп қоя
отырып, университет ғалымдары Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру
жүйесінде ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру тұжырымдамасын
дайындады[6]. Тұжырымдама Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру
жүйесіндегі ұлттың интеллектуалды әлеуетін дамытудың мақсаты мен
міндеттерін, ұстанымдары мен іске асыру шарттарын айқындайтын негізгі құжат
болып табылады. Тұжырымдамада ұлттың интеллектуалды әлеуетін дамытудың
тиімділігін қамтамасыз ететін әлеуметтік-педагогикалық ынтымақтастығын
күшейту негізінде ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды дамыту мен
қалыптастырудың стратегиялық бағыттары анықталған. Ұлттың интеллектуалды
әлеуетін қалыптастыру бәсекеге қабілетті ұлтты қалыптастырудың және
қазақстан қоғамының тұрақты дамуына ықпал етуді жетілдірудің басты
мүмкіндіктері қамтылады. Ұлттың интеллектуалдығын қалыптастыру мәселесінің
теориялық негізін айқындауда халықаралық тәжірибелерде жинақталған іс-
әрекеттерді, әсіресе БҰҰ-ның құжаттарында берілген ұстанымдар мен
қағидаларды зерделеу арқылы интеллектуалды ұлттың негізгі индикаторлары
көрсетілді. Дана Абайдың ұсынған жанның тамағы деген философиялық
тұжырымы тұлғаның бойында болатын адами, рухани күш жігерінің қалыптасуына
бағыттайды. Абайдың Толық адамы туралы тұжырымының негізгі қағидасы
болған - арлылық, ақыл, рахым, парасат, әділеттілік пен қайрымдылық
қасиеттердің инттеллектуалды тұлғаны қалыптастырудың негізгі көзі болып
табылады. Тұлғалардың өмірі зиялы қоғамды құруға бағытталған негізгі күш
деп бағалауға болады. Интеллектуалды ұлт – 2020 жобасында қамтылған
қағидаларды ұлы Абайдың Толық адам идеясымен сабақтастыра отырып
Абайтану атты оқу құралы оқу - тәрбие үдерісіне енгізілді.
Интеллектуалды ұлт-2020 жобасы тұлғаның, болашақ ұрпақтың ұлттық мәдени
құндылықтарын қалыптастыруға негізділген рухани-адамгершілік тәрбие беру
басты стратегиялық бағытты қамтып отыр. Жаһандану заманында рухани
құндылықтардан материалдық құндылықтардан басым болып тұрған тұсында
аталған мәселенің басты стратегиялық бағыт болуы да дау туғызбайды. Яғни,
зиялы қоғамды құруда қоғам мүшелерінің бойында рухани құндылығы, ар
тазалығы негізгі орын алады. Аталған мәселені шешуде Ұлттық тәрбие,
Әдептану, Абайтану, Отантану, Дінтану, Өлкетану, Арттәрбие,
Акмеология т.б. пәндер негізгі орын алады. Жоғары оқу орнында
студенттерге Ұлттық тәрбие пәнінің негізгі мақсаты – студент жастарда
ұлттық сананың жоғарғы деңгейін, нәтижелі шығармашылық іс-әрекетке
дайындығын, өзінде басқа мәдениеттрді түсіну және құрметтеу сезімі дамыған,
әлемде әр түрлі ұлт және сан алуан дінисенімі бар адамдармен өмір сүре
білуді енгізетін түйінді құзіретттіліктерді қалыптастыру. Интеллектуалды
ұлт болып қалыптасуда халықтың тұрмыс жағдайы негізгі көрсеткіш болып
табылады. Ғылыми жобада экономикалық тұрғыда ұлтымыздың тұрмыс жағдайларына
сипаттама және зиялы ұлт болудың индикаторлары қарастырылады. Негізгі
индикаторлар - тұлғаның жалпы тұрмыс жағдайы, білім алуға және ғылыммен
айнылысуға қолжетерлігі, жұмыспен қамтылуы, денсаулығы, еңбек табысы,
медицинамен қамтамасыз етілуі, т.б. Біздің алдымызға қойылған негізгі
мақсат бәсекеге қабілетті интеллектуалды ұрпақты қалыптастыру. Осы мақсатқа
сай тұжырымдамада берілген негізгі қағидаларды іске асыруда келесі оқу
жылынан бастап университеттің оқу - тәрбие үдерісіне эксперименттік тұрғыда
2 курс студенттеріне 2 кредит көлемінде Болашақ маманның интеллектуалды
әлеуетін қалыптастыру негіздері атты пәнді енгізуді көздеп отырмыз[6].
Пәнді оқыту мақсаты - адамзаттың рухани құндылықтарын ұрпақтан-ұрпаққа
мирасқорлықпен жеткізе алатын; көптілді және ұлттық өркениеттік мәдениетті
менгерген; бәсекеге қабілетті, қоғамның әлеуметтік даму жағдайына
бейімделген; халықтың бірлігін, мемлекетің тұтастығы мен дербестігін қорғай
алатын; ақпараттық және инновациялық технологияларды еркін қолдана алатын
интеллектуалдық әлеуеті жоғары тұлға қалыптастыру. Пәнді оқыту міндеттері:
•ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру - мемлекеттің бәсекеге
қабілеттілігін сақтаудың кепілі екенін; •Қазақстан Республикасы Президенті
Н.А.Назарбаевтың әр жылғы Жолдауларындағы интеллектуалды ұлтты қалыптастыру
идеяларының маңызын; - Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 Стратегиясы: мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
жолдауындағы интеллектуалды ұлтты қалыптастырудың алғышарттарын; -
интеллектуалдық тұлға интеллектуалды ұлт, интеллектуалдық әлеует,
болашақ маманның интеллектуалдық әлеуеті, ұлттың интеллектуалдық
әлеуеті ұғымдарының мәнін; - интеллектуалды ұлтты қалыптастырудағы
халықарлық тәжірибелер жиынтығын; - ұлт зиялыларының қалыптасу тарихы мен
оның интеллектуалды ұлтты қалыптастырудағы ролін; - ұлттық тіл, ұлттық
тарихты, салт-дәстүрді меңгерту арқылы студенттердің ұлттық сана- сезімін,
тарихи зердесін қалыптасыру; - болашақ маманның интеллектуалды әлеуетін
қалыптастыру барысындағы инновациялық және ақпараттық технологиялардың
маңызын; - жоғары мәдениеттілікке, біліктілікке, бәсекеге қабілеттілікке
жетелейтін білімнің басым бағыттарын білуі тиіс. Ұсынылып отырған оқу
құралының басты ұстанымдары: интеллектуалды ұлт – халықтың интеллектуалды
әлеуетінің бейнесі, интеллектуалды дара тұлғаның, ұлттың қалыптасуының
негізгі басты бағыт-бағдарын, жолдарын айқындайды, студенттің үздіксіз
білім алу мен өздігінен білім алу қажеттілігін жете түсінуіне,
интеллектуалды ұлтты қалыптастырудың негізгі индикаторларын, мемлекеттің
бәсекеге қабілеттілігін сақтау ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру
екенін менгеруге ықпал етеді. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы -2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты жолдауы инновациялық индустриялық экономикаға, біртұтас және топтасқан
ұлт ретіндегі қазақстандықтардың жаңа өмір сапасына, ХХІ ғасырдағы ырғақты
дамушы және жауапты мемлекет ретіндегі Қазақстанның халықаралық беделінің
жаңа шыңдарына көтерілуді көздейтін бірегей бағыттарын көрсете отырып,
мызғымас бірлік, тынымсыз еңбекпен, жасампаздық пен жаңашылдық,
жауапкершілікпен табысқа жететін интеллектуалды тұлға қалыптастыруды
көздейді.
Біздің ата-бабаларымыз жастар тәрбиесіне, олардың дұрыс қалыптасуына,
азаматтық ұстанымына көп көңіл бөлген. Соның нәтижесінде қазақ жерінде
Отанын шексіз сүйіп, елі мен жері үшін жанын құрбан еткен азаматтарымыз көп
болған. Сол азаматтарымыздың арқасында қазақ елі мен жері сақталып қалды,
мәдениетіміз бен салт-дәстүріміз бізге жетті, еліміз егемендігін алды.
Бүгінгі таңда да мемлекет тарапынан жастар мәселесіне көп көңіл бөлу
қажеттігі жалпы мемлекеттік саясат басыңқылықтарының біріретінде
қарастырылып, маңызды орынға ие болып келеді.
Жастар саясаты мен жасөспірімдерді әлеуметтендіру мәселелерімен
айналысу маңыздылығы жастардың қоғам өміріндегі алатын орнымен айқындалып,
бүгінгі күннің өмір талабынан туындап отырған қажеттілік болып табылады.
Жастар қоғам өміріндегі болып жатқан әлеуметтік- экономикалық мәдени және
өзге де өзгерістерге толыққанды қатысқанда ғана оң нәтижелерге қол
жеткізуге болады. Жастар мәселелеріне көңіл бөлмеген мемлекеттің келешегі
жоқ. Өмірге деген көзқарасы толық қалыптасып үлгермеген жасөспірім кез-
келген дағдарыс, немесе қоғамның өтпелі кезеңі тұсында ішкі күйзеліс, саяси
енжарлыққа, нигилизмге бейім келіп, бұның салдары ұлттың рухани байлығының
азып-тозуына жол ашады.
Жастарды әлеуметтендіру мәселелері туралы айтпақ бұрын, жастарды
әлеуметтендіру деген сөз тіркесінің ұғымын анықтап алу қажет. Жастар
сөзінің мағынасына ғылыми тұрғыдан берілген түсінікке жүгінсек, жастар
дегеніміз аға буын өмірі мен келешектегі өзгерістерге бейімделу мен
қоғамдық кәмелеттік қалыптасу кезеңін басынан кешіріп отырған қоғамдық-
демографиялық топ болып саналады. Жастардың жас мөлшері шекарасы ауытқымалы
болып, ол қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму, мәдени және өмір сүру
жағдайларына байланысты болады. Төменгі жас шекарасы адам еңбек ету
қабілеттілігіне қол жеткізген 14 жастан басталса, жоғары шекара
экономикалық, кәсіптік және жеке бас тұрақтылығына қол жеткізген түспен
айқындалады.
Социологиялық әдебиеттерде Әлеуметтендіру ұғымы кең мағынада
индивидтің әлеуметтік мәнінің қалыптасуы мен дамуы ретінде қарастырылады.
Адамның мәні, мазмұны қоғаммен бірге өзгеріп, дамып отырады, әлеуметтік
ортаның өзгерісіне бейімделе отырып адамдар да өзгереді.
Әлеуметтену - бір жағынан қоғамда қабылданған түсініктер, бағалар,
әлеуметтік нормалар мен мәдениеттің т.б. құндылықтарына адамның қатысуын
қамтамасыз ету мақсатымен әртүрлі әлеуметтік институттардың индивидке әсер
етуін білдірсе, екінші жағынан, әлеуметтену тұлға ретінде қалыптасу процесі
барысындағы адамның әлеуметтік іс-әрекетін білдіреді. Адам әлеуметтік
ортада әрекет ете отырып оны өзгертеді, жетілдіреді, оған қоса өзіндік
мазмұны өзгеріп, өзіндік жаңа сапалары мен қасиеттерін қалыптастырады.
Сондықтан адам әлеуметтендіру процесі барысында объект және субъект ретінде
көрінеді, яғни сыртқы ортамен қатар өзінің ішкі рухани әлеміне ықпал етеді.
Осылайша индивидтің әлеуметтенуі индивидуалды тәжірибенің қалыптасуымен
қатар әлеуметтік тәжірибені де меңгеруді білдіреді. Осыдан келіп
әлеуметтену индивидтің өзі өмір сүріп отырған қоғамның мәдени жүйесін
меңгеруі ретінде қарастырылады. Ең алдымен индивидтің әлеуметтік бейнесін
анықтап, оның индивидуалдық және қоғамдық тұрғыдан өзін көрсетуін
қамтамасыз ететін жалпы маңызы бар ұжымдық норамалар меңгеріледі.
Индивидтердің бұл нормаларды меңгергені соншалық олар тұлғаның бір бөлігіне
айналып, ақырында автоматты түрде, санасынан тыс оның іс-әрекетін басқарып
отырады,
Батыс социологиясында әлеуметтендіру мәселесіне қатысты екі қарама-
қайшы көзқарас бар. Бірінші, концепцияны француздық социология мектебінің
өкілдері Э.Дюркгеймнің ізбасарлары қолдады. Әлеуметтендіру деген
терминнің өзін Э.Дюркгейм алғаш қолданған. Ұжымдық сенімге негізделген бұл
социологиялық бағыт бойынша индивидтердің қол жеткізген, бағалайтын
нәрселерінің барлығы индивидуалды емес, қоғамдық сипатта болады.
Әлеуметтендіру методикалық, авторитарлық тәрбиеге негізделеді: кез-келген
ереже, ой-пікірді білдірудің кез-келген тәсілі, мінез-құлық, іс-әрекеттің
кез-келген үлгісі индивидке топ арқылы беріледі. Осылайша әлеуметтендірудің
мақсаты ретінде қоғамның біртектілігі мен оның мүшелерінің әлеуметтік
өнімділігін қамтамасыз ету шығады. Әлеуметтендіру мінез-құлық, іс-әрекет
үлгілерін беру арқылы жүреді, соған сәйкес адам өзіндік мінез-құлық үлгісін
жасайды және олардан кейінгі ұрпақ қоғамдық өмірдің шарттарына бейімделу
үшін сол дағдыларды, түсініктерді мұра етіп алуы керек. Менің ойымша, бұл
концепцияның біраз кемшіліктері бар: мұнда жас айырмашылығы мен ұрпақтар
арасындағы айырмашылық ескерілмейді, қоғам бір ғана шексіз ұрпақ
өкілдерінен тұратын сияқты. Бұл концепция индивидтің өзіндік ерекшелігі мен
жеке мінезін қалаптастырудағы белсенді рөлін бағалайды.
Жеке тұлғалық аспектіге мән бермей, тек әлеуметтік жүйеге ерекше назар
аударатын бұл бағытқа қарсы тағы бір бағыт бар, бұл бағыт индивидуалдылыққа
негізделеді. Мұндай көзқарас өте ескі интеллектуалдық дәстүрмен байланысты.
Монтень және Руссо индивидуалдылықтың дамуы ең алдымен оның жеке
инициативасына тәуелді болу керек деген. Бұл концепция, әсіресе, психолог-
генетиктердің еңбектерінен ерекше орын алады. Пиаже нақ осы әлеуметтендіру
процесінде ақыл объективті қасиеттерге ие болады,- деп түсіндірді [2.44-
47б.].
Бұдан басқа әлеуметтік жүйенің белсенді рөлі мен индивидуалды
бастамаларының белсенді байқалуын біріктіріп; қарастыратын әлеуметтендіру
мәселесіне қатысты тағы бір бағыт бар. Бұл мағынада әлеуметтену тұлғаның
әлеуметтік сапаларының қалыптасу процесін білдіреді. Әлеуметтену процесі ең
алдымен индивидтердің өзі таңдайтын, не өзі кіретін топпен
идентификациясынан көрінеді. Адам бүкіл өмірі бойында географиялық не
тарихи сипаттағы отбасы, топ, ауыл, қала, ұлт сияқты топтарда өмір сүреді.
Адам биологиялық организм, индивид және белгілі бір топ мүшесі болып
саналады, осыған сәйкес үш түрлі ұйымдардағы процестерге қатысады. Мұндай
белгілі бір топқа ену топтың өткені, бүгіні мен болашаққа жоспары көрініс
табатын топтық нормалар мен құндылықтарды жеке қабылдауы мен мойындауынан
байқалады. Осы арқылы индивидтердің тұлғалық мәртебесі мен білім деңгейі
айқындалады.
Жалпы әлеуметтену процесінің басталуы, оның қанша уақытқа созылатындығы
және аяқталу кезеңі туралы ғалымдар арасында көптеген, тіпті, бір-біріне
қарама-қайшы келетін пікірлер бар. Көптеген зерттеушілердің пікірінше,
адамның әлеуметтенуі белсенді түрде өтетін процесс болғандықтан ол адамның
бүкіл өмір бойына созылмайды, ол тек ауытқымалы мінез-құлық нормаларының
жиыны тұрақты орнығу үшін, әлеуметтік ой-пікірлері мен дүниеге көзқарасы
және т.б. қалыптасу үшін қажетті болатын мерзімге ғана, яғни адамның жеке
басының, адамдық кейпінің қалыптасуына керекті уақыт бойына созылады. Ол
орта есеппен алғанда 23-25 жасқа дейінгі мерзім. Адамның әлеуметтену
процесін әдетте үш кезеңге бөледі:
а) бастапқы әлеуметтену немесе баланың әлеуметтенуі;
ә) аралық әлеуметтену немесе жасөспірімнің әлеуметтенуі;
б) орнықты немесе біржола әлеуметтену.
Бірінші кезең, негізінен, отбасында және балалар бақшасында тәрбиелену
кезеңімен, екінші кезең 17-18 жасқа дейінгі орта мектептегі оқу тәрбие
кезеңімен сәйкес келеді. Ал, үшіншісі жасөспірімдік шақтан ересек шаққа өту
кезеңін, яғни 17-18 жас пен 23-25 жастар аралығын қамтиды.
Басқа авторлардың пікірлеріне сүйенсек, әлеуметтенудің төрт негізгі
сатысын бөліп көрсетуге болады:
- ерте жастағы әлеуметтену (туғаннан мектепке барғанға дейін);
- оқу (мектепке барғаннан бастап, кәсіби білім алғанға дейін);
- әлеуметтік толығу;
- өмірлік циклдің аяқталуы (еңбек қызметін тоқтатқаннан бастап);
Ал, басқа бір авторлар үш негізгі сатыны көрсетеді: еңбекке дейінгі,
еңбектік, еңбек қызметінен кейінгі әлеуметтену.
Жастар – жаңарған Қазақстанның негізгі стратегиялық ресурсы. К.Мангейм
Бүгінгі күннің диагнозы деп аталған кітабында, жастар табиғатынан
прогрессивті де, консервативті де емес, олар кез-келген бастамаға дайын
потенция деп жазған болатын [3.4-7б].
Бүгінгі қазақ жастары елдің жаңғыруына белсенді атсалысуда. Өмірдің
әрқашан өзгерісте болып тұруы жастарды жаңа шынайылыққа бейімделіп, оған
сәйкес жаңа үлгілерді іздеу, өзінің өмірлік ұстанымын қалыптастыру, рухани
әлемін жетілдіру секілді тұрақты әрекеттер үстінде болуға мәжбүрлейді.
Жастардың рухани әлемінің қалыптасуы қоғам өмірінде маңызды роль
атқарады. Рухани-адамгершілік мәдениет факторының орны дағдарыс
жағдайларында бірден өсетіні белгілі. Тұрақты өмірлік бағдарлар - бұл
жастардың қазіргі әлемге бейімделуімен өзінің өмірлік стратегиясын жасауға
қажетті шарттар болып табылады. Рухани және адамгершілік мәдениет әлеуметті
топтардың диалогтық қарым-қатынасында болып жатқанды түсіну мүмкіндіктерін
анықтайды.
Жастардың рухани және адамгершілік-патриоттық мәдениеті туралы көбінесе
экстремистік пиғылды жастар ұйымдарының әрекеті қоғамның рухани саулығына
кедергі болғанда еске түседі. Әлеуметтік топтың дұрыс ұйымдастырылған мінез-
құлқы немесе жастардың әлеуметтік тұрғыда өзін-өзі орнықтыруы, өзіндік
саяси таңдау жасауы - бұл рухани мәдениеттің қалыптасуына ықпал етуші
факторлар.
Қоғамдық өзгеріс кезеңдерінде бүтіндей қоғам мен жекелеген әлеуметтік
топтардың құндылықтық - нормативтік кешенінде әрқашан өзгерістер байқалып
отырады. Бұл жағдайда жастар екі жақты ықпалға ұшырайды. Бір жағынан жаңа
жағдайға үйрене отырып, олар бейімделеді, оларға мінез-құлықтың
әлеуметтенген формасынан ауысуға тура келеді. Ескі көзқарастар мен
бағдарларға тәуелсіз жастардың белсенді өмірлік стратегияны өңдеп жүзеге
асыруға, жетістіктерге жетуге, әлеуметтік баспалдақпен алға жылжуға көп
мүмкіндіктері бар. Басқа жағынан жастар макросоциялогиялық процестердің
деструктивті ықпалына ұшырағыш. Көлемді қоғамдық тасымалдау әрекеттері
нормативтік-құндылықтық аймақта бұзушы күшке ие, ол әрқашанда қандай да бір
деградациямен немесе қоғамдық санадағы әртүрлі бағыттағы процестермен
байланысқан, ал бір жағынан, олар жастар қауымдастықтар субмәдениетінің
феноменін құра отырып, жаңа моральдық-адамгершілік ережелерін
қалыптастыруға қабілетті.
Ересек адамның когнитивті ұйымын тасымалдау үшін жалпыланған
ықпалдастық қажет. Ең жаманы сол, ерекше пікірлерді қайта қарау өз-өзіне
деген сенімсіздік пен қорқынышты туындатады. Созылмалы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер жағдайында мәдениеттің тіпті ең тамырлы, басты
элементтері де өзгеріп кете алады, бірақ олардың механизмі бір ұрпақтан
екінші ұрпаққа ауыса отырып жүзеге асады.
Қазақстанда құндылықтық-нормативтік жүйенің жаңғыру үрдісі байқалуда.
Бұған елдегі әлеуметтік-экономикалық ахуалды қайта қалыптастырулар, сонымен
қатар кейбір реформалардың жағымсыз әсерлері негіз болды. Жастар мәселесін
зерттеп жүрген жетекші мамандардың айтуынша, сананың шектен тыс
индивидуализациясы әлеуметтік бақылаудың қатаң дәстүрлі формаларының
бұзылғандығынан, жаңа моральдық шектеулердің болмауынан орын алып отыр.
Сонымен қатар, салыстырмалы еркін нормативтік құрылым сенімді
әлеуметтік бағыттаушы болуға қабілетті өмірлік мақсаттар мен ережелерді
өндіруден қалып барады. Бұл адамдардың, бәрінен бұрын жастардың ішкі
мағынасын қалыптастырушы негізден айыра отырып адамдардың өмірлік
көзқарастарының белгісіздігіне алып келеді.
Неміс социологы У.Бектің пікірінше индивидуализацияның құндылықтық
жүйесінде тек өзіне қатысты міндеттер принципінде негізделуші жаңа
әдептердің бастаулары бар. Бұл дәстүрлі әдепті бірқатар қиындықтарға
жолықтырады. Өйткені міндеттер әркімнің бүкіл қоғам өміріне қатысты
әрекеттерін сәйкестендіретін әлеуметтік сипатқа ие. Сол себепті жаңа
құндылықтар мен бағдарлар эгоизмнің бой көрсетуі деп қате қабылданады. Оның
үстіне осында көрініп отырған жаңаның жүрегі білінбейді. Ол отбасында,
еңбек пен саясатта жаңа әлеуметтік байланыстарды қамтитын өмірлік маңызды
процесс ретінде түсіндірілуге бағытталған.
Күнделіктіліктің белсенді үлгісі мен рухани ізденіс көбінесе жеке
жетістікке жеткізбейді. Нәтижесінде адамдар өз күштерін сенімсіздік
лабиринтіне ұшырайды. Мен дұрыс өмір сүріп жүрмін бе? деген сияқты
сұрақтар әрқашан да жаңа жауаптарға алып келеді.
Ең құрығанда өзін-өзі орнықтыру жолында жастар оқуын тастап, кәсібін
ауыстырып, шығыс ілімдеріне қызыға бастайды. Бұл толығымен зиянсыз емес.
Тоталитарлық секталар мен экстремистік мәндегі ұйымдарға тап болған жастар
арасында өзін-өзі көрсету идеяларына бой ұрғандар аз емес. Көбінесе олар
әртүрлі интеллектуалды модаларға артықшылық береді. Әрқашан қызығушылық
таңдау мен ауыстыру олардың щынайылықпен байланысын үзеді. Қандай да бір
адамның қолындағы ойыншығы бола отырып, олар кейде өздерін жеңіл сезіне
бастайды. Өйткені күреске толы өмір кетті, таңдау жасаудың қажеті жоқ. Өз
еркінен бас тарту - мәдениеттегі биографиялық үлгілердің институттануының
сословиелік және идеологиялық шектен тыс өзіндік өмірлік стратегиясын
жасаудың кері жағы. Әлеуметтік шынайылықтан секталар мен соған ұқсас
бірлестіктерге кету потология деп емес, социум эволюциясының шынайы
нәтижесі деп қаралатын девианттық мінез-құлыққа жатады.
Рухани аймақта бұл негативті құбылыстарды жеңу және жою мүмкін емес.
Девиацияның бұл түрлерін бағалау немесе тіркеу қиын.
Жоғарыда айтылғандарға қарап, жастар бүгін әртүрлі құндылықтық
бағдардарға ие екенін айтуға болады. Құндылықтық бағдарлар динамикасы
жастардың әлеуметтік-демографиялық сипатына, олардың әлеуметтену дәрежесіне
және ішкі факторларға (саяси, мәдени, экономикалық және т.б ) тәуелді. Және
осы бірмәнсіздіктен әртүрлі жоспарлы өмірлік көзқарастар жүзеге асырылады.
Біреулері өзінің өмірлік жолын сәтті таңдаса, екіншілері өмірлік бағытын
дұрыс таңдай алмай опық жеп жатады. Мұның негізгі себептері:
- Ұрпақтар арасындағы қалыптасқан вакуум. Отанға деген сүйіспеншілік,
еңбексүйгіштік, үлкендерді сыйлау, адалдық және т.б. аға буынға қымбат
кұндылықтар бүгінгі жастардың құндылықтық жүйесінде бірқатар артқа жылжуда.
Оның орнына кәсіпқұмарлық, креативтілік, жылдамдық, өмірлік
оптимизм секілді құндылықтар келді. Мұндай сәнді құндылықтар
дөрекілік, немқұрайдылық, жалқаулық өзіне-өзі сенімділік және т.б.
түсініктермен біте қайнасып жатыр. Көріп отырғанымыздай, бұрынғы
кемшіліксіз секілді көрінетін артықшылықтар басады. Құндылықтық
бағдарлардың жаңа спектірі пайда болады, яғни, ескі дәстүрлер бұзылып
тұлғаның басқа типі қалыптасады.
- Пайдасы жоқ білім беру. Соңғы жылдары Қазақстан қолында дипломы
бар, бірақ қоғамға қажеті жоқ жастар армиясына айналып барады. Білім
берудің әртүрлі формалары бар көптеген жоғарғы оқу орындары ашылды. Жыл
сайын, жұмыссыздардың қатарын толтырып жүрген мыңдаған мамандар түлеп
ұшуда, ал жұмысқа тұрғандары еңбек нарығында бәсекеге түсе алмайды. Бұдан
келіп саннан сапаға көшуге болмай ма? Және бұған қалай тез қол жеткізсе
болады? деген сұрақ туындайды.
- БАҚ-та өмірдің позитивті емес сәттерінің жиі жариялануы. Жастарға
гуманды емес ақпараттардың үлкен ағымы күнделікті келіп отыр, және олар
өздеріне ұсынылған нәрсені мақта секілді тез сіңіріп алады.
Бұл жағымсыз ақпарат тұлғаның санасын жаулай отырып, белгілі бір
жағымсыз жағдайлардың қалыптасуына негіз болады және ондағы позитивті
ойлаудың дамуына кедергі келтіреді. Осыған байланысты БАҚ-пен мақсатты
жұмыс жүргізілуі тиіс.
Жаһандану жағдайында мұндай себептер өте көп. Жоғарыда айтып-
өткеніміздей жастардың құндылық жүйесінде жаңа артықшылықтар пайда болуда
және олар ары қарай жастар санасынан бой көрсететіні анық. Құндылықтар мен
құндылықтық бағдарлардың қалыптасуына назар аудару, кез-келген қоғамның
негізіне айналуы тиіс.
Рухани-адамгершілік тұрғыдан әлеуметтену кең мағынада алғанда адамның,
азаматтардың өзінің әлеуметтік рөлін, қоғамның әлеуметтік құрылымындағы
орнын толықтай сезінуі, белгілі бір таптардың, партиялық топтың өкілі
ретінде өзіндік санасын жасап шығаруы, әлеуметтік- адамгершілік
қатынастарға кеңінен араласуы, өзінің патриоттық және моральдық санасын
қалыптастырып, адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіріп, басқалармен қарым-
қатынас саласында қолдану, оларды жеке тұлғалық мазмұнмен толықтырады.
Бұл процесс адамның бүкіл өмірі барысында жүреді. О.Нұсқабаевтің
пікірінше,адамның адамгершілік қатынастарын, моральдық санасы мен қызметі
формаларының жалпы заңдылықтарын талдайтын этика ілімі адамгершілік
тәрбиесінің методологиялық негізі болып саналады. Сондықтан оқушыларға
адамгершілік тәрбие беруде этика ғылымының жетістіктеріне сүйенбей табысқа
жету мүмкін емес. Жалпы адамның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы түрлі
факторлар мен жағдайлардың ықпалымен жүзеге асатын процесс.
Қоғамда қабылданған моральдық нормалар мен мінез-құлық талаптары
адамгершіліктәрбиенегізін құрайды. Жалпы адамзаттық талаптарға байланысты
адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеті мыналар:
- адамгершілік сананы қалыптастыру;
- жалпы адамзатқа ортақ сапалық адамгершілік қасиеттерді өскелең
ұрпақтың бойына сіңіру;
- өскелең ұрпақты Отанына сүйіспеншілік рухында, оны қорғауға әзір
болуға, қоғамда қабылданған тәртіп, құқық, мінез-құлық нормаларын
құрметтеу, ар-ождан бостандығын қастерлеу т.б. қастерлеп дамыту.
Ізгілік, парасаттылық, мәдениеттілік, қарапайымдылық, арлылық,
әдептілік, айтқанында тұру, төзімділікті .с.с. қасиеттерді қалыптастыру;
- Жағымсыз қасиеттерден; өзімшілдіктен, күншілдіктен, арсыздықтан,
қатыгездіктен, парақорлықтан, бұзақылықтан, нашақорлықтан, құмар
ойындарына құмарлықтан т.с.с. арылу.
Жоғары адамгершілік қасиеттер ең алдымен, қоғамда қалыптасқан өмір
салтының, адамдар арасындағы қарым-қатынастық, өзара сыйластықтың жәнеәдет-
ғұрыптың ықпалымен қалыптасады. Дегенменде жеке адамның бойында
адамгершілік патриоттық қасиеттерді қалыптастыруда отбасы, мектеп сияқты
әлеуметтік институттардың орны ерекше. Демократиялық режимде индивидтердің
әлеуметтенуінің негізгі мәні мен ерекшелігі - оның саяси, моральдық,
құқықтық нормаларды, құндылықтарды қабылдап, саяси-адамгершілік мәдениетке,
қызметке саналы, белсенді араласуы. Мұның барлығы әлеуметтік ортаны
жетілдіру мен тұлғаны қалыптастырудың әмбебеп тәсілі болып табылады.
Болашақ әлеуметтік өнім ретінде ол әлеуметтік мәдениеттің басқа да
формаларынан, әлеуметтік топтардың, таптардың, еңбек ұжымдары мен тұтас
қоғамның саяси және моральдық дамуына тәуелді. Тұлғаның ішкі рухани
құндылықтық - нормативтік жүйесі индивидуалды тәжірибе мен ұжымдық
тәрбиенің жемісі болып табылады.
Рухани-адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіру ерекшеліктерін ала отырып
оның нақталығын, бағыттылығын атап өту керек, себебі, адам өзіндік тарихи,
мәдени, әлеуметтік, саяси, эконмикалық қызмет етуінің өзіндік құрылымы бар
белгілі бір қоғамда өзінің белсенділігін танытады.
Кез-келген қоғамда оның мүшелерінің басым көпшілігі келісіп,
мақұлдайтын құндылықтар, позициялар, түсініктердің белгілі бір көлемі бар.
Осы жалпы кешенмен қатар әр әлеуметтік топқа тән басқа да нормалар мен
құндылықтар жүйесі бар.
Әлеуметтену процесі барысында тұлғаның нормаларды тану жолымен белгілі
бір мінез-құлық типін игеруі, аталған нормаларға сыни бағалаушылық қатынас
жасауы, сол нормаларды өзінің мінез-құлқы мен іс-әрекетінің ережесі ретінде
қабылдау процесі жүреді, сондықтан методологиялық жағынан алғанда
әлеуметтендіру деңгейлері туралы сұрақ өте маңызды болып саналады.
Әлеметтендірудің түрлі деңгейлері индивидке қоғам өміріне түрлі дәрежеде
қатысуға, өзінің статусына сәйкес рөлдер мен қызметтерді жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Рухани-адамгершілік тұрғыдан әлеуметтену процесі барысында нормаларға
қарсы тұру, оларды идентификациялау, тіпті оларды жоққа шығару мүмкіндігі
туындайды. Осылайша индивид қысым көрсету сферасымен қарама-қайшы нормалар
мен құндылықтарды танудың ортасында қалады.
Әлеуметтендірудің негізгі міндеті - индивидтердің өзін қоғамның
толыққанды мүшесі ретінде сезінуіне мүмкіндік беретін нормалар,
құндылықтар, білімдер жүйесін меңгерту.
Жеке тұлғаның психикалық дамуы әлеуметтік процесс екендігі бәріне
белгілі. Адам дүниге келгеннен кейін әлеуметтік нормалар мен қорғалып
қолдау табатын құндылықтар әлеміне, қоғамның жүйесінің тұрақтылығы мен
тұтастығын қамтамасыз ететін тыйымдар мен санкциялар, ережелер жүйесіне
қосылып, сол жүйеде өмір сүреді. Адамгершілік-патриоттық мәдениеттің
алғашқы элементтерін адам өте жас кезінен бастап өзіне жақын адамдардан,
мұғалімдерден, кітаптардан, бұқаралық ақпарат құралдарынан алады.
Адамгершілік-патриоттық тәрбие-тұлғаны жан-жақты тәрбиелеу саласының
бірі. Ол қоғамның әрбір азаматының өз Отанын, мемлекетін қорғап, өз
міндетін қызмет саласында аса жауапкершілікпен, орындап отыру талаптарымен
тығыз байланысты. Әсіресе, оның елімізде жүріп жатқан жариялылық, құқықтық
және зайырлы қоғам орнату процесімен байланысының маңызы ерекше. Ол үшін
адамзаттың сан ғасыр уақытта жасап шығарған жалпы адамзаттық негіздегі
моральдық нормаларын қоғамның әрбір өскелең ұрпағының сана-сезімі мен
күнделікті мінез-құлқына қалыптастыру қажет. Бүгінде оқушылармен
жүргізілетін адамгершілік- патриоттық, тәрбиенің мазмұнын айқындауда қандай
да бір тәрбие саласы болмасын, егер олбелгілі бір мақсатпен ұйымдастырылып,
жеке адамның мұқтаждығына негізделсе, екіншіден ұжымдық жұмыстарға оқушылар
шығармашылықпен қатысса, соғұрлым алдыңғы буын ағаларының әлеуметтік
саладағы жетістіктерін, тәжірибелерін, қабылдап, өз мінез-құлықтарына
қалыптастырады. Осы тезистік тұжырымдамаға терең мән беріп, мектеп
тәжірибесінде басшылыққа алудың маңызы ерекше.
Патриоттық тәрбиенің жалпы мақсаты тұлғаның Отанына деген
сүйіспеншілігін отбасынан басталатын адамгершілік тәрбиесі арқылы,
адамгершілік мәдениет арқылы қалыптастыру. Ол тұлғаның өзінің міндеттері
мен құқықтарына саналы қатынасынан, заңды сыйлауынан, оның ережелерін
сақтауға дайындығынан, құқықтық тәртіп пен заңдылықты сақтау үшін
күресуінен, әдептілігінен, қарапайымдылығынан, сыпайылығы мен басқа
адамдарды, олардың пікірін сыйлауынан, өзін көпшілік ішінде ұстай білуінен
көрінеді [5.15-21б].
Тұлғаның әлеуметтенуі, оның мәдениеті мен санасының қалыптасуы тек қана
тәрбиелеу процесіне, макро және микро ортаның ықпалына, жеке тәжірибенің
ерекшеліктеріне ғана емес, оның қабілет, темпермент, қабылдау сияқты
психологиялық, табиғи сапаларына да байланысты. Аталған қасиеттер әр
адамның идеялары, көзқарастарды қабылдауына және осы идеялар мен талаптарға
деген қатынасына индивидуалдылық береді. Адамның іс-әрекетінің мотивтері,
оның қызығушылықтары, мақсаттары, ұстанымдары алдын-ала әлеуметтік
факторлар арқылы анықталғанымен, тұлғаның жоғарыда аталған қасиеттері мінез-
құлық, іс-әрекеттің белгілі бір түрін таңдауда өте үлкен рөл ойнайды.
Осыған байланысты индивидтерді әлеуметтендірудің жеке тұлғалық аспектісі -
өзін-өзі тәрбиелеу жайлы ерекше айтып өту қажет. Өзін-өзі тәрбиелеу
дегеніміз - адамның мақсатты, саналы қызметі, ол қоғамдық жағдай мен
тәрбиенің ықпалымен қалыптасқан құндылықтық және әлеуметтік бағдарламаларға
сай өзіндік әлеуметтік сапаларды жетілдіруге бағытталған. Өзін-өзі
тәрбиелеу сыртқы ортаның кез-келген негативті әсерлеріне қарсы тұра білу
үшін әлеуметтік, құқықтық нормаларды, құндылықтарды, саясат пен моральдық,
құқықтық принциптерін меңгеру, дамыту, нығайтуды білдіреді.
Өзін-өзі тәрбиелеу бұрынғы жеке кемшіліктерін, моральдық сапаларымен
қасиеттерін жоюға, өзін-өзі бақылауына негізделеді. Патриоттық-
адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеу категориясы негізінен социологтардың
еңбектерінде қолданылады. Дегенмен әлі күнге дейін бұл терминнің толық
толық түсіндірмесі жоқ, оның құрылымы, даму динамикасы және патриоттық-
адамгершілік мәдениетті қалыптастыру жолдарында әлі анықтылық жоқ.
Мәдениет қоғамдық өнім ретінде материалдық және рухани құндылықтарды
жинаумен, аталған құндылықтарды өскелең ұрпаққа, берумен ерекшеленеді және
ол оқушыларды патриоттық-адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеудің негізгі
міндеттері мен өте тығыз байланыста.
Адамгершілік-патриоттық мәдениетті ғылыми тұрғыдан түсіндіргенде оның
объективті, пәндік компоненттерін бөліп көрсету керек: этикалық нормалар,
адамгершілік-патриоттық қатынастар сонымен қатар жеке тұлғаның адамгершілік-
патриоттық мәдениетінің танымдық, эмоционалдық және мінез-құлық
деңгейіндегі психологиялық компоненттері т.т.
Танымдық компонент окушылардың адамгершілік-патриоттық қатынастардан
көрінетін адамгерщілік-патриоттық саладағы тәжірибесіне және оларды белгілі
бір проблемалар туындаған кезде қолдана білуінен құралады.
Сонымен, әлеуметтендіру дегеніміз- берілген қоғамда қабылданған
құндылықтарды, қалыптарды, мінез-құлық үлгілерін бойға сіңіру, жеке
тұлғаның қалыптасу, оқу, еңбек ету процестері болып табылады. Жоғарыда
келтірілген жастарды әлеуметтіндіру ұғымы бізге арнайы жүргізілетін жастар
саясатының қажеттігін көрсетеді. Мемлекеттік жастар саясатының қалыптасуы
және жүзеге асуы жүйелі түрде келесі бағыттарда жүргізіледі:
1. Жастар саясаты бойынша арнайы қабылданған заңнама негізінде;
2. Жастар саясатын мемлекеттік тұрғыдан реттеу аясында;
3. Жастар саясатын жоспарлы түрде жүзеге асыру және қаражат жағынан
қамтамасыз етy негізінде.
Кез-келген мемлекеттің алдына қойған мақсаттарына қол жеткізу жастарды
толық қамтымайынша мүмкін емес. Жастарды әлеуметтендірудің қоғам дамуындағы
алатын орны ерекше. Жастарды әлеуметтендіру үдерісі қалыптасқан
экономикалық, әлеуметтік, саяси құрылымдарды сақтай отырып, одан әрі
дамыту. Жастарды әлеуметтерндіру, яғни оларды қоғамдық-саяси өмірге тарту,
өткен буынның тәжірибесі мен салт-дәстүрлерін ұғындыру, қалыптасқан
қатынастар нормасын қабылдау және белгілі әлеуметтік-саяси рольді атқаруға
дайын болуын қамтамасыз ету. Бұл орайда, айта кетер жайт жастарды
әлеуметтендіру дегеніміз олардың белгілі бір әдеуметтік-саяси нормалар мен
құндылықтарды ырықсыз түрде қабылдай беруі емес, керісінше бұл олардың
белсенділігі мен ерікті таңдауы болуы тиіс, яғни қалыптасқан құндылықтарды
өз бетінше іріктеп, саралап қабылдауы [6.28-31б].
90-жылдардағы жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлар жастар
қалыптасуына зор ықпалын тигізеді деген жаңсақ пікір нәтижесінде мемлекет
тарапынан өскелең ұрпақ тәрбиесіне дұрыс көңіл бөлінбеді, соның салдарынан
қоғамда жастар арасындгғы келеңсіз құбылыстар орын ала бастады. Жастар өз
бетінше дамымайды, олардың өмірі болып жатқан әлеуметтік-экономикалық,
саяси жағдайлармен тікелей байланысты. Жастар қоғамның органикалық бөлігі,
және олар елімізді сақтау және дамыту, оның мәдениеті мен тарихын ары қарай
жалғастыру үшін жауапты қоғамдық-әлеуметтік топ. Жастардың қоғамдағы алатын
орнын ескере отырып, аса көңіл бөлуді қажет ететін мәселе олардың тек қана
оң өзгерістер потенциалы емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрақтылықты
қозғауы мүмкін күш екендігін де ескеру. Сондықтан да жастар саясаты
мемлекеттік саясаттың басыңқылығы ретінде қарастырылып, оның жүзеге асуына
мемлекет, қоғам, және мемлекеттік емес ұйымдар менсаяси партиялар міндетті
түрде қатысуы тиіс. Бұл аталған ұйымдар бірлесе қызметтеніп, жастар
мәселесін олардың өмірінің барлық салаларын қамти келе кешенді түрде шешуі
қажет.
Жастар саясатын және жасөспірімдерге адамгершілік-патриоттық тәрбие
жұмыстарын дұрыс жүргізе отырып оларды әлеуметтендіру үдерісіне
төмендегілерді іс жүзіне асыру үдерістерін жатқызуға болады.
1. Жастардың Қазақстан халқының тарихи-мәдени мұрасына ізгілікті
қатынасты қалыптастыру, оны сақтау және одан әрі дамыту қажеттігін
ұғындырып отыру;
2. Қазақстандық патриоттық сезімді қалыптастыру, яғни жеке бас
құқықтары мен бостандығын сыйлайтын, ұлттық және діни төзімділік
танытатын, басқа халықтардың дәстүрі мәдениетіне сыйластықпен
қарайтын, азаматтық ұстанымы бар, ұлтжанды, отансүйгіш азаматтарды
қалыптастыру;
3. Ұлтаралық татулық және өзара түсіністік қатынас мәдениетін
қалыптастыру, мемлекет ішіндегі саяси кикілжің болған жағдайда күш
жұмсамай шешу қабілетін бойға сіңіру, мемлекетті агрессиядан қорғау
қажеттілігін ұғындыру;
4. Жастардың жан-жақты дер кезінде дамуына жағдай туғызу, олардың
шығармашылық қабілетін, жеке басының өмірдегі орнын таба білуін, өз
құқығын қорғай алуын, коғамдық ұйымдар жұмысына қатысуын қамтамасыз
ету;
5. Жастар бойында еңбекке деген дұрыс мотивация қалыптастыру, жоғары
іскерлік белсенділігін арттыру, кәсіптік шеберлікке қол жеткізуін
қамтамасыз ету, жұмыс нарығында тиімді мінез-құлық этикасын
қалыптастыру;
6. Жастардың әр түрлі қоғамдық дағдыларды меңгеруін қамтамасыз ету,
олардың бойына қоғам әлеуеттілігі мен жағдайына деген жауапкершілік
сезімін қалыптастыру, олардың әлеуметтік мінез-құлық мәдениетін
қалыптастыру.
2. Білім беру адамгершілік-патриоттық тәрбие құралы
Кез келген өркениетті елге тән ортақ ұқсастықтар мен рухани құндылықтар
болады. Ту, Елтаңба және Әнұран – солардың бірегей нышандары. Өйткені, бұл
рәміздер әр мемлекеттің тәуелсіздігін білдірумен қатар, елдікке шақыратын,
тұтастыққа ұйыстыратын, бірлікке үндейтін, жүректегі патриоттық сезімді
оятатын, Отанды, жерді сүюге жетелейтін, ерлік дәстүрлер мен сабақтастық
рухында тәрбие-леуге жұмылдыратын айшықты белгілер саналады.
Еркіндігіміздің Көк байрағы көкте желбіреп, Елтаңба төрде орнығып, Әнұран
шырқай орындалғанда, ата-бабаларымыз сан ғасырлар аңсаған елдік қалпымыз
бен сүттей ұйыған тірлігімізге, дербес саяси және экономикалық даму жолына
түскенімізге шүкіршілік айтып, толқымайтын жан, селт етпейтін көңіл болмас,
сірә!
Кез келген елдің тәуелсіздігін оның мемлекеттік рәміздерінен бөліп алып
қарауға болмайды. Еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігінің қасиетті
нышандарын қадірлеу – Қазақстанды Отаным дейтін, өз тағдырын және
ұрпақтарының келешегін қазақ жерімен байланыстыратын барша қазақстандықтың
Отан алдындағы қасиетті міндеттерінің бірі.
Тұғырым – Көк байрақ. Әнұран – мол қайрат. Елтаңбам – жұртқа айбат.
Ошақтың үш бұтындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖҰМЫС
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕПТІК ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК-ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ
1.1 Әлеуметтендіру – адамгершілік-патриоттық тәрбие берудің ұйтқылық
өзегі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Білім беру адамгершілік-патриоттық тәрбие
құралы ... ... ... ... ... ... ... . .19
2 КӨПҰЛТТЫ МЕКТЕПТЕГІ АДАМГЕРШІЛІК-ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1Көпұлтты мектептегі адамгершілік–патриоттық тәрбие
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Көпұлтты мектепте ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Кіріспе
Әлеуметтік зерттеу объектісі ретінде жастар өзінің әлеуметтік құрылымы
жағынан біртекті емес әлеуметтік топ болып табылады.
Сондықтан жастар мәселелерін талдауда жастардың әртүрлі топтарының
рөлдерін анықтап, бағалауға айрықша назар аударылады. Осындай топтардың
бірі-оқушылар. Оқушы тұлғасының дұрыс қалыптасуы оның тек қоғамдық өмірге
араласуын ғана емес бүкіл қоғамның тұтас алғандағы алға дамуын білдіреді.
Нақ осы мектептік оқу кезеңінде жасөспірімнің тұлғалық негізі қалыптасып,
оның негізгі сапалары: физикалық және психикалық дамуы, адамгершілік
келбеті және интелектуалдық потенциялы жетіліп, қалыптаса бастайды.
Сондықтан да болар, оқушылардың өсіп-жетілуін бағымдап, олардың арман-
тілектері мен талаптарын, мүдделері мен қызығушылықтарын есепке ала отырып,
оларға дұрыс тәрбие беру, олардың бойына отансүйгішті, патроиттық сезімдер
мен жоғары жоғары адамгершілік қасиеттерді сіңдіру, отандық білім беру
жүйесінің негізгі міндеттерінің бірегейі саналады.
Бүгінгі таңда еліміз құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам құруға бет
бұрды.
Ал, құқықтық мемлекеттің қалыптасуы, ең алдымен заң үстемдігіне, сол
мемлекеттегі азаматтардың адамгершілік-патриоттық және құқық нормаларын
меңгеріп, аталған нормаларды өздерінің өмірінде, басқалармен қарым-қатынас
саласында басшылыққа алып, заң талаптарын шынайы орындағанда ғана мүмкін
болады. Бұл үшін азаматтардың моральдық және құқықтық санасын, адамгершілік-
патриоттық мәдениетін, құқық пен адамгершілік нормаларына негізделген бір-
біріне деген шынайы қатынасын қалыптастырып, дамыту қажет. Мұның бәріне
әлеуметтендіру институты ретінде танылатын отбасы мен мектепте қол
жеткізуге болады.
Балалардың бойында адамгершілік-патриоттық қасиеттерді:
Яғни, басқаларды сыйлай білу, өзгелердің ар-ожданын құрметтеу,
парасаттылық, мәдениеттілік, жағымсыз әдеттерден аулақ болу, әлеуметтік
нормаларды, оның ішінде мораль мен құқық нормаларын сақтап,
жауапкершілікпен орындау сезіміне тәрбиелеу, патриоттық, отанға деген
cүйіспеншілік сезімге баулу бұл отбасы мен мектептің қажетті борышы
адамгершілік-патриоттық тұрғыдан әлеуметтендіру үдерісі күрделі жағдайда
өтуде. Қоғамдық өмірдің барлық саласында түбірлі өзгерістер жүргізілуде.
Айталық, меншікке қатынас, меншікті бөлу, іс-әрекет мотивтері, мүдде мен
қызығушылықтар, құндылықтар өзгеруде. Білім беру мен тәрбиелеу саласында да
айтарлықтай өзгерістер болып, білімге деген қажеттілік өсуде. Мұның барлығы
жас ұрпаққа, оларды әлеуметтендіру критерийлеріне қойылатын талаптарды
жоғарылатуда. Нарықтық қатынастардың дамуының позитивті жақтарымен қатар
негативті тұстары да бар: әлеуметтік мәселелер шиеленесіп, жағымсыз
құбылыстар пайда болуда. Мұндай құбылыстар ең алдымен балалар мен
жасөспірімдерге теріс әсерін тигізуде. Жасөспірімдердің білім деңгейінің
жұтаңдығы, сондай-ақ олардың санасына мектептік тәрбиелік шаралардың
ықпалының төмендігі, оларды әлеуметтендіру үдерісінің жүрдім-бардым
жүргізілуі байқалуда. Сондықтан, Елбасы өзінің Қазақстан-2050 атты
стратегиялық бағдарламасында ел экономикасын дамытумен қатар өсіп келе
жатқан жас ұрпақты қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеуге де айрықша
назар аударды. Өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық
патриотизмді тәрбиелеуіміз керек. Бұл ең алдымен елге және оның
игіліктеріне деген мақтаныш сезімін ұялатады [1.35б].
Зерттеудің мақсаты көпұлтты мектепте оқушыларға адамгершілік-патриоттық
тәрбие ісі. Мақсатқа байланысты шешілуі міндетті мәселе оқушыларға
адамгершілік-патриотта тәрбие берудегі көпұлтты мектептің қызметін талдау.
Зерттеудің обьектісі мен мәні. Зерттеу обьектісі мектеп, пәні мектептің
оқушыларға адамгершілік-патриоттық тәрбие берудегі іс-әрекеті.
1. МЕКТЕПТІК ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК-ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ
1.1 Әлеуметтендіру – адамгершілік-патриоттық тәрбие берудің ұйытқылық
өзегі ретінде
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы
-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ тақырыптағы жолдаудан
тәуелсіздік жылдардағы жетістіктер - еліміздің ұлттық мақтанышы тұрғысынан,
елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігіміз бен еңбегіміз сыналған, сыналы жүріп
шыңдалған даму үдерісіміздің нәтижесі баса айтылған тарихи құжат. Ұлы
бабаларымыз аңсаған егемендік, тәуелсіздік, тұтастық, бірлік, адамзаттық
құндылықтар байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді
көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек,- деп Қазақстан - 2050 -
Мәңгілік елге бастайтын ең абыройлы, ең мәртебелі жол екенін айқындап беріп
отыр [1]. Елбасының партияның ХҮ съезінде де "Қазақстан-2050" стратегиясы
және Нұр Отан партиясы атты баяндамасында Біз алыс болашаққа көз тігіп,
алдымызға биік межелер белгіледік. Қандай мақсатқа қай жолмен жететінімізді
нақтылап, оны жүзеге асыруға кірістік,- деп атап көрсетуі қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыт-бағдарын 2050 жылы әлемнің ең дамыған 30
елінің қатарына кіру мәселесін алға тарта отырып, көп ұлтты Қазақстан халқы
үшiн азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық негiзiн
нығайтуға да тiкелей ықпалы бар екені, отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң
әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан
лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр күш болып табылатынын атап
көрсетеді[2]. Бүгінгі таңда зиялы қауымның алдында, жалпы қоғамның алдында
тұрған негізгі міндет ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара
сабақтастыра отырып бүінгі ХХІ ғасыр ағымына лайықты интеллектуалды тұлғаны
қалыптастыру[3]. Президент жаңа қазақстандық патриотизм – біздің көпұлтты
және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі,- деп атап көрсете келе,
жеті бағытты нақтылап беріп отыр: бірінші, жаңа қазақстандық патриотизмді
қалыптастыру, екінші, барлық этностар азаматтарының тең құқықтылығы,
үшінші, қазақ тілі және тілдердің үштұғырлылығы, төртінші, мәдениет,
дәстүрлер және даралық, бесінші, ұлттық интеллигенциясының рөлі, алтыншы,
ХХІ ғасырдағы Қазақстандағы дін, жетінші, болашақтағы Қазақстанды қалай
елестетемін деп бүгінгі ұрпаққа үндеу тастайды. Аталған жолдауда Президент
2050 жылғы қазақстандықтар – үш тілде сөйлейтін білімді, еркін адамдардың
қоғамы, әлемнің азаматтары, жаңа білім меңгеруге құштар, еңбексүйгіш, өз
елінің патриоттары екеніне толық сенімділігін білдіреді. 2050 жылғы
Қазақстан – экономикасы мықты, білім беру саласы да, денсаулық сақтау
саласы да үздік, азаматтары еркін және тең құқықты, билігі әділ,
бейбітшілік пен тыныштық салтанат құрған жалпыға ортақ еңбек қоғамы
қалыптасқан мемлекет екеніне тоқталады. Бәріміздің де туған жеріміз біреу
– ол қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол –
тәуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді Мәңгілік
Ел етуді мұрат қылдық. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және
жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз Мәңгілік
Ел боламыз, - деп болашақ қазақ елінің, қазақ мемлекетінің негізін салуға
жол сілтейді[4]. Сондықтан да, біздің алдымызда тұрған негізгі міндет -
ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара сабақтастыра отырып бүгінгі
ХХI ғасыр ағымына лайықты интеллектуалды тұлға қалыптастыру. ХХI ғасыр
ағымына лайықты тұлға - өз ана тілін білетін, басқа тілді құрметтейтін,
тарихи зердесі жоғары, ұлттық салт-дәстүрден нәр алған, әлемдік ғылыми-
техникалық прогресс көшіне ілесе алатын адам. Аталған жолдауда
қарастырылған бағыттар, негізгі идеялар Интеллектуалды ұлт -2020 ұлттық
жобасында қамтылған қағидалармен, инновациялық тұрғыда дамыту, жалпы
қоғамды ақпараттандыру, болашақ ұрпақтың ұлттық мәдени құндылықтарын
қалыптастыруға негізделген рухани-адамгершілік тәрбие беру стратегиялық
бағыттарымен ұштасып, сабақтасып жатыр. Интеллектуалды ұлт-2020 жобасында
елбасының бүкіл халықтың алдына қойған негізгі идеясы экономиканы дамыту,
халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, рухы жоғары білімді тұлғаны
қалыптастыру арқылы қоғамды дамытуды көздейді. Бүгінгі қоғамның алдында
рухы күшті тұлға, халық, қуатты мемлекетті қалыптастыру мәселесі тұр. Осы
тұрғыда тұлғаны қалыптастыруда үздіксіз білім беру жүйесінің, бәсекеге
қабілетті зияткер тұлға қалыптастыруда ұстаздың орны ерекше. Бүгінгі егемен
еліміздің елдігі мен бірлігі ұстаз тәрбиелеген жас ұрпақтың рухының
биіктігінде, біліктілігі мен білімінде екені әлемдегі жаһандану үдерісі
көрсетіп отыр. Интеллектуалды тұлғаны, ұлтты қалыптастыру – қоғамдағы ең
көкейтесті мәселелердің бірі. Ителлектуалды әлеует – интеллектуалды іс-
әрекеттің барлық түрлерін, оның субъектілерін, ғылымды, білімді,
жаңашылдықты біріктіретін интегративті ұғым, ең алдымен, қоғамның
интеллектуалдық ресурсы болып табылатын үздіксіз білім беру жүйесінде
(мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, бастауыш білім, негізгі орта білім,
жалпы орта білім, техникалық және кәсіби білім, арнайы білім, жоғары білім,
жоғары оқу орнынан кейінгі білім) қалыптасады. Ұлттың интеллектуалды
әлеуетін дамыту мен қалыптастыру мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
өркендеуінің және саяси дамуының тиімді факторы болып табылады. Осы
тұрғыдан келгенде еуропалық экономикалық және әлеуметтік кеңістікпен тығыз
байланыс орнайтыны туралы, мемлекеттің экономикалық жүйедегі бәсекеге
қабілеттілігі жөнінде сөз қозғауға болады. Қазіргі таңда Қазақстан саяси
тұрақтылық пен жаңа экономикалық даму бағытын ұстанып отырған жағдайда,
ұлттық құндылықтардың нығаюына ықпал ететін басты мәселе үздіксіз білім
беру жүйесін модернизациялау мен ақпараттандыру, білім беруді жетілдіру,
қоғамның рухани құндылығын арттыру маңызды болып табылады. Әлемдік
деңгейдегі жаңа технологиялардың дамуы барысында білім беруге деген
көзқарас тың арнада қалыптасып отыр. Қазіргі білім беру парадигмасына
жаңаша қарау мәселесі негізгі орында. Білім беру жүйесі тек педагогикалық
категория емес, бұл адами капиталдың дамуына орасан зор ықпал ететін
қоғамдық құбылыс ретінде қарастырылады. Осымен байланысты әлемдік білім
стандарттарына мектеп пен жоғары оқу орнын бітіруші түлектердің білім
сапасын сәйкестендіру мәселесі қазіргі таңда негізгі орында тұр. Себебі
барлық әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің тетігі болып табылатын жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасуы осы ортада қаланады. Сондықтан Қазақстанның
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін білім беру саласының барлық
құрылымын модернизациялау қазіргі қоғамның өркениетті дамуын қамтамасыз
ететін басты тетігі болып отыр. Білім алушылардың интеллектуалды тұлғасының
қалыптасуын анықтайтын базалық дефинициялар интеллект, тұлғаның
интеллектуалды әлеуеті, интеллектуалды тұлға, интеллектуалды ұлт
туралы ұғым болып табылады. Интеллект - ақыл, ақыл-парасат, ес, түсінік,
таным – ойлау қызметінің жоғарғы типі. Интеллектуалдық – адамның табиғат
берген ой, сана, тану, ақыл, парасат секілді қасиет-қабілеттерін оқу, білім
алу, тәжірибе жинақтау арқылы жетілдіруі, оны өзін және қоғамды дамыту үшін
және жаңа жағдайларға сай бейімдеп қолдана алу қабілеті. Интеллектуалды
тұлға – өмірдің кез келген ағымында пікірлесе алатын, жаңашыл-шығармашылық
тұрғыда өзіндік білім алуға дайын, интеллектуалды қабілеті дамыған тұлға.
Интеллектуалды әлеуетті тұлға – адамгершілік және ұлттық құндылықтарға
негізделген жаңа және арнайы мамандандырылған білім көздерін жоғары
дәрежеде игеру арқылы пайда болған білім, білік, құзыреттерді өзінің, ұлты
мен Отанының мүддесіне жарата алатын дара тұлға. Интеллектуалды ұлт –
интеллектуалды тұрғыдан адамгершілік, мәдени қасиеттерді меңгерген өзінің
ғылыми, мәдени, білімі мен білігін еркін тарату әлеуетіне ие бәсекеге
қабілетті ұлт. Интеллектуалды ұлтты қалыптастыруда біздің міндетіміз
интеллектуалды тұлғаны қалыптастыру. Абай атындағы қазақ ұлттық
педагогикалық университеті Қазақстан Республикасы Президентінің
Интеллектуалды ұлт-2020 мемлекеттік жобасында қамтылған басымды
бағыттарды іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы жоғары мектебі
жағдайында ұлттың зияткерлік әлеуетін қалыптастыру ғылыми мега жобасы
дайындады. Жоба аясында Қазақстан Республикасында ұлттың интеллектуалды
әлеуетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық және практикалық негіздерін
анықтай отырып, ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастырудың негізгі
бағыттары мен шарттарын анықтауды негізгі мақсат етіп қойып отыр.
Университет алдында тұрған негізгі мақсат ұлттық құндылықтар мен
жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесін өзара сабақтастыра отырып, бәсекеге
қабілетті тұлға, бәсекеге қабілетті білім ордасын құру. Университет
әлемдегі жоғары деңгейдегі рейтинг жүйесі Кью Эс нәтижесі бойынша алдынға
қатарлы 700 университеттің ішінде 601 орынды иемденсе, Вебометрикс
рейтинг талаптары бойынша әлемдегі 12006 университет ішінен 5642 орынды
иеленуіміз профессор оқытушылар мен студенттер арасындағы шығармашылық
жұмыстың негізгі көрсеткіші екенін баса айтқым келеді. Сондықтан да,
бүгінгі білім ордасы алдында интеллектуалды тұлға қалыптастыру мәселесіне
нақты іс - шаралар атқарылып отыр. Болашақ маманның интеллектуалдық
әлеуетін қалыптастыруда біз Интеллектуалды ұлт-2020 мемлекеттік жобада
қамтылған бағыттарды бойынша зерттеу жұмыстарын негізгі мақсат етіп қоя
отырып, университет ғалымдары Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру
жүйесінде ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру тұжырымдамасын
дайындады[6]. Тұжырымдама Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру
жүйесіндегі ұлттың интеллектуалды әлеуетін дамытудың мақсаты мен
міндеттерін, ұстанымдары мен іске асыру шарттарын айқындайтын негізгі құжат
болып табылады. Тұжырымдамада ұлттың интеллектуалды әлеуетін дамытудың
тиімділігін қамтамасыз ететін әлеуметтік-педагогикалық ынтымақтастығын
күшейту негізінде ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды дамыту мен
қалыптастырудың стратегиялық бағыттары анықталған. Ұлттың интеллектуалды
әлеуетін қалыптастыру бәсекеге қабілетті ұлтты қалыптастырудың және
қазақстан қоғамының тұрақты дамуына ықпал етуді жетілдірудің басты
мүмкіндіктері қамтылады. Ұлттың интеллектуалдығын қалыптастыру мәселесінің
теориялық негізін айқындауда халықаралық тәжірибелерде жинақталған іс-
әрекеттерді, әсіресе БҰҰ-ның құжаттарында берілген ұстанымдар мен
қағидаларды зерделеу арқылы интеллектуалды ұлттың негізгі индикаторлары
көрсетілді. Дана Абайдың ұсынған жанның тамағы деген философиялық
тұжырымы тұлғаның бойында болатын адами, рухани күш жігерінің қалыптасуына
бағыттайды. Абайдың Толық адамы туралы тұжырымының негізгі қағидасы
болған - арлылық, ақыл, рахым, парасат, әділеттілік пен қайрымдылық
қасиеттердің инттеллектуалды тұлғаны қалыптастырудың негізгі көзі болып
табылады. Тұлғалардың өмірі зиялы қоғамды құруға бағытталған негізгі күш
деп бағалауға болады. Интеллектуалды ұлт – 2020 жобасында қамтылған
қағидаларды ұлы Абайдың Толық адам идеясымен сабақтастыра отырып
Абайтану атты оқу құралы оқу - тәрбие үдерісіне енгізілді.
Интеллектуалды ұлт-2020 жобасы тұлғаның, болашақ ұрпақтың ұлттық мәдени
құндылықтарын қалыптастыруға негізділген рухани-адамгершілік тәрбие беру
басты стратегиялық бағытты қамтып отыр. Жаһандану заманында рухани
құндылықтардан материалдық құндылықтардан басым болып тұрған тұсында
аталған мәселенің басты стратегиялық бағыт болуы да дау туғызбайды. Яғни,
зиялы қоғамды құруда қоғам мүшелерінің бойында рухани құндылығы, ар
тазалығы негізгі орын алады. Аталған мәселені шешуде Ұлттық тәрбие,
Әдептану, Абайтану, Отантану, Дінтану, Өлкетану, Арттәрбие,
Акмеология т.б. пәндер негізгі орын алады. Жоғары оқу орнында
студенттерге Ұлттық тәрбие пәнінің негізгі мақсаты – студент жастарда
ұлттық сананың жоғарғы деңгейін, нәтижелі шығармашылық іс-әрекетке
дайындығын, өзінде басқа мәдениеттрді түсіну және құрметтеу сезімі дамыған,
әлемде әр түрлі ұлт және сан алуан дінисенімі бар адамдармен өмір сүре
білуді енгізетін түйінді құзіретттіліктерді қалыптастыру. Интеллектуалды
ұлт болып қалыптасуда халықтың тұрмыс жағдайы негізгі көрсеткіш болып
табылады. Ғылыми жобада экономикалық тұрғыда ұлтымыздың тұрмыс жағдайларына
сипаттама және зиялы ұлт болудың индикаторлары қарастырылады. Негізгі
индикаторлар - тұлғаның жалпы тұрмыс жағдайы, білім алуға және ғылыммен
айнылысуға қолжетерлігі, жұмыспен қамтылуы, денсаулығы, еңбек табысы,
медицинамен қамтамасыз етілуі, т.б. Біздің алдымызға қойылған негізгі
мақсат бәсекеге қабілетті интеллектуалды ұрпақты қалыптастыру. Осы мақсатқа
сай тұжырымдамада берілген негізгі қағидаларды іске асыруда келесі оқу
жылынан бастап университеттің оқу - тәрбие үдерісіне эксперименттік тұрғыда
2 курс студенттеріне 2 кредит көлемінде Болашақ маманның интеллектуалды
әлеуетін қалыптастыру негіздері атты пәнді енгізуді көздеп отырмыз[6].
Пәнді оқыту мақсаты - адамзаттың рухани құндылықтарын ұрпақтан-ұрпаққа
мирасқорлықпен жеткізе алатын; көптілді және ұлттық өркениеттік мәдениетті
менгерген; бәсекеге қабілетті, қоғамның әлеуметтік даму жағдайына
бейімделген; халықтың бірлігін, мемлекетің тұтастығы мен дербестігін қорғай
алатын; ақпараттық және инновациялық технологияларды еркін қолдана алатын
интеллектуалдық әлеуеті жоғары тұлға қалыптастыру. Пәнді оқыту міндеттері:
•ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру - мемлекеттің бәсекеге
қабілеттілігін сақтаудың кепілі екенін; •Қазақстан Республикасы Президенті
Н.А.Назарбаевтың әр жылғы Жолдауларындағы интеллектуалды ұлтты қалыптастыру
идеяларының маңызын; - Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 Стратегиясы: мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
жолдауындағы интеллектуалды ұлтты қалыптастырудың алғышарттарын; -
интеллектуалдық тұлға интеллектуалды ұлт, интеллектуалдық әлеует,
болашақ маманның интеллектуалдық әлеуеті, ұлттың интеллектуалдық
әлеуеті ұғымдарының мәнін; - интеллектуалды ұлтты қалыптастырудағы
халықарлық тәжірибелер жиынтығын; - ұлт зиялыларының қалыптасу тарихы мен
оның интеллектуалды ұлтты қалыптастырудағы ролін; - ұлттық тіл, ұлттық
тарихты, салт-дәстүрді меңгерту арқылы студенттердің ұлттық сана- сезімін,
тарихи зердесін қалыптасыру; - болашақ маманның интеллектуалды әлеуетін
қалыптастыру барысындағы инновациялық және ақпараттық технологиялардың
маңызын; - жоғары мәдениеттілікке, біліктілікке, бәсекеге қабілеттілікке
жетелейтін білімнің басым бағыттарын білуі тиіс. Ұсынылып отырған оқу
құралының басты ұстанымдары: интеллектуалды ұлт – халықтың интеллектуалды
әлеуетінің бейнесі, интеллектуалды дара тұлғаның, ұлттың қалыптасуының
негізгі басты бағыт-бағдарын, жолдарын айқындайды, студенттің үздіксіз
білім алу мен өздігінен білім алу қажеттілігін жете түсінуіне,
интеллектуалды ұлтты қалыптастырудың негізгі индикаторларын, мемлекеттің
бәсекеге қабілеттілігін сақтау ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру
екенін менгеруге ықпал етеді. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы -2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты жолдауы инновациялық индустриялық экономикаға, біртұтас және топтасқан
ұлт ретіндегі қазақстандықтардың жаңа өмір сапасына, ХХІ ғасырдағы ырғақты
дамушы және жауапты мемлекет ретіндегі Қазақстанның халықаралық беделінің
жаңа шыңдарына көтерілуді көздейтін бірегей бағыттарын көрсете отырып,
мызғымас бірлік, тынымсыз еңбекпен, жасампаздық пен жаңашылдық,
жауапкершілікпен табысқа жететін интеллектуалды тұлға қалыптастыруды
көздейді.
Біздің ата-бабаларымыз жастар тәрбиесіне, олардың дұрыс қалыптасуына,
азаматтық ұстанымына көп көңіл бөлген. Соның нәтижесінде қазақ жерінде
Отанын шексіз сүйіп, елі мен жері үшін жанын құрбан еткен азаматтарымыз көп
болған. Сол азаматтарымыздың арқасында қазақ елі мен жері сақталып қалды,
мәдениетіміз бен салт-дәстүріміз бізге жетті, еліміз егемендігін алды.
Бүгінгі таңда да мемлекет тарапынан жастар мәселесіне көп көңіл бөлу
қажеттігі жалпы мемлекеттік саясат басыңқылықтарының біріретінде
қарастырылып, маңызды орынға ие болып келеді.
Жастар саясаты мен жасөспірімдерді әлеуметтендіру мәселелерімен
айналысу маңыздылығы жастардың қоғам өміріндегі алатын орнымен айқындалып,
бүгінгі күннің өмір талабынан туындап отырған қажеттілік болып табылады.
Жастар қоғам өміріндегі болып жатқан әлеуметтік- экономикалық мәдени және
өзге де өзгерістерге толыққанды қатысқанда ғана оң нәтижелерге қол
жеткізуге болады. Жастар мәселелеріне көңіл бөлмеген мемлекеттің келешегі
жоқ. Өмірге деген көзқарасы толық қалыптасып үлгермеген жасөспірім кез-
келген дағдарыс, немесе қоғамның өтпелі кезеңі тұсында ішкі күйзеліс, саяси
енжарлыққа, нигилизмге бейім келіп, бұның салдары ұлттың рухани байлығының
азып-тозуына жол ашады.
Жастарды әлеуметтендіру мәселелері туралы айтпақ бұрын, жастарды
әлеуметтендіру деген сөз тіркесінің ұғымын анықтап алу қажет. Жастар
сөзінің мағынасына ғылыми тұрғыдан берілген түсінікке жүгінсек, жастар
дегеніміз аға буын өмірі мен келешектегі өзгерістерге бейімделу мен
қоғамдық кәмелеттік қалыптасу кезеңін басынан кешіріп отырған қоғамдық-
демографиялық топ болып саналады. Жастардың жас мөлшері шекарасы ауытқымалы
болып, ол қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму, мәдени және өмір сүру
жағдайларына байланысты болады. Төменгі жас шекарасы адам еңбек ету
қабілеттілігіне қол жеткізген 14 жастан басталса, жоғары шекара
экономикалық, кәсіптік және жеке бас тұрақтылығына қол жеткізген түспен
айқындалады.
Социологиялық әдебиеттерде Әлеуметтендіру ұғымы кең мағынада
индивидтің әлеуметтік мәнінің қалыптасуы мен дамуы ретінде қарастырылады.
Адамның мәні, мазмұны қоғаммен бірге өзгеріп, дамып отырады, әлеуметтік
ортаның өзгерісіне бейімделе отырып адамдар да өзгереді.
Әлеуметтену - бір жағынан қоғамда қабылданған түсініктер, бағалар,
әлеуметтік нормалар мен мәдениеттің т.б. құндылықтарына адамның қатысуын
қамтамасыз ету мақсатымен әртүрлі әлеуметтік институттардың индивидке әсер
етуін білдірсе, екінші жағынан, әлеуметтену тұлға ретінде қалыптасу процесі
барысындағы адамның әлеуметтік іс-әрекетін білдіреді. Адам әлеуметтік
ортада әрекет ете отырып оны өзгертеді, жетілдіреді, оған қоса өзіндік
мазмұны өзгеріп, өзіндік жаңа сапалары мен қасиеттерін қалыптастырады.
Сондықтан адам әлеуметтендіру процесі барысында объект және субъект ретінде
көрінеді, яғни сыртқы ортамен қатар өзінің ішкі рухани әлеміне ықпал етеді.
Осылайша индивидтің әлеуметтенуі индивидуалды тәжірибенің қалыптасуымен
қатар әлеуметтік тәжірибені де меңгеруді білдіреді. Осыдан келіп
әлеуметтену индивидтің өзі өмір сүріп отырған қоғамның мәдени жүйесін
меңгеруі ретінде қарастырылады. Ең алдымен индивидтің әлеуметтік бейнесін
анықтап, оның индивидуалдық және қоғамдық тұрғыдан өзін көрсетуін
қамтамасыз ететін жалпы маңызы бар ұжымдық норамалар меңгеріледі.
Индивидтердің бұл нормаларды меңгергені соншалық олар тұлғаның бір бөлігіне
айналып, ақырында автоматты түрде, санасынан тыс оның іс-әрекетін басқарып
отырады,
Батыс социологиясында әлеуметтендіру мәселесіне қатысты екі қарама-
қайшы көзқарас бар. Бірінші, концепцияны француздық социология мектебінің
өкілдері Э.Дюркгеймнің ізбасарлары қолдады. Әлеуметтендіру деген
терминнің өзін Э.Дюркгейм алғаш қолданған. Ұжымдық сенімге негізделген бұл
социологиялық бағыт бойынша индивидтердің қол жеткізген, бағалайтын
нәрселерінің барлығы индивидуалды емес, қоғамдық сипатта болады.
Әлеуметтендіру методикалық, авторитарлық тәрбиеге негізделеді: кез-келген
ереже, ой-пікірді білдірудің кез-келген тәсілі, мінез-құлық, іс-әрекеттің
кез-келген үлгісі индивидке топ арқылы беріледі. Осылайша әлеуметтендірудің
мақсаты ретінде қоғамның біртектілігі мен оның мүшелерінің әлеуметтік
өнімділігін қамтамасыз ету шығады. Әлеуметтендіру мінез-құлық, іс-әрекет
үлгілерін беру арқылы жүреді, соған сәйкес адам өзіндік мінез-құлық үлгісін
жасайды және олардан кейінгі ұрпақ қоғамдық өмірдің шарттарына бейімделу
үшін сол дағдыларды, түсініктерді мұра етіп алуы керек. Менің ойымша, бұл
концепцияның біраз кемшіліктері бар: мұнда жас айырмашылығы мен ұрпақтар
арасындағы айырмашылық ескерілмейді, қоғам бір ғана шексіз ұрпақ
өкілдерінен тұратын сияқты. Бұл концепция индивидтің өзіндік ерекшелігі мен
жеке мінезін қалаптастырудағы белсенді рөлін бағалайды.
Жеке тұлғалық аспектіге мән бермей, тек әлеуметтік жүйеге ерекше назар
аударатын бұл бағытқа қарсы тағы бір бағыт бар, бұл бағыт индивидуалдылыққа
негізделеді. Мұндай көзқарас өте ескі интеллектуалдық дәстүрмен байланысты.
Монтень және Руссо индивидуалдылықтың дамуы ең алдымен оның жеке
инициативасына тәуелді болу керек деген. Бұл концепция, әсіресе, психолог-
генетиктердің еңбектерінен ерекше орын алады. Пиаже нақ осы әлеуметтендіру
процесінде ақыл объективті қасиеттерге ие болады,- деп түсіндірді [2.44-
47б.].
Бұдан басқа әлеуметтік жүйенің белсенді рөлі мен индивидуалды
бастамаларының белсенді байқалуын біріктіріп; қарастыратын әлеуметтендіру
мәселесіне қатысты тағы бір бағыт бар. Бұл мағынада әлеуметтену тұлғаның
әлеуметтік сапаларының қалыптасу процесін білдіреді. Әлеуметтену процесі ең
алдымен индивидтердің өзі таңдайтын, не өзі кіретін топпен
идентификациясынан көрінеді. Адам бүкіл өмірі бойында географиялық не
тарихи сипаттағы отбасы, топ, ауыл, қала, ұлт сияқты топтарда өмір сүреді.
Адам биологиялық организм, индивид және белгілі бір топ мүшесі болып
саналады, осыған сәйкес үш түрлі ұйымдардағы процестерге қатысады. Мұндай
белгілі бір топқа ену топтың өткені, бүгіні мен болашаққа жоспары көрініс
табатын топтық нормалар мен құндылықтарды жеке қабылдауы мен мойындауынан
байқалады. Осы арқылы индивидтердің тұлғалық мәртебесі мен білім деңгейі
айқындалады.
Жалпы әлеуметтену процесінің басталуы, оның қанша уақытқа созылатындығы
және аяқталу кезеңі туралы ғалымдар арасында көптеген, тіпті, бір-біріне
қарама-қайшы келетін пікірлер бар. Көптеген зерттеушілердің пікірінше,
адамның әлеуметтенуі белсенді түрде өтетін процесс болғандықтан ол адамның
бүкіл өмір бойына созылмайды, ол тек ауытқымалы мінез-құлық нормаларының
жиыны тұрақты орнығу үшін, әлеуметтік ой-пікірлері мен дүниеге көзқарасы
және т.б. қалыптасу үшін қажетті болатын мерзімге ғана, яғни адамның жеке
басының, адамдық кейпінің қалыптасуына керекті уақыт бойына созылады. Ол
орта есеппен алғанда 23-25 жасқа дейінгі мерзім. Адамның әлеуметтену
процесін әдетте үш кезеңге бөледі:
а) бастапқы әлеуметтену немесе баланың әлеуметтенуі;
ә) аралық әлеуметтену немесе жасөспірімнің әлеуметтенуі;
б) орнықты немесе біржола әлеуметтену.
Бірінші кезең, негізінен, отбасында және балалар бақшасында тәрбиелену
кезеңімен, екінші кезең 17-18 жасқа дейінгі орта мектептегі оқу тәрбие
кезеңімен сәйкес келеді. Ал, үшіншісі жасөспірімдік шақтан ересек шаққа өту
кезеңін, яғни 17-18 жас пен 23-25 жастар аралығын қамтиды.
Басқа авторлардың пікірлеріне сүйенсек, әлеуметтенудің төрт негізгі
сатысын бөліп көрсетуге болады:
- ерте жастағы әлеуметтену (туғаннан мектепке барғанға дейін);
- оқу (мектепке барғаннан бастап, кәсіби білім алғанға дейін);
- әлеуметтік толығу;
- өмірлік циклдің аяқталуы (еңбек қызметін тоқтатқаннан бастап);
Ал, басқа бір авторлар үш негізгі сатыны көрсетеді: еңбекке дейінгі,
еңбектік, еңбек қызметінен кейінгі әлеуметтену.
Жастар – жаңарған Қазақстанның негізгі стратегиялық ресурсы. К.Мангейм
Бүгінгі күннің диагнозы деп аталған кітабында, жастар табиғатынан
прогрессивті де, консервативті де емес, олар кез-келген бастамаға дайын
потенция деп жазған болатын [3.4-7б].
Бүгінгі қазақ жастары елдің жаңғыруына белсенді атсалысуда. Өмірдің
әрқашан өзгерісте болып тұруы жастарды жаңа шынайылыққа бейімделіп, оған
сәйкес жаңа үлгілерді іздеу, өзінің өмірлік ұстанымын қалыптастыру, рухани
әлемін жетілдіру секілді тұрақты әрекеттер үстінде болуға мәжбүрлейді.
Жастардың рухани әлемінің қалыптасуы қоғам өмірінде маңызды роль
атқарады. Рухани-адамгершілік мәдениет факторының орны дағдарыс
жағдайларында бірден өсетіні белгілі. Тұрақты өмірлік бағдарлар - бұл
жастардың қазіргі әлемге бейімделуімен өзінің өмірлік стратегиясын жасауға
қажетті шарттар болып табылады. Рухани және адамгершілік мәдениет әлеуметті
топтардың диалогтық қарым-қатынасында болып жатқанды түсіну мүмкіндіктерін
анықтайды.
Жастардың рухани және адамгершілік-патриоттық мәдениеті туралы көбінесе
экстремистік пиғылды жастар ұйымдарының әрекеті қоғамның рухани саулығына
кедергі болғанда еске түседі. Әлеуметтік топтың дұрыс ұйымдастырылған мінез-
құлқы немесе жастардың әлеуметтік тұрғыда өзін-өзі орнықтыруы, өзіндік
саяси таңдау жасауы - бұл рухани мәдениеттің қалыптасуына ықпал етуші
факторлар.
Қоғамдық өзгеріс кезеңдерінде бүтіндей қоғам мен жекелеген әлеуметтік
топтардың құндылықтық - нормативтік кешенінде әрқашан өзгерістер байқалып
отырады. Бұл жағдайда жастар екі жақты ықпалға ұшырайды. Бір жағынан жаңа
жағдайға үйрене отырып, олар бейімделеді, оларға мінез-құлықтың
әлеуметтенген формасынан ауысуға тура келеді. Ескі көзқарастар мен
бағдарларға тәуелсіз жастардың белсенді өмірлік стратегияны өңдеп жүзеге
асыруға, жетістіктерге жетуге, әлеуметтік баспалдақпен алға жылжуға көп
мүмкіндіктері бар. Басқа жағынан жастар макросоциялогиялық процестердің
деструктивті ықпалына ұшырағыш. Көлемді қоғамдық тасымалдау әрекеттері
нормативтік-құндылықтық аймақта бұзушы күшке ие, ол әрқашанда қандай да бір
деградациямен немесе қоғамдық санадағы әртүрлі бағыттағы процестермен
байланысқан, ал бір жағынан, олар жастар қауымдастықтар субмәдениетінің
феноменін құра отырып, жаңа моральдық-адамгершілік ережелерін
қалыптастыруға қабілетті.
Ересек адамның когнитивті ұйымын тасымалдау үшін жалпыланған
ықпалдастық қажет. Ең жаманы сол, ерекше пікірлерді қайта қарау өз-өзіне
деген сенімсіздік пен қорқынышты туындатады. Созылмалы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер жағдайында мәдениеттің тіпті ең тамырлы, басты
элементтері де өзгеріп кете алады, бірақ олардың механизмі бір ұрпақтан
екінші ұрпаққа ауыса отырып жүзеге асады.
Қазақстанда құндылықтық-нормативтік жүйенің жаңғыру үрдісі байқалуда.
Бұған елдегі әлеуметтік-экономикалық ахуалды қайта қалыптастырулар, сонымен
қатар кейбір реформалардың жағымсыз әсерлері негіз болды. Жастар мәселесін
зерттеп жүрген жетекші мамандардың айтуынша, сананың шектен тыс
индивидуализациясы әлеуметтік бақылаудың қатаң дәстүрлі формаларының
бұзылғандығынан, жаңа моральдық шектеулердің болмауынан орын алып отыр.
Сонымен қатар, салыстырмалы еркін нормативтік құрылым сенімді
әлеуметтік бағыттаушы болуға қабілетті өмірлік мақсаттар мен ережелерді
өндіруден қалып барады. Бұл адамдардың, бәрінен бұрын жастардың ішкі
мағынасын қалыптастырушы негізден айыра отырып адамдардың өмірлік
көзқарастарының белгісіздігіне алып келеді.
Неміс социологы У.Бектің пікірінше индивидуализацияның құндылықтық
жүйесінде тек өзіне қатысты міндеттер принципінде негізделуші жаңа
әдептердің бастаулары бар. Бұл дәстүрлі әдепті бірқатар қиындықтарға
жолықтырады. Өйткені міндеттер әркімнің бүкіл қоғам өміріне қатысты
әрекеттерін сәйкестендіретін әлеуметтік сипатқа ие. Сол себепті жаңа
құндылықтар мен бағдарлар эгоизмнің бой көрсетуі деп қате қабылданады. Оның
үстіне осында көрініп отырған жаңаның жүрегі білінбейді. Ол отбасында,
еңбек пен саясатта жаңа әлеуметтік байланыстарды қамтитын өмірлік маңызды
процесс ретінде түсіндірілуге бағытталған.
Күнделіктіліктің белсенді үлгісі мен рухани ізденіс көбінесе жеке
жетістікке жеткізбейді. Нәтижесінде адамдар өз күштерін сенімсіздік
лабиринтіне ұшырайды. Мен дұрыс өмір сүріп жүрмін бе? деген сияқты
сұрақтар әрқашан да жаңа жауаптарға алып келеді.
Ең құрығанда өзін-өзі орнықтыру жолында жастар оқуын тастап, кәсібін
ауыстырып, шығыс ілімдеріне қызыға бастайды. Бұл толығымен зиянсыз емес.
Тоталитарлық секталар мен экстремистік мәндегі ұйымдарға тап болған жастар
арасында өзін-өзі көрсету идеяларына бой ұрғандар аз емес. Көбінесе олар
әртүрлі интеллектуалды модаларға артықшылық береді. Әрқашан қызығушылық
таңдау мен ауыстыру олардың щынайылықпен байланысын үзеді. Қандай да бір
адамның қолындағы ойыншығы бола отырып, олар кейде өздерін жеңіл сезіне
бастайды. Өйткені күреске толы өмір кетті, таңдау жасаудың қажеті жоқ. Өз
еркінен бас тарту - мәдениеттегі биографиялық үлгілердің институттануының
сословиелік және идеологиялық шектен тыс өзіндік өмірлік стратегиясын
жасаудың кері жағы. Әлеуметтік шынайылықтан секталар мен соған ұқсас
бірлестіктерге кету потология деп емес, социум эволюциясының шынайы
нәтижесі деп қаралатын девианттық мінез-құлыққа жатады.
Рухани аймақта бұл негативті құбылыстарды жеңу және жою мүмкін емес.
Девиацияның бұл түрлерін бағалау немесе тіркеу қиын.
Жоғарыда айтылғандарға қарап, жастар бүгін әртүрлі құндылықтық
бағдардарға ие екенін айтуға болады. Құндылықтық бағдарлар динамикасы
жастардың әлеуметтік-демографиялық сипатына, олардың әлеуметтену дәрежесіне
және ішкі факторларға (саяси, мәдени, экономикалық және т.б ) тәуелді. Және
осы бірмәнсіздіктен әртүрлі жоспарлы өмірлік көзқарастар жүзеге асырылады.
Біреулері өзінің өмірлік жолын сәтті таңдаса, екіншілері өмірлік бағытын
дұрыс таңдай алмай опық жеп жатады. Мұның негізгі себептері:
- Ұрпақтар арасындағы қалыптасқан вакуум. Отанға деген сүйіспеншілік,
еңбексүйгіштік, үлкендерді сыйлау, адалдық және т.б. аға буынға қымбат
кұндылықтар бүгінгі жастардың құндылықтық жүйесінде бірқатар артқа жылжуда.
Оның орнына кәсіпқұмарлық, креативтілік, жылдамдық, өмірлік
оптимизм секілді құндылықтар келді. Мұндай сәнді құндылықтар
дөрекілік, немқұрайдылық, жалқаулық өзіне-өзі сенімділік және т.б.
түсініктермен біте қайнасып жатыр. Көріп отырғанымыздай, бұрынғы
кемшіліксіз секілді көрінетін артықшылықтар басады. Құндылықтық
бағдарлардың жаңа спектірі пайда болады, яғни, ескі дәстүрлер бұзылып
тұлғаның басқа типі қалыптасады.
- Пайдасы жоқ білім беру. Соңғы жылдары Қазақстан қолында дипломы
бар, бірақ қоғамға қажеті жоқ жастар армиясына айналып барады. Білім
берудің әртүрлі формалары бар көптеген жоғарғы оқу орындары ашылды. Жыл
сайын, жұмыссыздардың қатарын толтырып жүрген мыңдаған мамандар түлеп
ұшуда, ал жұмысқа тұрғандары еңбек нарығында бәсекеге түсе алмайды. Бұдан
келіп саннан сапаға көшуге болмай ма? Және бұған қалай тез қол жеткізсе
болады? деген сұрақ туындайды.
- БАҚ-та өмірдің позитивті емес сәттерінің жиі жариялануы. Жастарға
гуманды емес ақпараттардың үлкен ағымы күнделікті келіп отыр, және олар
өздеріне ұсынылған нәрсені мақта секілді тез сіңіріп алады.
Бұл жағымсыз ақпарат тұлғаның санасын жаулай отырып, белгілі бір
жағымсыз жағдайлардың қалыптасуына негіз болады және ондағы позитивті
ойлаудың дамуына кедергі келтіреді. Осыған байланысты БАҚ-пен мақсатты
жұмыс жүргізілуі тиіс.
Жаһандану жағдайында мұндай себептер өте көп. Жоғарыда айтып-
өткеніміздей жастардың құндылық жүйесінде жаңа артықшылықтар пайда болуда
және олар ары қарай жастар санасынан бой көрсететіні анық. Құндылықтар мен
құндылықтық бағдарлардың қалыптасуына назар аудару, кез-келген қоғамның
негізіне айналуы тиіс.
Рухани-адамгершілік тұрғыдан әлеуметтену кең мағынада алғанда адамның,
азаматтардың өзінің әлеуметтік рөлін, қоғамның әлеуметтік құрылымындағы
орнын толықтай сезінуі, белгілі бір таптардың, партиялық топтың өкілі
ретінде өзіндік санасын жасап шығаруы, әлеуметтік- адамгершілік
қатынастарға кеңінен араласуы, өзінің патриоттық және моральдық санасын
қалыптастырып, адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіріп, басқалармен қарым-
қатынас саласында қолдану, оларды жеке тұлғалық мазмұнмен толықтырады.
Бұл процесс адамның бүкіл өмірі барысында жүреді. О.Нұсқабаевтің
пікірінше,адамның адамгершілік қатынастарын, моральдық санасы мен қызметі
формаларының жалпы заңдылықтарын талдайтын этика ілімі адамгершілік
тәрбиесінің методологиялық негізі болып саналады. Сондықтан оқушыларға
адамгершілік тәрбие беруде этика ғылымының жетістіктеріне сүйенбей табысқа
жету мүмкін емес. Жалпы адамның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы түрлі
факторлар мен жағдайлардың ықпалымен жүзеге асатын процесс.
Қоғамда қабылданған моральдық нормалар мен мінез-құлық талаптары
адамгершіліктәрбиенегізін құрайды. Жалпы адамзаттық талаптарға байланысты
адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеті мыналар:
- адамгершілік сананы қалыптастыру;
- жалпы адамзатқа ортақ сапалық адамгершілік қасиеттерді өскелең
ұрпақтың бойына сіңіру;
- өскелең ұрпақты Отанына сүйіспеншілік рухында, оны қорғауға әзір
болуға, қоғамда қабылданған тәртіп, құқық, мінез-құлық нормаларын
құрметтеу, ар-ождан бостандығын қастерлеу т.б. қастерлеп дамыту.
Ізгілік, парасаттылық, мәдениеттілік, қарапайымдылық, арлылық,
әдептілік, айтқанында тұру, төзімділікті .с.с. қасиеттерді қалыптастыру;
- Жағымсыз қасиеттерден; өзімшілдіктен, күншілдіктен, арсыздықтан,
қатыгездіктен, парақорлықтан, бұзақылықтан, нашақорлықтан, құмар
ойындарына құмарлықтан т.с.с. арылу.
Жоғары адамгершілік қасиеттер ең алдымен, қоғамда қалыптасқан өмір
салтының, адамдар арасындағы қарым-қатынастық, өзара сыйластықтың жәнеәдет-
ғұрыптың ықпалымен қалыптасады. Дегенменде жеке адамның бойында
адамгершілік патриоттық қасиеттерді қалыптастыруда отбасы, мектеп сияқты
әлеуметтік институттардың орны ерекше. Демократиялық режимде индивидтердің
әлеуметтенуінің негізгі мәні мен ерекшелігі - оның саяси, моральдық,
құқықтық нормаларды, құндылықтарды қабылдап, саяси-адамгершілік мәдениетке,
қызметке саналы, белсенді араласуы. Мұның барлығы әлеуметтік ортаны
жетілдіру мен тұлғаны қалыптастырудың әмбебеп тәсілі болып табылады.
Болашақ әлеуметтік өнім ретінде ол әлеуметтік мәдениеттің басқа да
формаларынан, әлеуметтік топтардың, таптардың, еңбек ұжымдары мен тұтас
қоғамның саяси және моральдық дамуына тәуелді. Тұлғаның ішкі рухани
құндылықтық - нормативтік жүйесі индивидуалды тәжірибе мен ұжымдық
тәрбиенің жемісі болып табылады.
Рухани-адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіру ерекшеліктерін ала отырып
оның нақталығын, бағыттылығын атап өту керек, себебі, адам өзіндік тарихи,
мәдени, әлеуметтік, саяси, эконмикалық қызмет етуінің өзіндік құрылымы бар
белгілі бір қоғамда өзінің белсенділігін танытады.
Кез-келген қоғамда оның мүшелерінің басым көпшілігі келісіп,
мақұлдайтын құндылықтар, позициялар, түсініктердің белгілі бір көлемі бар.
Осы жалпы кешенмен қатар әр әлеуметтік топқа тән басқа да нормалар мен
құндылықтар жүйесі бар.
Әлеуметтену процесі барысында тұлғаның нормаларды тану жолымен белгілі
бір мінез-құлық типін игеруі, аталған нормаларға сыни бағалаушылық қатынас
жасауы, сол нормаларды өзінің мінез-құлқы мен іс-әрекетінің ережесі ретінде
қабылдау процесі жүреді, сондықтан методологиялық жағынан алғанда
әлеуметтендіру деңгейлері туралы сұрақ өте маңызды болып саналады.
Әлеметтендірудің түрлі деңгейлері индивидке қоғам өміріне түрлі дәрежеде
қатысуға, өзінің статусына сәйкес рөлдер мен қызметтерді жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Рухани-адамгершілік тұрғыдан әлеуметтену процесі барысында нормаларға
қарсы тұру, оларды идентификациялау, тіпті оларды жоққа шығару мүмкіндігі
туындайды. Осылайша индивид қысым көрсету сферасымен қарама-қайшы нормалар
мен құндылықтарды танудың ортасында қалады.
Әлеуметтендірудің негізгі міндеті - индивидтердің өзін қоғамның
толыққанды мүшесі ретінде сезінуіне мүмкіндік беретін нормалар,
құндылықтар, білімдер жүйесін меңгерту.
Жеке тұлғаның психикалық дамуы әлеуметтік процесс екендігі бәріне
белгілі. Адам дүниге келгеннен кейін әлеуметтік нормалар мен қорғалып
қолдау табатын құндылықтар әлеміне, қоғамның жүйесінің тұрақтылығы мен
тұтастығын қамтамасыз ететін тыйымдар мен санкциялар, ережелер жүйесіне
қосылып, сол жүйеде өмір сүреді. Адамгершілік-патриоттық мәдениеттің
алғашқы элементтерін адам өте жас кезінен бастап өзіне жақын адамдардан,
мұғалімдерден, кітаптардан, бұқаралық ақпарат құралдарынан алады.
Адамгершілік-патриоттық тәрбие-тұлғаны жан-жақты тәрбиелеу саласының
бірі. Ол қоғамның әрбір азаматының өз Отанын, мемлекетін қорғап, өз
міндетін қызмет саласында аса жауапкершілікпен, орындап отыру талаптарымен
тығыз байланысты. Әсіресе, оның елімізде жүріп жатқан жариялылық, құқықтық
және зайырлы қоғам орнату процесімен байланысының маңызы ерекше. Ол үшін
адамзаттың сан ғасыр уақытта жасап шығарған жалпы адамзаттық негіздегі
моральдық нормаларын қоғамның әрбір өскелең ұрпағының сана-сезімі мен
күнделікті мінез-құлқына қалыптастыру қажет. Бүгінде оқушылармен
жүргізілетін адамгершілік- патриоттық, тәрбиенің мазмұнын айқындауда қандай
да бір тәрбие саласы болмасын, егер олбелгілі бір мақсатпен ұйымдастырылып,
жеке адамның мұқтаждығына негізделсе, екіншіден ұжымдық жұмыстарға оқушылар
шығармашылықпен қатысса, соғұрлым алдыңғы буын ағаларының әлеуметтік
саладағы жетістіктерін, тәжірибелерін, қабылдап, өз мінез-құлықтарына
қалыптастырады. Осы тезистік тұжырымдамаға терең мән беріп, мектеп
тәжірибесінде басшылыққа алудың маңызы ерекше.
Патриоттық тәрбиенің жалпы мақсаты тұлғаның Отанына деген
сүйіспеншілігін отбасынан басталатын адамгершілік тәрбиесі арқылы,
адамгершілік мәдениет арқылы қалыптастыру. Ол тұлғаның өзінің міндеттері
мен құқықтарына саналы қатынасынан, заңды сыйлауынан, оның ережелерін
сақтауға дайындығынан, құқықтық тәртіп пен заңдылықты сақтау үшін
күресуінен, әдептілігінен, қарапайымдылығынан, сыпайылығы мен басқа
адамдарды, олардың пікірін сыйлауынан, өзін көпшілік ішінде ұстай білуінен
көрінеді [5.15-21б].
Тұлғаның әлеуметтенуі, оның мәдениеті мен санасының қалыптасуы тек қана
тәрбиелеу процесіне, макро және микро ортаның ықпалына, жеке тәжірибенің
ерекшеліктеріне ғана емес, оның қабілет, темпермент, қабылдау сияқты
психологиялық, табиғи сапаларына да байланысты. Аталған қасиеттер әр
адамның идеялары, көзқарастарды қабылдауына және осы идеялар мен талаптарға
деген қатынасына индивидуалдылық береді. Адамның іс-әрекетінің мотивтері,
оның қызығушылықтары, мақсаттары, ұстанымдары алдын-ала әлеуметтік
факторлар арқылы анықталғанымен, тұлғаның жоғарыда аталған қасиеттері мінез-
құлық, іс-әрекеттің белгілі бір түрін таңдауда өте үлкен рөл ойнайды.
Осыған байланысты индивидтерді әлеуметтендірудің жеке тұлғалық аспектісі -
өзін-өзі тәрбиелеу жайлы ерекше айтып өту қажет. Өзін-өзі тәрбиелеу
дегеніміз - адамның мақсатты, саналы қызметі, ол қоғамдық жағдай мен
тәрбиенің ықпалымен қалыптасқан құндылықтық және әлеуметтік бағдарламаларға
сай өзіндік әлеуметтік сапаларды жетілдіруге бағытталған. Өзін-өзі
тәрбиелеу сыртқы ортаның кез-келген негативті әсерлеріне қарсы тұра білу
үшін әлеуметтік, құқықтық нормаларды, құндылықтарды, саясат пен моральдық,
құқықтық принциптерін меңгеру, дамыту, нығайтуды білдіреді.
Өзін-өзі тәрбиелеу бұрынғы жеке кемшіліктерін, моральдық сапаларымен
қасиеттерін жоюға, өзін-өзі бақылауына негізделеді. Патриоттық-
адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеу категориясы негізінен социологтардың
еңбектерінде қолданылады. Дегенмен әлі күнге дейін бұл терминнің толық
толық түсіндірмесі жоқ, оның құрылымы, даму динамикасы және патриоттық-
адамгершілік мәдениетті қалыптастыру жолдарында әлі анықтылық жоқ.
Мәдениет қоғамдық өнім ретінде материалдық және рухани құндылықтарды
жинаумен, аталған құндылықтарды өскелең ұрпаққа, берумен ерекшеленеді және
ол оқушыларды патриоттық-адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеудің негізгі
міндеттері мен өте тығыз байланыста.
Адамгершілік-патриоттық мәдениетті ғылыми тұрғыдан түсіндіргенде оның
объективті, пәндік компоненттерін бөліп көрсету керек: этикалық нормалар,
адамгершілік-патриоттық қатынастар сонымен қатар жеке тұлғаның адамгершілік-
патриоттық мәдениетінің танымдық, эмоционалдық және мінез-құлық
деңгейіндегі психологиялық компоненттері т.т.
Танымдық компонент окушылардың адамгершілік-патриоттық қатынастардан
көрінетін адамгерщілік-патриоттық саладағы тәжірибесіне және оларды белгілі
бір проблемалар туындаған кезде қолдана білуінен құралады.
Сонымен, әлеуметтендіру дегеніміз- берілген қоғамда қабылданған
құндылықтарды, қалыптарды, мінез-құлық үлгілерін бойға сіңіру, жеке
тұлғаның қалыптасу, оқу, еңбек ету процестері болып табылады. Жоғарыда
келтірілген жастарды әлеуметтіндіру ұғымы бізге арнайы жүргізілетін жастар
саясатының қажеттігін көрсетеді. Мемлекеттік жастар саясатының қалыптасуы
және жүзеге асуы жүйелі түрде келесі бағыттарда жүргізіледі:
1. Жастар саясаты бойынша арнайы қабылданған заңнама негізінде;
2. Жастар саясатын мемлекеттік тұрғыдан реттеу аясында;
3. Жастар саясатын жоспарлы түрде жүзеге асыру және қаражат жағынан
қамтамасыз етy негізінде.
Кез-келген мемлекеттің алдына қойған мақсаттарына қол жеткізу жастарды
толық қамтымайынша мүмкін емес. Жастарды әлеуметтендірудің қоғам дамуындағы
алатын орны ерекше. Жастарды әлеуметтендіру үдерісі қалыптасқан
экономикалық, әлеуметтік, саяси құрылымдарды сақтай отырып, одан әрі
дамыту. Жастарды әлеуметтерндіру, яғни оларды қоғамдық-саяси өмірге тарту,
өткен буынның тәжірибесі мен салт-дәстүрлерін ұғындыру, қалыптасқан
қатынастар нормасын қабылдау және белгілі әлеуметтік-саяси рольді атқаруға
дайын болуын қамтамасыз ету. Бұл орайда, айта кетер жайт жастарды
әлеуметтендіру дегеніміз олардың белгілі бір әдеуметтік-саяси нормалар мен
құндылықтарды ырықсыз түрде қабылдай беруі емес, керісінше бұл олардың
белсенділігі мен ерікті таңдауы болуы тиіс, яғни қалыптасқан құндылықтарды
өз бетінше іріктеп, саралап қабылдауы [6.28-31б].
90-жылдардағы жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлар жастар
қалыптасуына зор ықпалын тигізеді деген жаңсақ пікір нәтижесінде мемлекет
тарапынан өскелең ұрпақ тәрбиесіне дұрыс көңіл бөлінбеді, соның салдарынан
қоғамда жастар арасындгғы келеңсіз құбылыстар орын ала бастады. Жастар өз
бетінше дамымайды, олардың өмірі болып жатқан әлеуметтік-экономикалық,
саяси жағдайлармен тікелей байланысты. Жастар қоғамның органикалық бөлігі,
және олар елімізді сақтау және дамыту, оның мәдениеті мен тарихын ары қарай
жалғастыру үшін жауапты қоғамдық-әлеуметтік топ. Жастардың қоғамдағы алатын
орнын ескере отырып, аса көңіл бөлуді қажет ететін мәселе олардың тек қана
оң өзгерістер потенциалы емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрақтылықты
қозғауы мүмкін күш екендігін де ескеру. Сондықтан да жастар саясаты
мемлекеттік саясаттың басыңқылығы ретінде қарастырылып, оның жүзеге асуына
мемлекет, қоғам, және мемлекеттік емес ұйымдар менсаяси партиялар міндетті
түрде қатысуы тиіс. Бұл аталған ұйымдар бірлесе қызметтеніп, жастар
мәселесін олардың өмірінің барлық салаларын қамти келе кешенді түрде шешуі
қажет.
Жастар саясатын және жасөспірімдерге адамгершілік-патриоттық тәрбие
жұмыстарын дұрыс жүргізе отырып оларды әлеуметтендіру үдерісіне
төмендегілерді іс жүзіне асыру үдерістерін жатқызуға болады.
1. Жастардың Қазақстан халқының тарихи-мәдени мұрасына ізгілікті
қатынасты қалыптастыру, оны сақтау және одан әрі дамыту қажеттігін
ұғындырып отыру;
2. Қазақстандық патриоттық сезімді қалыптастыру, яғни жеке бас
құқықтары мен бостандығын сыйлайтын, ұлттық және діни төзімділік
танытатын, басқа халықтардың дәстүрі мәдениетіне сыйластықпен
қарайтын, азаматтық ұстанымы бар, ұлтжанды, отансүйгіш азаматтарды
қалыптастыру;
3. Ұлтаралық татулық және өзара түсіністік қатынас мәдениетін
қалыптастыру, мемлекет ішіндегі саяси кикілжің болған жағдайда күш
жұмсамай шешу қабілетін бойға сіңіру, мемлекетті агрессиядан қорғау
қажеттілігін ұғындыру;
4. Жастардың жан-жақты дер кезінде дамуына жағдай туғызу, олардың
шығармашылық қабілетін, жеке басының өмірдегі орнын таба білуін, өз
құқығын қорғай алуын, коғамдық ұйымдар жұмысына қатысуын қамтамасыз
ету;
5. Жастар бойында еңбекке деген дұрыс мотивация қалыптастыру, жоғары
іскерлік белсенділігін арттыру, кәсіптік шеберлікке қол жеткізуін
қамтамасыз ету, жұмыс нарығында тиімді мінез-құлық этикасын
қалыптастыру;
6. Жастардың әр түрлі қоғамдық дағдыларды меңгеруін қамтамасыз ету,
олардың бойына қоғам әлеуеттілігі мен жағдайына деген жауапкершілік
сезімін қалыптастыру, олардың әлеуметтік мінез-құлық мәдениетін
қалыптастыру.
2. Білім беру адамгершілік-патриоттық тәрбие құралы
Кез келген өркениетті елге тән ортақ ұқсастықтар мен рухани құндылықтар
болады. Ту, Елтаңба және Әнұран – солардың бірегей нышандары. Өйткені, бұл
рәміздер әр мемлекеттің тәуелсіздігін білдірумен қатар, елдікке шақыратын,
тұтастыққа ұйыстыратын, бірлікке үндейтін, жүректегі патриоттық сезімді
оятатын, Отанды, жерді сүюге жетелейтін, ерлік дәстүрлер мен сабақтастық
рухында тәрбие-леуге жұмылдыратын айшықты белгілер саналады.
Еркіндігіміздің Көк байрағы көкте желбіреп, Елтаңба төрде орнығып, Әнұран
шырқай орындалғанда, ата-бабаларымыз сан ғасырлар аңсаған елдік қалпымыз
бен сүттей ұйыған тірлігімізге, дербес саяси және экономикалық даму жолына
түскенімізге шүкіршілік айтып, толқымайтын жан, селт етпейтін көңіл болмас,
сірә!
Кез келген елдің тәуелсіздігін оның мемлекеттік рәміздерінен бөліп алып
қарауға болмайды. Еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігінің қасиетті
нышандарын қадірлеу – Қазақстанды Отаным дейтін, өз тағдырын және
ұрпақтарының келешегін қазақ жерімен байланыстыратын барша қазақстандықтың
Отан алдындағы қасиетті міндеттерінің бірі.
Тұғырым – Көк байрақ. Әнұран – мол қайрат. Елтаңбам – жұртқа айбат.
Ошақтың үш бұтындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz