Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
Негізгі бөлім
Қорытынды

Келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени, ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу қай кезеңнің де басты мақсаты. Ал ойлы-пайымды, білімді, мәдениетті, іскер жастарды тәрбиелеуді адамзаттың ақыл ойы мен мәдениеттің дамуындағы құнды байлықтың барлығын игере отырып, оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Сондай-ақ, жасөспірімдердің бойында адамгершіліктік қасиеттерді қалыптастыруда мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениеттерінің озық болуының да ролі орасан зор. Тәрбиенің негізі – ұлттық тәлім-тәрбие екені сөзсіз. Себебі ұлттық салт-дәстүрімізді қайта жаңғыртып, қалпына келтірудің ең таңдаулы жолы жас ұрпаққа өз елінің халықтық педагогикасын оқыту болып табылады. Мұндағы алға қойылып отырған негізгі талаптар – Қазақстан білім беру жүйесінің бүкіләлемдік білім беру кеңістігіне толық енуінің алғашқы ұлттық даму стратегиясын жасап, моделін құру.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті Білім беру стандартында: «Қазіргі жағдайда қоғамның білім деңгейімен интеллектуалдық әлеуеті ұлттық байлықты құрайтын маңызды сипатқа ие, ал адамның білімділігі, кәсіби икемділігі, шығармашылыққа талпынысы және қолайсыз жағдайларда әрекет ете білуі еліміздің дамуына, тұрақтылығына және қауіпсіздігіне негіз бола алады» деп көрсетілген.
Білім берудің мемлекеттік стандарттары оларды этнопедагогикалық компоненттермен толықтыруға, әр халықтың этникалық және мәдени өзгешеліктерін, олардың теңдігін, жалпы дамуға және қолайлы жағдайын қосқан ерекше үлестері арқылы қарастыруды қамтамасыз ету мақсатында, оқу бағдарламаларын жүйелі түрде кеңейту мен жаңартуға жағдай жасады.
Олай болса, ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуы ұлттық тәрбие арқылы дамитыны сөзсіз.
Ұлы ғұлама әл-Фарабидің «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» деген ойының негізі ұлттық тәрбиенің аса маңыздылығын көрсетеді.
Мұғалім жеке басының рухани келбеті, жоғары кәсіби сапалары, әлеуметтік белсенділігі этнопедагогикалық даярлығы дәрежесімен де ерекшеленеді деп есептейміз. Өйткені, мұғалімнің этнопедагогикалық даярлығы, оның адамгершілік тұлғасын, парасаттылығы мен азаматтық биіктігін шыңдайды. Жалпы мұғалімнің жеке басының мәдениеті этнопедагогикалық мәдениет арқылы дамитыны сөзсіз. Мұғалімнің этнопедагогикалық мәдениеті – оның мәртебесін анықтайтын өлшемдердің бірі деп есептеуге болады. Жақсы мұғалім ең алдымен жақсы адам болуы тиіс. Ары таза, байсалды да төзімді, кешірімді де, әділетті мұғалім әрқашанда басқалардан айрықша тұрады. Мұғалімнің этнопедагогикалық мәдениеттілігі оның жоғары кәсіби педагогикалық деңгейін көрсетеді. Педагогтың кәсіби-педагогикалық бағыттылығын сипаттайтын жеке тұлғасының қасиеттері – оның беделінің көрсеткіші болып табылады.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 378(124:39(574)
Қолжазба құқығында

АЙДНАЛИЕВА НАЗГУЛЬ АМАНЖОЛОВНА

Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық негіздері

13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы және әдістемесі

Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
авторефераты

Қазақстан Республикасы
Астана, 2010

Жұмыс Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтында орындалған

Ғылыми жетекшісі: педагогика ғылымдарының
докторы
П.Б.Сейітқазы

Ресми оппоненттер: педагогика ғылымдарының
докторы,
профессор
К.М. Кертаева
педагогика
ғылымдарының кандидаты,
доцент Т.К.
Қазанғап

Жетекші ұйым: Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды
мемлекеттік
университеті

Диссертация 26 қараша 2010 ж. сағат 10.00 Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университеті жанындағы Д 14.61.51 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде қорғалады (010009, Астана қ., Қажымұқан көшесі, 13, №3 оқу
ғимараты, 428 дәрісхана).

Диссертациямен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
кітапханасында танысуға болады.

Автореферат ___ қазанда 2010 ж. таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы
Т.Қ. Мусалимов

Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген,
ақыл-парасаты мол, мәдени, ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу қай
кезеңнің де басты мақсаты. Ал ойлы-пайымды, білімді, мәдениетті, іскер
жастарды тәрбиелеуді адамзаттың ақыл ойы мен мәдениеттің дамуындағы құнды
байлықтың барлығын игере отырып, оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық
шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Сондай-ақ,
жасөспірімдердің бойында адамгершіліктік қасиеттерді қалыптастыруда
мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениеттерінің озық болуының да ролі
орасан зор. Тәрбиенің негізі – ұлттық тәлім-тәрбие екені сөзсіз. Себебі
ұлттық салт-дәстүрімізді қайта жаңғыртып, қалпына келтірудің ең таңдаулы
жолы жас ұрпаққа өз елінің халықтық педагогикасын оқыту болып табылады.
Мұндағы алға қойылып отырған негізгі талаптар – Қазақстан білім беру
жүйесінің бүкіләлемдік білім беру кеңістігіне толық енуінің алғашқы ұлттық
даму стратегиясын жасап, моделін құру.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті Білім беру
стандартында: Қазіргі жағдайда қоғамның білім деңгейімен интеллектуалдық
әлеуеті ұлттық байлықты құрайтын маңызды сипатқа ие, ал адамның
білімділігі, кәсіби икемділігі, шығармашылыққа талпынысы және қолайсыз
жағдайларда әрекет ете білуі еліміздің дамуына, тұрақтылығына және
қауіпсіздігіне негіз бола алады деп көрсетілген.
Білім берудің мемлекеттік стандарттары оларды этнопедагогикалық
компоненттермен толықтыруға, әр халықтың этникалық және мәдени
өзгешеліктерін, олардың теңдігін, жалпы дамуға және қолайлы жағдайын қосқан
ерекше үлестері арқылы қарастыруды қамтамасыз ету мақсатында, оқу
бағдарламаларын жүйелі түрде кеңейту мен жаңартуға жағдай жасады.
Олай болса, ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуы ұлттық тәрбие арқылы
дамитыны сөзсіз.
Ұлы ғұлама әл-Фарабидің Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі
керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық
өміріне апат әкеледі деген ойының негізі ұлттық тәрбиенің аса маңыздылығын
көрсетеді.
Мұғалім жеке басының рухани келбеті, жоғары кәсіби сапалары, әлеуметтік
белсенділігі этнопедагогикалық даярлығы дәрежесімен де ерекшеленеді деп
есептейміз. Өйткені, мұғалімнің этнопедагогикалық даярлығы, оның
адамгершілік тұлғасын, парасаттылығы мен азаматтық биіктігін шыңдайды.
Жалпы мұғалімнің жеке басының мәдениеті этнопедагогикалық мәдениет арқылы
дамитыны сөзсіз. Мұғалімнің этнопедагогикалық мәдениеті – оның мәртебесін
анықтайтын өлшемдердің бірі деп есептеуге болады. Жақсы мұғалім ең алдымен
жақсы адам болуы тиіс. Ары таза, байсалды да төзімді, кешірімді де,
әділетті мұғалім әрқашанда басқалардан айрықша тұрады. Мұғалімнің
этнопедагогикалық мәдениеттілігі оның жоғары кәсіби педагогикалық деңгейін
көрсетеді. Педагогтың кәсіби-педагогикалық бағыттылығын сипаттайтын жеке
тұлғасының қасиеттері – оның беделінің көрсеткіші болып табылады.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге сәйкес Қазақстандық білім беру
жүйесінде де оң жаңалықтар болуда. Соның бір көрінісі – мұғалімнің
этнопедагогикалық мәдениетінің қалыптасу мәселесіне бет бұру болып
табылады.
Мектеп алдында тұрған міндеттерді шешу үшін мұғалім өз пәнін терең білу
ғана емес, сонымен қатар жоғары этнопедагогикалық мәдениетке ие болуы
қажет. Бұл қазіргі кездегі мектеп қажеттіліктеріне, оның қалыптасқан
проблемалары мен қайшылықтарына сәйкес келетін көзқарасы жаңа мұғалімді
дайындау мәселесін тудырып отыр. Осыған байланысты біз диссертациялық
жұмысымызда болашақ мұғалімнің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық негіздерін қарастыруды көздедік.
Қазақтың халық педагогикасы мұраларын тұтастай зерттеу ісіне
республикамыздың тарихшылары, философтары, әдебиеттанушылары,
өнертанушылары (М.О. Әуезов, Е.Б. Бекмаханов, С. Мұқанов, М. Ғабдуллин,
С.А. Қасқабасов, К.Б. Бейсембиев, Ә.Марғұлан, Э.А. Масанов, Б.Р.
Қазыханова, Н. Сарсенбаев, М. Базарбаев және т.б.) қомақты үлес қосты.
Этнопедагогика және халықтық педагогика проблемаларын айқындауда
Г.Н.Волковтың (Шувашия), Я.И.Ханбиковтың (Татарстан), А.Ш.Гашимовтың
(Әзірбайжан), А.Ф.Хинтибидзенің (Грузия), К.Пирлиевтің (Түркіменстан),
А.Э.Измайловтың (Қырғызстан) еңбектері ерекше ғылыми құндылыққа ие болып
отыр. Сондай-ақ Қазақстанда да халықтық педагогика проблемалары бойынша
бірқатар диссертациялар қорғалып (И.Оршыбеков, А.Х.Мұхамбаева,
М.Х.Балтабаев, Ә.Қамақов, К.Сейсембаев, Е.Сағындықов, Т.А.Қышқашбаев,
Р.К.Дүйсембінова) кітаптаптар шығарылды, мақалалар жарық көрді. Осы
тұрғыда қазақ этнопедагогикасы ғылымы мен болашақ мұғалімдерді ұлттық
тәрбиеге даярлаудың негізін жасағандар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева,
К.Қожахметова, Ж.Наурызбай, Ә.Табылдиев, Ж.Асанов, Қ.Бөлеев, И.Халитова,
Ш. Жанұзақова, Р.Дүйсембинова, Т.Әлсатов, С.Ғаббасов, Р.Төлеубекова, т.б.
педагог-ғалымдар өз үлестерін кеңінен қосты.
Болашақ мұғалімдерді және тәрбиешілерді даярлауда қазақ халық
педагогикасы мен этнопедагогика материалдарын пайдалану проблемасы
Қ.К. Болатбаев, Т.Қуанышев, Е.С. Асылханов, Ж.С.Хасанова, Б.М. Досқараев,
М.Т. Тәникеев, М.Х. Балтабаев, Ұ.М. Әбдіғапарова, С.Әбілдина, Б.И. Ижанов,
Қ. Ералин, Қ.Бөлеев, Г.Р. Бахтиярова, Қ.А. Сарбасова, Н.М.Көшеров,
Т.М. Қазанғап, Б.Ж. Мұқанова т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Педагог кадрлардың мамандығын арттыру жүйесінде этнопедагогика
материалдарын пайдалану проблемасы Л.Қ.Бөлеева, алыс шетелдердегі қазақ
мектептерінде халықтық педагогика материалдарын пайдалану проблемасы
Ә.Ашайұлы, Қ. Абыразақұлы т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның дамуындағы жаңа жағдайлар жоғары кәсіптік білім беру
жүйесінің алдына да жаңа міндеттерді қойып отыр. Осы орайда кәсіптік білім
беру мәселелерімен айналысқан, яғни жоғары оқу орындарында мамандардың
кәсіби даярлығын қалыптастырудың теориялық, ғылыми, әдістемелік
негіздерін анықтау мәселелері Ш.Абдраман, А.Б. Абибуллаева, Б.Әбдікәрімұлы,
С.А. Әбдіманапов, А.М. Әбдіров, Б.А. Әлмұханбетов, Н.А.
Завалко, С.Т. Каргин, К.М. Кертаева, Б.Т. Кенжебеков, М.А. Лигай,
А.С. Мағауова, М.С. Мәлібекова, Г.Ж. Меңлібекова, Т.К. Мусалимов,
О.Г. Мусабеков, Б.К. Момынбаев, Ы.Ә. Нәби, С.Ж. Пралиев,
А.П. Сейтешев, П.Б. Сейітқазы, О. Сыздық т.б. ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған.
Болашақ мұғалімдерді тәрбие үдерісіне дайындауда этнопедагогика
материалдарының ерекшеліктеріне мән беру мәселесін зерттеген: В.В. Борисов,
А.В. Қайсарова, Т.Н. Кондратьева, Е.В. Кузнецова, В.Д. Лобашев,
Н.А. Муштакова, М.Б. Насырова, Н.А. Лобанова, В.Н. Скворцова,
С.Я. Ооржак, О.И. Пономарева, К.С. Садыков, Л.И.
Северинова, Н.И. Синявский, С.Г. Тишулина, Е.В.
Андриенко, В.Ю. Штыкарева т.б. еңбектерінің маңызы зор. Бұл еңбектерде
болашақ мұғалімдердің этнопедагогика материалдарын оқу-тәрбие үдерісінде
пайдаланудың мән-мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, ұйымдастыру формаларын, сабақта
және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын жүргізу түрлерін қарастырып, тәрбие
міндеттерін шешуге көңіл бөлінген. Бұл міндеттердің жүзеге асырылуы мектеп
мұғалімдеріне жүктелгендіктен, болашақ мұғалімнің кәсіби даярлығын қазіргі
қоғамның талабына сай, этнопедагогикалық мәдениеттілігімен ерекшеленетін
мұғалімді қалыптастыру мәселесі туындайды. Аталған ғалымдардың ұлттық
тәрбие жайындағы еңбектері біраз көкейкесті мәселелерді алға тартады.
Мәселен, республикамызда ұлттық тәрбиеге көңіл бөлу жайы және болашақ
мұғалімдер үшін этнопедагогиканың яғни, ұлттық мәдениеттің маңызы зор
екендігі кеңінен қарастырылған. Ұлттық мәдениет мәселелері ғылыми тұрғыдан
кеңінен қарастырылғанымен, біздің тәжірибеміз бойынша болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениеті мәселесін ары қарай зерттей түсу қажет етілуде.
Мәселенің көкейкестілігі, болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық
мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері теория жүзінде зерттеу
және практикадағы маңыздылығы жоғары оқу орын оқытушыларына, мектеп
мұғалімдеріне, ғылыми ізденушілерге, студенттерге арнап зерттеу
қажеттілігін тудырып тұр. Сондықтан, болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін тек теориялық білімін жетілдірумен шектелмей,
олардың мәдени деңгейін, педагогикалық шеберлігін, ізденімпаздығын көтеруге
бағытталуы қажет. Сонымен, ғылыми зерттеулер мен философиялық,
психологиялық-педагогикалық еңбектерді және жоғары оқу орнындағы
педагогикалық үдерісті талдау барысында төмендегідей қарама-қайшылықтарды
анықтауға мүмкіндік берді:
- мұғалім мамандығына деген қоғамдық қажеттілік пен болашақ мұғалімнің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негізделуінің
жеткіліксіздігі арасындағы;
- болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениет мүмкіндіктері мен оны
дамытуда педагогикалық жағдайлардың әлі де болса жүйелі ұйымдастырылмауы
арасындағы;
- жоғары кәсіптік білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру талаптары мен бұл мәселені іске
асыруда оған негіз болатын шаралардың қажеттілігі арасындағы қайшылықтар
зерттеу проблемасын анықтап, тақырыпты Болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін
қалыптастыру үдерісін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу және оны
жүзеге асыру әдістемесін жасау.
Зерттеудің нысаны: жоғары кәсіптік білім беру жүйесі.
Зерттеудің пәні: жоғары кәсіптік білім беру үдерісінде болашақ
мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық
мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері анықталса, болашақ
мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру моделі және оларды
жүзеге асыруға байланысты әдістеме дайындалып, оқу үдерісіне ендірілсе,
онда болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыруға
педагогикалық оқу орындарында кеңінен мән берілер еді, ал бұл үдеріс,
студенттердің кәсіби-педагогикалық құрылымын байыта түсуіне әсер етеді және
жасөспірімдер тәрбиесінде тиімділігін арттырады.
Зерттеудің міндеттері:
- болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру
мәселесін теориялық тұрғыдан талдау және педагогикалық негіздерін
анықтау;
- этнопедагогикалық мәдениет, болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының мәні мен
мазмұнын нақтылау;
- болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру
моделін құру, өлшемдері мен көрсеткіштерін, деңгейлерін негіздеу;
- болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың
әдістемесін жасап, оның тиімділігін тәжірибелік- эксперимент
жұмыстары арқылы тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық
мәдениетін қалыптастыруды олардың тұлғалық құрылымының элементі ғана емес,
кәсіби-педагогикалық құрылымын байытудың ең қажетті факторы ретінде
қарастыру, болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін
қалыптастыруды нәтижелі етеді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Мәдениеттіліктің мәні туралы
философиялық ілім, диалектикалық таным теориясы, жеке тұлғаның дамуы мен
әрекет теориясы, жеке тұлғаны дамытуы мен әрекет теориясы жеке тұлғалық
қатынас туралы философиялық қағидалар, педагогикалық тұжырымдамалар, жеке
тұлғаны дамытудың тұлғалық-бағдарлық теориясы, құндылық теориясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру
мәселелері теориялық тұрғыдан қарастырылып және оның кәсіби
даярлықтағы орны анықталды;
- этнопедагогикалық мәдениет, болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының мәні
нақтыланды;
- болашақ мұғалімдердің этопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың
моделі құрылды, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері негізделді;
- болашақ мұғалімдердің этопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудағы
даярлықтың мазмұны мен әдістемесі жасалып, оның тиімділігі тәжірибелік-
педагогикалық жұмыстар арқылы тексерілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- зерттеудің практикалық-әдістемелік нұсқауларын болашақ мұғалімдердің
кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие
үдерісінде және жалпы орта білім беру мектептерінде, педагог-мамандар
біліктілігін жетілдіру мекемелерінде қолдануға болады;
- Этнопедагогикалық мәдениетті қалыптастыру әдістемесі атты арнайы
курс бағдарламасы жасалынып, практикада тексерістен өтті;
- болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру
бойынша әдістемелік ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің көздері: жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісін бағдарлайтын
мемлекеттік құжаттар; философия, саясаттану, педагогика, этнопедагогика,
жантану саласындағы ғылыми еңбектер; жалпы білім беретін мектептердің және
жоғары оқу орны студенттерінің кәсіби даярлығын қалыптастырудағы озық
тәжірибелері, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар; автордың оқытушы
ретіндегі өз іс-тәжірибесі; мектеп мұғалімдерінің озық педагогтік іс-
тәжірибелері.
Зерттеудің кезеңдері: зерттеу жұмысы үш кезеңде жүзеге асырылды.
Бірінші кезеңде (2004-2006) педагогикалық институт студенттерінің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың барысы, жалпы орта білім
беретін мектептердегі мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетінің жағдайы
анықталды; зерттелетін проблема бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды, ғылыми аппарат және
эксперимент бағдарламалары айқындалды.
Екінші кезеңде (2006-2008) мамандықтар бойынша білім беру стандарттары,
оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқу-әдістемелік құралдар талданды.
Педагогикалық жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың тәжірибелік-педагогикалық
жұмыс бағдарламалары дайындалып, оқу-тәрбие үдерісінде пайдаланылды,
тәжірибелік-эксперименттік материалдар жинақталып қорытындыланды.
Үшінші кезеңде (2008-2010) тәжірибелік-педагогикалық жұмыстар
жалғастырылып, алынған қорытындылар педагогтік мамандар даярлайтын жоғары
оқу орындарының оқу-тәрбие үдерісіне ендіріліп, жүйеленді, эксперимент
қорытындылары бойынша әдістемелік ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша кешенді зерттеу
әдістері қолданылды: ғылыми-теориялық және психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерді талдау; студенттермен, мектеп мұғалімдерімен әңгімелесу,
сауалнама жүргізу; жалпы білім беретін мектептердің және жоғары оқу
орындарының оқу-тәрбие жұмыстарын бақылау, олардың озық іс-тәжірибелерін
жинақтау, қорыту, педагогикалық эксперимент, алынған нәтижелерді сұрыптау,
олардың нәтижесін математикалық әдістер арқылы өңдеу.
Зерттеудің базасы: тәжірибелік-эксперименттік жұмыс Қостанай
мемлекеттік педагогикалық институтында, А. Байтұрсынов атындағы Қостанай
мемлекеттік университетінде 233 студент қатысты.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық негіздері;
2. Этнопедагогикалық мәдениет, болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының нақтыланған мәні мен
мазмұны;
3. Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру
моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері;
4. Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру
әдістемесі, оның тиімділігін көрсетуге байланысты эксперименттік
жұмыстардың нәтижесі.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі: талапқа сай теориялық
және әдіснамалық тұрғыда, зерттеу нысанасына сәйкес әдістерді қолданумен,
эксперимент нәтижелерінің педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, алдыңғы
және соңғы көрсеткіштердің қорытындылауымен, жоғары оқу орындарында олардың
тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы өткізілуімен және практикаға
ендірумен қамтамасыз етілді.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру.
Зерттеудің негізгі қағидалары ғылыми баяндама түрінде халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияларда (Қостанай, 2005-2010; Тараз, 2007;
Алматы, 2007-2010); аймақтық ғылыми-практикалық конференцияларда (Қостанай,
2005-2007) ғылыми жинақтарда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі мен ғылыми аппараты:
мақсаты, нысанасы, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, теориялық
-әдіснамалық негізі, әдістері, кезеңдері, базасы, ғылыми жаңалығы,
теориялық және практикалық мәні, қорғауға ұсынылған қағидалары, зерттеу
нәтижелерінің дәлелділігі, негізділігі, сынақтан өткізілуі мен тәжірибеге
енгізілуі беріледі.

Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың
теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауда халықтың ғасырлар бойы
жинақтаған бай тәжірибесін тереңінен зерттеген ғұлама ғалымдар мен ағартушы
педагогтардың жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру және болашақ мұғалімдерді
кәсіби қызметке даярлау жайлы ой-пікілерін талдау арқылы болашақ
мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық
негіздері анықталды. Этнопедагогикалық мәдениетті қалыптастыру ұғымының
мәні мен мазмұны ашылып көрсетілді. Жоғары оқу орнындағы болашақ
мұғалімдерді кәсіби даярлауда этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру
ғылыми-педагогикалық проблема ретінде негізделді. Болашақ мұғалімдерге
этнопедагогикалық білім берудің жайы зерттелді. Сонымен қатар болашақ
мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастырудың моделі ұсынылды.

Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру бойынша
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері деп аталатын екінші
тарауда болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыруда
ЖОО оқу-тәрбие үдерісінің мүмкіншіліктері көрсетіліп, әдістемесі ұсынылды.
Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру бойынша
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері баяндалды.
Қорытынды бөлімінде теориялық және зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша
алынған тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмысының барысында қолданылған мәліметтер,
студенттерге, мұғалімдерге арналған сауалнамалар, нұсқаулар, тапсырмалар
ұсынылады.

Негізгі бөлім
Жоғары оқу орындарының алдындағы негізгі міндет жоғары сапалы маман
даярлау. Қазіргі мектептердегі жас ұрпақтың тәрбиесі жоғары білімді, әрі
сапалы, ұлттық тәрбиеден түсінігі мол маманды талап етеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық
бірлігінде - деген еңбегінде ұлттық мәдениетке, ана тіліне еркіндік беру,
оны тәлім-тәрбие құралына айналдыру, тәрбие мәселесінде ұлттық ізгілік пен
өркениетті әлемдік имандылық үрдісінің ортақ мүддесін жаппай сезіну және
оны кіріктіре пайдалану арқылы іске асыру керек делінген .
Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдердің ұлтжандылық сезімдерін ояту
арқылы этнопедагогикалық даярлықтан өткізуді міндет ете отырып, олардың
этнопедагогикалық мәдениеттерін теориялық біліммен байыту басты мәселе
болып табылады. Болашақ мұғалімнің этнопедагогикалық мәдениетін
қалыптастыру тәуелсіздік алып, егемен ел болу жағдайында қоғам өмірін
ізгілендіру мен демократияландыруға байланысты көкейкесті мәселенің біріне
айналды. Болашақ мұғалімдер қандай да бір пән маманы болмасын жоғары
педагогикалық оқу орнында білім алатын студенттер үшін педагогика пәні және
оның салаларының пәндерінде студенттердің негізгі кәсіптерін шыңдайтын пән
болып табылады. Жоғары оқу орны студенттерін болашақ мұғалімдік
мамандықтарына кәсіби даярлауда төмендегі міндеттер қойылады:
- кәсіптік қызметтің ғылыми негіздерімен таныстыру;
- жоғары оқу орнында білім алу еңбегі мәдениетін игеруге жәрдемдесу;
- студенттердің алдағы уақытта болатын үздіксіз және кәсіби
практикаларының жолдарын жеңілдету;
- студенттердің мұғалімдік кәсіби сапаларын дербес қалыптастыруға, яғни
өзін-өзі тәрбиелеу деп аталатын ізгілікті іспен шұғылдануға үйрету.
Бұл пәндерде ең ізгілікті істер оқытылады және болашақ мұғалімдер ынта-
ықылас білдіруге, өмір жолдарын дұрыс таңдауға әрі педагогикалық
шығармашылықтың негіздерін толық меңгеруге көмектеседі. Студенттердің
жоғарыда көрсетілгендей дайындықтан өтулері бүгінгі және келешектегі жас
ұрпақ үшін маңызы зор.
Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдердің ұлтжандылық сезімдерін ояту
арқылы этнопедагогикалық даярлықтан өткізуді міндет ете отырып, олардың
этнопедагогикалық мәдениеттерін теориялық біліммен байыту бүгінгі күні
басты мәселелердің бірі.
Болашақ мұғалімдердің ұлттық мәдениеттерін қалыптастырудың алғышарты –
олардың этнопедагогикадан теориялық білімдерін жетілдіру. ЖОО-да оқылатын
этнопедагогика және педагогикалық цикл пәндерінің болашақ мұғалімдер үшін
тәрбиелік әсері аса қуатты, студенттің идеялық сенімін, адамгершілік
бейнесін қалыптастырады, сонымен қатар олардың ұлттық кәсіби даярлықтан
өтуге жағдай жасайды.
Этнопедагогикалық мәдениет этникалық тәрбиенің маңызды құралы болып
табылады және оның мазмұнын толық қамтиды, осыған байланысты біз
зерттеушілердің этнопедагогикалық мәдениет ұғымына берген анықтамаларын
және жалпы сипатын қарастырғанды жөн деп есептейміз.
Отандық педагог-ғалым К.Ж. Қожахметова Этнопедагогикалық мәдениет
ұғымы – өз халқының дәстүрлі тағылымдық мәдениетін сипаттайтын өлшемдерді
меңгеріп, оның тәрбиелік маңызын құндылық деңгейінде қабылдап, заман
талабындағы оқу мен тәрбие үрдісіне лайықты үйлестіре білген әлеуметтік –
педагогикалық үлгі. Этнопедагогикалық мәдениетті біз педагогикалық
мәдениет пен мұғалімнің этикалық мәдениеті деген ұғымдардың үйлесімі
арқылы аша аламыз. Сондай-ақ , Этнопедагогикалық мәдениетті жаңа сапа деп
қарастырар болсақ, бүгінгі заман сұранысына, педагогикалық талап пен іс-
әрекетімен жауап береді.
Кез келген тәуелсіз де демократиялы мемлекеттің жастары өзінің ұлттық
мәдениетін педагогикалық мәдениетке үйлестіре отырып, Этнопедагогикалық
мәдениет атты биік көрсеткішті деңгейге жеткізуге құштар болуы тиіс деп
жаза отырып, ол этнопедагогикалық мәдениеттің қалыптасу өлшемдерін төрт
түрге бөледі . Олар: конгнитивтік (танымдық), сезіну құндылығы, іс-
әрекеттік және тұлғалық-кәсібилік. Сонымен қатар, автор ғылыми еңбегінде
этнопедагогикалық мәдениетті қалыптастырудың жүйелі кестесін ұсынады.
Жоғарыда аталған ғалымдардың пікірлеріне және зерттеуіміздің тақырыбына
байланысты соңғы кездері мұғалімнің кәсіби даярлығы төңірегінде жүргізілген
ғылыми-зерттеу жұмыстарын талдау жасау арқылы Болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру деп студенттердің жоғары оқу
орнында педагогика және этнопедагогика пәндерінен меңгерген теориялық
білімдерін практикада тиімді пайдалана білуге даярлау деп түйіндей
аламыз.
Жас ұрпақ тәрбиесінде халықтық педагогика материалдарын пайдалануға
студенттерді даярлау, осы проблема саласынан кәсіби даярлықты нығайтуды
талап етеді. Олай болса осы талапқа сай бағдарламалар жасап, арнайы курстар
мен әр түрлі жұмыс формаларын ұйымдастыру қажет. Біз осы мәселелердің
шешімін табу жолында, зерттеу кезеңінде жас ұрпақты тәрбиелеуде халықтық
педагогика материалдарын пайдалануға болашақ мұғалімдердің
этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру моделін 1-суретке сәйкес
ұсынамыз.

Сурет 1 – Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін
қалыптастыру моделі

Ал ғалым Ш.И. Жанұзақова Қазақтардың этнопедагогикалық мәдениеті
дегеніміз – этнос субъектілерін қалыптастыруда танымдық және тәрбиелік
маңызы бар этнопедагогикалық білімдердің, рәміздік нысандардың, адамдар
қарым-қатынасының үлгілері мен нормаларының материалдық, рухани және
дәстүрлі тұрмыстық мәдениетінің жиынтығы - деп тұжырымдайды. Аталған
ғалымдардың тұжырымдауынша, этнопедагогикалық мәдениеттің мазмұнына: бесік
жыры, ойын әндері, қимыл ойындары, балалар ауыз әдебиеті, қоғамдық
тәрбиешілер институты, ақыл айтудың дәстүрлі нысандары, дәстүрлі балалар
мен жастар мейрамдары, жас аналарға кеңестер, бабалардың ұрпағына өсиеті,
ата-тегін білу, халықтың жасөспірім ұрпақты өмірге дайындауға арналған
көзқарастарының жиынтығы және бала киімі, ойыншықтары, баланың тамақтандыру
ережелері, балалардың еңбек құралдары, балалар еңбегі, жасөспірімдердің
спорттық жарыстары, олардың ер жету, ересектер қатарына қосылу рәсімі
енеді. Сонымен қатар зерттеуші Ш.И. Жанұзақова этнопедагогикалық
мәдениеттің Қазақстан Республикасы білім беру кеңістігіндегі көрінісін
төмендегідей көрсетеді:
1. Этнопедагогика – педагогика ғылымының құрамдас бөлігі, нақты
этникалық бірліктің тәрбиелеу ерекшелігін зерттейтін білімнің біріккен
саласы.
2. Республикадағы этнопедагогикалық мәселелердің зерттелу жағдайы.
3. Этнопедагогика идеяларын республиканың мектеп, орта және жоғары оқу
орындарының тәжірибесіне енгізу. Этномәдениет пен этнопедагогика арасындағы
байланыс.
Этнопедагогика – халықтың рухани мәдениетінің ажырамас бөлігі,
сондықтан, этнопедагогика мазмұны, оның құралы этномәдениетпен белгіленеді.

Болашақ мұғалімдердің жас жеткіншектердің тәрбиесін ұйымдастыруда
халықтық педагогика материалдарын пайдалануға даярлығы көп қырлы тәрбие
үдерісі. Ол әр түрлі формалар әдіс тәсілдердің көмегімен жүзеге асырылады.
Студенттердің этнопедагогикалық мәдениеті мотивациялық, мазмұндық,
операциялық, нәтижелік – бағалау компоненттерінің бірлігінде байқалады және
төмендегідей деңгейлер, өлшемдер, көрсеткіштермен 1-кестеге сәйкес
сипатталады.

Кесте 1 – Болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық мәдениетін қалыптастыру
өлшемдері мен көрсеткіштері

Жоғары деңгей Орта деңгей Жеткілікті деңгей Төменгі деңгей
Мотивациялық – мақсаттылық компонент
Өлшемдері: Мұғалім мамандығына деген жоғары ынтасы
Көрсеткіштері: Жасұрпақ тәрбиесін ұйымдастыруға қызығушылықтың болуы;
мұғалім мамандығына деген тұрақты мотивацияның қалыптасуы; жеке кәсіби
сапаның болуы.
Этнопедагогика Этнопедагогика Жасұрпақ тәрбиесін Жасұрпақ
материалдарын материалдарын ұйымдастыруға тәрбиесін
жетік меңгерген; меңгерген; қызығушылығы ұйымдастыруда
қазіргі кездегі олардың жасұрпақ болғанымен, оны этнопедагогика
әлеуметтік-руханитәрбиесіндегі меңгеруге ынтасы материалдары
тәрбиелік мүмкіндіктерін тұрақсыз. жайлы түсінігі
мүмкіндігіне жақсы түсінеді. төмен; жасұрпақ
сенімі мол; Этнопедагогика тәрбиесіндегі
жасұрпақ материалдарын мүмкіндіктеріне
тәрбиесін қызығушылықпен сенімі аз,
ұйымдастыруға қабылдап, терең қызығушылық
қызығушылығы меңгеруге танытпайды.
жоғары. ынталанады.
Мазмұндық компонент
Өлшемдері: Оқушылар тәрбиесін ұйымдастырудың ғылыми негізін және мәнін білуі

Көрсеткіштері: педагогикалық үдерістің мәні, заңдылықтары, оны басқару
туралы жүйелі білімі;оқушылар тәрбиесінде қолданылатын қазақ
этнопедагогика-сының мәні, мазмұны, әдістемесі туралы білімі;оқушылар
тәрбиесін ұйымдастыру туралы терең білімі.
Алған білімін, Алған Білім,іскерлік,дағдысы Білім,іскерлік,
іскерлігін, білім,іскерлік, үстірт, жүйесіз. дағдысы
дағды-сын дағдыларын жеткіліксіз,
өздігінен дер-бесжасұрпақ жүйесіз.
ізденіс арқылы тәрбиесінде
толықтырып пайдалана алады.
отырады.

Кесте 1 жалғасы

1 2 3 4
Операциялық компонент
Өлшемдері: Жасұрпақ тәрбиесін ұйымдастыру бойынша іскерлігі
Көрсеткіштері: Жасұрпақ тәрбиесін ұйымдастыру әрекетінен әдістемелік білімді
пайдалануы;
педагогикалық үдерісте тәрбиеленушімен жеке немесе тәрбиеленуші ұжыммен
қарым-қатынаста әдістемелік білімін игере білуі.
Теориялық білімінЖас ұрпақ Жас ұрпақ тәрбиесін Жас ұрпақ
практикалық және тәрбиесінде, ұйымдастыруда және тәрбиесін
ғылыми-әдістемеліғылыми-әдістемел іғылыми-әдістемелік ұйымдастыруда
к зерттеу к жұмыстарында зерттеулер жүргізуде және
жұмыстарында этнопедагогикалықоқытушының көмегіне ғылыми-әдістемелі
шығармашылықпен материалдарды сүйенеді. к зерттеулерінде
шебер еркін пайдалануға
пайдаланады. пайдаланады. ынталанбайды.
Нәтижелік-бағалау компонент
Өлшемдері: Жасұрпақ тәрбиесін ұйымдастыру барысында қазақ
этнопедагогикасының материалдарын тиімді пайдалану іскерлігі
Көрсеткіштері: қазақ этнопедагогикасын жасұрпақ тәрбиесіне байланыстыларын
сараптау іскерлігі; жасұрпақ тәрбиесінде әр түрлі жағдаяттарды шешу
іскерлігі; жасұрпақ тәрбие деңгейін диагностикалау іскерлігі.
Еліміздің ұлттық Өз еліне, ұлтына Өз елінің, ұлтының Өз елінің,
болашағы жасұрпақдеген аялы болашағы тәрбиесіне ұлтының болашағы
көзқарасы деген жауапкершілігі тәрбиесіне деген
сүйіспеншілік шамалы. жауапкершілігі,
сезімі, мақтаныш сезімі,
жауапкершілігі аялы көзқарасы
қалыптасқан. төмен.

1. Мотивациялық – мақсаттылық компонент болашақ мұғалімнің жас ұрпақ
тәрбиесін ұйымдастыруда этнопедагогика материалдарын бүгінгі күн талабына
сай үйлестіріп, олардың мүмкіндіктерін саралап, маңызды педагогикалық
категорияларды терең талдап, зерттеуді көздейді.
2. Мазмұндық компонент – болашақ мұғалімнің жас ұрпақ тәрбиесін
ұйымдастыруда этнопедагогика материалдарының осы тәрбиедегі мүмкіндіктері
саласынан меңгерген білімін, жас ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, принциптерін,
әдістері мен өзіндік ерекшеліктерін біліп, практикада қолдануға ең басты
көрсеткіші бола алады және мына өлшемдер арқылы жас ұрпақ тәрбиесін
ұйымдастырудың ғылыми негізін және мәнін білуімен анықталады.
3. Операциялық компонент – студенттерге іс-шараларда, әдістемелік
жұмыстарда теория жүзінде меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын
талдау, топтау, салыстыру, жинақтау үдерістерін меңгертуді көздейді және
мына өлшемдермен жас ұрпақ ұйымдастыру жұмысының әдістемесін білуі,
жасұрпақ тәрбиесінің ғылыми негізін және мәнін білуімен анықталады.
4. Нәтижелік-бағалау компонент – болашақ мұғалімдердің жас ұрпақ
тәрбиесін ұйымдастыруда өзіндік шығармашылығы, өзін-өзі бағалауы, кәсіптік
сапасына сай екендігі, мына өлшемдер және көрсеткіштер арқылы мектепте жас
ұрпақ тәрбиесін ұйымдастыру барысында этнопедагогика материалдарын тиімді
пайдалану іскерлігі және мәнін білумен анықталады.
Осы аталған қажеттіліктерге қол жеткізу мақсатында жүргізілген
зерттеулеріміз негізінде, яғни жалпы теориялық мәселелерден туындайтын
талаптарға сәйкес, болашақ мұғалімдердің жасұрпақ тәрбиесін ұйымдастыруға
даярлық моделін жасауға мүмкіндік туды. Атап айтқанда: жоғарыда
көрсетілген өлшемдер арқылы студенттердің жасұрпақ тәрбиесін
ұйымдастырудағы даярлық деңгейлері анықталды.
Студенттердің шығармашылық жұмыстары да олардың кәсіби даярлығын
зерттеуге, яғни мектепте жасұрпақ тәрбиесін ұйымдастыруға қажетті
(мазмұндық компоненті), практикалық іскерлігін және әдістемесін
(операциялық, нәтижелік-бағалау компоненттері) және оны жүзеге асыруға ішкі
талпынысын (мотивациялық-мақсаттылық компоненті) анықтауға мүмкіндік
береді. Осы компоненттердің қалыптасу деңгейін анықтау мақсатында біз
студенттерге шығармашылық жұмыс орындауды ұсынғанбыз:
1. Жас ұрпақ тәрбиесіндегі қазақ халық педагогикасының асыл арналары;
2. Жас ұрпақ тәрбиесіндегі қазақ халық педагогикасының тәрбие
факторлары;
3. Атамекен бағдарламасының міндеттері және мазмұны;
4. Кәусар бұлақ бағдарламасының міндеттері және мазмұны;
5. Оқушылармен халықтық педагогика негізінде сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастыру;
6. Тәрбие жұмысында қазақ тәлім-тәрбиесін қолданып үйірме жүргізу.
Болашақ мұғалімдердің жасөспірімдердің тәрбиесін халықтық педагогика
материалдары негізінде ұйымдастырып, пайдалануға даярлық көрсеткіштерін
түрлі ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістерімен анықтадық. Онда олардың
этнопедагогикалық білімдері, іскерліктері, дағдылары бойынша алынған
этнопедагогикалық мәдениеттің деңгей нәтижелері 2-кестеге сәйкес балдық
жүйемен бағаланды.

Кесте 2 – Студенттердің этнопедагогикалық білімдері, іскерліктері,
дағдылары бойынша алынған этнопедагогикалық мәдениеттің қалыптасу деңгей
нәтижесі

студенттер БАҒАЛАР
саны
өте жақсыжақсы қанағаттанар-лықанағаттанарлықсыз
қ
233 31 50 152 0

Осыған байланысты жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, болашақ
мұғалімдердің педагогикалық практикасы кезеңіндегі этнопедагогикалық
мәдениеттің қалыптасу деңгейін анықтауда сарапшы бағалау әдісін
қолдандық. Сарапшы қызметінде әдіскер-оқытушылар, сынып жетекшілері, пән
мұғалімдері қатысты. Зерттелетін даярлық көрсеткіштеріне сарапшылардың
берген бағалары төрт деңгейге сәйкес келді: көрініс бермейді - төмен
деңгей; әлсіз көрініс береді - орташа деңгей; көрініс береді -
жеткілікті деңгей; анық көрініс береді - жоғары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.