Девиантты мінез-құлық -әлеуметтік педагогика мәселесі
1 ЗЛ. Девиантты мінез.құлық туралы түсінік және оның туындау себептері
2 Девиация типтері және басты тұжырымы
3 Жеткіңшек балалар арасындагы девиант және оларга әлеуметтік.педагогикалық көмек
4. Маскүнемдік . девиантты мінез.құлықтың басты себебі
5 Нашақорлық және девиантты мінез.құлық
6. Делинквитті жүріс.түрыс және әлеуметтік.педагогикалық қызмет
2 Девиация типтері және басты тұжырымы
3 Жеткіңшек балалар арасындагы девиант және оларга әлеуметтік.педагогикалық көмек
4. Маскүнемдік . девиантты мінез.құлықтың басты себебі
5 Нашақорлық және девиантты мінез.құлық
6. Делинквитті жүріс.түрыс және әлеуметтік.педагогикалық қызмет
Қазіргі уақытта әлемдегі барлық проблемалар түптеп келгенде экономикалық қал-жағдайға келіп тіреледі. Бұл ретте, экономикалық жақтан гүлденіп, дамыған, дамып келе жатқан және даму жолына түскен, не болмаса артта қалған мемлекеттердің қай-қайсысында болмасын ерекше мән беруді талап ететін жеке адамдар мен топтар кездеседі. Олардың қатарына психикасына зақым келген, дене мүмкіндігі шектеулі, мүгедек адамдармен қоса, мемлекет тарапынан әлеуметтік қолдауды қажет ететін адамдар да бар. Оларға деген көзқарас пен қарым-қатынас әр дөуірде, әр елде әр түрлі болған. Айталық, ертедегі Спарта қоғамында әлсіз не ауру туған балаларды "өзіне де, басқаларға да зияннан басқа пайдасы жоқ" — деп дереу көзін жойып жіберген.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде және АҚШ-та ерекше көмекке мұқтаж адамдарды бір ұйымға біріктіріп, "проблемалы адамдар" не болмаса "мүмкіндіктері шектеулі адамдар" деген мәртебемен барлығына бірдей өмір сүру шарттарын түзіп, кемістіктері мен ауытқуларына қарай әр түрлі іс-шаралар қарастырылады. Көп жағдайда бұл көмек жеке тұлғаға бағытталады. Онда барлық қамқорлықты мемлекет өз қолына алып, қызметкерлерге еңбекақы төлеп, еңбек өтілін де есепке алып отырады.
ЮНЕСКО-ның есептеуіне сүйенсек, әлеуметтік көмекке мұқтаж адамдардың саны жылдан-жылға көбеймесе, кемімейді екен. Белгілі бір ахуалдардың, не болмаса туа біткен ауытқулар мен аурулар салдарынан әлеуметтік мәселелер кез келген қоғамда болып тұрады және оған қатысты жоспарлы түрде әлеуметтік көмек пен құқығын қорғау, бас амандығына пана болу секілді жұмыстар атқарылып отырады. Осылайша қоғамда әдеттегі “қалыпты” дамыған адамдармен қатар, одан ауытқыған адамдардың болуы заңдылық ретінде қарастырылады. Әр түрлі теріс әрекеттерге душар болған, мысалы, қылмысқа барған, ұрлық, қарақшылық, зорлық, маскүнемдік, нашақорлыққа салынған. Сонымен қатар, туа біткен мүгедектер, ауруға ұшырағандар, еңбекке жарамсыз адамдарды "қалыптан" (нормадан) тыс, теріс (негативті) ауытқыған адамдар қатарына жатқызсақ, дарынды, іскер, ғылым және техникада зор игіліктер мен табысқа жеткендер, әдеби шығармашылықта, өнерде басқалардан озық туындылар жаратқан адамдарды "қалыптан" тыс, оң (позитивті) сипатта ауытқыған адамдар деуге болады. Бұлардың өр қайсысы мемлекет тарапынан әлеуметтік қамқорлық пен қолдауға ие. Алғашқылардың арасында қоғамға пайдасынан зияны көп тиетіндері ерекше әлеуметтік қадағалау мен тәрбиені талап етеді. Сондықтан бұл жерде сол қалыптан тыс теріс ауытқудағы адамдармен жұмыс істеу қарастырылады.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде және АҚШ-та ерекше көмекке мұқтаж адамдарды бір ұйымға біріктіріп, "проблемалы адамдар" не болмаса "мүмкіндіктері шектеулі адамдар" деген мәртебемен барлығына бірдей өмір сүру шарттарын түзіп, кемістіктері мен ауытқуларына қарай әр түрлі іс-шаралар қарастырылады. Көп жағдайда бұл көмек жеке тұлғаға бағытталады. Онда барлық қамқорлықты мемлекет өз қолына алып, қызметкерлерге еңбекақы төлеп, еңбек өтілін де есепке алып отырады.
ЮНЕСКО-ның есептеуіне сүйенсек, әлеуметтік көмекке мұқтаж адамдардың саны жылдан-жылға көбеймесе, кемімейді екен. Белгілі бір ахуалдардың, не болмаса туа біткен ауытқулар мен аурулар салдарынан әлеуметтік мәселелер кез келген қоғамда болып тұрады және оған қатысты жоспарлы түрде әлеуметтік көмек пен құқығын қорғау, бас амандығына пана болу секілді жұмыстар атқарылып отырады. Осылайша қоғамда әдеттегі “қалыпты” дамыған адамдармен қатар, одан ауытқыған адамдардың болуы заңдылық ретінде қарастырылады. Әр түрлі теріс әрекеттерге душар болған, мысалы, қылмысқа барған, ұрлық, қарақшылық, зорлық, маскүнемдік, нашақорлыққа салынған. Сонымен қатар, туа біткен мүгедектер, ауруға ұшырағандар, еңбекке жарамсыз адамдарды "қалыптан" (нормадан) тыс, теріс (негативті) ауытқыған адамдар қатарына жатқызсақ, дарынды, іскер, ғылым және техникада зор игіліктер мен табысқа жеткендер, әдеби шығармашылықта, өнерде басқалардан озық туындылар жаратқан адамдарды "қалыптан" тыс, оң (позитивті) сипатта ауытқыған адамдар деуге болады. Бұлардың өр қайсысы мемлекет тарапынан әлеуметтік қамқорлық пен қолдауға ие. Алғашқылардың арасында қоғамға пайдасынан зияны көп тиетіндері ерекше әлеуметтік қадағалау мен тәрбиені талап етеді. Сондықтан бұл жерде сол қалыптан тыс теріс ауытқудағы адамдармен жұмыс істеу қарастырылады.
ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ -ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГИКА МӘСЕЛЕСІ
ЗЛ. Девиантты мінез-құлық туралы түсінік және оның туындау себептері
Қазіргі уақытта әлемдегі барлық проблемалар түптеп келгенде экономикалық
қал-жағдайға келіп тіреледі. Бұл ретте, экономикалық жақтан гүлденіп,
дамыған, дамып келе жатқан және даму жолына түскен, не болмаса артта қалған
мемлекеттердің қай-қайсысында болмасын ерекше мән беруді талап ететін жеке
адамдар мен топтар кездеседі. Олардың қатарына психикасына зақым келген,
дене мүмкіндігі шектеулі, мүгедек адамдармен қоса, мемлекет тарапынан
әлеуметтік қолдауды қажет ететін адамдар да бар. Оларға деген көзқарас пен
қарым-қатынас әр дөуірде, әр елде әр түрлі болған. Айталық, ертедегі Спарта
қоғамында әлсіз не ауру туған балаларды "өзіне де, басқаларға да зияннан
басқа пайдасы жоқ" — деп дереу көзін жойып жіберген.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде және АҚШ-та ерекше көмекке мұқтаж адамдарды
бір ұйымға біріктіріп, "проблемалы адамдар" не болмаса "мүмкіндіктері
шектеулі адамдар" деген мәртебемен барлығына бірдей өмір сүру шарттарын
түзіп, кемістіктері мен ауытқуларына қарай әр түрлі іс-шаралар
қарастырылады. Көп жағдайда бұл көмек жеке тұлғаға бағытталады. Онда барлық
қамқорлықты мемлекет өз қолына алып, қызметкерлерге еңбекақы төлеп, еңбек
өтілін де есепке алып отырады.
ЮНЕСКО-ның есептеуіне сүйенсек, әлеуметтік көмекке мұқтаж адамдардың саны
жылдан-жылға көбеймесе, кемімейді екен. Белгілі бір ахуалдардың, не болмаса
туа біткен ауытқулар мен аурулар салдарынан әлеуметтік мәселелер кез келген
қоғамда болып тұрады және оған қатысты жоспарлы түрде әлеуметтік көмек пен
құқығын қорғау, бас амандығына пана болу секілді жұмыстар атқарылып
отырады. Осылайша қоғамда әдеттегі “қалыпты” дамыған адамдармен қатар, одан
ауытқыған адамдардың болуы заңдылық ретінде қарастырылады. Әр түрлі теріс
әрекеттерге душар болған, мысалы, қылмысқа барған, ұрлық, қарақшылық,
зорлық, маскүнемдік, нашақорлыққа салынған. Сонымен қатар, туа біткен
мүгедектер, ауруға ұшырағандар, еңбекке жарамсыз адамдарды "қалыптан"
(нормадан) тыс, теріс (негативті) ауытқыған адамдар қатарына жатқызсақ,
дарынды, іскер, ғылым және техникада зор игіліктер мен табысқа жеткендер,
әдеби шығармашылықта, өнерде басқалардан озық туындылар жаратқан адамдарды
"қалыптан" тыс, оң (позитивті) сипатта ауытқыған адамдар деуге болады.
Бұлардың өр қайсысы мемлекет тарапынан әлеуметтік қамқорлық пен қолдауға
ие. Алғашқылардың арасында қоғамға пайдасынан зияны көп тиетіндері ерекше
әлеуметтік қадағалау мен тәрбиені талап етеді. Сондықтан бұл жерде сол
қалыптан тыс теріс ауытқудағы адамдармен жұмыс істеу қарастырылады.
Осылардың ішінде аса қауіпті қылмыскерлер,
өз басына не басқаларға қауіпті істерге баратындар, қоғамдық тәртіпті
бұзушылар, заңсыз әркеттерге баратын алаяқтар мен ұрылар басқа да заң
бұзушылар "қалыптан" ауытқушылар қатарына қосылады. Әлеуметтану ғылымында
бұндай әрекеттерді "девиация" (ауытқу-отклонение) деп атайды. Ол өз
кезегінде істелген іс-әрекеттің сипатына және іс қоғамға тигізген зиянына
байланысты бірнеше топқа жіктеледі: девиантты, делинквинтті және криминалды
жүріс-тұрыс.
Девиантты жүріс-тұрыс - бұған қалыптан ауытқудың бір түрі ретінде
әлеуметтік жүріс-тұрыс ережелерін бұзған балалар мен ересек адамдар, жастар
мен жасөспірімдер және жеткіншектер тарапынан істелген тәртіпсіздіктерді
жатқызады. Олар: біреуге жамандық істеу, кастық қылу, ерегесіп егесу,
тәртіпке шақырғандарға қарсылық көрсету, тілазарлық, жұмыстан бас тарту,
оқуға бармай өз бетімен кету, ешкімге айтпай үйден кетіп қалу, маскүнемдік,
мінезінің бұзылуы, көпшілік орындарда өзін ұстауға бейімделмеген, ұрыс-
керіске, төбелеске бару секілді халықтың мазасын кетіретін және тыныштыққа
нұқсан келтіретін істер жатады.
Делинквинтті жүріс-тұрыстың девиантты қылықтардан айырмашылығы - тәртіп
бұзушылық әдетке айналып, үнемі қайталанып, тұрақты мінез-құлық
стереотипіне айналуы және соған қарамастан қылмысқа тартуға не жазалауға
істеген күнәсін дәлелдеуге факты жетпеуі, не болмаса жасының жетпеген
жеткіншек балалар кіреді. Делиңквинтті жүріс-тұрыс түрлерін төмендегідей
топтастыруға болады:
белгілі бір тұлғаны кемсіту мақсатында істелген қас-күнемдік пен зорлық,
қорлау, ұрып-coғу, кемсіту, өртеу, сындырып, бүлдіру;
жеке басының мүддесі үшін ұсақ-түйек қылмыстар жасау, мысалы, ұрлық істеу,
біреудің машинасын не басқадай мүлкін тартып алу, не алып қашып кету,
үйлерді тонау, қарақшылықпен айналысу, қорқыту арқылы бағалы бұйымдарын
тартып алу арқылы пайда табу;
- наша секілді зиянды заттарды тарату және сату;
Криминалды (қылмысты) жүріс-тұрысқа құқық бұзғандар
жатқызылады. Қылмыстары девиантты не болмаса делинквинтті сипатта
жіктелетін балаларды жас ерекшелігіне қарай заң бойынша жазалау
қарастырылған. Бұл жасы жетпеген балалардың жасы толған кезде қылмыстық
кодекстің баптарына сай жауапқа тартып, қылмыстық іс қозғау дегенді
білдіреді.
Қалыптан тыс, теріс девианттар көбінесе әлеуметтік ауруға душар
болғандар қатарына жатқызылады, мысалы, маскүнемдік, нашақорлық, заң
бұзушылық, қылмыс, қастық, суицид (өзін-өзі өлтіруге бейімділік) секілді
теріс әрекеттер тұлғаның жақсы қасиеттеріне тосқауыл болып, қоғамдық
тәртіпке қайшы келеді. Сол себепті заң тұрғысынан жазалауға лайық деп
есептелінеді. Қоғамдық тәртіптің қалыбынан шығу, ауытқуына қарай
төмендегідей сипаттамалар беруге болады:
қылмыс түрлері мен сипатына қарай; (мысалы, жазалау және әкімшілік,
құлықтық;)
деңгейі және көлеміне, немесе масштабына қарай -жеке, ұйымдасқан топтық,
көпшілік болып бөлінеді;
құрылымына қарай - әлеуметтік топ, балалар, жеткіншектер, қыздар,
қылмыстық топтар;
қоршаған ортаға байланысты - отбасындағы келісе алмаушылықтан, зорлық пен
жәбірлеу, ұрып-соғу, не болмаса өз басына ғана байланысты, мысалы,
маскүнемдік, суицид, психикалық ауытқу, ұрлық т.б.
Әр түрлі қылмыстың, не қалыптан ауытқудың өзінен-өзі туындамайтыны,
олардың барлығынын шығу себептерінің бар екендігі және олардың сипатына
қарай сыртқы және ішкі себептерге байланысты болатыны белгілі.
Девиация типтері және басты тұжырымы. Әлеуметтік педагогиканы
зерттеушілер, заңгерлер мен әлеуметтік медицина қызметкерлері, психолог-
практиктер мен осы мәселені зерттеуші ғалымдар девиацияны мынадай төрт
топқа бөліп қарастырады: дене кемістігі барлар, психикалық ауытқуы
байқалғандар, педагогикалық түзетуте жататындар және әлеуметтік қамтамасыз
етуді талап ететіндер.
Дене кемшілігі барлар қатарына: туа біткен дене
кемшілігі бар, техногенді не болмаса тұрмыстық жағдайлардан
мүгедектер қатарына қосылғандар, тұқым қуалайтын не жұкпалы ауруларға
ұшырағандар, табиғи апаттар мен құбылыстардың салдарынан денесі не
психикасы зақымдалатындар кіреді.
Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы 1980
жылы қабылдаған тұжырымдаманың британдық варианты бойынша дене кемсітігіне
қарай топтастырудың үш түрі бар:
Туа біткен және созылмалы ауруға ұшыраған адамдар - физиологиялық,
анатомиялық және психикалық қызметі бұзылып еңбекке жарамсыз болып
қалғандар.
Қабілеті шектеулі адамдар — өз алдына іс-әрекетке бара алмайтындар мен
кемтарлық нәтижесінде іс-қимылы шектеулі, адамдар (мысалы, бір қолы жоқ,
аяғы ақсақ, құлағы нашар еститіндер т.б.)
Мүгедектер — өз алдына күн көре алмайтын, басқа бір адамдардың көмегіне
күнделікті мұқтаждар.
Бұлардан басқа ақыл-есі, түсіну, сезінулері дамымай қалған, не болмаса
іштен осындай кемтарлықпен туғандар психикалық ауытқулары бар адамдар
қатарына жатады. Оларды ақыл-ой еңбегіне жарамсыз болғандықтан олигофрендер
(грек сөзінен аударғанда олигос — кішкене, френ — ақыл) немесе ақылы кем
адамдар деп топтастырады. Оларға жүйке жүйесіне әр түрлі себептерден зақым
келгендер, не болмаса сондай ауытқулармен дүниеге келгендер, жұқпалы
аурулардың салдарынан ақыл-есі нашарлағандар, түйсіну, сезіну, қабыл алу,
көңіл қою үрдістері шектеліп, ырық-эмоциялық орталығы зиянға ұшырағандар,
мысалы, ақылы ауысқандар, аутистер, суициддер, жындану ауруына ұшырағандар
жатады.
Әлеуметтік көмек мөлшері мен түрлерін анықтау мақсатында, аурулардың
сипаты, күрделілігі, қажетсіну дәрежесі, мүмкіндіктері мен шектеулерін
анықтап, топтастыру мақсатында диагностикалау жұмыстары ұйымдастырылады. Ол
үшін мекемелер арасында арнайы комиссия құрылып, оның құрамына психолог,
медицина кызметкері, әлеуметтік педагог кірген медико-психика-педагогикалық
комиссия құрылады. Мұнда 10 мың балаға бір комиссия есебінен жұмыс
жүргізіледі. Комиссияның басты қызметі балаларды тексеруден өткізіп, даму
деңгейін, мүгедектік сипатын, еңбекке жарамдылығын, қажеттіліктерінің
сипатын және түрлерін т.б. анықтайды. Осы жұмыстан кейін ғана баланың ата-
анасы, туысқандарымен кеңесе отырып оны әр түрлі мекемелерге орналастыру,
әлеуметтік көмек түрі, медициналық, педагогикалық, психологиялық жәрдем
беру жолдары қарастырылады.
Осындай балалардың ішінде педагогикалық көмекке мұқтаждар да кездеседі.
Олардың қатарына материалдық,
жетіспеушіліктен мектепке бармай қалған, оқуға мүмкіндігі болмағандар,
білім алу мүмкіндігі жоқ балалар жатады.
Мемлекеттік стандарт бойынша әрбір бала бастауыш мектепке барып білім
алуы, оны 9-сыныпқа дейін жалғастыруы, не болмаса мүмкіндігіне карай 11-12
сыныпқа дейін оқуы тиіс. Егер бала 9-сыныптан кейін орта мектепке барғысы
келмесе, онда ол колледж не кәсіптік мектепте оқуы, одан соң жұмыс істеуі
керек. Балалар мектепте не басқа да оқу орындарында оқымай қалса, оның
себептерін де комиссия зерделеп, оқуын қалай жалғастыруға болатынын
қарастырады.
Балалардың оқымай қалу себептері өте көп:
сабаққа өздігінен бармай қою, кешігу, үлгере алмауы, оқуға қызықпауы,
үйден, мектептен қашу, жетімдік, киім-кешек жеткіліксіздігі, ата-анасының
теріс әрекеттері секілді көптеген жағдайларды атауға болады. Осындай
кемшіліктерді жойып, баланың мектепке баруына көмектесу, әлеуметтік ахуалын
жақсартуға жәрдем беру мәселелері жоғарыда көрсетілген комиссияның
әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеті арқылы шешіледі.
Әлеуметтік проблемалардың туындауына өмір
сүру жағдайының болмауы, қоршаған ортаға теріс әсері, жүріс-тұрыс
ережелерін бұзылуынан қоғамда және табиғатта болып тұратын теріс көріністер
мен құбылыстардың әсерін тигізетіні белгілі. Оларды дене кемістігі немесе
мүгедек, психикасына зиян келгендер немесе психикалық ауытқулары барлар,
педагогикалық және әлеуметтік ауытқулар деп мына кестедегідей топтастыруға
болады (7-кесте):
7-кесте. Қалыптан ауытқудың типтерін
Дене Психикалық ПедагогикаӘлеуметтік
лық.
кемістігіауытқулар ауытқулар ауытқулар
СозылмалыЫрық-эмоциясОқуға Жетімдік,
не ы
туа нашар, акыл-қызықпау. маскүнемді
біткен к.
аурулар, есінен білім нашақорлық
көруі алмай
нашар, ауытқыған. қалуы, қараусыз
естуі қалу.
нашар, жүйке кәсіпке иеқылмыскерл
аяғы жүйесіне ік,
кемтар незақым болмауы, үйден
келген, не қашу.
мүгедектесанасының қызықпауы,тәртіп
р. бұзу, заң
қОЛЫ дамымауы, тәрбиедетіжәне
құқык,
бұзу
істемейтісезімінің кемшіліктет.б.
ндер р
т.б. бұзылуы т.б.т.б.
Бұлардан басқа экологиялық ахуалдар мен табиғи апаттарға душар
болғандар, соғыс және мемлекеттер мен ұлттар, халықтар арасындағы қарама-
қайшылыктан туындаған әр түрлі кақтығыстар мен лаңкестік пен каскүнемдіктен
жапа шеккен, ерекше тұрмыстық жағдайларға ұшыраған, колониялар мен
түрмелердегі адамдар т.б. әлеуметтік күйзеліске ұшырағандардың қатарына
қосылады. Өйткені, осы санаттағы адамдардың барлығы әлеуметтік көмек пен
қолдауға мұқтаж. Сондықтан әлеуметтік педагогтың жұмыс ауқымы күйзеліске
ұшыраған адамдарға көмектесу ғана емес, оларды әр түрлі қиыншылықтан
сақтануға үйрету, алдын алу шараларына жаттықтыру, осындай ахуалдарды
түзетуге, қалыбына келтіруге ат салысу, қолдау көрсету болып табылады. Бұл
аса маңызды және күрделі жұмыс, өйткені көрсетілген ахуалдардың салдарынан
қалыпты ахуалдан ауыткыған адамдарды қайта қатарға косу, калыпты өмір
сүруге бейімдеу — әлеуметтік педагогтан жігер, қайрат пен күш, қуатты ең
бастысы терең білімді және оны іс жүзінде қолдана алатын біліктілікті талап
етеді.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі ТМД елдерінде әлеуметтік педагогика енді
ғана қолға алынып, зерттеліп келеді. Алайда бұрынғы кезеңдерде жинақталған
әлеуметтік-педагогикалык тәжірибелерге негіздей отырып девиацияның
туындауына ықпал ететін көптеген факторларды мынадай үш топқа жинактауға
болады. Олар: биогенді, әлеуметтік, және психогенді.
Жеке адамның тұлға ретіндегі дамуындағы әр түрлі шектеулер, олардың
үлкен, кіші болуына қарамастан бүкіл өміріне, қалыптасуына, әлеуметтік
ортадағы алатын орнына, күн көріс ахуаддарына ықпал етеді. Бұл мәселелерді
медицина, әлеуметтік педагогика, әлеумсттік психология, әлеуметтану және
демография ілімдері зерттейді және оларды реттеу жолдарын қарастырады.
Айталық, ХІХ-ХХ гг. аралығында бұл проблемаларды алдымен медицина ғылымы
зерттеп, әлеуметтік қалыпты ахуалдан ауыткудың басты себебі "денсаулықтың
бұзылуы не болмаса ауру болып туғандығы" деп есептеген. Осындай ауру не
қалыптан тыс ауытқулармен туған, не белгілі бір жағдайлардың салдарынан
күйзеліске ұшыраған адамдарды емдеу, өзіне қызмет етуге уйрету, жеңіл-желпі
жұмыстарға тартумен қатар, арзан жұмыс күші ретінде пайдалану жолдарын да
іздестірген.
Өткен дөуірде-ақ ауру, не болмаса кемтар, мүгедек адамдарды, өздерін
қамтамасыз ете алмайтын және ешнәрсеге жарамсыз болғандыктан мемлекеттің
қарауына және дені сау адамдардың көмегіне мұқтаж деп санаған.
Әлеуметтанушы ғалымдар қазіргі кезде мұны әлеуметтік мәселелерді
медициналық жолмен шешу моделі ретінде танып-білуде.
Өткен XX ғасырдың 60 жылдарынан бастап күйзеліске ұшыраған адамдарға
көрсететін көмектің медициналық моделінің орнына әлеуметтік моделін
қарастыра бастаған. Сондай шаралардың бірі — қабілеттері шектеулі адамдарды
топтастырып, өз құқықтарын қорғайтын ұйым құру жұмыстары болды. Сол сәттен
бастап әр түрлі себептермен күйзеліске ұшыраған адамдарға деген көзқарас
өзгеріп, олармен қарым-қатынастың сипаты да жаңа деңгейге көтерілді.
Мысалы, олардың тұрмыстық жағдайын жақсартуға деген ұмтылыстарына қойылатын
тосқауылдар біртіндеп алынып, олардың қоғамның мүшесі ретінде өз тағдырын
шешуге арналған әрекеттері қолдау тауып, мүмкіндігінше көмектесу жолға
қойыла бастады.
Қазіргі кезде бұл мәселе шешілетін сипатқа ие болды, мысалы, мұндай
адамдарға қандай жедел көмек және қолдау қажет екендігін әлеуметтік
педагогтар арнайы құрылған комиссиямен бірлікте шешіп, оның жүзеге асуына
ат салысады. Атап айтсақ, олар: отбасына, белгілі бір қауымдастық адамдар
тобы не ұлт, бүкіл бір халыққа материалдық, құлықтық психологиялық көмек
беру, патронаждық. Мұндай көмек беру мұқтаждық сипаты, оның шығу себептері
т.б. байланысты бір рет немесе бірнеше рет, кейде мерзімді, кейде аракідік
болып бірнеше санаттарға бөлінеді. Кейбір жағдайларда өз басына түскен
ауыртпалықты отбасы өзі-ақ шешу мүмкіндігіне ие болса, кейбір жағдайларда
мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер арқылы, құқық қорғау, медицинасының
араласуымен шешілсе, кей жағдайларда кәсіби мамандардың ақыл-кеңесі,
қолдауы ғана жеткілікті болады.
Жоғарыда келтірілген девиацияға душар болу себептері және оны реттеу,
қалыбына келтіру шарттары, т.б. ахуалдар зерделеніп, қалыптан ауытқу
теориясы мен тұжырымдамасы зерттеліп, ғылыми тұрғыда анықтау мүмкіндігі
туды. Осының негізінде ауытқулардың биологиялық, психологиялық және
әлеуметтік теориясы жасалды.
Девиацияның биологиялық теориясын
қуаттайтындар жеке бастың (индивид) қалыптан тыс ауытқуының басты себептері
— оның туа біткен жеке құрылымына, биологиялық ерекшеліктеріне байланысты
деседі. Мысалы, XIX ғасырда өмір сүрген италиялық дәрігер Ч.Ломброзо
қылмыстық істерге баратын адамдардың дене құрылысы ерекше болады, айталык,
"қылмысқа бейімді адамнын иегі мен жақ сүйегі шығыңқы,сақалы сұйық,
денесінің ауырғанын сезбейді" деген пікірде болған.
Белгілі америкалық психолог және дәрігер У.Х.Шелдон девиацияға бейімді
адамның денесі "салмағы ауыр", "бұлшық еттері нығыз" және мүсіні
"атлетикалық сипатта" болады деген.
Девиацияның исихологиялық және психикалық тұжырымдамасын түзеушілер оны
адамның жеке қасиеттерімен байланыстырып, қалыптан ауытқуды тек қана
адамның дене құрылысына байланысты деп қарастыруға болмайтынын дәлелдеуге
ұмтылған.
Өткен ғасырдың 50 жылдарында Шуэсслер мен Крессли қылмыскерлердің
психикалық ерекшеліктерін анықтауға ұмтылғанмен, оны нақты, айқын көрсете
алмаған.
Әлеуметтану теориясын жасаушылар девиациялық мінез-құлықтың пайда болуын
адамның өміріндегі атқаратын міндеттеріне, қоғамдағы орны мен рөліне
байланысты деп ойлаған. Олар мұны дәлелдеу барысында егер адам әлеуметтік
ортада тиісті орынын ала алмай қалса, онда ол әлеуметке қарсы әрекеттерге,
қоғамдык тәртіпке қайшы келетін қылықтарға барады, мысалы, ұрлық,
нашақорлық, маскүнемдік, ұрыс-керіске әуес, қырсық, төбелескіш т.б.
қылықтарға жақын болады деген пікірге келген. Әлеуметтік психологтар,
балалардың бойында мұндай мінез-құлық көбінесе өзін корғау, не болмаса
жолдастарының назарын өзіне тарту, өзін басқаларға "көрсету" үшін болған
әрекеттерден байкалады, сөйтіп алғашқы қылмыс үнемі қайталана бергендіктен
әдетке айналып, кейін келе ол кәсіп ретінде қалыптасатынын анықтаған.
Девиациялық мінез-құлықтың қалыптасуына қоғамдық ортаның әсерін зерттеген
француз психологы Э.Дюркгейм (1858-1917 ж.ж.) "анома" теориясын жасаған.
Анома — мемлекеттің өз азаматтарының жүріс-тұрысын басқара алмай қалуын
білдіреді, мысалы, бұрынғы ережелердің маңызы жойылып, жаңасы әлі жасалып
қалыптаспаған жағдайды сипаттайды. "Анома" сөзі грек тілінен аударғанда
заңсыз, қалыпсыз, басқарусыз деген мағына береді. Бұл теория бойынша,
қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ететін басты фактор - ондағы адамдардың
береке-бірлігіне байланысты. Зерттеуді психолог ғалым Э.Дюркгеймнің
пайымдауынша ауылды жерде өмір сүретін католиктердің арасында суицид
аз, ал қалада өмір сүретін протестанттарда бұл көбірек кездеседі деп
дәріптейді.
Мұндай жағдайлар бұрынғы мығым мемлекет КСРО күйреген кезде де байқалған,
мысалы, 1991 - 1994 жылдар аралығында Қазақстандағы ахуалды осыған сәйкес
болды деуге болады. Сол кезде мектептегі жөне басқа да оқу орындарындағы
тәрбие жұмыстары дағдарысқа ұшырады. Халық арасында үкіметке, болашаққа,
өзіне деген сенім азайып, әр түрлі қылмыс көптеп көрініс тапты. Сол себепті
халық арасында ұрлык, қарақшылык, қорқыныш, үрей, кедейлік, қайыршылық
көбейіп, адамдар арасындағы сенім азайып т.б. қалыптан ауытқу көріністері
көптеп орын алған.
Әлеуметтанушылар девианттың алғашқы кезеңін мемлекеттегі әлеуметтік-
экономикалык жағдайға байланысты, бұрынғы "барлығы бірі үшін, бірі барлығы
үшін" немесе "барлығы халық үшін", "еңбек, достық, ниеттестік" деген
ұғымдардың орнына "барлығы мен үшін", "тек қана өзім үшін" деген
дүниеқорлық, жеке байлық жинау, ақша жинау, өз мәртебесін көтеру деген
секілді дүниеқоңыз ниеттер пайда болуымен байланыстырады.
Бұлардан басқа "мәдениеттану" сипатындағы теорияны қолдайтын Селлин,
Миллер, Сутер, Леид секілді ғалымдар девиацияның туындау себебін қоғамдағы
жалпы мәдени нормалармен әлеуметтік топтардың субмәдениеті арасындағы
қайшылықтар деп санаған.
Қазіргі кездегі әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар, заңгерлер мен
әлеуметтік психологтар және педагогтар девиацияның пайда болуын қоғамдық
орта мен адамдар арасындағы келісе алмаушылық деп түйіндеуде. Осыған орай
девиацияны болдырмаудың басты жолы — адамдардың сана-сезімін, мәдени,
рухани деңгейін көтеріп жетілдіру, құлықтық құндылықтарды дамыту,
әлеуметтік тепе-тендікті сақтау, мәміле мен қарым-қатынас мәселелерін
реттеу екендігін ескеру.
Жеткіңшек балалар арасындагы девиант және оларга әлеуметтік-педагогикалық
көмек. Әлеуметтік педагогикада жасөспірімдер арасындағы девиацияның басты
себептерін осы жас кезеңіндегі ерекшеліктерімен байланыстырады. Өйткені,
жеткіншектер қоғамдағы жақсы-жаман нәрселердің барлығьн лакмус қағазындай
өз бойына жылдам сіңіріп алады. Педагогикалық және жас ерекшеліктері
психологиясында осы жас кезеңін "өтпелі", "тұрақсыз", "күрделі" дейді.
Себебі бұл кезең баланың ересектер қатарына қосылу алдындағы жетілу, өсу,
есею, "бойжету" шағы, анатомиялық және
физиологиялық, психологиялық дамуы, әлеуметтік ахуалының өзгеруімен
сипатталады.
Ресейлік психолог ғалымдар Д.Б.Элконин мен Т.В.Драгуновалар жеткіншек жас
кезеңінің ерекшеліктерін өзін ересек адам ретінде сезінуге, дене бітімінің
өзгерістерін байқауына, қоршаған орта туралы танымының артуына, қызығуының
сан алуан болуына байланысты деген. Сонымен қатар бұл кезең олардың өзіндік
"мен" тұжырымының қалыптаса бастауымен де тығыз байланысты деп қарастырады.
Осындай өсу кезеңінің күрделі құбылыстарын бастан кешу үстінде олардың
психикасы "кінәмшіл" келеді. Сонымен қатар осы жастағы балалар коршаған
әлеуметтік орта, ата-анасы, туысқандары, мектептегі құрбылары, өзін
қоршаған әр түрлі адамдармен карым-қатынасқа түсіп, әлеуметтік ортамен
араласу үрдісіне енеді. Жеткіншек жастағы балалардың осы және басқа да
ерекшеліктерін ескере отырып, ересек адамдар оларды бала ретінде емес,
өзімен тең құқықтағы адам ретінде қабылдап, дұрыс пайымдауы, баланың әр
түрлі проблемаларын кенесе, сөйлесе отырып шешуі тиіс. Жеткіншек жастағы
балалар өмір тәжірбиесінің жеткіліксіздігіне қарамастан отбасындағы жақын
адамдардың ақыл-кеңесінен гөрі құрбыларының, жолдастарының пікірімен
көбірек санасады және соны ескереді, оларға еліктейді. Олар үшін мектептегі
сыныптастары мен сабақтан тыс уақытта араласатын жолдастары, бірігіп спорт
ойындарымен шұғылданатын, үйірмеге бірге қатысатын, ауладағы құрбыларының
қарым-қатынасы маңызды. Олар ата-анасының қадағалауынан құтылып,
құрбыларының көңілінен шығу, ересектерге бағынудан босап, еркін қимылдап,
өз алдына өмір сүруді қалайды. Мұндай жағдайлар кейде келеңсіздіктерге
әкеліп, жаман жолға түсіп кету, құрбыларының жетегінде кету секілді теріс
әрекеттерге соқтырады.
Жасөспірім балалардың сезімталдығы мен еліктегіштігі, әсерленгіштігі
оларды атақты ересек адамдардың, кинодағы ер жүрек, қайратты да батыл
бейнелердің іс-әрекетін үлгі тұту секілді жақсы істерге жетелеумен бірге,
кей жағдайларда теріс әрекеттерге де итермелеуі мүмкін. Осы жастағы
балаларды олардың іс-әрекетімен бірге, сыртқы түр-сипаты, шаш қоюы, киім
үлгісі мен киінуі, әшекей бұйымдарды тағуы, боянуы т.б. қызықтырып, соларға
еліктеу арқылы басқалардан ерекшеленуге ұмтылысы ылғи да орынды бола
бермейді.
Жеткіншек жастағы балалардың ырық-эмоциясы да қоршаған орта мен ондағы
жағдайларға байланысты қалыптасады. Әсіресе қазіргі кезде бұған музыканың
ыкпалы ерекше. Психолог
Б.Г.Ананьев, жеткіншектердің музыкаға билеуі, оның ырғағына қарай
қимылдауы олардың жүріс-тұрысынын сезім арқылы қалыптасуына ықпал ететінін
айтқан. Ал олардың оқуға ынтасы, білім-ғылымға қызығуы мұғалімнің
түсіндіруіне, қарым-қатынасының әділ де сенімділігіне байланысты дамиды.
Сонымен бірге жеткіншек жастағы балалардың қызығуы жылдам алмасып, "жақсы",
"жаман" туралы түсініктерінің өзгеріп тұруына байланысты эмоциялық жетілуі
әлі тұрақтанбағандыктан, олардың сезімі үнемі жақсы қасиеттерге ие бола
бермейді.
Бұдан басқа, отбасындағы психологиялық тұрақсыздық пен мәдени деңгейінің
төмендігі балаға авторитарлы қарым-қатынас, немқұрайдылық, береке-бірліктің
жоғы не болмаса шектен тыс еркелету, жеткіншектің тәртіпке мойынсұнбауы,
ересектерді тыңдамауы секілді тентектікке алып келеді.
Жеткіншектердің жүріс-тұрысы мен мінез-құлығындағы ызақорлығы, әсерленгіш
(аффектілігі) немесе ойланбастан жігерлі қимылға баруына итермелейтін
психологиялық ахуал, көп жағдайда қажеттіліктерінің қанағаттанбауы, жүйке
жүйелеріндегі қозғалу үрдістерінің жылдамдығы, отбасы мен мектеп
тәрбиесіндегі қателіктер, әлеуметтік ахуалдың нашарлығы секілді көптеген
себептер оларды жаман жолға итермелейді.
Жеткіншек жастағы балалардың ақылы толмаған, өмір тәжірбиесі жоқ, бірақ
сезімі мен әсерленгіштігінің күшті болуы себепті көп жағдайда алды-артын
ойланбастан қатерлі істерге баруы девиантты мінез-құлық деп аталады.
Отбасындағы тәрбиеге бағынбай "бетімен кеткен" не болмаса, қоғамдық жүріс-
тұрыс нормаларын бұзуы, қиқарлык, қырсықтану, әлеуметтік ережелерді
сақтамайтын балалар девианттыққа жылдам беріледі. Девиациялы мінездің пайда
болуына олардың өзін басқаруға ақылының жетпегені және көбінесе сезім
жетегінде кетуі, өзін-өзі тәрбиелеу ниетінің қалыптаспауы, ырық-эмоциясын
дұрыс бағалай алмауы, құндылықтарды ажырата алмауы секілді көптеген ішкі
факторлар әсер етеді. Сондықтан жаңа қалыптасып келе жатқан өсіп-жетілу
кезеңінде олармен дұрыс қарым-қатынас орнату, жеке және жас ерекшеліктерін
ескеру, оларға сенім арту, ішкі жан дүниесін түсіну жолдарын қарастыру,
мүддесі мен қажеттіліктерін дұрыс пайымдау аса маңызды.
Жалпы балалардың девиантқа душар болу себептерін зерделей келе төмендегідей
топтастыруға болады:
мектепте оқуға мүмкіндігі болмай қалған мектеп жасындағы балалар;
* табиғи және әлеуметтік жетімдер;
* ата-ананың қарауынсыз қалған балалар;
отбасындағы әлеуметтік мәселелердің шешілмеуінен: кедей үйден қашқан
балалар, ата-аналық құқығынан айырылғандардың балалары т.б.;
* нашақор және улы заттарды пайдаланатындар;
* құқық және тәртіп бұзатындар;
* қылмыстық іске барғандар т.б.
Балалардың жалпы өсіп-жетілуіне ықпал ететін басты факторларды біз жоғарыда
атап өткен едік. Енді олардың бала мінез-құлқының қалыптасуына тигізетін
әсерін әлеуметтік-педагогикалық мәселе тұрғысынан қарастырамыз. Олардың
сипатын қысқаша былай көрсетуге болады:
1. Баланың анатомиялық және физиологиялық дамуы талапқа сай келмейтін
жағдайларда өтсе, оның әлеуметтенуі күрделенеді. Бұл түптеп келгенде
баланың мынадай биологиялық факторларына байланысты:
тұқым қуалайтын және гендік кодтардың берілуі мен дамып қалыптасуы - ес,
зейін, акылы дамуының кешеуілдеуі, не дамымай қалуы, көрусету
қабілеттерінің нашарлығы не болмауы, дене мүшелерінің кемтарлығы не болмаса
мүгедектігі, жүйке жүйелерінің әлсіздігі мен ондағы ауытқулар т.б. Баланың
мұндай кемшіліктерімен дүниеге келуіне тұқым қуалайтын аурулармен қатар,
бала шарана (пернатальный) кезінде анасының дұрыс азықтанбауы,
денсаулығының нашарлығы, тұрмыс ахуалының нашарлығы, гигиена-санитарлық
тазалықты сақтамауына т.б. көптеген факторларға байланысты;
қоршаған ортаның ластануы, улы химиялық заттардың, түтін, бу т.б. таралуы,
ауа мен судың ластануы, азық-түліктің химиялық тыңайтқыштар мен әр түрлі
қоспалармен шектен тыс құнарлануы және басқалардың адамның тыныс алу
жолдарына, ішкі ағзаларына теріс әсері, тері, бұлшықеттерінің әр түрлі
ауруларға душар болуына, сүйегінің қалыптасуына зақым келтіруі, олардың
кимыл-әрекетінің бұзылуына алып келуі;
физиологиялық немесе дене мүшелерінің кемшілігі -мүгедек не болмаса
кемтарлық, физиологиялық жақтан жетілмеуі себепті тіл мүкістігі не мылқау,
саңырау немесе нашар естуі, көзінің зағиптануы баланың басқалармен қарым-
қатынасына нұқсан келтіреді, бұл өз кезегінде оның әлеуметтенуіне, қоғамның
толық сипаттағы мүшесі болуына кедергі болады.
2. Психологиялық факторлар: жүйке жүйелерінін қозу және тежеу
үрдістерінің әлсіздігі, мінез-құлқының жылдам бұзылуы, психопатия,
невростения, шизофрения секілді басқа да психикалық аурулардың болуы,
психиатриялық не дәрігерлік көмекке мұқтаждық балалар арасында жасөспірім
кезеңінде психикалық дамудың екі үрдісі байқалады: бірі, өзі өмір сүрген
ортадан оқшаулануы, басқалармен араласуға зауқының соқпауы, көпшіліктен
қашқалақтауы. Бұл отбасында балаға көңіл бөлудің жеткіліксіздігі, ата-
анасының балаға мән бермеуінен, мейірімнің жеткіліксіздігі, отбасы жылуын
сезінбеуінен, түсіністіктің болмауынан туындайды. Мұндайда бала жанын
түсінетін ортаны басқа жақтан — даладан, жат адамдар мен құрбыларынан
іздейді. Сол себепті бала әр түрлі топтарға кіріп ондағы көсемдердің
айтқанын екі етпей орындауға, бағынуға мәжбүр болса, кейде ол өзі
көсем болып өзінен әлсіздерді бағындырады, күш көрсетеді, айтқанын
істетеді. Екіншісі — баланың өзі өмір сүрген ортаға бейімделуі, онда
күнелтуге үйренуі.
3. Әлеуметтік-педагогикалық фактор: мектептегі, отбасын-дағы, қоғамдағы
тәрбиенің қателіктері мен кемшілігі, баланың жеке және жас ерекшеліктерінің
ескерілмеуі, білім алуға кызықпауы және үлгерімінің нашарлығы, отбасында
сабаққа даярлануға мүмкіндігінің болмауы оқуға бейім- делмеуіне
(дезадаптация) себеп болады.
Оқуға бейімделмеуіне бірнеше пәнді меңгере алмауы, мұғалімдермен келісе
алмауы, отбасында білім алуға мүмкіндіктің болмауы, ата-ананың
немқұрайдылығы, сабақ ұйымдастыруда әр баланың жеке ерекшеліктерін ескермеу
секілді жағдайлар себеп болады. Оқудағы киыншылықтар балаларды тәртіп
бұзуға, сабақтан қалуға, сыныптастары және ұстаздарымен келісе алмауына
алып келеді. Сол себепті ол өзін түсінетін адамдарды іздеп мектептен қашып,
әр түрлі топтарға кіреді. Сол топ немен шұғылданса ол да соған бейімделіп
қылмысқа баруға мәжбүр болады.
Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Қоғамдағы адам құқықтарының бұзылуы мен
әділетсіздік, адамдар арасындағы материалдық-экономикалық айырмашгылық,
жалпы көпшілік халықтың кедейленуі, еңбекақының жеткіліксіздігі,
жұмыссыздық пен инфляция, әлеуметтік және экономикалық ахуалдың нашарлауы
да девиантты мінез-құлыктың туындауына алып келеді.
Құлықтық-әдеп факторлары. Қоғамдағы адамдардың жүріс-тұрыс
мәдениетінің төмендеуі мен көпшілік ортада өмір сүру ережелерінің
сақталмауы, құлықтық-әдеп құндылықтарының жоғалуы, ізгілік пен мейірім,
қайырымның төмендеуі, адамдардың байлық пен дүниеқорлыққа берілуі, ақшаны
бәрінен артық көру адамдар арасында қатыгездік, зорлық-зомбылық, алдау,
арбау, қулық-сұмдық т.б. туындатады. Адамдар арасында бір-біріне көмектесу,
бауырмалдық, ізгілік жойылып, адамгершілік болмай, қатыгездік ұшқарылық
орын алады. Еңбекпен тапқан қаражат пен қажеттілік арасындағы қайшылықтарды
жою үшін, жастар қылмысты жолмен ақша табу секілді істерге барады. Сөйтіп,
жастар арасында оңай жолмен ақша табу, масылдық, қарақшылық, ұрлық, тонау,
заңсыз саудаға араласу, адам өлтіру, зорлық секілді істер етек алады.
Жасөспірім кезеңінің ерекшелігі, олардың девиантқа ұшырау себептерінің
көптігі, ой-санасының жетілмеуі секілді факторларды ескере отырып,
әлеуметтік-педагогикалық жұмыстарды ұйымдастыру әлеуметтік-психолог,
заңгер, медицина қызметкері, әлеуметтік-педагогтың міндетіне жатады.
Осындай девиантты жүріс-тұрыс пен мінез-құлыққа душар болған балалармен
жүмыс түрі мен технологиясы — алдын алу және қатарға қосу немесе бейімдеу
болып бөлінеді.
1. Алдын алу немесе профилактика технологиясы — мемлекеттік, қоғамдық,
әлеуметтік-медициналык іс-шаралардың тоғысқан жиынтығы. Бұл жұмыс баланың
қалыптан шығу себептерін зерделеу, оның туындау себептерін танып-білу, оны
болдырмау, ескерту жоне ақыл-кеңес беру, сол себептерді жоюға арналған іс-
шаралар жүйесін жүзеге асырудан тұрады. Осыған орай мынадай әдістер жүйесін
пайдалануға болады: кең көлемді мәлімет беру, түсіндіру, әңгімелесу, БАҚ
құралдарын, кино, театр секілді құралдарды тиімді пайдалану; әлеуметтік
оқыту жүйесі арқылы балаларға жүріс-тұрыс ережелерін түсіндіру; заң
қызметкерлерімен кездесулер ұйымдастыру; жалпы білімін мәдениетін көтеру;
құқығы және міндеттері, парыз, қарыз туралы түсініктерін қалыптастыруға
жағдай жасау. Қазіргі кезде кең таралып келе жатқан тәрбие мен оқытудың
жаңа технологиясын пайдалану. Бұлардан басқа, әлеуметтік қолдау шараларын
ұйымдастыру. Мұнда девиантты мінез-құлық себептерін танып-білу арқылы оны
жоюға, тыйым салуға, тоқтатуға, қоғамдық іс-шараларды ұйымдастыруға жәрдем
беру жұмыстары жүргізіледі.
Сондай-ақ, медициналық көмек көрсету - баланың психикасын зерттеу, емдеуге
мұқтаж балаларды ауруханаларға, психиатриялық емханаларға, тәлім-тәрбие
орындарына жайғастыру, отбасына осындай баланы тәрбиелеу, бағу бойынша
кеңес беру.
Әлеуметтік-педагогикалық көмек ұйымдастыруда оның түзету және бейімдеу
ырық-эмоциясын тәрбиелеуге арналған әдіс-тәсілдерін қолдану:
— баланы қолымен істегенін мойнымен көтеруге тәрбиелеу;
— жүріс-тұрысын басқаруға үйрету;
— жаман істер мен қылықтарға барудан өзін тыя білуге және сақтануға
тәрбиелеу;
— өз білімін бағалап, қабілеттері мен бойындағы мүмкіндіктерін керекті
істерге жұмсауға тәрбиелеу;
— өмірін жоспарлап, құнды мақсаттар қоюға, оларды жүзеге асыруға
ұмтылуға баулу - әлеуметтік-педагогикалық алдын-алу шаралары болып
саналады.
2. Бейімдеу немесе қатарға қосу дегеніміз — әр түрлі себептермен калыптан
ауытқыған балаларды қоғамдық ортаға қайтарып және пайдалы еңбекке тартып,
оқып, білім алуға белсенді араластыру арқылы оның бұрынғы теріс әрекеттерін
бойынан аластау.
Бейімдеудің бірнеше түрі бар. Олар — медициналық, психологиялық,
әлеуметтік-экономикалық, кәсіпке тарту қандай мамандық беру жене тұрмыс-
тіршілікке белсенді араластыру арқылы қалыпты өмірге қайтару.
Медициналық жолмен бейімдеу — балалардың денсаулығын нығайту,
хирургиялық, артапедиялық тұрғыдан емдеу т.б. типтегі көмек беру.
Психологиялық жолмен бейімдеу — баланың сана-сезімінде терең орын алып
қалған "менің ешкімге қажетім жоқ" менің колымнан ешнәрсе келмейді" деген
ойдан арылтып, ақыл-кеңес беру, иландыру жолымен өзіне деген сенімін
арттыру.
Кәсіп не мамандық арқылы бейімдеу — баланың белгілі бір кәсіпке ие
болуына, мамандық алуына жағдай жасап, одан соң жұмысқа орналасуына
көмектесу.
Әлеуметтік бейімдеу — баланың қоғамдық ортамен тез араласып, қоғамда өз
орнын табуы, баскалармен белсенді қарым-қатынас орнатуымен қатар, олардың
өз құқықтарын қорғап лайықты өмір сүруіне шарт түзу. Баланы жаман іс-
әрекеттен сақтау талаптары:
— қараусыз, көшеде қаңғырып қалудан сақтау;
егер тұрмыстық жағдайы ауыр не күрделі болса оны жеңілдетуге көмектесу;
өзі қатарлы құрбыларымен тез тіл табысып, достық қарым-қатынас орнату;
* отбасымен бірге болу;
* бағып- қағу, бақылау жұмыстарын ұйымдастыру;
білім алуын, жұмыс істеуін, еңбек ақысын толық және уақытында алуын
қадағалау;
өмірде өз орнын табуға, тұрмыстық жағдайын жақсартуға көмектесу;
Қорыта келгенде, әлеуметтік-педагогикалық
бейімдеу үш кезеңнен тұрады: диагностикалау, бейімдеу бағдарламасын түзеу
және оны жүзеге асыру, бейімдеу жұмыстарынан кейінгі балаға қолдау көрсету.
Диагностикалау арқылы баланың қалыптан ауытқу себептері мен салдары, оның
сипаты мен дәрежесі, ырық-эмоциясы, мінез-құлқы, адамдық қасиет, қабілеті
мен мүмкіндіктері, денсаулығы және басқалар анықталады.
Бейімдеу бағдарламасы - баламен жеке жұмыс істеу, дұрыс жүріс-тұрысқа
үйрету, басқалармен қарым-қатынас орнатып, үйірсектікке бейімдеу жолдарын
қарастыру.
Бейімдеу жұмыстары тәмамдалған соң жүргізілетін жұмыстар: отбасымен
косылуы және құрбыларымен араласуға, қарым-катынас орнатуға, қоғамдық
ортада өзін жақсы сезуге патронаждық міндетін өтеп, егер бір келіспеушілік
туындап қалса оны қалыбына келтіруге көмектесу жұмыстары жүргізіледі.
3.2. Маскүнемдік - девиантты мінез-құлықтың басты себебі
Қазіргі кездегі аса күрделі әлеуметтік-педагогикалық мәселелердің бірі -
балалар арасындағы маскүнемдік. Масайту ішімдігін алғаш рет осыдан 8 мың
жыл бұрын араб химигі, дәрігер Альбуказис Коза әр түрлі шөптерді этиль
спиртінде ашыту арқылы жасаған. Оны алғашында дәрігерлік мақсатта
пайдаланса, бертін келе әуестену ішімдігіне айналған. Бұдан басқа VI
ғасырда Бенедикт монахтары арақ жасап, оны алдымен монастырларға таратқан,
одан кейін оны ақсүйектер, соңынан қарапайым халық та іше бастаған деген
деректер бар.
Киев мемлекеті пайда болған кезеңнен бастап масайту ішімдіктерін князьдар,
боярлар, дін кызметкерлері және қарапайым адамдар да пайдалана бастаған.
Бұл туралы Иван Калитаның ескертуіне, Иван Грозныйдың тыйым салуына, Борис
Годуновтың қаулыларына, Екатерина ІІ-нің масайтушы ішімдіктер сатумен
шұғылданған кабактарды жермен жексен етіп жіберуінен байқауға болады.
Осындай тыйым салуларға қарамастан оны пайдалануға құмар адамдар саны көп
болды.
Оның басты себебі, масайту ішімдігін ішкен адам басындағы күрделі мәселені
уақытша болса да ұмытса, тағы бір жақтан, оны сату мемлекетке үлкен кіріс
әкелген. Себебі оны сатып алушылар күннен-күнге көбейе берді.
Кейбір дін масайту ішімдігін ішуге жол берсе,
ислам дінінде бұған қатаң тыйым салынады.
Масайтушы ішімдіктерді көптеп пайдаланудан, оны
жастардың да ішуінен адамдардың психикасына, өміріне көптеген зиян келе
бастаған. Сол себепті кейбір елдерде оған тыйым салынды. Бірақ бұл шаралар
масайту ішімдіктерін өндіруді тоқтата алмады. Керісінше оны пайдаланатын
адамдар саны жыл сайын өспесе, кеміген жоқ. Тіпті олардың қатары
әйелдермен, жастар және балалармен толықты.
Мысалы, әлемде ішімдік ішу 1950жылға қарағанда
1980 жылы 10,4 есеге артқан. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау қоғамының
анықтамасында бір адам жылына 8 литр масайту ішімдігін ішетін болса, ол өз
кезегінде адамның тегіне (генофонд), балалардың психикасының дамуына
кесірін тигізеді делінген.
Маскүнемдік сипатына қарай оған әр ғылым тұрғысынан түрліше анықтамалар
берілген:
— медицинада — маскүнемдікке әдеттенген — ауру, маскүнемдікке берілген
деп аталады.
әлеуметтануда маскүнемдікке берілген адамды девиантты жүріс-тұрысқа
бейімді, түлғалық сапалары жоғалған адам қатарынан шығу деп белгілейді.
психологияда — маскүнем адам — әр түрлі психикалық ауруларға жылдам
беріледі деп саналады.
Масайту ішімдіктерін күн сайын, үнемі жөне көптеп ішу нәтижесінде ол
маскүнемге айналады. Осындай әдеттерге берілген балалар қоғамға және өзіне
қарсы теріс әрекеттерге барып, қылмысқа араласуына да әкеп соқтырады.
Алайда масайту ішімдігін ішу 18 жасқа дейінгі балалар арасында кездеседі.
Статистикалық зерттеулерге сүйенсек, масайту ішімдіктерін ер балалардың 9
жастан, ал қыздардың 12 жастан бастайтыны белгілі болған. Олар бір айда 1
-2 рет ішсе, кейбіреулері күн сайын ішетіні анықталған. Осы мәселелені
зерттеуші педагогтар мен психологтар, медицина кызметкерлері балалар
арасындағы маскүнемдіктің мынадай ерекшеліктерін анықтаған:
— масайту ішімдіктеріне жылдам бейімделу. Маскүнемдікке ересек адамдар
5-10 жыл ішінде бейімделсе, балалар оларға қарағанда 3-4 есе тез
бейімделеді. Өйткені баланың құрамында белоктан гөрі су көбірек
болғандықтан ішімдік суда тез таралады. Медицина қызметкерлерінің
зерттеулеріне масайту ішімдігінің 7 % баланың денесінен шығып кетсе де 93 %
сақталып қалып, улы заттарға айналады. Сол қалған улы зат денені
маскүнемдікке жылдам бейімдейді;
маскүнемдік нөтижесінде пайда болған аурудың түбі жамандьіққа алып келетіні
айдан анық. Баланың жас шағында бүкіл ағзасы уланып, одан шығу жолы
қиындап, әрдайым талап етіп тұратын әдетке айналады;
баланың масайту ішімдігін көптеп пайдалануы. Балалардың масайту ішмдігін
ішуіне қоғам қарсы болғандыктан, олар жасырын түрде ішеді. Бала оны
ешқаңдай себепсіз іше береді. Оны масайту ішімдігін ішкеннен кейінгі ахуал
кызыктырады, мысалы көңіл күйінің көтерілуі, батылдануы, ойланбастан бір
істі жасауы.
— оларды емдеудің тәсілі өте әлсіз.
Кәмелетке толмаған балалардың масайту ішімдігіне берілуі мінезі мен жүріс-
тұрысының нашарлап бұзылуына алып келеді. Оларда өзін бақылау сезімі
жоғалып, қылмысты істерге жылдам берілуін бірнеше себептермен нақтылауға
болады:
жеткіншек жастағы балалар жасаған қылмыстың көпшілігі мас күйінде істелген
болып келеді, мысалы, ұрлык, біреуді ұрып-соғу, жәбірлеу, тонау, қарақшылық
т.б.;
масайту ішімдігін сатып алу үшін, нан табу үшін істелген қылмыстар;
кәмелетке жстпеген баланың қылмысқа тартылмауы, жазаланбауы;
— мас адамның қылмысты істерге ойланбастан тез баруы;
маскүнем жеткіншек өзі секілділерге қосылуға бейім келеді;
қылмыскерлер арасындағы беделді топтарға қосылып, солармен бірге
қорықпастан қылмысқа баруына шарт түзеді.
Балалардың маскунемдікке ұшырау себептері. Балалардың маскүнемдікке
берілуі бұрыннан бар болғанымен ол кезде жас шамасымен ерекшеленген. Одақ
кезінде бұл жағдай көрініс тапқанымсн сирек болатын. Ал қазіргі кезде
балалардың масайту ішімдіктерін ішуі жиі кездесетін болды. Әлеуметтік
психологтар мен психиатрлар, педагогтар және медицина қызмсткерлері, басқа
да ғалымдар балалар арасындағы осы мәселенің себептерін және оның салдарын
зерттеген. Олар баланың маскүнемдікке берілуін жас ерекшеліктеріне қарай
қарастыра келіп оның себептерін анықтаған. Оны мынадан көруге болады (8-
кесте).
8-кесте. Маскүнемдікке берілу себептері мен салдары
Жас Себептері Салдары
кезсңдері
Сәбилік — — әке-шешесінің Эпилепсия
0-3 жасқа мас кезінде бойғажәне
дейін бітксн; ақыл-ойына
— бойында баласы зиян келуі;
бар әйелдердің 3 Кемтар болып
айға дейін дүниеге
масайту ішімдігінкелуі;
ішуі; — Психикалық
омырауында жас дамуының
баласы бар кешеуілдеуі;
әйелдердің
ішімдік ішуі;
Мектепке —ата-анасының Ағзаның
дейінгі жәнепедагогикалық ішімдікке
бастауыш сауатсыздығы; улануы;
мек-теп — отбасындағы ішімдікке
жасындағы масайту ішімдігінқұмарлануы;
балалар - ішу әдеті;
3-9 жасқа
дейін
Жеткіншек - отбасының масайту
және ынтымағының ішімдігіне
жасөспірім жоқтығы; құмарлану,
кезеңі — — өзіне-өзінің күнделікті
9-18 жасқа сенімі әлсіз; әдетіне
дейін; — жарнамалардың айналдыру;
ықпалы; стереотиптің
— бос уакытының қалыптасуы:
көптігі және бос уақыт
ішімдік туралы өткізу түрі;
сауатының іс-әрекетінің
жоқтығы; артын
— ересек ойламау;
адамдарға допинг
еліктеуі; баланыңретінде
психологиялық колдану;
ерекшеліктері; ішімдікке
— қиындықтан шығуберілу.
жолы деп санау.
Кестеде келтіргендей балалардың масайту ішімдігіне әдеттенуі негізгі үш
кезеңде өте күшті және бейімделуі жылдам дамиды: сәбилік кезең, мектепке
дейін және бастауыш мектеп жасында, жеткіншек және жасөспірім немесе жоғары
сынып оқушылары арасында. Енді осы жас кезеңдерінің психо-педагогикалық
сипаттарына тоқталамыз. Өйткені, неғұрлым баланың жасы кіші болса, масайту
ішімдігіне соғұрлым жылдам бейімделетіні белгілі.
Бірінші кезең - бөбек кезінен сәбилік жас кезеңіне немесе 3 жасқа дейін.
Өйткені масайту ішімдігін ішкен кезде анасының бойына біткен баланың
құрсақтағы шарана кезінде, мысалы 3 айлық болғанша әсер етеді, азықтануы
ананың организміне түскен тамақ түрлері мен сапасына байланысты. Бала
анасының омырауын еміп жүрген кезде арақ ішуі де оның азықтануы арқылы
масайту ішімдігіне құмарлықтың алғашқы белгілері мен нышандарының пайда
болуына әсері мол. Бұл оның психикасы мен физиологиясына зияңды. Әке-
шешесінің маскүнемдігі олардың үрім-бұтағына, тегіне дейін әсер ететіні
ерте заманнан-ақ белгілі болған, мысалы, грек халқының мифологиясында
Гераның ішімдіктен мас болып қалған Зевстен туа біткен ақсак Гефесті туғаны
туралы айтылады.
Әлемге әйгілі медик Гиппократ баланың жүйке жүйесінің ауруға шалдығуынан
пайда болатын эпилепсия, ақыл-есі ауысу, қазақта "кемтар" деп аталатын әр
түрлі емделмейтін психикалық ауытқулары бар балалардың тууына масайту
ішімдігінің ықпалы болатынын айтқан. Бұл қазіргі кезде әр түрлі ғылыми
зерттеулер арқылы да дәлелденуде.
Қазіргі кезде балалар үйінде, паналау (приют) орындарында тәрбиеленіп
жатқан тастанды балалардың арасында миына зақым келгендер көптеп кездеседі.
Олардың кейбірі өмір бойы емделмейтін "кемтар" күйде өмір сүрмек.
Екінші кезең - мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалар.
Бұл кезеңдегі балалардың масайту ішімдігіне әуестігі алдымен ата-анасының
педагогикалық сауатсыздығынан және спирт ішімдігін отбасында пайдалану
әдетке айналуынан болады. Мысалы, кейбір ата-аналар мейрам не басқа да бір
себептермен үстел басына жиналғанда "кішкене ішсе ештеңе етпейді" деп
балаларына шампан, не шарап ішуге рұқсат береді, не соны ішкізуді "кызық
көреді", ал кейбір отбасында балаларға жеке үстел жасап онда олар ыстакан
соғыстырып шампан, су не басқа ішімдіктерді ересектер секілді ішуді
үйренеді. Бұл бара-бара әдетке айналып, күндердің күнінде су орнына спирт,
шарап т.б. ішетіні отбасы педагогикасына байланысты әдебиеттерде айтылады.
Балалардың масайту ішімдігіне берілуі - оны қоршаған ортадағы адамдардың,
мысалы, бір туған аға, апалары және басқа да туысқандары, бірге жүрген
ішімдікке әуес құрбы-құрдастарына да байланысты.
Бұлардан басқа күнделікті тұрмыстағы әр түрлі мейрамдар, туған күн,
мерейтой мен айт, той мерекелерде, салтанаттарда масайту ішімдігін ішу
әдетке айналып отырғаны қазіргі кезде баланың жаман өнеге алып, ішімдікке
ұмтылуына себеп болуда.
АҚШ ғалымы Р.Вилкинсонның зерттеулеріне қарағанда спирт ішімдіктерін
жарнамалау балалардың оған деген құмарлығын арттыратын көрінеді. Қоғамдық
өмірге мықтап орныққан масайту ішімдігін ішу әдетін жою мүмкін емес.
Сондықтан отбасында мәдениетті жүріс-тұрыс, сый-құрмет, жақсы әдеттермен
бірге масайту ішімдігін пайдалану мәдениеті де қалыптасқан болса,
балалардың оған деген көзқарасы да талапқа сай орнығады. Ішімдік ішу — туа
бітетін әдет емес. Ол жүре келе, үйрене келе пайда болады. Қазақ халқында
ертеде мұндай ішімдік болмаған, оның орнына қымыз, шұбат, айран, іркіт
басқа да әртүрлі сусындар болған. Арақ-шарап, басқа да ішімдіктер қазақ
арасына орыстандыру саясатымен қоса келген деуге де болады. Қазіргі таңда
ішімдік заманауи азық-ауқаттың ажырамас құрамдас бөлігі болып отыр.
Сондықтан отбасы тәрбиесінде жас кезінен бастап оған болған көзқарасты,
зиянын балаларға түсіндіріп, жақсы үлгі-өнеге көрсетумен қатар одан аулақ
болуға баулыған жөн. Жалпы, оны отбасында, не басқа уақытта ішпеген абзал.
Үшінші кезең — жеткіншек және жасөспірім шағы.
Осы екеуінің ішінде әлі сан асы толыспаған, жетілу үстіндегі жеткіншек
балалардың ішімдікке берілуі аса қауіпті. Ал жасөспірім кезең кешегі
баланың есею алдындағы бозбала, бойжеткен болып дүниеге көзқарасы
қалыптасып, мінез-құлқы мен жүріс-тұрысына өзі жауап бере алатын кез. Әйтсе
де, осы кезеңнің де масайту ішімдігі алдында әлсіздігі бар. Оған ойын-
сауык, көңіл көтеру орындарының барлығында масайту ішімдігінің шектен тыс
көп сатылуы да әсер етеді. Осы кездегі ішімдікке берілудің мынадай жеті
себебін зерттеуші ғалымдар анықтаған: отбасындағы тынышсыздық пен оның
мүшелері арасындағы қарым-қатынастың нашарлығы, бос уақытының көптігі,
масайту ішімдігін көптеп жарнамалау, тамақтану мәдениеті мен жалпы
тұрмыстық мәдениетінің төмендігі, сауатсыздык, масайту ішімдігінің зиянды
тұстарын білмеу, басына түскен қиын жағдайдан шығу жолы деп санау, тұлғаның
жеке ерекшелігі, өмірден өз орнын таба алмай, күйзелу.
Жасөспірім және жеткіншек жастағы балалар өмір сүрген отбасында құлықтык-
эмоциялық қарым-қатынасының нашарлығы, бауырмалдық пен жанашырлықтың
жоқтығы.
отбасының психологиялық тынысының нашарлығы, баланы еркіне жіберіп оны
бақыламау, сауатсызық пен ішімдік туралы білімінің жоқтығы т.б. ішімдікке
берілуге себеп бола алады. Оларды төмендегіше топтастыруға болады:
Отбасы мүшелерінің өзара келіспеушілігі, олардың арасындағы карама-
қайшылықтардың күщейіп, ерегес пен егеске, өшпенділікке айналуы, ұрыс-керіс
пен жанжалдың, талас-тартыстың болып тұруы, ата-ана мен бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗЛ. Девиантты мінез-құлық туралы түсінік және оның туындау себептері
Қазіргі уақытта әлемдегі барлық проблемалар түптеп келгенде экономикалық
қал-жағдайға келіп тіреледі. Бұл ретте, экономикалық жақтан гүлденіп,
дамыған, дамып келе жатқан және даму жолына түскен, не болмаса артта қалған
мемлекеттердің қай-қайсысында болмасын ерекше мән беруді талап ететін жеке
адамдар мен топтар кездеседі. Олардың қатарына психикасына зақым келген,
дене мүмкіндігі шектеулі, мүгедек адамдармен қоса, мемлекет тарапынан
әлеуметтік қолдауды қажет ететін адамдар да бар. Оларға деген көзқарас пен
қарым-қатынас әр дөуірде, әр елде әр түрлі болған. Айталық, ертедегі Спарта
қоғамында әлсіз не ауру туған балаларды "өзіне де, басқаларға да зияннан
басқа пайдасы жоқ" — деп дереу көзін жойып жіберген.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде және АҚШ-та ерекше көмекке мұқтаж адамдарды
бір ұйымға біріктіріп, "проблемалы адамдар" не болмаса "мүмкіндіктері
шектеулі адамдар" деген мәртебемен барлығына бірдей өмір сүру шарттарын
түзіп, кемістіктері мен ауытқуларына қарай әр түрлі іс-шаралар
қарастырылады. Көп жағдайда бұл көмек жеке тұлғаға бағытталады. Онда барлық
қамқорлықты мемлекет өз қолына алып, қызметкерлерге еңбекақы төлеп, еңбек
өтілін де есепке алып отырады.
ЮНЕСКО-ның есептеуіне сүйенсек, әлеуметтік көмекке мұқтаж адамдардың саны
жылдан-жылға көбеймесе, кемімейді екен. Белгілі бір ахуалдардың, не болмаса
туа біткен ауытқулар мен аурулар салдарынан әлеуметтік мәселелер кез келген
қоғамда болып тұрады және оған қатысты жоспарлы түрде әлеуметтік көмек пен
құқығын қорғау, бас амандығына пана болу секілді жұмыстар атқарылып
отырады. Осылайша қоғамда әдеттегі “қалыпты” дамыған адамдармен қатар, одан
ауытқыған адамдардың болуы заңдылық ретінде қарастырылады. Әр түрлі теріс
әрекеттерге душар болған, мысалы, қылмысқа барған, ұрлық, қарақшылық,
зорлық, маскүнемдік, нашақорлыққа салынған. Сонымен қатар, туа біткен
мүгедектер, ауруға ұшырағандар, еңбекке жарамсыз адамдарды "қалыптан"
(нормадан) тыс, теріс (негативті) ауытқыған адамдар қатарына жатқызсақ,
дарынды, іскер, ғылым және техникада зор игіліктер мен табысқа жеткендер,
әдеби шығармашылықта, өнерде басқалардан озық туындылар жаратқан адамдарды
"қалыптан" тыс, оң (позитивті) сипатта ауытқыған адамдар деуге болады.
Бұлардың өр қайсысы мемлекет тарапынан әлеуметтік қамқорлық пен қолдауға
ие. Алғашқылардың арасында қоғамға пайдасынан зияны көп тиетіндері ерекше
әлеуметтік қадағалау мен тәрбиені талап етеді. Сондықтан бұл жерде сол
қалыптан тыс теріс ауытқудағы адамдармен жұмыс істеу қарастырылады.
Осылардың ішінде аса қауіпті қылмыскерлер,
өз басына не басқаларға қауіпті істерге баратындар, қоғамдық тәртіпті
бұзушылар, заңсыз әркеттерге баратын алаяқтар мен ұрылар басқа да заң
бұзушылар "қалыптан" ауытқушылар қатарына қосылады. Әлеуметтану ғылымында
бұндай әрекеттерді "девиация" (ауытқу-отклонение) деп атайды. Ол өз
кезегінде істелген іс-әрекеттің сипатына және іс қоғамға тигізген зиянына
байланысты бірнеше топқа жіктеледі: девиантты, делинквинтті және криминалды
жүріс-тұрыс.
Девиантты жүріс-тұрыс - бұған қалыптан ауытқудың бір түрі ретінде
әлеуметтік жүріс-тұрыс ережелерін бұзған балалар мен ересек адамдар, жастар
мен жасөспірімдер және жеткіншектер тарапынан істелген тәртіпсіздіктерді
жатқызады. Олар: біреуге жамандық істеу, кастық қылу, ерегесіп егесу,
тәртіпке шақырғандарға қарсылық көрсету, тілазарлық, жұмыстан бас тарту,
оқуға бармай өз бетімен кету, ешкімге айтпай үйден кетіп қалу, маскүнемдік,
мінезінің бұзылуы, көпшілік орындарда өзін ұстауға бейімделмеген, ұрыс-
керіске, төбелеске бару секілді халықтың мазасын кетіретін және тыныштыққа
нұқсан келтіретін істер жатады.
Делинквинтті жүріс-тұрыстың девиантты қылықтардан айырмашылығы - тәртіп
бұзушылық әдетке айналып, үнемі қайталанып, тұрақты мінез-құлық
стереотипіне айналуы және соған қарамастан қылмысқа тартуға не жазалауға
істеген күнәсін дәлелдеуге факты жетпеуі, не болмаса жасының жетпеген
жеткіншек балалар кіреді. Делиңквинтті жүріс-тұрыс түрлерін төмендегідей
топтастыруға болады:
белгілі бір тұлғаны кемсіту мақсатында істелген қас-күнемдік пен зорлық,
қорлау, ұрып-coғу, кемсіту, өртеу, сындырып, бүлдіру;
жеке басының мүддесі үшін ұсақ-түйек қылмыстар жасау, мысалы, ұрлық істеу,
біреудің машинасын не басқадай мүлкін тартып алу, не алып қашып кету,
үйлерді тонау, қарақшылықпен айналысу, қорқыту арқылы бағалы бұйымдарын
тартып алу арқылы пайда табу;
- наша секілді зиянды заттарды тарату және сату;
Криминалды (қылмысты) жүріс-тұрысқа құқық бұзғандар
жатқызылады. Қылмыстары девиантты не болмаса делинквинтті сипатта
жіктелетін балаларды жас ерекшелігіне қарай заң бойынша жазалау
қарастырылған. Бұл жасы жетпеген балалардың жасы толған кезде қылмыстық
кодекстің баптарына сай жауапқа тартып, қылмыстық іс қозғау дегенді
білдіреді.
Қалыптан тыс, теріс девианттар көбінесе әлеуметтік ауруға душар
болғандар қатарына жатқызылады, мысалы, маскүнемдік, нашақорлық, заң
бұзушылық, қылмыс, қастық, суицид (өзін-өзі өлтіруге бейімділік) секілді
теріс әрекеттер тұлғаның жақсы қасиеттеріне тосқауыл болып, қоғамдық
тәртіпке қайшы келеді. Сол себепті заң тұрғысынан жазалауға лайық деп
есептелінеді. Қоғамдық тәртіптің қалыбынан шығу, ауытқуына қарай
төмендегідей сипаттамалар беруге болады:
қылмыс түрлері мен сипатына қарай; (мысалы, жазалау және әкімшілік,
құлықтық;)
деңгейі және көлеміне, немесе масштабына қарай -жеке, ұйымдасқан топтық,
көпшілік болып бөлінеді;
құрылымына қарай - әлеуметтік топ, балалар, жеткіншектер, қыздар,
қылмыстық топтар;
қоршаған ортаға байланысты - отбасындағы келісе алмаушылықтан, зорлық пен
жәбірлеу, ұрып-соғу, не болмаса өз басына ғана байланысты, мысалы,
маскүнемдік, суицид, психикалық ауытқу, ұрлық т.б.
Әр түрлі қылмыстың, не қалыптан ауытқудың өзінен-өзі туындамайтыны,
олардың барлығынын шығу себептерінің бар екендігі және олардың сипатына
қарай сыртқы және ішкі себептерге байланысты болатыны белгілі.
Девиация типтері және басты тұжырымы. Әлеуметтік педагогиканы
зерттеушілер, заңгерлер мен әлеуметтік медицина қызметкерлері, психолог-
практиктер мен осы мәселені зерттеуші ғалымдар девиацияны мынадай төрт
топқа бөліп қарастырады: дене кемістігі барлар, психикалық ауытқуы
байқалғандар, педагогикалық түзетуте жататындар және әлеуметтік қамтамасыз
етуді талап ететіндер.
Дене кемшілігі барлар қатарына: туа біткен дене
кемшілігі бар, техногенді не болмаса тұрмыстық жағдайлардан
мүгедектер қатарына қосылғандар, тұқым қуалайтын не жұкпалы ауруларға
ұшырағандар, табиғи апаттар мен құбылыстардың салдарынан денесі не
психикасы зақымдалатындар кіреді.
Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы 1980
жылы қабылдаған тұжырымдаманың британдық варианты бойынша дене кемсітігіне
қарай топтастырудың үш түрі бар:
Туа біткен және созылмалы ауруға ұшыраған адамдар - физиологиялық,
анатомиялық және психикалық қызметі бұзылып еңбекке жарамсыз болып
қалғандар.
Қабілеті шектеулі адамдар — өз алдына іс-әрекетке бара алмайтындар мен
кемтарлық нәтижесінде іс-қимылы шектеулі, адамдар (мысалы, бір қолы жоқ,
аяғы ақсақ, құлағы нашар еститіндер т.б.)
Мүгедектер — өз алдына күн көре алмайтын, басқа бір адамдардың көмегіне
күнделікті мұқтаждар.
Бұлардан басқа ақыл-есі, түсіну, сезінулері дамымай қалған, не болмаса
іштен осындай кемтарлықпен туғандар психикалық ауытқулары бар адамдар
қатарына жатады. Оларды ақыл-ой еңбегіне жарамсыз болғандықтан олигофрендер
(грек сөзінен аударғанда олигос — кішкене, френ — ақыл) немесе ақылы кем
адамдар деп топтастырады. Оларға жүйке жүйесіне әр түрлі себептерден зақым
келгендер, не болмаса сондай ауытқулармен дүниеге келгендер, жұқпалы
аурулардың салдарынан ақыл-есі нашарлағандар, түйсіну, сезіну, қабыл алу,
көңіл қою үрдістері шектеліп, ырық-эмоциялық орталығы зиянға ұшырағандар,
мысалы, ақылы ауысқандар, аутистер, суициддер, жындану ауруына ұшырағандар
жатады.
Әлеуметтік көмек мөлшері мен түрлерін анықтау мақсатында, аурулардың
сипаты, күрделілігі, қажетсіну дәрежесі, мүмкіндіктері мен шектеулерін
анықтап, топтастыру мақсатында диагностикалау жұмыстары ұйымдастырылады. Ол
үшін мекемелер арасында арнайы комиссия құрылып, оның құрамына психолог,
медицина кызметкері, әлеуметтік педагог кірген медико-психика-педагогикалық
комиссия құрылады. Мұнда 10 мың балаға бір комиссия есебінен жұмыс
жүргізіледі. Комиссияның басты қызметі балаларды тексеруден өткізіп, даму
деңгейін, мүгедектік сипатын, еңбекке жарамдылығын, қажеттіліктерінің
сипатын және түрлерін т.б. анықтайды. Осы жұмыстан кейін ғана баланың ата-
анасы, туысқандарымен кеңесе отырып оны әр түрлі мекемелерге орналастыру,
әлеуметтік көмек түрі, медициналық, педагогикалық, психологиялық жәрдем
беру жолдары қарастырылады.
Осындай балалардың ішінде педагогикалық көмекке мұқтаждар да кездеседі.
Олардың қатарына материалдық,
жетіспеушіліктен мектепке бармай қалған, оқуға мүмкіндігі болмағандар,
білім алу мүмкіндігі жоқ балалар жатады.
Мемлекеттік стандарт бойынша әрбір бала бастауыш мектепке барып білім
алуы, оны 9-сыныпқа дейін жалғастыруы, не болмаса мүмкіндігіне карай 11-12
сыныпқа дейін оқуы тиіс. Егер бала 9-сыныптан кейін орта мектепке барғысы
келмесе, онда ол колледж не кәсіптік мектепте оқуы, одан соң жұмыс істеуі
керек. Балалар мектепте не басқа да оқу орындарында оқымай қалса, оның
себептерін де комиссия зерделеп, оқуын қалай жалғастыруға болатынын
қарастырады.
Балалардың оқымай қалу себептері өте көп:
сабаққа өздігінен бармай қою, кешігу, үлгере алмауы, оқуға қызықпауы,
үйден, мектептен қашу, жетімдік, киім-кешек жеткіліксіздігі, ата-анасының
теріс әрекеттері секілді көптеген жағдайларды атауға болады. Осындай
кемшіліктерді жойып, баланың мектепке баруына көмектесу, әлеуметтік ахуалын
жақсартуға жәрдем беру мәселелері жоғарыда көрсетілген комиссияның
әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеті арқылы шешіледі.
Әлеуметтік проблемалардың туындауына өмір
сүру жағдайының болмауы, қоршаған ортаға теріс әсері, жүріс-тұрыс
ережелерін бұзылуынан қоғамда және табиғатта болып тұратын теріс көріністер
мен құбылыстардың әсерін тигізетіні белгілі. Оларды дене кемістігі немесе
мүгедек, психикасына зиян келгендер немесе психикалық ауытқулары барлар,
педагогикалық және әлеуметтік ауытқулар деп мына кестедегідей топтастыруға
болады (7-кесте):
7-кесте. Қалыптан ауытқудың типтерін
Дене Психикалық ПедагогикаӘлеуметтік
лық.
кемістігіауытқулар ауытқулар ауытқулар
СозылмалыЫрық-эмоциясОқуға Жетімдік,
не ы
туа нашар, акыл-қызықпау. маскүнемді
біткен к.
аурулар, есінен білім нашақорлық
көруі алмай
нашар, ауытқыған. қалуы, қараусыз
естуі қалу.
нашар, жүйке кәсіпке иеқылмыскерл
аяғы жүйесіне ік,
кемтар незақым болмауы, үйден
келген, не қашу.
мүгедектесанасының қызықпауы,тәртіп
р. бұзу, заң
қОЛЫ дамымауы, тәрбиедетіжәне
құқык,
бұзу
істемейтісезімінің кемшіліктет.б.
ндер р
т.б. бұзылуы т.б.т.б.
Бұлардан басқа экологиялық ахуалдар мен табиғи апаттарға душар
болғандар, соғыс және мемлекеттер мен ұлттар, халықтар арасындағы қарама-
қайшылыктан туындаған әр түрлі кақтығыстар мен лаңкестік пен каскүнемдіктен
жапа шеккен, ерекше тұрмыстық жағдайларға ұшыраған, колониялар мен
түрмелердегі адамдар т.б. әлеуметтік күйзеліске ұшырағандардың қатарына
қосылады. Өйткені, осы санаттағы адамдардың барлығы әлеуметтік көмек пен
қолдауға мұқтаж. Сондықтан әлеуметтік педагогтың жұмыс ауқымы күйзеліске
ұшыраған адамдарға көмектесу ғана емес, оларды әр түрлі қиыншылықтан
сақтануға үйрету, алдын алу шараларына жаттықтыру, осындай ахуалдарды
түзетуге, қалыбына келтіруге ат салысу, қолдау көрсету болып табылады. Бұл
аса маңызды және күрделі жұмыс, өйткені көрсетілген ахуалдардың салдарынан
қалыпты ахуалдан ауыткыған адамдарды қайта қатарға косу, калыпты өмір
сүруге бейімдеу — әлеуметтік педагогтан жігер, қайрат пен күш, қуатты ең
бастысы терең білімді және оны іс жүзінде қолдана алатын біліктілікті талап
етеді.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі ТМД елдерінде әлеуметтік педагогика енді
ғана қолға алынып, зерттеліп келеді. Алайда бұрынғы кезеңдерде жинақталған
әлеуметтік-педагогикалык тәжірибелерге негіздей отырып девиацияның
туындауына ықпал ететін көптеген факторларды мынадай үш топқа жинактауға
болады. Олар: биогенді, әлеуметтік, және психогенді.
Жеке адамның тұлға ретіндегі дамуындағы әр түрлі шектеулер, олардың
үлкен, кіші болуына қарамастан бүкіл өміріне, қалыптасуына, әлеуметтік
ортадағы алатын орнына, күн көріс ахуаддарына ықпал етеді. Бұл мәселелерді
медицина, әлеуметтік педагогика, әлеумсттік психология, әлеуметтану және
демография ілімдері зерттейді және оларды реттеу жолдарын қарастырады.
Айталық, ХІХ-ХХ гг. аралығында бұл проблемаларды алдымен медицина ғылымы
зерттеп, әлеуметтік қалыпты ахуалдан ауыткудың басты себебі "денсаулықтың
бұзылуы не болмаса ауру болып туғандығы" деп есептеген. Осындай ауру не
қалыптан тыс ауытқулармен туған, не белгілі бір жағдайлардың салдарынан
күйзеліске ұшыраған адамдарды емдеу, өзіне қызмет етуге уйрету, жеңіл-желпі
жұмыстарға тартумен қатар, арзан жұмыс күші ретінде пайдалану жолдарын да
іздестірген.
Өткен дөуірде-ақ ауру, не болмаса кемтар, мүгедек адамдарды, өздерін
қамтамасыз ете алмайтын және ешнәрсеге жарамсыз болғандыктан мемлекеттің
қарауына және дені сау адамдардың көмегіне мұқтаж деп санаған.
Әлеуметтанушы ғалымдар қазіргі кезде мұны әлеуметтік мәселелерді
медициналық жолмен шешу моделі ретінде танып-білуде.
Өткен XX ғасырдың 60 жылдарынан бастап күйзеліске ұшыраған адамдарға
көрсететін көмектің медициналық моделінің орнына әлеуметтік моделін
қарастыра бастаған. Сондай шаралардың бірі — қабілеттері шектеулі адамдарды
топтастырып, өз құқықтарын қорғайтын ұйым құру жұмыстары болды. Сол сәттен
бастап әр түрлі себептермен күйзеліске ұшыраған адамдарға деген көзқарас
өзгеріп, олармен қарым-қатынастың сипаты да жаңа деңгейге көтерілді.
Мысалы, олардың тұрмыстық жағдайын жақсартуға деген ұмтылыстарына қойылатын
тосқауылдар біртіндеп алынып, олардың қоғамның мүшесі ретінде өз тағдырын
шешуге арналған әрекеттері қолдау тауып, мүмкіндігінше көмектесу жолға
қойыла бастады.
Қазіргі кезде бұл мәселе шешілетін сипатқа ие болды, мысалы, мұндай
адамдарға қандай жедел көмек және қолдау қажет екендігін әлеуметтік
педагогтар арнайы құрылған комиссиямен бірлікте шешіп, оның жүзеге асуына
ат салысады. Атап айтсақ, олар: отбасына, белгілі бір қауымдастық адамдар
тобы не ұлт, бүкіл бір халыққа материалдық, құлықтық психологиялық көмек
беру, патронаждық. Мұндай көмек беру мұқтаждық сипаты, оның шығу себептері
т.б. байланысты бір рет немесе бірнеше рет, кейде мерзімді, кейде аракідік
болып бірнеше санаттарға бөлінеді. Кейбір жағдайларда өз басына түскен
ауыртпалықты отбасы өзі-ақ шешу мүмкіндігіне ие болса, кейбір жағдайларда
мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер арқылы, құқық қорғау, медицинасының
араласуымен шешілсе, кей жағдайларда кәсіби мамандардың ақыл-кеңесі,
қолдауы ғана жеткілікті болады.
Жоғарыда келтірілген девиацияға душар болу себептері және оны реттеу,
қалыбына келтіру шарттары, т.б. ахуалдар зерделеніп, қалыптан ауытқу
теориясы мен тұжырымдамасы зерттеліп, ғылыми тұрғыда анықтау мүмкіндігі
туды. Осының негізінде ауытқулардың биологиялық, психологиялық және
әлеуметтік теориясы жасалды.
Девиацияның биологиялық теориясын
қуаттайтындар жеке бастың (индивид) қалыптан тыс ауытқуының басты себептері
— оның туа біткен жеке құрылымына, биологиялық ерекшеліктеріне байланысты
деседі. Мысалы, XIX ғасырда өмір сүрген италиялық дәрігер Ч.Ломброзо
қылмыстық істерге баратын адамдардың дене құрылысы ерекше болады, айталык,
"қылмысқа бейімді адамнын иегі мен жақ сүйегі шығыңқы,сақалы сұйық,
денесінің ауырғанын сезбейді" деген пікірде болған.
Белгілі америкалық психолог және дәрігер У.Х.Шелдон девиацияға бейімді
адамның денесі "салмағы ауыр", "бұлшық еттері нығыз" және мүсіні
"атлетикалық сипатта" болады деген.
Девиацияның исихологиялық және психикалық тұжырымдамасын түзеушілер оны
адамның жеке қасиеттерімен байланыстырып, қалыптан ауытқуды тек қана
адамның дене құрылысына байланысты деп қарастыруға болмайтынын дәлелдеуге
ұмтылған.
Өткен ғасырдың 50 жылдарында Шуэсслер мен Крессли қылмыскерлердің
психикалық ерекшеліктерін анықтауға ұмтылғанмен, оны нақты, айқын көрсете
алмаған.
Әлеуметтану теориясын жасаушылар девиациялық мінез-құлықтың пайда болуын
адамның өміріндегі атқаратын міндеттеріне, қоғамдағы орны мен рөліне
байланысты деп ойлаған. Олар мұны дәлелдеу барысында егер адам әлеуметтік
ортада тиісті орынын ала алмай қалса, онда ол әлеуметке қарсы әрекеттерге,
қоғамдык тәртіпке қайшы келетін қылықтарға барады, мысалы, ұрлық,
нашақорлық, маскүнемдік, ұрыс-керіске әуес, қырсық, төбелескіш т.б.
қылықтарға жақын болады деген пікірге келген. Әлеуметтік психологтар,
балалардың бойында мұндай мінез-құлық көбінесе өзін корғау, не болмаса
жолдастарының назарын өзіне тарту, өзін басқаларға "көрсету" үшін болған
әрекеттерден байкалады, сөйтіп алғашқы қылмыс үнемі қайталана бергендіктен
әдетке айналып, кейін келе ол кәсіп ретінде қалыптасатынын анықтаған.
Девиациялық мінез-құлықтың қалыптасуына қоғамдық ортаның әсерін зерттеген
француз психологы Э.Дюркгейм (1858-1917 ж.ж.) "анома" теориясын жасаған.
Анома — мемлекеттің өз азаматтарының жүріс-тұрысын басқара алмай қалуын
білдіреді, мысалы, бұрынғы ережелердің маңызы жойылып, жаңасы әлі жасалып
қалыптаспаған жағдайды сипаттайды. "Анома" сөзі грек тілінен аударғанда
заңсыз, қалыпсыз, басқарусыз деген мағына береді. Бұл теория бойынша,
қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ететін басты фактор - ондағы адамдардың
береке-бірлігіне байланысты. Зерттеуді психолог ғалым Э.Дюркгеймнің
пайымдауынша ауылды жерде өмір сүретін католиктердің арасында суицид
аз, ал қалада өмір сүретін протестанттарда бұл көбірек кездеседі деп
дәріптейді.
Мұндай жағдайлар бұрынғы мығым мемлекет КСРО күйреген кезде де байқалған,
мысалы, 1991 - 1994 жылдар аралығында Қазақстандағы ахуалды осыған сәйкес
болды деуге болады. Сол кезде мектептегі жөне басқа да оқу орындарындағы
тәрбие жұмыстары дағдарысқа ұшырады. Халық арасында үкіметке, болашаққа,
өзіне деген сенім азайып, әр түрлі қылмыс көптеп көрініс тапты. Сол себепті
халық арасында ұрлык, қарақшылык, қорқыныш, үрей, кедейлік, қайыршылық
көбейіп, адамдар арасындағы сенім азайып т.б. қалыптан ауытқу көріністері
көптеп орын алған.
Әлеуметтанушылар девианттың алғашқы кезеңін мемлекеттегі әлеуметтік-
экономикалык жағдайға байланысты, бұрынғы "барлығы бірі үшін, бірі барлығы
үшін" немесе "барлығы халық үшін", "еңбек, достық, ниеттестік" деген
ұғымдардың орнына "барлығы мен үшін", "тек қана өзім үшін" деген
дүниеқорлық, жеке байлық жинау, ақша жинау, өз мәртебесін көтеру деген
секілді дүниеқоңыз ниеттер пайда болуымен байланыстырады.
Бұлардан басқа "мәдениеттану" сипатындағы теорияны қолдайтын Селлин,
Миллер, Сутер, Леид секілді ғалымдар девиацияның туындау себебін қоғамдағы
жалпы мәдени нормалармен әлеуметтік топтардың субмәдениеті арасындағы
қайшылықтар деп санаған.
Қазіргі кездегі әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар, заңгерлер мен
әлеуметтік психологтар және педагогтар девиацияның пайда болуын қоғамдық
орта мен адамдар арасындағы келісе алмаушылық деп түйіндеуде. Осыған орай
девиацияны болдырмаудың басты жолы — адамдардың сана-сезімін, мәдени,
рухани деңгейін көтеріп жетілдіру, құлықтық құндылықтарды дамыту,
әлеуметтік тепе-тендікті сақтау, мәміле мен қарым-қатынас мәселелерін
реттеу екендігін ескеру.
Жеткіңшек балалар арасындагы девиант және оларга әлеуметтік-педагогикалық
көмек. Әлеуметтік педагогикада жасөспірімдер арасындағы девиацияның басты
себептерін осы жас кезеңіндегі ерекшеліктерімен байланыстырады. Өйткені,
жеткіншектер қоғамдағы жақсы-жаман нәрселердің барлығьн лакмус қағазындай
өз бойына жылдам сіңіріп алады. Педагогикалық және жас ерекшеліктері
психологиясында осы жас кезеңін "өтпелі", "тұрақсыз", "күрделі" дейді.
Себебі бұл кезең баланың ересектер қатарына қосылу алдындағы жетілу, өсу,
есею, "бойжету" шағы, анатомиялық және
физиологиялық, психологиялық дамуы, әлеуметтік ахуалының өзгеруімен
сипатталады.
Ресейлік психолог ғалымдар Д.Б.Элконин мен Т.В.Драгуновалар жеткіншек жас
кезеңінің ерекшеліктерін өзін ересек адам ретінде сезінуге, дене бітімінің
өзгерістерін байқауына, қоршаған орта туралы танымының артуына, қызығуының
сан алуан болуына байланысты деген. Сонымен қатар бұл кезең олардың өзіндік
"мен" тұжырымының қалыптаса бастауымен де тығыз байланысты деп қарастырады.
Осындай өсу кезеңінің күрделі құбылыстарын бастан кешу үстінде олардың
психикасы "кінәмшіл" келеді. Сонымен қатар осы жастағы балалар коршаған
әлеуметтік орта, ата-анасы, туысқандары, мектептегі құрбылары, өзін
қоршаған әр түрлі адамдармен карым-қатынасқа түсіп, әлеуметтік ортамен
араласу үрдісіне енеді. Жеткіншек жастағы балалардың осы және басқа да
ерекшеліктерін ескере отырып, ересек адамдар оларды бала ретінде емес,
өзімен тең құқықтағы адам ретінде қабылдап, дұрыс пайымдауы, баланың әр
түрлі проблемаларын кенесе, сөйлесе отырып шешуі тиіс. Жеткіншек жастағы
балалар өмір тәжірбиесінің жеткіліксіздігіне қарамастан отбасындағы жақын
адамдардың ақыл-кеңесінен гөрі құрбыларының, жолдастарының пікірімен
көбірек санасады және соны ескереді, оларға еліктейді. Олар үшін мектептегі
сыныптастары мен сабақтан тыс уақытта араласатын жолдастары, бірігіп спорт
ойындарымен шұғылданатын, үйірмеге бірге қатысатын, ауладағы құрбыларының
қарым-қатынасы маңызды. Олар ата-анасының қадағалауынан құтылып,
құрбыларының көңілінен шығу, ересектерге бағынудан босап, еркін қимылдап,
өз алдына өмір сүруді қалайды. Мұндай жағдайлар кейде келеңсіздіктерге
әкеліп, жаман жолға түсіп кету, құрбыларының жетегінде кету секілді теріс
әрекеттерге соқтырады.
Жасөспірім балалардың сезімталдығы мен еліктегіштігі, әсерленгіштігі
оларды атақты ересек адамдардың, кинодағы ер жүрек, қайратты да батыл
бейнелердің іс-әрекетін үлгі тұту секілді жақсы істерге жетелеумен бірге,
кей жағдайларда теріс әрекеттерге де итермелеуі мүмкін. Осы жастағы
балаларды олардың іс-әрекетімен бірге, сыртқы түр-сипаты, шаш қоюы, киім
үлгісі мен киінуі, әшекей бұйымдарды тағуы, боянуы т.б. қызықтырып, соларға
еліктеу арқылы басқалардан ерекшеленуге ұмтылысы ылғи да орынды бола
бермейді.
Жеткіншек жастағы балалардың ырық-эмоциясы да қоршаған орта мен ондағы
жағдайларға байланысты қалыптасады. Әсіресе қазіргі кезде бұған музыканың
ыкпалы ерекше. Психолог
Б.Г.Ананьев, жеткіншектердің музыкаға билеуі, оның ырғағына қарай
қимылдауы олардың жүріс-тұрысынын сезім арқылы қалыптасуына ықпал ететінін
айтқан. Ал олардың оқуға ынтасы, білім-ғылымға қызығуы мұғалімнің
түсіндіруіне, қарым-қатынасының әділ де сенімділігіне байланысты дамиды.
Сонымен бірге жеткіншек жастағы балалардың қызығуы жылдам алмасып, "жақсы",
"жаман" туралы түсініктерінің өзгеріп тұруына байланысты эмоциялық жетілуі
әлі тұрақтанбағандыктан, олардың сезімі үнемі жақсы қасиеттерге ие бола
бермейді.
Бұдан басқа, отбасындағы психологиялық тұрақсыздық пен мәдени деңгейінің
төмендігі балаға авторитарлы қарым-қатынас, немқұрайдылық, береке-бірліктің
жоғы не болмаса шектен тыс еркелету, жеткіншектің тәртіпке мойынсұнбауы,
ересектерді тыңдамауы секілді тентектікке алып келеді.
Жеткіншектердің жүріс-тұрысы мен мінез-құлығындағы ызақорлығы, әсерленгіш
(аффектілігі) немесе ойланбастан жігерлі қимылға баруына итермелейтін
психологиялық ахуал, көп жағдайда қажеттіліктерінің қанағаттанбауы, жүйке
жүйелеріндегі қозғалу үрдістерінің жылдамдығы, отбасы мен мектеп
тәрбиесіндегі қателіктер, әлеуметтік ахуалдың нашарлығы секілді көптеген
себептер оларды жаман жолға итермелейді.
Жеткіншек жастағы балалардың ақылы толмаған, өмір тәжірбиесі жоқ, бірақ
сезімі мен әсерленгіштігінің күшті болуы себепті көп жағдайда алды-артын
ойланбастан қатерлі істерге баруы девиантты мінез-құлық деп аталады.
Отбасындағы тәрбиеге бағынбай "бетімен кеткен" не болмаса, қоғамдық жүріс-
тұрыс нормаларын бұзуы, қиқарлык, қырсықтану, әлеуметтік ережелерді
сақтамайтын балалар девианттыққа жылдам беріледі. Девиациялы мінездің пайда
болуына олардың өзін басқаруға ақылының жетпегені және көбінесе сезім
жетегінде кетуі, өзін-өзі тәрбиелеу ниетінің қалыптаспауы, ырық-эмоциясын
дұрыс бағалай алмауы, құндылықтарды ажырата алмауы секілді көптеген ішкі
факторлар әсер етеді. Сондықтан жаңа қалыптасып келе жатқан өсіп-жетілу
кезеңінде олармен дұрыс қарым-қатынас орнату, жеке және жас ерекшеліктерін
ескеру, оларға сенім арту, ішкі жан дүниесін түсіну жолдарын қарастыру,
мүддесі мен қажеттіліктерін дұрыс пайымдау аса маңызды.
Жалпы балалардың девиантқа душар болу себептерін зерделей келе төмендегідей
топтастыруға болады:
мектепте оқуға мүмкіндігі болмай қалған мектеп жасындағы балалар;
* табиғи және әлеуметтік жетімдер;
* ата-ананың қарауынсыз қалған балалар;
отбасындағы әлеуметтік мәселелердің шешілмеуінен: кедей үйден қашқан
балалар, ата-аналық құқығынан айырылғандардың балалары т.б.;
* нашақор және улы заттарды пайдаланатындар;
* құқық және тәртіп бұзатындар;
* қылмыстық іске барғандар т.б.
Балалардың жалпы өсіп-жетілуіне ықпал ететін басты факторларды біз жоғарыда
атап өткен едік. Енді олардың бала мінез-құлқының қалыптасуына тигізетін
әсерін әлеуметтік-педагогикалық мәселе тұрғысынан қарастырамыз. Олардың
сипатын қысқаша былай көрсетуге болады:
1. Баланың анатомиялық және физиологиялық дамуы талапқа сай келмейтін
жағдайларда өтсе, оның әлеуметтенуі күрделенеді. Бұл түптеп келгенде
баланың мынадай биологиялық факторларына байланысты:
тұқым қуалайтын және гендік кодтардың берілуі мен дамып қалыптасуы - ес,
зейін, акылы дамуының кешеуілдеуі, не дамымай қалуы, көрусету
қабілеттерінің нашарлығы не болмауы, дене мүшелерінің кемтарлығы не болмаса
мүгедектігі, жүйке жүйелерінің әлсіздігі мен ондағы ауытқулар т.б. Баланың
мұндай кемшіліктерімен дүниеге келуіне тұқым қуалайтын аурулармен қатар,
бала шарана (пернатальный) кезінде анасының дұрыс азықтанбауы,
денсаулығының нашарлығы, тұрмыс ахуалының нашарлығы, гигиена-санитарлық
тазалықты сақтамауына т.б. көптеген факторларға байланысты;
қоршаған ортаның ластануы, улы химиялық заттардың, түтін, бу т.б. таралуы,
ауа мен судың ластануы, азық-түліктің химиялық тыңайтқыштар мен әр түрлі
қоспалармен шектен тыс құнарлануы және басқалардың адамның тыныс алу
жолдарына, ішкі ағзаларына теріс әсері, тері, бұлшықеттерінің әр түрлі
ауруларға душар болуына, сүйегінің қалыптасуына зақым келтіруі, олардың
кимыл-әрекетінің бұзылуына алып келуі;
физиологиялық немесе дене мүшелерінің кемшілігі -мүгедек не болмаса
кемтарлық, физиологиялық жақтан жетілмеуі себепті тіл мүкістігі не мылқау,
саңырау немесе нашар естуі, көзінің зағиптануы баланың басқалармен қарым-
қатынасына нұқсан келтіреді, бұл өз кезегінде оның әлеуметтенуіне, қоғамның
толық сипаттағы мүшесі болуына кедергі болады.
2. Психологиялық факторлар: жүйке жүйелерінін қозу және тежеу
үрдістерінің әлсіздігі, мінез-құлқының жылдам бұзылуы, психопатия,
невростения, шизофрения секілді басқа да психикалық аурулардың болуы,
психиатриялық не дәрігерлік көмекке мұқтаждық балалар арасында жасөспірім
кезеңінде психикалық дамудың екі үрдісі байқалады: бірі, өзі өмір сүрген
ортадан оқшаулануы, басқалармен араласуға зауқының соқпауы, көпшіліктен
қашқалақтауы. Бұл отбасында балаға көңіл бөлудің жеткіліксіздігі, ата-
анасының балаға мән бермеуінен, мейірімнің жеткіліксіздігі, отбасы жылуын
сезінбеуінен, түсіністіктің болмауынан туындайды. Мұндайда бала жанын
түсінетін ортаны басқа жақтан — даладан, жат адамдар мен құрбыларынан
іздейді. Сол себепті бала әр түрлі топтарға кіріп ондағы көсемдердің
айтқанын екі етпей орындауға, бағынуға мәжбүр болса, кейде ол өзі
көсем болып өзінен әлсіздерді бағындырады, күш көрсетеді, айтқанын
істетеді. Екіншісі — баланың өзі өмір сүрген ортаға бейімделуі, онда
күнелтуге үйренуі.
3. Әлеуметтік-педагогикалық фактор: мектептегі, отбасын-дағы, қоғамдағы
тәрбиенің қателіктері мен кемшілігі, баланың жеке және жас ерекшеліктерінің
ескерілмеуі, білім алуға кызықпауы және үлгерімінің нашарлығы, отбасында
сабаққа даярлануға мүмкіндігінің болмауы оқуға бейім- делмеуіне
(дезадаптация) себеп болады.
Оқуға бейімделмеуіне бірнеше пәнді меңгере алмауы, мұғалімдермен келісе
алмауы, отбасында білім алуға мүмкіндіктің болмауы, ата-ананың
немқұрайдылығы, сабақ ұйымдастыруда әр баланың жеке ерекшеліктерін ескермеу
секілді жағдайлар себеп болады. Оқудағы киыншылықтар балаларды тәртіп
бұзуға, сабақтан қалуға, сыныптастары және ұстаздарымен келісе алмауына
алып келеді. Сол себепті ол өзін түсінетін адамдарды іздеп мектептен қашып,
әр түрлі топтарға кіреді. Сол топ немен шұғылданса ол да соған бейімделіп
қылмысқа баруға мәжбүр болады.
Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Қоғамдағы адам құқықтарының бұзылуы мен
әділетсіздік, адамдар арасындағы материалдық-экономикалық айырмашгылық,
жалпы көпшілік халықтың кедейленуі, еңбекақының жеткіліксіздігі,
жұмыссыздық пен инфляция, әлеуметтік және экономикалық ахуалдың нашарлауы
да девиантты мінез-құлыктың туындауына алып келеді.
Құлықтық-әдеп факторлары. Қоғамдағы адамдардың жүріс-тұрыс
мәдениетінің төмендеуі мен көпшілік ортада өмір сүру ережелерінің
сақталмауы, құлықтық-әдеп құндылықтарының жоғалуы, ізгілік пен мейірім,
қайырымның төмендеуі, адамдардың байлық пен дүниеқорлыққа берілуі, ақшаны
бәрінен артық көру адамдар арасында қатыгездік, зорлық-зомбылық, алдау,
арбау, қулық-сұмдық т.б. туындатады. Адамдар арасында бір-біріне көмектесу,
бауырмалдық, ізгілік жойылып, адамгершілік болмай, қатыгездік ұшқарылық
орын алады. Еңбекпен тапқан қаражат пен қажеттілік арасындағы қайшылықтарды
жою үшін, жастар қылмысты жолмен ақша табу секілді істерге барады. Сөйтіп,
жастар арасында оңай жолмен ақша табу, масылдық, қарақшылық, ұрлық, тонау,
заңсыз саудаға араласу, адам өлтіру, зорлық секілді істер етек алады.
Жасөспірім кезеңінің ерекшелігі, олардың девиантқа ұшырау себептерінің
көптігі, ой-санасының жетілмеуі секілді факторларды ескере отырып,
әлеуметтік-педагогикалық жұмыстарды ұйымдастыру әлеуметтік-психолог,
заңгер, медицина қызметкері, әлеуметтік-педагогтың міндетіне жатады.
Осындай девиантты жүріс-тұрыс пен мінез-құлыққа душар болған балалармен
жүмыс түрі мен технологиясы — алдын алу және қатарға қосу немесе бейімдеу
болып бөлінеді.
1. Алдын алу немесе профилактика технологиясы — мемлекеттік, қоғамдық,
әлеуметтік-медициналык іс-шаралардың тоғысқан жиынтығы. Бұл жұмыс баланың
қалыптан шығу себептерін зерделеу, оның туындау себептерін танып-білу, оны
болдырмау, ескерту жоне ақыл-кеңес беру, сол себептерді жоюға арналған іс-
шаралар жүйесін жүзеге асырудан тұрады. Осыған орай мынадай әдістер жүйесін
пайдалануға болады: кең көлемді мәлімет беру, түсіндіру, әңгімелесу, БАҚ
құралдарын, кино, театр секілді құралдарды тиімді пайдалану; әлеуметтік
оқыту жүйесі арқылы балаларға жүріс-тұрыс ережелерін түсіндіру; заң
қызметкерлерімен кездесулер ұйымдастыру; жалпы білімін мәдениетін көтеру;
құқығы және міндеттері, парыз, қарыз туралы түсініктерін қалыптастыруға
жағдай жасау. Қазіргі кезде кең таралып келе жатқан тәрбие мен оқытудың
жаңа технологиясын пайдалану. Бұлардан басқа, әлеуметтік қолдау шараларын
ұйымдастыру. Мұнда девиантты мінез-құлық себептерін танып-білу арқылы оны
жоюға, тыйым салуға, тоқтатуға, қоғамдық іс-шараларды ұйымдастыруға жәрдем
беру жұмыстары жүргізіледі.
Сондай-ақ, медициналық көмек көрсету - баланың психикасын зерттеу, емдеуге
мұқтаж балаларды ауруханаларға, психиатриялық емханаларға, тәлім-тәрбие
орындарына жайғастыру, отбасына осындай баланы тәрбиелеу, бағу бойынша
кеңес беру.
Әлеуметтік-педагогикалық көмек ұйымдастыруда оның түзету және бейімдеу
ырық-эмоциясын тәрбиелеуге арналған әдіс-тәсілдерін қолдану:
— баланы қолымен істегенін мойнымен көтеруге тәрбиелеу;
— жүріс-тұрысын басқаруға үйрету;
— жаман істер мен қылықтарға барудан өзін тыя білуге және сақтануға
тәрбиелеу;
— өз білімін бағалап, қабілеттері мен бойындағы мүмкіндіктерін керекті
істерге жұмсауға тәрбиелеу;
— өмірін жоспарлап, құнды мақсаттар қоюға, оларды жүзеге асыруға
ұмтылуға баулу - әлеуметтік-педагогикалық алдын-алу шаралары болып
саналады.
2. Бейімдеу немесе қатарға қосу дегеніміз — әр түрлі себептермен калыптан
ауытқыған балаларды қоғамдық ортаға қайтарып және пайдалы еңбекке тартып,
оқып, білім алуға белсенді араластыру арқылы оның бұрынғы теріс әрекеттерін
бойынан аластау.
Бейімдеудің бірнеше түрі бар. Олар — медициналық, психологиялық,
әлеуметтік-экономикалық, кәсіпке тарту қандай мамандық беру жене тұрмыс-
тіршілікке белсенді араластыру арқылы қалыпты өмірге қайтару.
Медициналық жолмен бейімдеу — балалардың денсаулығын нығайту,
хирургиялық, артапедиялық тұрғыдан емдеу т.б. типтегі көмек беру.
Психологиялық жолмен бейімдеу — баланың сана-сезімінде терең орын алып
қалған "менің ешкімге қажетім жоқ" менің колымнан ешнәрсе келмейді" деген
ойдан арылтып, ақыл-кеңес беру, иландыру жолымен өзіне деген сенімін
арттыру.
Кәсіп не мамандық арқылы бейімдеу — баланың белгілі бір кәсіпке ие
болуына, мамандық алуына жағдай жасап, одан соң жұмысқа орналасуына
көмектесу.
Әлеуметтік бейімдеу — баланың қоғамдық ортамен тез араласып, қоғамда өз
орнын табуы, баскалармен белсенді қарым-қатынас орнатуымен қатар, олардың
өз құқықтарын қорғап лайықты өмір сүруіне шарт түзу. Баланы жаман іс-
әрекеттен сақтау талаптары:
— қараусыз, көшеде қаңғырып қалудан сақтау;
егер тұрмыстық жағдайы ауыр не күрделі болса оны жеңілдетуге көмектесу;
өзі қатарлы құрбыларымен тез тіл табысып, достық қарым-қатынас орнату;
* отбасымен бірге болу;
* бағып- қағу, бақылау жұмыстарын ұйымдастыру;
білім алуын, жұмыс істеуін, еңбек ақысын толық және уақытында алуын
қадағалау;
өмірде өз орнын табуға, тұрмыстық жағдайын жақсартуға көмектесу;
Қорыта келгенде, әлеуметтік-педагогикалық
бейімдеу үш кезеңнен тұрады: диагностикалау, бейімдеу бағдарламасын түзеу
және оны жүзеге асыру, бейімдеу жұмыстарынан кейінгі балаға қолдау көрсету.
Диагностикалау арқылы баланың қалыптан ауытқу себептері мен салдары, оның
сипаты мен дәрежесі, ырық-эмоциясы, мінез-құлқы, адамдық қасиет, қабілеті
мен мүмкіндіктері, денсаулығы және басқалар анықталады.
Бейімдеу бағдарламасы - баламен жеке жұмыс істеу, дұрыс жүріс-тұрысқа
үйрету, басқалармен қарым-қатынас орнатып, үйірсектікке бейімдеу жолдарын
қарастыру.
Бейімдеу жұмыстары тәмамдалған соң жүргізілетін жұмыстар: отбасымен
косылуы және құрбыларымен араласуға, қарым-катынас орнатуға, қоғамдық
ортада өзін жақсы сезуге патронаждық міндетін өтеп, егер бір келіспеушілік
туындап қалса оны қалыбына келтіруге көмектесу жұмыстары жүргізіледі.
3.2. Маскүнемдік - девиантты мінез-құлықтың басты себебі
Қазіргі кездегі аса күрделі әлеуметтік-педагогикалық мәселелердің бірі -
балалар арасындағы маскүнемдік. Масайту ішімдігін алғаш рет осыдан 8 мың
жыл бұрын араб химигі, дәрігер Альбуказис Коза әр түрлі шөптерді этиль
спиртінде ашыту арқылы жасаған. Оны алғашында дәрігерлік мақсатта
пайдаланса, бертін келе әуестену ішімдігіне айналған. Бұдан басқа VI
ғасырда Бенедикт монахтары арақ жасап, оны алдымен монастырларға таратқан,
одан кейін оны ақсүйектер, соңынан қарапайым халық та іше бастаған деген
деректер бар.
Киев мемлекеті пайда болған кезеңнен бастап масайту ішімдіктерін князьдар,
боярлар, дін кызметкерлері және қарапайым адамдар да пайдалана бастаған.
Бұл туралы Иван Калитаның ескертуіне, Иван Грозныйдың тыйым салуына, Борис
Годуновтың қаулыларына, Екатерина ІІ-нің масайтушы ішімдіктер сатумен
шұғылданған кабактарды жермен жексен етіп жіберуінен байқауға болады.
Осындай тыйым салуларға қарамастан оны пайдалануға құмар адамдар саны көп
болды.
Оның басты себебі, масайту ішімдігін ішкен адам басындағы күрделі мәселені
уақытша болса да ұмытса, тағы бір жақтан, оны сату мемлекетке үлкен кіріс
әкелген. Себебі оны сатып алушылар күннен-күнге көбейе берді.
Кейбір дін масайту ішімдігін ішуге жол берсе,
ислам дінінде бұған қатаң тыйым салынады.
Масайтушы ішімдіктерді көптеп пайдаланудан, оны
жастардың да ішуінен адамдардың психикасына, өміріне көптеген зиян келе
бастаған. Сол себепті кейбір елдерде оған тыйым салынды. Бірақ бұл шаралар
масайту ішімдіктерін өндіруді тоқтата алмады. Керісінше оны пайдаланатын
адамдар саны жыл сайын өспесе, кеміген жоқ. Тіпті олардың қатары
әйелдермен, жастар және балалармен толықты.
Мысалы, әлемде ішімдік ішу 1950жылға қарағанда
1980 жылы 10,4 есеге артқан. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау қоғамының
анықтамасында бір адам жылына 8 литр масайту ішімдігін ішетін болса, ол өз
кезегінде адамның тегіне (генофонд), балалардың психикасының дамуына
кесірін тигізеді делінген.
Маскүнемдік сипатына қарай оған әр ғылым тұрғысынан түрліше анықтамалар
берілген:
— медицинада — маскүнемдікке әдеттенген — ауру, маскүнемдікке берілген
деп аталады.
әлеуметтануда маскүнемдікке берілген адамды девиантты жүріс-тұрысқа
бейімді, түлғалық сапалары жоғалған адам қатарынан шығу деп белгілейді.
психологияда — маскүнем адам — әр түрлі психикалық ауруларға жылдам
беріледі деп саналады.
Масайту ішімдіктерін күн сайын, үнемі жөне көптеп ішу нәтижесінде ол
маскүнемге айналады. Осындай әдеттерге берілген балалар қоғамға және өзіне
қарсы теріс әрекеттерге барып, қылмысқа араласуына да әкеп соқтырады.
Алайда масайту ішімдігін ішу 18 жасқа дейінгі балалар арасында кездеседі.
Статистикалық зерттеулерге сүйенсек, масайту ішімдіктерін ер балалардың 9
жастан, ал қыздардың 12 жастан бастайтыны белгілі болған. Олар бір айда 1
-2 рет ішсе, кейбіреулері күн сайын ішетіні анықталған. Осы мәселелені
зерттеуші педагогтар мен психологтар, медицина кызметкерлері балалар
арасындағы маскүнемдіктің мынадай ерекшеліктерін анықтаған:
— масайту ішімдіктеріне жылдам бейімделу. Маскүнемдікке ересек адамдар
5-10 жыл ішінде бейімделсе, балалар оларға қарағанда 3-4 есе тез
бейімделеді. Өйткені баланың құрамында белоктан гөрі су көбірек
болғандықтан ішімдік суда тез таралады. Медицина қызметкерлерінің
зерттеулеріне масайту ішімдігінің 7 % баланың денесінен шығып кетсе де 93 %
сақталып қалып, улы заттарға айналады. Сол қалған улы зат денені
маскүнемдікке жылдам бейімдейді;
маскүнемдік нөтижесінде пайда болған аурудың түбі жамандьіққа алып келетіні
айдан анық. Баланың жас шағында бүкіл ағзасы уланып, одан шығу жолы
қиындап, әрдайым талап етіп тұратын әдетке айналады;
баланың масайту ішімдігін көптеп пайдалануы. Балалардың масайту ішмдігін
ішуіне қоғам қарсы болғандыктан, олар жасырын түрде ішеді. Бала оны
ешқаңдай себепсіз іше береді. Оны масайту ішімдігін ішкеннен кейінгі ахуал
кызыктырады, мысалы көңіл күйінің көтерілуі, батылдануы, ойланбастан бір
істі жасауы.
— оларды емдеудің тәсілі өте әлсіз.
Кәмелетке толмаған балалардың масайту ішімдігіне берілуі мінезі мен жүріс-
тұрысының нашарлап бұзылуына алып келеді. Оларда өзін бақылау сезімі
жоғалып, қылмысты істерге жылдам берілуін бірнеше себептермен нақтылауға
болады:
жеткіншек жастағы балалар жасаған қылмыстың көпшілігі мас күйінде істелген
болып келеді, мысалы, ұрлык, біреуді ұрып-соғу, жәбірлеу, тонау, қарақшылық
т.б.;
масайту ішімдігін сатып алу үшін, нан табу үшін істелген қылмыстар;
кәмелетке жстпеген баланың қылмысқа тартылмауы, жазаланбауы;
— мас адамның қылмысты істерге ойланбастан тез баруы;
маскүнем жеткіншек өзі секілділерге қосылуға бейім келеді;
қылмыскерлер арасындағы беделді топтарға қосылып, солармен бірге
қорықпастан қылмысқа баруына шарт түзеді.
Балалардың маскунемдікке ұшырау себептері. Балалардың маскүнемдікке
берілуі бұрыннан бар болғанымен ол кезде жас шамасымен ерекшеленген. Одақ
кезінде бұл жағдай көрініс тапқанымсн сирек болатын. Ал қазіргі кезде
балалардың масайту ішімдіктерін ішуі жиі кездесетін болды. Әлеуметтік
психологтар мен психиатрлар, педагогтар және медицина қызмсткерлері, басқа
да ғалымдар балалар арасындағы осы мәселенің себептерін және оның салдарын
зерттеген. Олар баланың маскүнемдікке берілуін жас ерекшеліктеріне қарай
қарастыра келіп оның себептерін анықтаған. Оны мынадан көруге болады (8-
кесте).
8-кесте. Маскүнемдікке берілу себептері мен салдары
Жас Себептері Салдары
кезсңдері
Сәбилік — — әке-шешесінің Эпилепсия
0-3 жасқа мас кезінде бойғажәне
дейін бітксн; ақыл-ойына
— бойында баласы зиян келуі;
бар әйелдердің 3 Кемтар болып
айға дейін дүниеге
масайту ішімдігінкелуі;
ішуі; — Психикалық
омырауында жас дамуының
баласы бар кешеуілдеуі;
әйелдердің
ішімдік ішуі;
Мектепке —ата-анасының Ағзаның
дейінгі жәнепедагогикалық ішімдікке
бастауыш сауатсыздығы; улануы;
мек-теп — отбасындағы ішімдікке
жасындағы масайту ішімдігінқұмарлануы;
балалар - ішу әдеті;
3-9 жасқа
дейін
Жеткіншек - отбасының масайту
және ынтымағының ішімдігіне
жасөспірім жоқтығы; құмарлану,
кезеңі — — өзіне-өзінің күнделікті
9-18 жасқа сенімі әлсіз; әдетіне
дейін; — жарнамалардың айналдыру;
ықпалы; стереотиптің
— бос уакытының қалыптасуы:
көптігі және бос уақыт
ішімдік туралы өткізу түрі;
сауатының іс-әрекетінің
жоқтығы; артын
— ересек ойламау;
адамдарға допинг
еліктеуі; баланыңретінде
психологиялық колдану;
ерекшеліктері; ішімдікке
— қиындықтан шығуберілу.
жолы деп санау.
Кестеде келтіргендей балалардың масайту ішімдігіне әдеттенуі негізгі үш
кезеңде өте күшті және бейімделуі жылдам дамиды: сәбилік кезең, мектепке
дейін және бастауыш мектеп жасында, жеткіншек және жасөспірім немесе жоғары
сынып оқушылары арасында. Енді осы жас кезеңдерінің психо-педагогикалық
сипаттарына тоқталамыз. Өйткені, неғұрлым баланың жасы кіші болса, масайту
ішімдігіне соғұрлым жылдам бейімделетіні белгілі.
Бірінші кезең - бөбек кезінен сәбилік жас кезеңіне немесе 3 жасқа дейін.
Өйткені масайту ішімдігін ішкен кезде анасының бойына біткен баланың
құрсақтағы шарана кезінде, мысалы 3 айлық болғанша әсер етеді, азықтануы
ананың организміне түскен тамақ түрлері мен сапасына байланысты. Бала
анасының омырауын еміп жүрген кезде арақ ішуі де оның азықтануы арқылы
масайту ішімдігіне құмарлықтың алғашқы белгілері мен нышандарының пайда
болуына әсері мол. Бұл оның психикасы мен физиологиясына зияңды. Әке-
шешесінің маскүнемдігі олардың үрім-бұтағына, тегіне дейін әсер ететіні
ерте заманнан-ақ белгілі болған, мысалы, грек халқының мифологиясында
Гераның ішімдіктен мас болып қалған Зевстен туа біткен ақсак Гефесті туғаны
туралы айтылады.
Әлемге әйгілі медик Гиппократ баланың жүйке жүйесінің ауруға шалдығуынан
пайда болатын эпилепсия, ақыл-есі ауысу, қазақта "кемтар" деп аталатын әр
түрлі емделмейтін психикалық ауытқулары бар балалардың тууына масайту
ішімдігінің ықпалы болатынын айтқан. Бұл қазіргі кезде әр түрлі ғылыми
зерттеулер арқылы да дәлелденуде.
Қазіргі кезде балалар үйінде, паналау (приют) орындарында тәрбиеленіп
жатқан тастанды балалардың арасында миына зақым келгендер көптеп кездеседі.
Олардың кейбірі өмір бойы емделмейтін "кемтар" күйде өмір сүрмек.
Екінші кезең - мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалар.
Бұл кезеңдегі балалардың масайту ішімдігіне әуестігі алдымен ата-анасының
педагогикалық сауатсыздығынан және спирт ішімдігін отбасында пайдалану
әдетке айналуынан болады. Мысалы, кейбір ата-аналар мейрам не басқа да бір
себептермен үстел басына жиналғанда "кішкене ішсе ештеңе етпейді" деп
балаларына шампан, не шарап ішуге рұқсат береді, не соны ішкізуді "кызық
көреді", ал кейбір отбасында балаларға жеке үстел жасап онда олар ыстакан
соғыстырып шампан, су не басқа ішімдіктерді ересектер секілді ішуді
үйренеді. Бұл бара-бара әдетке айналып, күндердің күнінде су орнына спирт,
шарап т.б. ішетіні отбасы педагогикасына байланысты әдебиеттерде айтылады.
Балалардың масайту ішімдігіне берілуі - оны қоршаған ортадағы адамдардың,
мысалы, бір туған аға, апалары және басқа да туысқандары, бірге жүрген
ішімдікке әуес құрбы-құрдастарына да байланысты.
Бұлардан басқа күнделікті тұрмыстағы әр түрлі мейрамдар, туған күн,
мерейтой мен айт, той мерекелерде, салтанаттарда масайту ішімдігін ішу
әдетке айналып отырғаны қазіргі кезде баланың жаман өнеге алып, ішімдікке
ұмтылуына себеп болуда.
АҚШ ғалымы Р.Вилкинсонның зерттеулеріне қарағанда спирт ішімдіктерін
жарнамалау балалардың оған деген құмарлығын арттыратын көрінеді. Қоғамдық
өмірге мықтап орныққан масайту ішімдігін ішу әдетін жою мүмкін емес.
Сондықтан отбасында мәдениетті жүріс-тұрыс, сый-құрмет, жақсы әдеттермен
бірге масайту ішімдігін пайдалану мәдениеті де қалыптасқан болса,
балалардың оған деген көзқарасы да талапқа сай орнығады. Ішімдік ішу — туа
бітетін әдет емес. Ол жүре келе, үйрене келе пайда болады. Қазақ халқында
ертеде мұндай ішімдік болмаған, оның орнына қымыз, шұбат, айран, іркіт
басқа да әртүрлі сусындар болған. Арақ-шарап, басқа да ішімдіктер қазақ
арасына орыстандыру саясатымен қоса келген деуге де болады. Қазіргі таңда
ішімдік заманауи азық-ауқаттың ажырамас құрамдас бөлігі болып отыр.
Сондықтан отбасы тәрбиесінде жас кезінен бастап оған болған көзқарасты,
зиянын балаларға түсіндіріп, жақсы үлгі-өнеге көрсетумен қатар одан аулақ
болуға баулыған жөн. Жалпы, оны отбасында, не басқа уақытта ішпеген абзал.
Үшінші кезең — жеткіншек және жасөспірім шағы.
Осы екеуінің ішінде әлі сан асы толыспаған, жетілу үстіндегі жеткіншек
балалардың ішімдікке берілуі аса қауіпті. Ал жасөспірім кезең кешегі
баланың есею алдындағы бозбала, бойжеткен болып дүниеге көзқарасы
қалыптасып, мінез-құлқы мен жүріс-тұрысына өзі жауап бере алатын кез. Әйтсе
де, осы кезеңнің де масайту ішімдігі алдында әлсіздігі бар. Оған ойын-
сауык, көңіл көтеру орындарының барлығында масайту ішімдігінің шектен тыс
көп сатылуы да әсер етеді. Осы кездегі ішімдікке берілудің мынадай жеті
себебін зерттеуші ғалымдар анықтаған: отбасындағы тынышсыздық пен оның
мүшелері арасындағы қарым-қатынастың нашарлығы, бос уақытының көптігі,
масайту ішімдігін көптеп жарнамалау, тамақтану мәдениеті мен жалпы
тұрмыстық мәдениетінің төмендігі, сауатсыздык, масайту ішімдігінің зиянды
тұстарын білмеу, басына түскен қиын жағдайдан шығу жолы деп санау, тұлғаның
жеке ерекшелігі, өмірден өз орнын таба алмай, күйзелу.
Жасөспірім және жеткіншек жастағы балалар өмір сүрген отбасында құлықтык-
эмоциялық қарым-қатынасының нашарлығы, бауырмалдық пен жанашырлықтың
жоқтығы.
отбасының психологиялық тынысының нашарлығы, баланы еркіне жіберіп оны
бақыламау, сауатсызық пен ішімдік туралы білімінің жоқтығы т.б. ішімдікке
берілуге себеп бола алады. Оларды төмендегіше топтастыруға болады:
Отбасы мүшелерінің өзара келіспеушілігі, олардың арасындағы карама-
қайшылықтардың күщейіп, ерегес пен егеске, өшпенділікке айналуы, ұрыс-керіс
пен жанжалдың, талас-тартыстың болып тұруы, ата-ана мен бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz