«ҒАЗАУАТ СҰЛТАН» ҚИССАСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ, КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы сипаттамасы) ... ... ...3.9
1 Қазақ әдебиетіндегі діни.ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад.ғазауаттың жырлануы (ХІХ.ХХ ғ.ғ.)
1.1 Діни ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад.ғазауат мәселесі ... ... ... ... ..10.38
1.2 Әділетті ғазауат соғыстарының жырлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.62
2 «Ғазауат Сұлтан» қиссасының тақырыптық, композициялық және көркемдік ерекшеліктері
2.1 «Ғазауат Сұлтан» қиссасының тақырыптық және композициялық сипаты ... ... ... ... ... ... .63.80
2.2 «Ғазауат Сұлтан» қиссасының мәтіндік, көркемдік ерекшеліктері ... ..80.99
Қорытынды ... ... ... ... ... 100.103
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Қазақ әдебиетіндегі діни.ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад.ғазауаттың жырлануы (ХІХ.ХХ ғ.ғ.)
1.1 Діни ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад.ғазауат мәселесі ... ... ... ... ..10.38
1.2 Әділетті ғазауат соғыстарының жырлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.62
2 «Ғазауат Сұлтан» қиссасының тақырыптық, композициялық және көркемдік ерекшеліктері
2.1 «Ғазауат Сұлтан» қиссасының тақырыптық және композициялық сипаты ... ... ... ... ... ... .63.80
2.2 «Ғазауат Сұлтан» қиссасының мәтіндік, көркемдік ерекшеліктері ... ..80.99
Қорытынды ... ... ... ... ... 100.103
Пайдаланылған әдебиеттер
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті алдыңғы кезең әдебиетімен салыстырғанда көп өскен, көркейген әдебиет болды. Жаңа өркениетті дамуға бет бұрған кезең әдебиетінде бір жағынан бұрынғы дәстүрлі жыраулық поэзия өзінің шын мәніндегі өмірлік, қоғамдық мәнін, саяси қызметін толық сақтай алмаса да, қалыпты дамуын, шығармашылық дәстүрін одан ары жалғады. Екінші жағынан, қазақ өмірі жырлауда жаңа бағыт ұстанған ақындық поэзия дамыды. Сол секілді қазақ елінің орыс патшалығына бодан болуы, сол елмен түрлі қарым-қатынасқа түсуіне байланысты орыс әдебиетінің де ықпал-әсері аңғарыла бастады. Қазақ әдебиеті өкілдері қатары шығармашылығын орыс әдебиетімен тығыз сабақтастықта өрбіткен қаламгерлермен толықты. Олардың алдыңғы легі ұлы ағартушы ойшылдар Шоқан, Ыбырай, Абай болды. Олардың шығармашылықтары арқылы кезең әдебиеті поэзиялық, прозалық, публицистикалық үлгідегі жаңа жанрлармен, сол жанрлардағы шығармалармен толысты. Бұл ұлы қаламгерлер шоғырын берген орыстың әдебиеті мен өнерінің алтын ғасыры аталған ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінің шынайы ықпалы еді. Демек, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті іштей түлеу, даму арқылы және өзге елдер әдебиеттерімен байланысқа түсуі арқылы осы кезеңде дамудың жаңа сатысына көтерілді, өсті, өркен жайды. Бұл тек қазақ әдебиетіне ғана тән жағдай емес, әлем халықтары өркениеті мен өнерінің туу, қалыптасу, даму жолына тән, бір-бірімен сабақтастықта, үлгі үйреністе дамып отыратын әлемдік өркениеттік құбылыс.
1 Сейфуллин С. 5 томдық шығармалар жинағы. 5-том. Алматы, 1988.
2 Досмұхамедұлы X. Аламан. -А., 1991
3 Әуезов М.О. Әдебиет тарихы. -А., 1991; Әуезов М.О. ХҮПІ-ХІХғ. ақындары // Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы: Т.16. -А., 1985. -Б. 176-198
4 Мұқанов С. Халық мұрасы. -А., 1974
5 Жұмалиев Қ. ХҮШ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. -А., 1967.
6 Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы. Алматы, 1987
7 Қоңыратбаев Ә. Тарихи жырлар. Айтыс поэзиясы// Қазақ фольклорының тарихы.-А., 1991.-Б.261-287; Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. -А., 1994.
8 Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. Зерттеулер, мақалалар. -А., 1966
9 Сүйіншәлиев X. XIX ғасыр әдебиеті. -А., 1992; Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің тарихы. -А., 1998.
10 Қирабаев С. Әдебиетіміздің аңтаңдақ беттері. -А., 1995
11 Кәкішев Т. Сын сапары. -А., 1971; Кәкішев Т. Оңаша отау. -А., 1982
12 Бердібаев Р. Ғасырлар толғауы. Алматы, 1977
13 Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары. -А., 1982
14 Мағауин М. Ғасырлар бедері. Әдеби зерттеулер. -А., 1991
15 Омаров Б. Зарзаман поэзиясы. -А., 2000
16 Мәдібай Қ. Зарзаман ағымы. -А., 1997
17 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993.-128б.
18 Сүбханбердина Ү., Сейфулина Д.С. Қазақ кітабының шежіресі 1807-1917. Библиографиялық көрсеткіш. А., Рауан, 1996-290б.
19 Елеукенов Ш., Шалғынбаева Ж. Қазақ кітабының тарихы. -Алматы, 1999
20 Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. –Алматы: Білім, 1998
21 Қазақ әдебиеті тарихының 2 том. 1-кітабы. –Алматы: Ғылым, 1961-611б.
22 Бабалар сөзі. Көп томдық. 1-том. –Астана, 2002. -448б.
23 Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991.-С.315.
24 Фильштинский И.М. История арабской литературы Х-ХҮІІІ в. -М., 1991-С.726.
25 Бабалар сөзі. Жүз томдық. Хикаялық дастандар. 1-том, -Астана «Фолиант», 2004
26 Байтұрсынов А. Шығармалары. -Алматы, 1989
27 Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы: «Жалын», 1991
28 Қазақ кітабының тарихы. - Алматы, 1999
29 Мұқанов С. Халық мұрасы. - Алматы: Қазақстан, 1974. -141 6.
30 Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. Алматы: «Ана тілі», 2004
31 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы: «Ғылым», 1987
32 Майлықожа. Әмір Әмзе. Шымкент, 1996
33 Оспанұлы Ә. Ысламнама// Майлықожа, Әмір Әмзе. Шымкент, 1996
34 Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. 4-том. - Алматы, 1985
35 Беляев Е.А. Арабы, Ислам и Арабский халифат в раннее средневековье. Москва, 1966. - С. 190.
36 Қасқабасов С.А. Миф пен әпсананың тарихилығы //Қазақ фольклорының тарихилығы. -Алматы: Ғылым, 1993
37 Азибаева Б.У. Казахский дастанный эпос. -Алматы: Ғылым, 1998.
38 Әуезов М.О. ХҮПІ-ХІХғ. ақындары // Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы: Т.16. -А., 1985. -Б. 176-198
39 Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Алматы, 1993
40 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. –Астана, 2000
41 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. Алматы, 1994
42 Қыраубайқызы А. Шығыстық қисса-дастандар. Алматы, 1997
43 Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. - Алматы, 1988
44 Бермағамбетов С. Діни-ағартушылық және Кердері Әубәкірдің әдеби мұрасы, канд. дисс. авторефертаты. А., 1995
45 Камалқызы Ж. Ақылбек Сабалұлының әдеби мұрасы, канд. дисс. Түркістан 1999
46 Керім З. Қолжазба дастандар (канд. дисс.) Түркістан, 2000
47 Алпамысова З. Халық ақыны Қуаныш Баймағамбетовтің әдеби мұрасы, - Алматы, 2002
48 Тұяқбаев Ғ. Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлының әдеби мұрасы, - Тараз, 2004
49 Сейтжанов Қ. Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы («Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын» поэмалары негізінде). Канд.дисс. –Астана, 2003
50 Тулеубаева С. «Тысяча и одна ночь» в казахской фольклорной традиции... КДА, -Алматы, 2004
51 Егеубаев А. Кісілік кітабы. –Алматы, 1998
52 Қожа Ахмет Ясауи.Диуани Хикмет (Ақыл кітабы). -Алматы, 1993
53 Жәңгірұлы Ш. Назым Сияр Шәриф. Алматы: Қазақстан, 2003
54 Баласағұн Ж. Құдатғу білік. Алматы: «Жазушы», 1986
55 Шайхисламұлы Ж. Қисса Йусуф әләйхис-салам илән Зулейханың мәселесі. Қазан, 1918
56 Бабалар сөзі. Жүз томдық. Діни дастандар. 13-том, Астана «Фолиант», 2004
57 Батырлар жыры. 5-том. - Алматы: «Жазушы», 1989
58 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. -Алматы, 1985
59 Радлов В.В. Алтын сандық. -Алматы, 1993
60 Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы. –Алматы: «Рауан», 1995, -350 б
61 Каскабасов С. Колыбель искусства. – Алма-Ата: «Өнер», 1992, -368 б
2 Досмұхамедұлы X. Аламан. -А., 1991
3 Әуезов М.О. Әдебиет тарихы. -А., 1991; Әуезов М.О. ХҮПІ-ХІХғ. ақындары // Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы: Т.16. -А., 1985. -Б. 176-198
4 Мұқанов С. Халық мұрасы. -А., 1974
5 Жұмалиев Қ. ХҮШ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. -А., 1967.
6 Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы. Алматы, 1987
7 Қоңыратбаев Ә. Тарихи жырлар. Айтыс поэзиясы// Қазақ фольклорының тарихы.-А., 1991.-Б.261-287; Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. -А., 1994.
8 Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. Зерттеулер, мақалалар. -А., 1966
9 Сүйіншәлиев X. XIX ғасыр әдебиеті. -А., 1992; Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің тарихы. -А., 1998.
10 Қирабаев С. Әдебиетіміздің аңтаңдақ беттері. -А., 1995
11 Кәкішев Т. Сын сапары. -А., 1971; Кәкішев Т. Оңаша отау. -А., 1982
12 Бердібаев Р. Ғасырлар толғауы. Алматы, 1977
13 Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары. -А., 1982
14 Мағауин М. Ғасырлар бедері. Әдеби зерттеулер. -А., 1991
15 Омаров Б. Зарзаман поэзиясы. -А., 2000
16 Мәдібай Қ. Зарзаман ағымы. -А., 1997
17 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993.-128б.
18 Сүбханбердина Ү., Сейфулина Д.С. Қазақ кітабының шежіресі 1807-1917. Библиографиялық көрсеткіш. А., Рауан, 1996-290б.
19 Елеукенов Ш., Шалғынбаева Ж. Қазақ кітабының тарихы. -Алматы, 1999
20 Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. –Алматы: Білім, 1998
21 Қазақ әдебиеті тарихының 2 том. 1-кітабы. –Алматы: Ғылым, 1961-611б.
22 Бабалар сөзі. Көп томдық. 1-том. –Астана, 2002. -448б.
23 Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991.-С.315.
24 Фильштинский И.М. История арабской литературы Х-ХҮІІІ в. -М., 1991-С.726.
25 Бабалар сөзі. Жүз томдық. Хикаялық дастандар. 1-том, -Астана «Фолиант», 2004
26 Байтұрсынов А. Шығармалары. -Алматы, 1989
27 Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы: «Жалын», 1991
28 Қазақ кітабының тарихы. - Алматы, 1999
29 Мұқанов С. Халық мұрасы. - Алматы: Қазақстан, 1974. -141 6.
30 Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. Алматы: «Ана тілі», 2004
31 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы: «Ғылым», 1987
32 Майлықожа. Әмір Әмзе. Шымкент, 1996
33 Оспанұлы Ә. Ысламнама// Майлықожа, Әмір Әмзе. Шымкент, 1996
34 Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. 4-том. - Алматы, 1985
35 Беляев Е.А. Арабы, Ислам и Арабский халифат в раннее средневековье. Москва, 1966. - С. 190.
36 Қасқабасов С.А. Миф пен әпсананың тарихилығы //Қазақ фольклорының тарихилығы. -Алматы: Ғылым, 1993
37 Азибаева Б.У. Казахский дастанный эпос. -Алматы: Ғылым, 1998.
38 Әуезов М.О. ХҮПІ-ХІХғ. ақындары // Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы: Т.16. -А., 1985. -Б. 176-198
39 Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Алматы, 1993
40 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. –Астана, 2000
41 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. Алматы, 1994
42 Қыраубайқызы А. Шығыстық қисса-дастандар. Алматы, 1997
43 Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. - Алматы, 1988
44 Бермағамбетов С. Діни-ағартушылық және Кердері Әубәкірдің әдеби мұрасы, канд. дисс. авторефертаты. А., 1995
45 Камалқызы Ж. Ақылбек Сабалұлының әдеби мұрасы, канд. дисс. Түркістан 1999
46 Керім З. Қолжазба дастандар (канд. дисс.) Түркістан, 2000
47 Алпамысова З. Халық ақыны Қуаныш Баймағамбетовтің әдеби мұрасы, - Алматы, 2002
48 Тұяқбаев Ғ. Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлының әдеби мұрасы, - Тараз, 2004
49 Сейтжанов Қ. Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы («Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын» поэмалары негізінде). Канд.дисс. –Астана, 2003
50 Тулеубаева С. «Тысяча и одна ночь» в казахской фольклорной традиции... КДА, -Алматы, 2004
51 Егеубаев А. Кісілік кітабы. –Алматы, 1998
52 Қожа Ахмет Ясауи.Диуани Хикмет (Ақыл кітабы). -Алматы, 1993
53 Жәңгірұлы Ш. Назым Сияр Шәриф. Алматы: Қазақстан, 2003
54 Баласағұн Ж. Құдатғу білік. Алматы: «Жазушы», 1986
55 Шайхисламұлы Ж. Қисса Йусуф әләйхис-салам илән Зулейханың мәселесі. Қазан, 1918
56 Бабалар сөзі. Жүз томдық. Діни дастандар. 13-том, Астана «Фолиант», 2004
57 Батырлар жыры. 5-том. - Алматы: «Жазушы», 1989
58 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. -Алматы, 1985
59 Радлов В.В. Алтын сандық. -Алматы, 1993
60 Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы. –Алматы: «Рауан», 1995, -350 б
61 Каскабасов С. Колыбель искусства. – Алма-Ата: «Өнер», 1992, -368 б
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ӘОЖ 801.95:818.992 71
БАКИРОВА ЗАКИРА АБУЖУСИПОВНА
ҒАЗАУАТ СҰЛТАН ҚИССАСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ, КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мамандығы 6N0205-филология: қазақ тілі мен әдебиеті
Филология магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент С.Ергөбек ____________
Түркістан
2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-9
1 Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад-
ғазауаттың жырлануы (ХІХ-ХХ ғ.ғ.)
1.1 Діни ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад-
ғазауат
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-38
1.2 Әділетті ғазауат соғыстарының
жырлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-62
2 Ғазауат Сұлтан қиссасының тақырыптық, композициялық және көркемдік
ерекшеліктері
2.1 Ғазауат Сұлтан қиссасының тақырыптық және композициялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63-80
2.2 Ғазауат Сұлтан қиссасының мәтіндік, көркемдік ерекшеліктері ... ..80-
99
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 100 -103
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...104-105
Кіріспе
(Жұмыстың жалпы сипаттамасы)
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті алдыңғы
кезең әдебиетімен салыстырғанда көп өскен, көркейген әдебиет болды. Жаңа
өркениетті дамуға бет бұрған кезең әдебиетінде бір жағынан бұрынғы дәстүрлі
жыраулық поэзия өзінің шын мәніндегі өмірлік, қоғамдық мәнін, саяси
қызметін толық сақтай алмаса да, қалыпты дамуын, шығармашылық дәстүрін одан
ары жалғады. Екінші жағынан, қазақ өмірі жырлауда жаңа бағыт ұстанған
ақындық поэзия дамыды. Сол секілді қазақ елінің орыс патшалығына бодан
болуы, сол елмен түрлі қарым-қатынасқа түсуіне байланысты орыс әдебиетінің
де ықпал-әсері аңғарыла бастады. Қазақ әдебиеті өкілдері қатары
шығармашылығын орыс әдебиетімен тығыз сабақтастықта өрбіткен қаламгерлермен
толықты. Олардың алдыңғы легі ұлы ағартушы ойшылдар Шоқан, Ыбырай, Абай
болды. Олардың шығармашылықтары арқылы кезең әдебиеті поэзиялық, прозалық,
публицистикалық үлгідегі жаңа жанрлармен, сол жанрлардағы шығармалармен
толысты. Бұл ұлы қаламгерлер шоғырын берген орыстың әдебиеті мен өнерінің
алтын ғасыры аталған ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінің шынайы ықпалы еді.
Демек, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті іштей түлеу, даму арқылы және өзге
елдер әдебиеттерімен байланысқа түсуі арқылы осы кезеңде дамудың жаңа
сатысына көтерілді, өсті, өркен жайды. Бұл тек қазақ әдебиетіне ғана тән
жағдай емес, әлем халықтары өркениеті мен өнерінің туу, қалыптасу, даму
жолына тән, бір-бірімен сабақтастықта, үлгі үйреністе дамып отыратын
әлемдік өркениеттік құбылыс. Сондықтан да С.Сейфуллин ХХ ғасыр басындағы
қазақ әдебиеті жайлы Қазақтың көркем әдебиеті туралы атты мақаласында:
қазақ тұрмысының ...өзгеруіне қарай және 1905 жылғы төңкеріс дүмпуімен
қазақ әдебиеті де ...ұлттық рухымен өсе бастады. Үлгісі енді мүлде ноғай
мен орыс әдебиеті болды. ...Қазіргі қазақ әдебиетінің үлгісі - орыстікі, -
деген болатын [1, 49].
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өзіндік, кезеңдік ерекшелігі мол.
әдебиеттегі өзіндік ерекшелік, әлбетте, кезең әдебиетінің тақырыптық,
жанрлық, көркемдік мәселелері тұрғысында өсуі болмақ. Мысалы, зар заман
сарынының діни ағартушылыққа ұласуы, айтыс жанрының ауызша дәстүрінің
жазбаша үлгімен аралас келе бастауы ақындық поэзияның сазгерлікпен,
орындаушылықпен ұштасып жатуы, түрлі жаңа жанрлардың енуі сияқты. Кезең
әдебиетіндегі ерекше көрінген жайдың бірі – қисса-дастан жанрының дамуы
еді. Бұл жанрдың қазақ әдебиетінде көрініс беруі ежелгі дәуірлерге жол
тартып жатуы даусыз. Десек те, оның мол көрініс берген кезеңі – ХІХ ғасыр.
Яғни, шығармашылығы діни-ағартушылық, сопылық іліммен, ой-идеямен өрілген,
Құран сюжеттерін, Мың бір түн, Тотынама, Шаһнама, Кәлилә мен
Димнә ертегілерін өзек етіп нәзиралық туындылар жаратқан кітаби ақындар
шоғыры осы кезеңде – ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында
шығармашылық етті.
ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында шығармашылық еткен
бірқатар ақындарды бүгінгі әдебиеттану ғылымында кітаби ақын, шайыр,
қиссашыл ақын секілді бірнеше атаулармен береді. Оның себебі: олардың
тәрбие алған негізгі бастауы қазақ фольклоры мен жыраулық, ақындық поэзия
болғанымен, мектеп, медреселерде білім алып, мұсылманша жақсы сауатты
болған ақындар. Олар өз шығармаларын негізінен жазбаша шығарған деуге
болады. Діни оқу орындарында оқып, араб, парсы, шағатай тілдерін біліп, сол
тілдерде жарық көрген Орта Азия, Қазақстан аймағына тараған шығыс әдебиеті
үлгілерімен діни тақырыптағы шығармалардағы сюжеттерді пайдаланып, хисса,
хикаялар жазған, классикалық, һәм діндарлық шығармаларды аударған. Шығыстың
классикалық шығармаларымен таныстырып, насихаттауда кітаби ақандардың
елеулі ролі болды. ХХ ғасыр басындағы кітаби ақын-шайырлар қатарында
М.Қалтайұлы, Шәді Жәңгірұлы, Ақылбек Сабалұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы,
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Нұралы Нысанбайұлы, Мұсабек Байзақұлы, Маңғыстау
Тыныштықұлы т.б. ақындарды атауға болады. Осы ақындар шығармашылығының
үлкен бөлігі шығыс фольклоры мен классикалық әдебиетімен әлемдік
дәрежедегі ұлы туындылар Шаһнама, Мың бір түн, Кәлилә мен Димнә,
Тотынама үлгілерімен байытқан ғажайып қаламгерлер болды. Олар кітаби
ақын, шайыр ретінде ХХ ғасыр басындағы қазақ фольклорының асыл үлгілерінің
хатқа түсуі, кітап боп басылуы, қайта жырлануы т.т. мәселелерінде қажымай,
талмай мол еңбек етті. Оның үстіне Құран сюжеттерін, Пайғамбарлар өмірі мен
ұрпақтары, діни, тарихи тұлғалар мен оқиғалар, әсіресе мұсылмандық жиһад
соғысы жорықтары т.т. көп жырлаған, сол арқылы қазақ әдебиетін діни
тақырыптармен, діни сюжеттермен т.б. байытқан кезең әдебиетіне мол үлес
қосқан ақындар. Сондай әдеби үдерістің бір жемісті көрінісі - Ғазауат
Сұлтан қиссасы. Қиссаны тақырыптас өзге шығармалармен тақырыптық, жанрлық,
көркемдік сабақтастықта арнайы қарастыру кезең әдебиетінің назардан тыс
қалып келе жатқан үлкен бір саласын ғылыми айналымға қосады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысымызда ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен шығыс әдебиетінің
байланысы, Шаһнама, Мың бір түн, Кәлилә мен Димнә, Тотынама
үлгілері, Құран сюжеттері, Пайғамбарлар өмірі мен ұрпақтары, діни, тарихи
тұлғалар мен оқиғалар, әсіресе мұсылмандық жиһад соғысы жорықтарының
жырлануы, сол арқылы қазақ әдебиетінің шығыс әдебиеті және діни
тақырыптармен, діни сюжеттермен баю, толысу процесі және қазақ ақындарының
жырлау ерекшеліктері әдебиеттану ғылымының әдебиет тарихы және әдеби
байланыс саласында қазақ әдебиеті мен өзге әдебиеттерді салыстыра
зерттеудің өзіндік жолы мен жүйесінің қалыптасқан. Бұл мәселеде
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, М.Қаратаев,
Ш.Сәтбаева, Б.Ысқақов, З.Ахметов, С.Қирабаев, Р.Бердібай, Ә.Дербісәлин,
Т.Әбдірахманов, С.Қасқабасов, Р.Нұрғалиев, М.Мырзахметов, Ә.Дербісәлиев,
Н.Келімбетов, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева, А.Егеубаев, Б.Әзібаева,
Т.Еңсегенов, Х.Мәдібай, М.Салқынбаев және т.б. ғалымдардың зерттеу
еңбектерінде қазақ әдебиеті мен өзге әдебиеттердің арасындағы байланысы
сараланып, салмақты ғылыми тұжырымдар жасалған. Аталған ғалымдар
еңбектерінде қазақ-шығыс әдеби байланыстары мен діни әдебиеттің дамуы
жөнінде түрлі мәселелердің басын ашып, жіктеп, саралау барысында ғылыми
зерттеу жұмыстары жасалды. Сонымен бірге кеңестік кезеңде коммунистік
идеологияның салқынымен арнайы зерттеу нысанына алынбаған көптеген ақын-
жазушылардың әдеби шығармашылығы кейінгі жылдарда жаңаша көзқараспен ғылыми
тұрғыда қарастырылуда. Кезең әдебиетіне қатысты түрлі көкейтесті мәселелер
зерттелу барысында жалғасын таба береді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетінде діни тақырыптардың жырлануы, оның ішінде,
мұсылмандық жиһад-ғазауат соғыстары туралы жырланған қазақ қиссаларының
тақырып ауқымы кең. Бұл тақырыптағы қазақ қиссалары Мұхаммет Пайғамбардың
пайғамбарлық өмірі мен жүргізген түрлі ғазауат соғыстарын да қамтиды.
Демек, мұсылмандық жиһад-ғазауат соғыстары мәселесі Пайғамбардың өмір
сүрген дәуірінен бастау алады. Бұл тақырыптағы қиссалардың біршамасы Әмір
Әмзе ерлігін жырлауға арналады. Бұл дәстүр Әзірет Әлінің түрлі ерліктерін,
азаматтық, қайраткерлік іс-әрекеттерін жырлауға ұласады. Сол секілді бұл
тақырып Әзірет Әлі ұрпақтарының дін жолындағы ерлік күрестерін, ғазауат
соғыстарын жырлауда онан әрі жалғасты. Сондай ерекше жырланған Әзірет Әлі
ұрпақтары - Мұхаммет Ханафия мен Сейітбаттал. Зерттеу еңбекте осы
тақырыптағы қиссалар тақырыптық, мәтіндік және көркемдік тұрғыдан арнайы
қарастырылады. Олардың қазақ әдебиеті тарихындағы өзіндік орны айқындалады.
Арабтардың ұзаққа созылған жорықтары, ислам дінін тарату мен
орнықтырудағы күресі көптеген батырлардың тұлғасын тудырды. Кейін олар
ондаған қисса-дастандардың кейіпкерлеріне айналды. Сондай шығармалардың
тобына Әмір Әмзе, Зарқұм, Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы,
Дариға қыз, Қаһарман, Мұхаммед Ханафия, Сейітбаттал секілді
Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет Әлінің және олардың ұрпақтарының мұсылмандық
жиһад соғыстарын жырлайтын қазақ қиссалары жатады. Зерттеу жұмысында ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде
мұсылмандық шығыс, дін тақырыбына көп барған және осы салада мол жеміс
беріп, көптеген қазақ қиссаларын дүниеге әкелген кітаби ақындардың
шығармашылығы тақырыптық, жанрлық, көркемдік тұрғыдан арнайы қарастырылады.
Кезең әдебиеті туралы бұрын-соңды жазылған ғылыми зерттеу еңбектеріне
барынша зер салып, ғылыми және кезеңнің көркем туындыларын қайта қарап,
кезең әдебиетінің сан қырлы ерекшелігі, сонымен бірге ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің шығыс халықтары фольклоры
мен классикалық әдебиеті үлгілерін оқып, танып өсу және олардың біршама
үлгілерін қазақ тілінде назира дәстүрде қайта жырлау әдеби үдерісінің
өзіндік ерекшеліктері және тақырып табиғатын, қырларын ашу, бұған дейін
қазақ әдебиетінде баспа бетін көрмей, зерттелмей келген мұсылмандық жиһад
(ғазауат) соғысы туралы жырланған қазақ қиссалары Әмір Әмзе, Зарқұм,
Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы, Дариға қыз, Қаһарман, Мұхаммед
Ханафия, Сейітбаттал секілді Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет Әлінің және
олардың ұрпақтарының мұсылмандық жиһад соғыстарын жырлайтын қазақ
қиссаларын, оның ішінде Ғазауат Сұлтан қиссасының жанрлық, тақырыптық
және көркемдік ерекшеліктерін қарастыру, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасыр басында өмір сүрген және шығармашылық еткен діни әрі кітаби ақын
Маңғыстау Тыныштықұлының шығармашылық ерекшеліктерін тақырып аясында,
дәстүр сабақтастығында тану – осы диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы
болып саналады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. А.Байтұрсынов,
М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Ә.Марғұлан, Ш.Сәтбаева, Ә.Дербісәлин, Б.Ысқақов,
З.Ахметов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, А.Қыраубаева, С.Қасқабасов,
Р.Нұрғалиев, М.Мырзахметов, Н.Келімбетов, Ө.Күмісбаев, Ә.Дербісәлиев,
Б.Әзібаева, М.Маданова, А.Жақсылықов, М.Салқынбаев т.б. ғалымдардың
зерттеулеріндегі теориялық тұжырымдар мен ғылыми ойлар зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі болды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Зерттеу жұмысының мақсаты
мен міндеттерін орындау үшін, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басында шығармашылық еткен діни, кітаби ақындардың қиссалары мен Ғазауат
Сұлтан қиссасының Мәулекей Юмашықов және Маңғыстау Тыныштықұлы нұсқалары
т.б. алынды.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының ХІХ ғасыр,
ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің даму мәселелерін қарастыру арқылы ХІХ ғасыр,
ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихы мен теориясына қосары бар деп білеміз.
Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –мұсылмандық
жиһад (ғазауат) соғысының қаһарманы Жағыпар Құсайынұлы (Сейітбаттал-Ғазауат
Сұлтан) туралы жырланған Ғазауат Сұлтан қиссасын жанрлық, тақырыптық және
көркемдік тұрғыда қарастыру; осы тұрғыда бұл шығармамен тақырыптас қазақ
қиссалары Әмір Әмзе, Зарқұм, Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы,
Дариға қыз, Қаһарман, Мұхаммед Ханафия, Сейітбаттал секілді
Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет Әлінің және олардың ұрпақтарының мұсылмандық
жиһад соғыстарын жырлайтын қазақ қиссаларын, олардың жанрлық, тақырыптық
және көркемдік ерекшеліктерін қарастыру. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер
көзделеді:
- Діни ағартушылық ағым және оның өкілдері-кітаби ақындардың
шығармашылық ерекшеліктерін кезең әдебиеті мен тақырып аясында саралау;
- Діни ағартушылық ағым және оның өкілдері-кітаби ақындардың әдеби
мұрасының жанрлық ерекшеліктері мен тақырып мәселелері тұрғысында
қарастыру;
- ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі діни
ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад туралы жалпы мағлұматтар беру;
- Әмір Әмзе, Зарқұм, Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы,
Дариға қыз, Қаһарман, Мұхаммед Ханафия, Сейітбаттал секілді
Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет Әлінің және олардың ұрпақтарының мұсылмандық
жиһад соғыстарын жырлайтын қазақ қиссаларының тақырыптық, жанрлық,
көркемдік ерекшеліктерін нақтылау;
- Жағыпар сұлтан (Сейітбаттал-Ғазауат Сұлтан) туралы жырланған қазақ
қиссаларының тақырыптық, мазмұндық және мәтіндік ерекшеліктерін айқындау.
- Сейітбаттал, Ғазауат Сұлтан қиссаларының композициялық және
көркемдік ерекшеліктерін қарастыру.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің үлкен саласы діни
ағартушылық бағытта дамыды. Бұл бағыт өкілдері мұсылманша оқыған, соған
орай бүкіл шығармашылығы ислам дінімен, мұсылмандық шығыс фольклоры,
классикалық әдебиетімен сабақтастықта дамыған кітаби ақындар болды.
- ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым
өкілдері -кітаби ақындар - қазақ жазба әдебиетінің дамуына мол үлес қосқан
жазба ақындар, шайырлар, жазба әдебиет өкілдері.
- Діни ағартушылық ағым өкілдері - кітаби ақындар мұрасы - ежелгі
түркі жазба әдебиетінің, шағатай әдебиетінің, ортағасырлық сопылық
әдебиеттің дәстүрлі жалғасы.
- Қисса жанры – жазба әдебиет жанры. Қазақ қиссалары – қазақ жазба
әдебиеті туындылары. ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ қиссалары - кейінгі қазақ
поэмаларының бастауында тұрған, сол жаңа поэзиялық жанрдың дамуына мол үлес
болып қосылған жанр.
- Қисса жанры туындысының жазбаша дүниеге келе тұра не кітап болып
басылған, не қолжазба үлгіде ел ішінде қайта көшірілуі немесе ауызша, жатқа
айтылуы, яғни жазба туындының фольклорлық мұраға айналу үдерісін жоққа
шығаруға болмайды.
- Қазақ қиссалары - араб, иран, шағатай әдебиеті туындыларын нәзиралық
дәстүрде қайта жырлау арқылы дүниеге келген шығармалар. Сондықтан қазақ
қиссалары – қазақ әдебиетінің тарихында европалық, орысша үлгідегі шынайы
әдеби аударма жанры дүниеге келгенге дейін сол жанрдың жүгін көтеріп,
қызметін атқарып келген жанр. Бұл, әрине, кітаби ақындардың өзіндік
шығармашылық ерекшелігі, шығармашылық қызметі болып табылады;
- Кітаби ақындардың араб, иран, шағатай әдебиеті туындыларын нәзиралық
дәстүрде қайта жырлап отыруы шынайы қазақ қиссаларының дүниеге келуіне жол
ашқан. Мысалы, Жүсіп-Зылиха, Таһир-Зуһра, Сейфулмәлік секілді
шығармаларды жырлаған ақындар келесі сәтте қазақ тарихи тұлғалары,
қайраткерлері жайлы (Қисса Кенехан һәм Наурызбай, Қисса Наурызбай төре
Қасым ұғлы т.б.) тарихи оқиғалар, әңгімелер және қазақ фольклорлық
туындылары негізінде жаңа туындылар, қиссалар жазды. Бұл әдеби үдеріс
кейінгі кезең поэмасының бастауында тұрған шығармашылық мәселе.
- Кітаби ақындар - ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ фольклорының
асыл үлгілерінің хатқа түсуі, кітап боп басылуы, қайта жырлануы
мәселелерінде қажымай, талмай мол еңбек етіп, Құран сюжеттерін,
Пайғамбарлар өмірі мен ұрпақтары, діни, тарихи тұлғалар мен оқиғалар,
әсіресе мұсылмандық жиһад соғысы жорықтары т.т. көп жырлаған, сол арқылы
қазақ әдебиетін діни тақырыптармен, діни сюжеттермен т.б. байытқан кезең
әдебиетіне мол үлес қосқан шығармашылық өкілдері.
- Мұсылмандар да өзге халықтар тәрізді өз дінін ғана нағыз ақиқат дін
деп санады. Мұсылман еместерді кәпір деп қарап, мұсылманшылыққа тарту,
дінді қабылдату әділетті де, қасиетті іс делінді. Өзінің бар мүмкіндігін
күш-қайратын ислам дінінің игілігіне жұмсау, оның кең таралып, салтанат
құруына сарп ету әрбір мұсылманның басты борышы болып есептелді. Құранда
осы сенім жолында өзін кім құрбан етсе, оны мәңгілік пейіш қызығы
күтетіндігі туралы айтылған. Исламның орнығуы мен нығаюы үшін қиян-кескі
соғыстар жүргізілгені тарихтан белгілі. Сондай жорықтарды сипаттайтын
шығармалар діни дастандардың төртінші бір тобын құрайды.
- ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі діни
ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад туралы жырланған Әмір Әмзе,
Зарқұм, Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы, Дариға қыз, Қаһарман,
Мұхаммед Ханафия, Сейітбаттал секілді Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет
Әлінің және олардың ұрпақтарының мұсылмандық жиһад соғыстарын жырлайтын
қазақ қиссалары - жанрлық, тақырыптық, көркемдік ерекшеліктері бар
туындылар.
- Жағыпар сұлтан (Сейітбаттал-Ғазауат Сұлтан) туралы жырланған
Сейітбаттал, Ғазауат Сұлтан қиссалары - тақырыптық, мазмұндық және
мәтіндік ерекшеліктері тұрғысынан кезең әдебиеті дамуынан мол хабар беретін
көркем туынды.
- Сейітбаттал, Ғазауат Сұлтан қиссалары - өзіндік дербес құрылымы
бар тізбекті жырлардан тұратын циклды өзіндік композициялық және көркемдік
ерекшелігі бар діни көркем туынды.
Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі мен жариялануы.
Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері мен ғылыми тұжырымдары мына
басылымдарда жарияланды:
1. Ғазауат Сұлтан қиссасының тақырыптық және жырлану ерекшелігі
З.Қабдолов оқулары. әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті ұйымд.
халықаралық ғыл.-теор. конф.материалдары. Алматы, 2012, 159-164бб
2. Мұсылмандық жиһад тақырыбындағы қиссалар және Ғазауат Сұлтан
Қазақстанның ғылыми әлемі. Халықаралық ғылыми журнал. №1, 2012;
3. Қожа Ахмет Ясауи хикметтері мен Ғазауат Сұлтан қиссасындағы
шығармашылық үндестік Ясауи жинағы. 3-кітап. Түркістан, 2012 (баспада)
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі діни
ағартушылық бағыт және мұсылмандық ғазауат (жиһад) тақырыбы
1.1 Діни ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад-ғазауат мәселесі
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің
бітім-болмысы, саяси-тарихи жағдайлары Х.Досмұхамедұлы [2], М.Әуезов [3],
С.Мұқанов [4], Қ.Жұмалиев [5], Ы.Дүйсенбаев [6], Ә.Қоңыратбаев [7],
Б.Кенжебаев [8], Х.Сүйіншәлиев [9], С.Қирабаев [10], Т.Кәкішов [11],
Р.Бердібаев [12], М.Мырзахметов [13], М.Мағауин [14], Б.Омарұлы [15],
Мәдібай Қ. [16] т.б. ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. Ұзақ
жылдар бойы бұл әдебиет түрлі ағым-бағыт жөнінде, көркемдік құндылықтар
жағынан қарастырылып келеді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басында қазақ жерінде, елінде ағартушылық ой өріс алды, дамыды. Қазақ
даласындағы ағартушылықтың дамуына басты-басты екі-үш себеп болды деуге
болады. Біріншісі, Қазақ хандықтарының жаппай жойылуы мемлекеттік ойдың
көмескіленуіне жол ашты. Қазақ жерінің жаппай тартып алынуы, қазақ
даласында әскери бекініс-қалалар тізбегінің, жүйесінің жүзеге асуы арқылы
болды. Қазақ даласында сенімді орнығып алған соң, елдің тұрмыс-салтының
ұлттық болмысының, танымының қазығы – дініне ауыз салды. Ғасырлар бойы
ұстанып келген мұсылман діні, мұсылман жазуына қатер төнді. Қазақ даласында
орысша оқу, шоқындыру өріс алды. Бұл үшін қазақ даласында миссионерлер,
миссионер ғалымдар жұмыс жасады. Ғалым М. Мырзахметұлы өзінің Қазақ қалай
орыстандырылды атты еңбегінде (17,7-34( күні кешеге дейін ұлы ағартушы
аталып жүрген Ильминский секілді орыс отарлығының зымиян саясаткерлерінің
миссионерлік қызметін жан-жақты ашып көрсетті. Қазақ еліне арналып орыс
кириллицасымен басылған христиан дінін уағыздайтын миссионерлік кітаптар
көптеп шығып, ел ішіне таралып жатты. Мысалы, Құдай үшін көп азап тартқан
Евстафий Плакиданың, оның қосағының, екі ұлының өмірі. Жизнь и страдания
Святого великомученика Евстафия Плакиды с семейством. На киргизском языке.
Издание Православного миссионерского общества, Казань, Тип. В.М.Ключникова,
1886, 1890, 1894. Орыс әрпімен қазақ тілінде жазылған, Первоначальное
сведение о православной христианской вере... Казань, 1886.
Святое Евангелие господа нашего Иусуса Христа от Луки, на киргизском
языке. Казань 1889, 1890; Первоначальные сведения о православной
христианской вере, сообщаемые киргизу, готовящемуся ко Св. крещению, на
русском и киргизском языках Казань, 1890; Священная история Ветхого Завета,
Казань, 1890; Ақыл беретұғын книга. Из премудрости Іисуса сына Сирахова, на
киргизском языке, Казань 1891; Әулие князь Владимир. Св. благоверный князь
Владимир и крещение Руси. На киргизском языке. Казань, Изд.
Православн.миссионер. общ-ва, 1892, 1894; (18, 290( секілді көптеген
кітаптардың басылып шығуы және олардың орыс әрпімен қазақша шығып жатуы көп
жайды аңғартады. Орыс патшалығының Қазақ арасында христиан дінін
насихаттау, қазақты дінінен, тілінен ажыратып, шоқындыру мемлекеттік
саясаттың стратегиялық басымдылықтарының біріне айналды. 1867 жылы Қазан
қаласында Казанское братство св. Георгия деген қоғам құрып, миссионерлік
жұмыс проблемаларын алға қойды. Орыс емес халықтардың балалары үшін орыс
тілінде мектеп ашу, бұратана халықтардың арасында христиан діні насихатын
барынша өрістету, қазақ тілінде миссионерлік тақырыпта алуан түрлі кітап
шығаруды көздеген [19, 111] саясатының ықпалы екені анық. Сондықтан қазақ
оқығандары, ағартушылары мұсылман оқуына көп ден қоюы, кітаби ақындардың
мұсылман әлемінің діни, фольклорлық, әдеби мұрасын қазақ тілінде сөйлетуі
қазақ халқын тілінен, дінінен айырғысы келетін орыс миссионерлерінің іс-
әрекетіне тосқауыл ретінде көп дамығанын, жолға қойылғанын аңғаруға болады.
Ең бастысы, кітаби ақындардың қазақ әдебиетіне шығыс классикасын әкелген
өлшеусіз қызметі еді. Демек, қазақ кітаби ақындары діні бір болмаған елде
бірлік те, тірлік те болмайтынын аңғарып, әрі діни, әрі әдеби қызмет еткен
ағартушы қаламгерлер болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ
оқығандарының орыс отарлығына, христиан миссионерлігінің күшеюіне қарсы
қолданған алғашқы қаруы білім алуды күшейту, сол арқылы қазақ даласындағы
ислам негіздерін нығайта түсу болды. Сол себепті де ХХ ғасыр басында қазақ
халқында оқу-ағарту ісі күшейе түсті. Оқу-ағартушылық мәселесінде ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында екі ағым қатар өмір сүріп
тұрды. Олар усули қадим немесе қадым оқуы мұны қазақша қадымша деп
қысқарта салған. Қадым оқуы ежелгі дәуірлерден ХХ ғасыр басына дейін күллі
түрік халықтары қолданған, араптың 28 әрпіне негізделген жазу болатын.
Сондықтан оны кейде түрки деп те қолданамыз. Бұл жазудың ерекшелігі
түріктің қай халқы болса да, осы 28 әріп негізінде жазып және оқитын.
Шындығында қадым жазуын әр түрік өзінше оқитын. Мәселе тек жазуда емес,
қадым қалыптасқан оқу жүйесі бар тәртіпті жүйе еді. Бұл оқуда ислам діні,
шариғат шарттары, қағидалары көп оқытылатын. Өзге пәндер, мысалы, тарих,
жағрафия, т.т. дүниелік пәндер, ғылым салалары аз оқылатын. Қадым оқуы
түрік халқының фонетикалық қорын түгел қамти алмауы және діни-схоластикалық
пәндер көп оқылуы себепті түрік халықтары үшін күрделі оқу жүйесі болатын.
Оқуды меңгеру қиындығынан дүмше молдалардың көптеп шығу құбылысы қазақ
даласында анық аңғарылған еді. Әйтсе де қадым оқуын терең меңгерген, сол
арқылы түрки, араб, парсы тілдерін меңгеріп, сол тілдердегі фәлсафалық,
тарихи, фольклорлық, әдеби т.т. шығармаларды оқуға, терең тануға қол
жеткізген кісілер де аз болған жоқ. Сондай кемел молдалар легі кітаби
ақындардың мол шоғыры еді. Сонымен бірге қадым оқуының басты ерекшелігі,
құндылығы түрік халықтарын бір жазу-сызу аясында ұстауы еді. Қадым
түркілердің түбі бір, діні бір туыстығының, біртұтас ұлттық танымының ұзақ
ғасырларға сақталуына негіз болған оқу жүйесі еді. Демек, күні бүгінге
дейін күллі араб әлемін құран жазуы қалай біріктіріп, біртұтас ұлттық
танымда ұстап отырса, қадым оқуы түрік халықтары үшін ғасырлар бойы сол
дәрежеде қызмет еткені анық. Яғни түрік ұлыстарын тұтастықта, бірлікте
ұстаған қазық усули қадым болатын. Кешегі кеңес дәуірінде және бүгінгі
күнге дейін қадым оқу жүйесін біржақты сынау белең алып келеді. Дұрысы,
күрделілігін айта отырып, оның неше дәуірлерге созылған ұлы қызметін де
есте ұстағанымыз жөн. Қадымды жоғалттық. Қадыммен бірге түрік халықтарының
ортақ оқу, ортақ жазу мәдениетін жоғалттық. Біртұтас ұлыстық, ұлттық
танымнан, біртұтастық, бірлік ой-қазығынан айрылдық. Әйтсе де, ескі тозбай
қоймайды, жаңа жеңбей қоймайды. Бізден көп бұрын орыс бодандығын қабылдап,
отарлық езгіні ғасырлар бойы көріп келе жатқан, сол езгінің нәтижесінде
ерте есейген татар халқында Усули жадид қозғалысы ерте басталды. Жалпы,
қазақ халқының мәдени өркендеуіне, ұлт ретінде оянып, бас көтеруіне татар
халқының мәдениеті, түрлі ағымдары мен қозғалыстары ерекше әсер етті. Бұл –
тарихи шындық. Сол секілді Усули жадид қозғалысы да татар халқында
басталып, татар қоғамдық өмірінің бар саласын қамтыған, әдебиеті мен
өнеріне, мәдениетіне зор әсер еткен ағым ретінде қалыптасты. Оның алғашқы
нышаны ХҮІІІ ғасырдың аяқ шені мен ХІХ ғасырдың басында көрініс тапқан.
Оның көрнекті өкілдері Курсави, Маржани секілді татар ағартушылары болды.
Олардан кейін татар халқының ұлы ағартушы ұстазы Каюм Насыри мен бүкіл
өмірін Ресей қол астындағы түрік жұртын оятуға арнаған, сол үшін Тәржүман
газетін шығарып, оны өзіне өмірлік қайраткерлік мінберіне айналдырған
Исмайыл-бей Ғаспралыларды атауға болады.
Араб тілінде қадым- ескі, жадид- жаңа деген сөз. Яғни, ескі жүйе
мен жаңа жүйе. Усули жадид ең алдымен араб әріпті түрки әліпбиге реформа
жасады. Арабтың жиырма сегіз әрпі негізінде түрік халықтарының фонетикалық
ерекшелігіне сай қамтылмай келген дыбыстарға жаңа әріптер жасап енгізді.
Тек әліпби ғана емес, күллі оқу жүйесіне жаңалықтар енді. Жаңа оқу
жүйесінде діни сабақтармен қатар, ғылымның түрлі саласының қамтылуы, оқылуы
қадағаланды. Бұл оқу жүйесінің жеңіл әрі ұғынықты болуына алып келді. Бұл
сол кезең үшін үлкен даму, прогресс болды. Шындығында да, Усули жадид тек
оқу саласы ғана емес, қоғам өмірінің барлық саласын қамтып үлкен ағымға
айналды, отарлық езгіде жаншылған татар халқын бұл ағым үлкен қозғалысқа
алып келді. Сол қозғалыс біртіндеп қазақ даласына да өте бастады. ХХ ғасыр
басында шығып тұрған қазақ газеттері, түрлі қалаларда көптеп басылып жатқан
қазақ кітаптары қазақ қоғамындағы дамудың, оянушылық, ағартушылық ой-
идеяның көркеюінің көрінісі, жемісі еді. Оның артында үлкен қозғалыс,
қоғамдық дүмпу туғызып тұрған үлкен себепкер Усули жадид ағымы тұр еді.
Әлбетте, осы ағымдардың қайсысының болса да үлкен мәселелерінің бірі –
мұсылман дінін христиан миссионерлік шабуылынан сақтап қалу еді. Дін -
ұлттық тұтастықтың бір кепілі екендігі сөзсіз. Сондықтан да бұл ағымдардың
өзегінде дін үшін күрес өріліп тұрды. Сол себепті де ХІХ ғасыр соңы мен ХХ
ғасыр басында басылып шыққан кітаптардың басым бөлігі діни кітаптар болды.
Оларда діни уағыздар, пайғамбарлар өмірі, ғазауат ерлері туралы жырланды.
Ең алдымен, Құран сюжеттері жырланды. Құран сүрелері қазақ кітаби ақындары
қаламынан, нәзира дәстүрі аясында дербес көркем шығармаларға айналып жатты.
Бұл – уақыт қажеттілігі, дәуір талабы еді. Яғни, ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басында қоғам өмірін тұтас дерлік қамтып келе жатқан
ағартушылық қозғалыстың үлкен саласы – діни-ағартушылық болды.
Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым өкілдері ретінде бүгінгі
күні шайыр, нәзирашыл ақын, діни ақын атап жүрген кітаби ақындарды
жатқызуға болады. Мысалы, осы ағартушылық ағымды жеке зерттеу нысаны
ретінде қарастырған У.Қалижан ағым өкілдері ретінде жәдидшіл ақын
Ақмолладан бастап Ыбырай, Абай, Әбубәкір, Нұржан, Мәшһүр Жүсіп, Шәді,
Шәкәрім, Мақыштарды жатқызады (20(. Ғалым келтірген бұл тізімді мұнан әрі
соза беруге болады. Яғни, ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында
шығармашылық еткен қай ақын-жазушымыз болмасын білім алуды, ең алдымен,
діни оқудан бастаған. Сол себепті де көпшілігі өз шығармашылығында тіпті
ара-тұра болса да дін тақырыбына барып отырған қаламгерлер еді. Сондай
қаламгерлердің бірегейі ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында нәзира
дәстүрінде қалам тербеген, сонысымен қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуына
мол еңбек сіңірген кітаби ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы болатын. Қазіргі
деректер бойынша ол қазан төңкерісіне дейін жиырма үш жеке атаумен кітап
бастырған. Олардың әрқайсысы сегіз-тоғыз реттен қайта басылып отырған. Аз
басылғандарының өзі бес-алты реттен басылған. Демек, қазан төңкерісіне
дейін Жүсіпбек қожаның жыл сайын бірнеше кітабы жарық көріп, таралып
отырған. Кітаби ақын олардың бірін өзі жазса, келесісін ел аузынан жазып
алып, өңдеп кітап етіп бастырып отырған. Сондықтан оның есіміне байланысты
жазған, жазушы, аударған, редакциясын басқарған секілді (анықтама)
сөздер беріліп отырған. Қалай болғанда да, Жүсіпбек қожа кітаби ақын
ретінде, ең алдымен, қазақ фольклорының жазылып алынуы, өңделуі және кітап
етіп бастырып шығару мәселесінде ерекше еңбек етті. Бұған мысал ретінде
Жүсіпбек қожа кітап етіп бастырған Қисса Алпамыс, Қыз Жібектің хикаясы
секілді фольклорлық шығармаларымызды айтудың өзі де жеткілікті болса керек.
Сонымен бірге Жүсіпбек фольклорлық шығармаларды өңдеумен ғана шектеліп
қалған жоқ, фольклорлық туындыларды негізге ала отырып жаңа нәзиралық
шығармалар жазды. Бұлар - Мұңлық – Зарлық, Қисса Дотан секілді
шығармалар. Кітаби ақындардың, соның ішінде Жүсіпбек пен Шәдінің
шығармашылық мол өнім берген ерекше қыры – Шығыс фольклоры мен әдебиетінен
алып қазақ тілінде нәзиралық шығармалар жарату. Бұл - қазақ кітаби
ақындарының басты шығармашылық кредосы болды. Олар – әсіресе, дін
тақырыбына көп барған ақындар болды. ...Шығыс әдебиетінің үлгілерін ел
арасында тарату ісімен қисса жазған кітаби ақындардың бір тобы да көп
шұғылданды. Кітаби ақындар деп аталып жүргендер – мұсылманша оқып, хат
танып, шығармаларын кітаби тілде жазып, діни араб, парсы сөздерін орынсыз
қолданған, сол сияқты татар тілінің элементтерін сөзге көп кіргізген
ақындар. Бұлардың ішінен шығыс әдебиетінің нұсқаларын әңгіме-өлең, поэма-
дастан етіп жазған, ел арасында айтылып жүргендерін өзінше өңдеп, жинап
бастырған Шәді Жәңгіров, Ақылбек бин Сабал, Мәулекей, Жүсіпбек Шайхисламов
сияқты бірнеше ақынды атауға болады. Бұл ақындардың еңбегінің сөзсіз
құндылығы – олар қазақ әдебиетінің тақырыптық, сюжеттік арнасын кеңейтіп,
оны шығыс әдебиетінің үлгілерімен молықтыру ісіне себін тигізді. Алайда,
олар шығыс әдебиетінің ең халықтық, асыл нұсқаларын сұрыптап, талдап алу
жағынан қарағанда, үнемі ойлаған жерден шығып отырмайды. Мұның себебі –
олар өздері дінге сенді, діни қағидаларды уағыздауды міндет етті. Мысалы,
өте-мөте Жүсіпбек секілді ақындар діни сарындағы шығармаларды насихаттап
таратуға күш салды...- деп, Қазақ әдебиеті тарихының 2 т. 1-кітабында (21,
537( кітаби ақын және олардың шығармашылық ерекшелігі жөнінде сөз етіледі.
Кеңес дәуірінде кеңестік саясат тұрғысынан сынай сөз етілсе де, пікірде көп
шындық бар. Кітаби ақындық табиғатын терең танып айтылған пікір. Әсіресе
Жүсіпбек қожа шығармашылығының дінге қатысы жөнінде дұрыс айтылған. Шынында
да Жүсіпбек ақын өзге тақырыптармен қатар діни тақырыптарға көп барған. Бұл
мәселеде оның атақты Жүсіп – Зылихасынан бастап Қисса-и ән-Хазрет
расулның миғражға қонақ болғаны, Қисса-и Хазрет-и Ғали, Қисса Хәзрет-и
Ғұсман, Қисса-и уақиға-и Кәрбәла... Хәзрет-и имам Хусеин... секілді
шығармаларының бәрі де мұсылман діні және пайғамбарлар мен халифтар туралы
екенін айтсақ та жеткілікті. Тіпті өзге шығармаларының өзінде де оқушысына
арнау сөздерінде діни уағыз айтып отырған. Діни ой, діни насихатты үнемі
қазақ оқушысына арнап жүргізіп отырған. Бұл ақынның діни-ағартушылық
ағымның белді өкілі болғанын, өзге ұлттық мәселелерге тек сол тұрғыдан,
мұсылманшылық тұрғысынан қарап, бағалап отырғаны аңғарылады. Діни
ағартушылық және дастандар табиғаты жөнінде ғалым Б.Әзібаева: ...Қазақ
даласында Ислам дінінің тамырын терең жаюында діни дастандардың рөлі ерекше
болды. Себебі, Ислам дінінің нығаюы үшін күрес әрекеттері соңғы ғасырларда
екі жолмен іске асып отырды: яғни, бірінші әдіс Ислам таратушылардың іс-
жүзіндегі (мешіт, медресе) үгіт-насихат жүргізуі арқылы жүзеге асса,
екіншісі – ақын жанды дала тұрғындарының жан-жүрегіне жыр сөздерімен (діни
дастандар) әсер ету арқылы орындалған тәрізді,- дейді. Сонымен бірге,
ғалымның Діни дастандар өзінің сюжеттері, мазмұны, шығу тарихы, даму,
таралу жолдары жағынан әр түрлі. Бірақ олардың барлығы идея жағынан
бірігеді, ол – Исламдық руханият құндылықтарын үгіттеу, мұсылманшылықты
өмір сүрудің негізі деп түсіндіру идеясы (22, 12-13( деген пікірі кітаби,
діни ақын шығармашылығының өзіндік ерекшелігін, идеялық түп-қазығын танытса
керек.
Жүсіпбек ақынның жоғарыда атап өтілген шығармаларының қай-қайсысы
болса да, бүгінгі күнге дейін өз құнын жоймаған, алдағы уақытта да дұрыс
бағалана берері даусыз туындылар. Олай дейтін себебіміз: кешегі кеңестік
дәуірде қазақ әдебиетіндегі дін тақырыбы, діни қайраткерлер мен ғазауат
соғысы ерлерін жырлаған көркем әдебиеттің жариялануына тыйым салынды.
Нәтижесінде қазақ оқырманы діни танымсыз боп өсті. Сол себепті де қазір ҚР
ҰҒА М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты тарапынан шығарылып
жатқан Бабалар сөзі көп томдығының орны бұл мәселеде ерекше деуге болады.
Бірінші томда Жүсіпбектің Қисса-и анхазірет Расулдың Миғражға қонақ
болғаны, Қисса-и Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат
еткен мәселесі, Қисса-и Шаһизинда, Қисса-и уақиға Кербала хазірет
Хусаин разы Аллаһ анһу секілді қиссалары енгізілген. Олардың әрқайсысы да
- қазан төңкерісіне дейін әлденеше реттен қайта жарияланып отырған
кітаптар. Демек, үнемі дерлік оқушысы табылған, қазақ қауымының қажетін
өтеп, діни наным-сенімін нығайтып отырған шығармалар. Мысалы, Мұхаммед
Пайғамбардың көкке көтерілуі, қайтыс болуы, Мұхаммед Пайғамбардың қызы
Фатима мен Әзірет Әлінің ұрпағы Хусеиннің дін ішіндегі тартыс, соғыс
нәтижесіндегі опат болуы секілді мәселелер бүгінгі қазақ оқырманы үшін де
білуге қажетті әрі қызықты, әрі мұсылман дінінен, тарихынан мол мағұлмат
берер көркем де, құнды діни әдебиет деп бағалауға әбден болады. Сол секілді
Шәді төре де көптеген діни шығармалар жазды: Ибраһим Пайғамбардың
хикаяты, Қарунның жер жұтқан уақиғасы, Назым Сияр Шариф секілді
шығармалар. Осы шығармалардың ішінде әсіресе Мұхаммед Пайғамбардың өмірі,
қайраткерлік жолы туралы жазылған Назым Сияр Шәрифтің орны ерекше.
Шығарма әрі көркем, әрі көлемді, қазақшасы басымдау, түрки тілде жазылған
еңбек. Шығарма 1913 жылы Тәшкенде кітап болып басылып шыққан. Соның шағын
үлгісі қазақ тілінде 1995 жылы ғалым О.Құдышұлының даярлауымен ғылыми алғы
сөз, соңғы сөздерімен басылып шықты.
Қазақ халқының кітаби ақындары Жүсіпбек қожа, Шәді төре секілді
қаламгерлерінің жоғарыда аталып өтілген шығармаларының – қисса-
дастандарының түп негізі араб фольклоры мен әдебиетіндегі сира ( көпше
түрі-сияр: жол, өмір жолы) жанрынан бастау алып жатқаны сөзсіз. Жанр
исламға дейінгі араб халқының атақты адамдары, ақындары туралы жырлау.
ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында шығармашылық
еткен кітаби қаламгерлердің басты әрі шығармашылық, әрі ағартушылық мақсат-
мұратының басты қазағының бірі діни шығармалар тудыру болғанын жоғарыда
айтып өттік. Сол секілді осы кезеңде, осы тақырыпта шығармашылық еткен, мол
өнім берген шайырымыздың бірі – Шәді Жәңгірұлы.
Оның Қарунның жер жұтқан уақиғасы, Ташкент, 1896, Хикаят Халифа
һарун Ар-Рашид, Ташкент, Хайбар қиссасы, Қазан 1910, Хикаят Қамар-уз-
Заман, Ташкент, 1910, Қисса-и Балғам Бағур, Қазан, 1910, Назым сияр
шәриф, Ташкент, 1913 секілді көптеген шығармалары Тәшкен, Қазан
қалаларында, Орынборда басылым көріп отырған. Оның жырлаған тақырыптары
дін, діни қайраткерлер өмірі, Мың бір түн ертегілері, Шаһ нама жырлары,
қазақ тарихына қатысты уақиғалар т.б. болды. Оның Абылай дастаны 1991
жылы Алматыда басылған Абылай жинағына енді. (Алматы, 1995), Ибраһим
пайғамбардың хикаяты, (Алматы, 1999) секілді шығармалары қайта басылып
шықты. Шәді төренің діни шығармаларының ішінде оқырман қауымынан ерекше
ілтипат, ықылас көрген шығармасы Мұхаммед пайғамбардың өмірі, діни
қайраткерлік жолын жыр еткен Назым Сияр Шәриф.
Сира (көпше түрі сияр: жол, өмір жолы) жанры араб фольклоры мен
әдебиеті мен ежелгі жанры. Жанр жөнінде Ислам энциклопедиялық сөздігінде
Сйра (мн. ч. Сийар: дорога, путь, образ жизни) - особый жанр ранней
мусульманской историографий, жизнеописания основателя ислама Мухаммада
[23, 209] деп, тікелей мұсылман дінімен және Мұхаммед пайғамбар есімімен
байланыстырады. Ал, ғалым И.М. Фильштинский жанр тарихы мен табиғаты
жөнінде Складывавшийся начиная с ҮІІІ в. На основе средневековых сказаний
о реальных или вымышленных героях до исламского и исламского времени
поздний арабский эпос в форме народного рамана, как называемой Сиры
(жизнеописание), получил свое окончательную письменную редакцию в ХҮІ-
ХҮІІ в.в.этому предшествовала письменная фиксация устных преданий о жизни и
подвигах легендарных доисламских и исламских героев или исторических
персонажей, прославившихся своими героическими деяниями в событиях древней
или средневековой истории [24, 595-596],- дейді. Ғалым пікірінен
аңғарылатыны жанр тарихының өте көнелігі уақыт жағынан исламға дейінгі
дәуірлерден бастау алып жатқаны. Сонымен бірге жанр шығармаларының Мұхаммед
пайғамбармен қатар араб әлемінің өзге де қайраткерлері өмір жолын тілге
тиек етеніні аңғарылады. Соның бір дәлелі Сират Аттар, Сират аз-Заһир
Байбарыс секілді шығармалар болса керек. Әйтсе де, Сира жанрының түп
негізі, кең өріс алып өсіп дамуы ислам діні мен, оның негізін қалаған
Мұхаммед пайғамбар есімімен тікелей байланыстылығы анық. Мәселе алдымен
пайғамбар есімі мен ісі пайғамбарлық, қайраткерлік өмір жолы, сонан соң
оның ізбасарлары –халифтер, ғазауат соғыс ерлері т.б. болып дамыса керек.
Сол себепті де қазақ арасында ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың
басында жырланған Мұхаммед пайғамбар, Әзірет Әлі, Омар, Оспан, Әмір Әмзе,
Асан, Үсен туралы жырланған Кербала уақиғасы т.т. шығармалардың түп негізі
араб әдебиетіндегі сира жанры туындыларында жатыр деп сеніммен айта аламыз.
Араб әдебиеті сира жанры туындылары қазақ әдебиетіне қисса, дастан, хикая
секілді атаулармен енген, жырланған, жазылған, қайта жырланған. Сондықтан
да И.М.Фильштинский араб сираларын халықтық роман деп танып оның туу, даму,
қалыптасу жолын сөз еткенде араб фольклоры, тарих жазбаларының астасып, бір-
біріне кірігіп кететініне баса назар аударған. Ғалым Обработка и
письменная фиксация устных сказаний, на основе которых позднее сложились
народные романы, длилась многие столетия. Первоначально филологи и
декламаторы арабской поэзии (равни) заимствовали предания, сохранившиеся в
народной памяти, и включали их в поэтические анталогии и дивани поэтов в
качестве комментариев. Из того же источника черпали материалов авторы
Жизнеописания Мухаммада и хадисов дей келе, жанр иран, грек, индия,
бабылдық, ежелгі мысырлық ертегі аңыздар мен бірге Библия материалдарын да
бойына сіңіріп, қорытып отырғанын айтады.
В средние века очень часто фольклорные произведения и из устно
передаваемый разнообразный материал под пером многих поколений собирателей
и народных рассказчиков пережил стадию циклизации. При этом творцы народных
романов широко использовали в своих переработках и компиляциях различные
виды произведений книжной историографии, в свою очередь обильно насыщенный
легендарным и полулегендарным материалом [24, 596].
Айтылған жайт қазақ арасына шығыстан, мұсылман әлемінен келіп енген
көптеген қисса, дастан, хикаяларға, оларды қазақ тілінде қайта жырлаушы
кітаби ақындар шығармашылығына да мол қатысты екені анық. Түбі ауызша
дүниеге келген шығарманың түрлі процесті бастан кешіп келіп жазба әдеби
туындыға, қайта жырлаушы шайырдың назиралық туынды авторына – кітаби ақынға
айналу құбылысы көрініс тауып тұр. Сонымен бірге қазақ әдебиетіне шығыс
классикасының мол ағыны келіп қосылған, бірлі-жарым шайыр емес, үлкен
ақындар шоғыры қалам тербеген өздерінше дәстүр түзген, сол еңбектерімен
бүгінгі көркейген қазақ әдебиетінің дамуына мол үлес қосқандығын айтуға
болады. Сондай ақынның бірі - кітаби шығармашылық саласында көп еңбек
еткен, мол өнім берген Сұлтан Шәді Жәңгірұлы. Сондай шығарманың бірі
Мұхаммед пайғамбардың өмір жолын арқау еткен Назым Сияр Шариф болды. В
значении жизнеописание Пророка слова используется впервые, насколько
известно, Ибн Хишамом (ум. в 834 г) в его редакции труда Ибн Исхака (704-
767), посвященного Мухаммаду (хаза китаб сират расул Аллах – это книга
жизнеописания посланника Аллаха) По некоторым сведениям, в начале для
обозначения рассказов о жизни Пророка употреблялась форма мн.ч. – сийар (в
сочетаний с магази) [23, 209].
Әл-Вахиди, Ибн Исхақ сиралары осы жанрда дүниеге келген көптеген
шығармалардың басы, әрі негізі болды. Демек, нәзирашыл қаламгер Шәді
Жәңгірұлы күллі мұсылман әлеміндегі дәстүрді – Мұхаммед пайғамбардың ақ
жолын жырлауды, араб әдебиетіндегі сира жанры туындысын қадымша–түркілігі
басым кітаби тілмен қисса етіп жырлаушы болды. Әсіресе пайғамбар өмір жолы
туралы жазылған қазақ әдебиетіндегі ең көлемді шығарма болды деп айтуға
болады. Еңбек заманы үшін діни, рухани мол қызмет еткен, әсіресе қазақ
халқы үшін ислам діні, пайғамбар өмір жолымен жыр арқылы терең таныстырған
діни аңыздары мол болса да мазмұнды еңбек болды деп айта аламыз. Жалпы тек
мұсылман діні ғана емес, өзге әлемдік діндердің қай-қайсысы болса да, діни
аңыздық хикаялы әңгімелерден тұратыны аян. Шәді Жәңгірұлының Назым Сияр
Шәриф қиссасы 1995 жылы жеке кітап болып басылып шықты. Сонымен бірге,
1999 жылы ақынның Ибраһим пайғамбардың хикаяты атты туындысы да жеке
кітап болып басылып шықты.
Қисса жанрының ең басты ерекшеліктерінің бірі – қиссашыл, кітаби
нәзирашыл ақынның оқырманына арнап шығарған кіріспе сөзінің болуы. Бүгінгі
тілмен айтқанда, алғысөздің міндетті түрде болуы. Мұнда автор шығарманың
түп-төркіні және оны өзінің жырлау себебін т.б. оқушысына арнап сөйлейді.
Сол дәстүрді Шәді ақын да ұстанған.
Ол мұсылман діні, Мұхаммет пайғамбар және оның өмір жолы жырланған не
әңгімеленген. Сияр кітап туралы, Назым Сияр Шәриф туралы кіріспе сөз
сөйлейді, өлеңмен толғайды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында кітаби ақындар
шығармашылығының ерекше дамуына біршама себептер болды: кітаби ақындар
шығармашылығы – ежелгі дәуір әдебиетінің, орта ғасырлық сопылық әдебиеттің
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында қайта өркендеуінің және
қазақ әдебиетінің мұсылмандық шығыс әлемінің фольклоры, әдебиетімен
байланыста дамуының көрінісі; қазақ әдебиетінің тарихындағы ежелгі
дәуірлерден келе жатқан жазба әдебиеттің дәстүрлі жалғасы. Көне жазба
әдебиет дәстүрінің қайта тууына осы кезеңде қазақ даласында мектеп,
медреселердің көбеюі, мұсылманшылық оқу, ғылым-білімнің күшеюі көп себеп
болды. Осы кезеңде орыс отарлығының күшеюіне байланысты бүгінгі ғылымда
діни-ағартушылық аталып жүрген сапада дін, діл, тіл сақтау жолында
шығармашылығы діни қайраткерлікке ұласқан қаламгерлер шығармашылығы
дәрежесінде көрініс берді. Орыс отарлығының күшеюі негізінде қазақ еліне,
әдебиетіне еніп жатқан орыс әдебиетінің ықпалына қарсы күрескен,
шығармашылық еткен қаламгерлер шоғыры. Олар алдымен орыс отарлығы ықпал-
әсерімен, соңынан большевиктік орыс саясаты ықпалымен әдебиет майданынан
шегінуге мәжбүр болған әдеби дәстүр қаламгерлері еді. Олар әрі қазақтың
ежелгі жазба әдеби дәстүрін ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басында өркен жайып жатқан жаңа жазба әдебиетімен ұштастырып, сол жаңа
жазба әдебиетінің қалыптасуына мол үлес қосқан, ұстанған өзіндік саяси
бағыт-бағдары бар әдеби құбылыс болды. ХХ ғасырдағы кеңестік әдебиет
үстемдігіне дейін жаңа жазба әдебиеттің дамуына мол үлес қосқан кітаби
ақындар саясаттан толық жеңіліс тапса да, олардың шығармашылық сілемі
ауылдық жанрда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ӘОЖ 801.95:818.992 71
БАКИРОВА ЗАКИРА АБУЖУСИПОВНА
ҒАЗАУАТ СҰЛТАН ҚИССАСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ, КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мамандығы 6N0205-филология: қазақ тілі мен әдебиеті
Филология магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент С.Ергөбек ____________
Түркістан
2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-9
1 Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад-
ғазауаттың жырлануы (ХІХ-ХХ ғ.ғ.)
1.1 Діни ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад-
ғазауат
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-38
1.2 Әділетті ғазауат соғыстарының
жырлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-62
2 Ғазауат Сұлтан қиссасының тақырыптық, композициялық және көркемдік
ерекшеліктері
2.1 Ғазауат Сұлтан қиссасының тақырыптық және композициялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63-80
2.2 Ғазауат Сұлтан қиссасының мәтіндік, көркемдік ерекшеліктері ... ..80-
99
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 100 -103
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...104-105
Кіріспе
(Жұмыстың жалпы сипаттамасы)
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті алдыңғы
кезең әдебиетімен салыстырғанда көп өскен, көркейген әдебиет болды. Жаңа
өркениетті дамуға бет бұрған кезең әдебиетінде бір жағынан бұрынғы дәстүрлі
жыраулық поэзия өзінің шын мәніндегі өмірлік, қоғамдық мәнін, саяси
қызметін толық сақтай алмаса да, қалыпты дамуын, шығармашылық дәстүрін одан
ары жалғады. Екінші жағынан, қазақ өмірі жырлауда жаңа бағыт ұстанған
ақындық поэзия дамыды. Сол секілді қазақ елінің орыс патшалығына бодан
болуы, сол елмен түрлі қарым-қатынасқа түсуіне байланысты орыс әдебиетінің
де ықпал-әсері аңғарыла бастады. Қазақ әдебиеті өкілдері қатары
шығармашылығын орыс әдебиетімен тығыз сабақтастықта өрбіткен қаламгерлермен
толықты. Олардың алдыңғы легі ұлы ағартушы ойшылдар Шоқан, Ыбырай, Абай
болды. Олардың шығармашылықтары арқылы кезең әдебиеті поэзиялық, прозалық,
публицистикалық үлгідегі жаңа жанрлармен, сол жанрлардағы шығармалармен
толысты. Бұл ұлы қаламгерлер шоғырын берген орыстың әдебиеті мен өнерінің
алтын ғасыры аталған ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінің шынайы ықпалы еді.
Демек, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті іштей түлеу, даму арқылы және өзге
елдер әдебиеттерімен байланысқа түсуі арқылы осы кезеңде дамудың жаңа
сатысына көтерілді, өсті, өркен жайды. Бұл тек қазақ әдебиетіне ғана тән
жағдай емес, әлем халықтары өркениеті мен өнерінің туу, қалыптасу, даму
жолына тән, бір-бірімен сабақтастықта, үлгі үйреністе дамып отыратын
әлемдік өркениеттік құбылыс. Сондықтан да С.Сейфуллин ХХ ғасыр басындағы
қазақ әдебиеті жайлы Қазақтың көркем әдебиеті туралы атты мақаласында:
қазақ тұрмысының ...өзгеруіне қарай және 1905 жылғы төңкеріс дүмпуімен
қазақ әдебиеті де ...ұлттық рухымен өсе бастады. Үлгісі енді мүлде ноғай
мен орыс әдебиеті болды. ...Қазіргі қазақ әдебиетінің үлгісі - орыстікі, -
деген болатын [1, 49].
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өзіндік, кезеңдік ерекшелігі мол.
әдебиеттегі өзіндік ерекшелік, әлбетте, кезең әдебиетінің тақырыптық,
жанрлық, көркемдік мәселелері тұрғысында өсуі болмақ. Мысалы, зар заман
сарынының діни ағартушылыққа ұласуы, айтыс жанрының ауызша дәстүрінің
жазбаша үлгімен аралас келе бастауы ақындық поэзияның сазгерлікпен,
орындаушылықпен ұштасып жатуы, түрлі жаңа жанрлардың енуі сияқты. Кезең
әдебиетіндегі ерекше көрінген жайдың бірі – қисса-дастан жанрының дамуы
еді. Бұл жанрдың қазақ әдебиетінде көрініс беруі ежелгі дәуірлерге жол
тартып жатуы даусыз. Десек те, оның мол көрініс берген кезеңі – ХІХ ғасыр.
Яғни, шығармашылығы діни-ағартушылық, сопылық іліммен, ой-идеямен өрілген,
Құран сюжеттерін, Мың бір түн, Тотынама, Шаһнама, Кәлилә мен
Димнә ертегілерін өзек етіп нәзиралық туындылар жаратқан кітаби ақындар
шоғыры осы кезеңде – ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында
шығармашылық етті.
ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында шығармашылық еткен
бірқатар ақындарды бүгінгі әдебиеттану ғылымында кітаби ақын, шайыр,
қиссашыл ақын секілді бірнеше атаулармен береді. Оның себебі: олардың
тәрбие алған негізгі бастауы қазақ фольклоры мен жыраулық, ақындық поэзия
болғанымен, мектеп, медреселерде білім алып, мұсылманша жақсы сауатты
болған ақындар. Олар өз шығармаларын негізінен жазбаша шығарған деуге
болады. Діни оқу орындарында оқып, араб, парсы, шағатай тілдерін біліп, сол
тілдерде жарық көрген Орта Азия, Қазақстан аймағына тараған шығыс әдебиеті
үлгілерімен діни тақырыптағы шығармалардағы сюжеттерді пайдаланып, хисса,
хикаялар жазған, классикалық, һәм діндарлық шығармаларды аударған. Шығыстың
классикалық шығармаларымен таныстырып, насихаттауда кітаби ақандардың
елеулі ролі болды. ХХ ғасыр басындағы кітаби ақын-шайырлар қатарында
М.Қалтайұлы, Шәді Жәңгірұлы, Ақылбек Сабалұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы,
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Нұралы Нысанбайұлы, Мұсабек Байзақұлы, Маңғыстау
Тыныштықұлы т.б. ақындарды атауға болады. Осы ақындар шығармашылығының
үлкен бөлігі шығыс фольклоры мен классикалық әдебиетімен әлемдік
дәрежедегі ұлы туындылар Шаһнама, Мың бір түн, Кәлилә мен Димнә,
Тотынама үлгілерімен байытқан ғажайып қаламгерлер болды. Олар кітаби
ақын, шайыр ретінде ХХ ғасыр басындағы қазақ фольклорының асыл үлгілерінің
хатқа түсуі, кітап боп басылуы, қайта жырлануы т.т. мәселелерінде қажымай,
талмай мол еңбек етті. Оның үстіне Құран сюжеттерін, Пайғамбарлар өмірі мен
ұрпақтары, діни, тарихи тұлғалар мен оқиғалар, әсіресе мұсылмандық жиһад
соғысы жорықтары т.т. көп жырлаған, сол арқылы қазақ әдебиетін діни
тақырыптармен, діни сюжеттермен т.б. байытқан кезең әдебиетіне мол үлес
қосқан ақындар. Сондай әдеби үдерістің бір жемісті көрінісі - Ғазауат
Сұлтан қиссасы. Қиссаны тақырыптас өзге шығармалармен тақырыптық, жанрлық,
көркемдік сабақтастықта арнайы қарастыру кезең әдебиетінің назардан тыс
қалып келе жатқан үлкен бір саласын ғылыми айналымға қосады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысымызда ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен шығыс әдебиетінің
байланысы, Шаһнама, Мың бір түн, Кәлилә мен Димнә, Тотынама
үлгілері, Құран сюжеттері, Пайғамбарлар өмірі мен ұрпақтары, діни, тарихи
тұлғалар мен оқиғалар, әсіресе мұсылмандық жиһад соғысы жорықтарының
жырлануы, сол арқылы қазақ әдебиетінің шығыс әдебиеті және діни
тақырыптармен, діни сюжеттермен баю, толысу процесі және қазақ ақындарының
жырлау ерекшеліктері әдебиеттану ғылымының әдебиет тарихы және әдеби
байланыс саласында қазақ әдебиеті мен өзге әдебиеттерді салыстыра
зерттеудің өзіндік жолы мен жүйесінің қалыптасқан. Бұл мәселеде
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, М.Қаратаев,
Ш.Сәтбаева, Б.Ысқақов, З.Ахметов, С.Қирабаев, Р.Бердібай, Ә.Дербісәлин,
Т.Әбдірахманов, С.Қасқабасов, Р.Нұрғалиев, М.Мырзахметов, Ә.Дербісәлиев,
Н.Келімбетов, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева, А.Егеубаев, Б.Әзібаева,
Т.Еңсегенов, Х.Мәдібай, М.Салқынбаев және т.б. ғалымдардың зерттеу
еңбектерінде қазақ әдебиеті мен өзге әдебиеттердің арасындағы байланысы
сараланып, салмақты ғылыми тұжырымдар жасалған. Аталған ғалымдар
еңбектерінде қазақ-шығыс әдеби байланыстары мен діни әдебиеттің дамуы
жөнінде түрлі мәселелердің басын ашып, жіктеп, саралау барысында ғылыми
зерттеу жұмыстары жасалды. Сонымен бірге кеңестік кезеңде коммунистік
идеологияның салқынымен арнайы зерттеу нысанына алынбаған көптеген ақын-
жазушылардың әдеби шығармашылығы кейінгі жылдарда жаңаша көзқараспен ғылыми
тұрғыда қарастырылуда. Кезең әдебиетіне қатысты түрлі көкейтесті мәселелер
зерттелу барысында жалғасын таба береді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетінде діни тақырыптардың жырлануы, оның ішінде,
мұсылмандық жиһад-ғазауат соғыстары туралы жырланған қазақ қиссаларының
тақырып ауқымы кең. Бұл тақырыптағы қазақ қиссалары Мұхаммет Пайғамбардың
пайғамбарлық өмірі мен жүргізген түрлі ғазауат соғыстарын да қамтиды.
Демек, мұсылмандық жиһад-ғазауат соғыстары мәселесі Пайғамбардың өмір
сүрген дәуірінен бастау алады. Бұл тақырыптағы қиссалардың біршамасы Әмір
Әмзе ерлігін жырлауға арналады. Бұл дәстүр Әзірет Әлінің түрлі ерліктерін,
азаматтық, қайраткерлік іс-әрекеттерін жырлауға ұласады. Сол секілді бұл
тақырып Әзірет Әлі ұрпақтарының дін жолындағы ерлік күрестерін, ғазауат
соғыстарын жырлауда онан әрі жалғасты. Сондай ерекше жырланған Әзірет Әлі
ұрпақтары - Мұхаммет Ханафия мен Сейітбаттал. Зерттеу еңбекте осы
тақырыптағы қиссалар тақырыптық, мәтіндік және көркемдік тұрғыдан арнайы
қарастырылады. Олардың қазақ әдебиеті тарихындағы өзіндік орны айқындалады.
Арабтардың ұзаққа созылған жорықтары, ислам дінін тарату мен
орнықтырудағы күресі көптеген батырлардың тұлғасын тудырды. Кейін олар
ондаған қисса-дастандардың кейіпкерлеріне айналды. Сондай шығармалардың
тобына Әмір Әмзе, Зарқұм, Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы,
Дариға қыз, Қаһарман, Мұхаммед Ханафия, Сейітбаттал секілді
Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет Әлінің және олардың ұрпақтарының мұсылмандық
жиһад соғыстарын жырлайтын қазақ қиссалары жатады. Зерттеу жұмысында ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде
мұсылмандық шығыс, дін тақырыбына көп барған және осы салада мол жеміс
беріп, көптеген қазақ қиссаларын дүниеге әкелген кітаби ақындардың
шығармашылығы тақырыптық, жанрлық, көркемдік тұрғыдан арнайы қарастырылады.
Кезең әдебиеті туралы бұрын-соңды жазылған ғылыми зерттеу еңбектеріне
барынша зер салып, ғылыми және кезеңнің көркем туындыларын қайта қарап,
кезең әдебиетінің сан қырлы ерекшелігі, сонымен бірге ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің шығыс халықтары фольклоры
мен классикалық әдебиеті үлгілерін оқып, танып өсу және олардың біршама
үлгілерін қазақ тілінде назира дәстүрде қайта жырлау әдеби үдерісінің
өзіндік ерекшеліктері және тақырып табиғатын, қырларын ашу, бұған дейін
қазақ әдебиетінде баспа бетін көрмей, зерттелмей келген мұсылмандық жиһад
(ғазауат) соғысы туралы жырланған қазақ қиссалары Әмір Әмзе, Зарқұм,
Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы, Дариға қыз, Қаһарман, Мұхаммед
Ханафия, Сейітбаттал секілді Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет Әлінің және
олардың ұрпақтарының мұсылмандық жиһад соғыстарын жырлайтын қазақ
қиссаларын, оның ішінде Ғазауат Сұлтан қиссасының жанрлық, тақырыптық
және көркемдік ерекшеліктерін қарастыру, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасыр басында өмір сүрген және шығармашылық еткен діни әрі кітаби ақын
Маңғыстау Тыныштықұлының шығармашылық ерекшеліктерін тақырып аясында,
дәстүр сабақтастығында тану – осы диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы
болып саналады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. А.Байтұрсынов,
М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Ә.Марғұлан, Ш.Сәтбаева, Ә.Дербісәлин, Б.Ысқақов,
З.Ахметов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, А.Қыраубаева, С.Қасқабасов,
Р.Нұрғалиев, М.Мырзахметов, Н.Келімбетов, Ө.Күмісбаев, Ә.Дербісәлиев,
Б.Әзібаева, М.Маданова, А.Жақсылықов, М.Салқынбаев т.б. ғалымдардың
зерттеулеріндегі теориялық тұжырымдар мен ғылыми ойлар зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі болды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Зерттеу жұмысының мақсаты
мен міндеттерін орындау үшін, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басында шығармашылық еткен діни, кітаби ақындардың қиссалары мен Ғазауат
Сұлтан қиссасының Мәулекей Юмашықов және Маңғыстау Тыныштықұлы нұсқалары
т.б. алынды.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының ХІХ ғасыр,
ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің даму мәселелерін қарастыру арқылы ХІХ ғасыр,
ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихы мен теориясына қосары бар деп білеміз.
Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –мұсылмандық
жиһад (ғазауат) соғысының қаһарманы Жағыпар Құсайынұлы (Сейітбаттал-Ғазауат
Сұлтан) туралы жырланған Ғазауат Сұлтан қиссасын жанрлық, тақырыптық және
көркемдік тұрғыда қарастыру; осы тұрғыда бұл шығармамен тақырыптас қазақ
қиссалары Әмір Әмзе, Зарқұм, Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы,
Дариға қыз, Қаһарман, Мұхаммед Ханафия, Сейітбаттал секілді
Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет Әлінің және олардың ұрпақтарының мұсылмандық
жиһад соғыстарын жырлайтын қазақ қиссаларын, олардың жанрлық, тақырыптық
және көркемдік ерекшеліктерін қарастыру. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер
көзделеді:
- Діни ағартушылық ағым және оның өкілдері-кітаби ақындардың
шығармашылық ерекшеліктерін кезең әдебиеті мен тақырып аясында саралау;
- Діни ағартушылық ағым және оның өкілдері-кітаби ақындардың әдеби
мұрасының жанрлық ерекшеліктері мен тақырып мәселелері тұрғысында
қарастыру;
- ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі діни
ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад туралы жалпы мағлұматтар беру;
- Әмір Әмзе, Зарқұм, Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы,
Дариға қыз, Қаһарман, Мұхаммед Ханафия, Сейітбаттал секілді
Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет Әлінің және олардың ұрпақтарының мұсылмандық
жиһад соғыстарын жырлайтын қазақ қиссаларының тақырыптық, жанрлық,
көркемдік ерекшеліктерін нақтылау;
- Жағыпар сұлтан (Сейітбаттал-Ғазауат Сұлтан) туралы жырланған қазақ
қиссаларының тақырыптық, мазмұндық және мәтіндік ерекшеліктерін айқындау.
- Сейітбаттал, Ғазауат Сұлтан қиссаларының композициялық және
көркемдік ерекшеліктерін қарастыру.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің үлкен саласы діни
ағартушылық бағытта дамыды. Бұл бағыт өкілдері мұсылманша оқыған, соған
орай бүкіл шығармашылығы ислам дінімен, мұсылмандық шығыс фольклоры,
классикалық әдебиетімен сабақтастықта дамыған кітаби ақындар болды.
- ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым
өкілдері -кітаби ақындар - қазақ жазба әдебиетінің дамуына мол үлес қосқан
жазба ақындар, шайырлар, жазба әдебиет өкілдері.
- Діни ағартушылық ағым өкілдері - кітаби ақындар мұрасы - ежелгі
түркі жазба әдебиетінің, шағатай әдебиетінің, ортағасырлық сопылық
әдебиеттің дәстүрлі жалғасы.
- Қисса жанры – жазба әдебиет жанры. Қазақ қиссалары – қазақ жазба
әдебиеті туындылары. ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ қиссалары - кейінгі қазақ
поэмаларының бастауында тұрған, сол жаңа поэзиялық жанрдың дамуына мол үлес
болып қосылған жанр.
- Қисса жанры туындысының жазбаша дүниеге келе тұра не кітап болып
басылған, не қолжазба үлгіде ел ішінде қайта көшірілуі немесе ауызша, жатқа
айтылуы, яғни жазба туындының фольклорлық мұраға айналу үдерісін жоққа
шығаруға болмайды.
- Қазақ қиссалары - араб, иран, шағатай әдебиеті туындыларын нәзиралық
дәстүрде қайта жырлау арқылы дүниеге келген шығармалар. Сондықтан қазақ
қиссалары – қазақ әдебиетінің тарихында европалық, орысша үлгідегі шынайы
әдеби аударма жанры дүниеге келгенге дейін сол жанрдың жүгін көтеріп,
қызметін атқарып келген жанр. Бұл, әрине, кітаби ақындардың өзіндік
шығармашылық ерекшелігі, шығармашылық қызметі болып табылады;
- Кітаби ақындардың араб, иран, шағатай әдебиеті туындыларын нәзиралық
дәстүрде қайта жырлап отыруы шынайы қазақ қиссаларының дүниеге келуіне жол
ашқан. Мысалы, Жүсіп-Зылиха, Таһир-Зуһра, Сейфулмәлік секілді
шығармаларды жырлаған ақындар келесі сәтте қазақ тарихи тұлғалары,
қайраткерлері жайлы (Қисса Кенехан һәм Наурызбай, Қисса Наурызбай төре
Қасым ұғлы т.б.) тарихи оқиғалар, әңгімелер және қазақ фольклорлық
туындылары негізінде жаңа туындылар, қиссалар жазды. Бұл әдеби үдеріс
кейінгі кезең поэмасының бастауында тұрған шығармашылық мәселе.
- Кітаби ақындар - ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ фольклорының
асыл үлгілерінің хатқа түсуі, кітап боп басылуы, қайта жырлануы
мәселелерінде қажымай, талмай мол еңбек етіп, Құран сюжеттерін,
Пайғамбарлар өмірі мен ұрпақтары, діни, тарихи тұлғалар мен оқиғалар,
әсіресе мұсылмандық жиһад соғысы жорықтары т.т. көп жырлаған, сол арқылы
қазақ әдебиетін діни тақырыптармен, діни сюжеттермен т.б. байытқан кезең
әдебиетіне мол үлес қосқан шығармашылық өкілдері.
- Мұсылмандар да өзге халықтар тәрізді өз дінін ғана нағыз ақиқат дін
деп санады. Мұсылман еместерді кәпір деп қарап, мұсылманшылыққа тарту,
дінді қабылдату әділетті де, қасиетті іс делінді. Өзінің бар мүмкіндігін
күш-қайратын ислам дінінің игілігіне жұмсау, оның кең таралып, салтанат
құруына сарп ету әрбір мұсылманның басты борышы болып есептелді. Құранда
осы сенім жолында өзін кім құрбан етсе, оны мәңгілік пейіш қызығы
күтетіндігі туралы айтылған. Исламның орнығуы мен нығаюы үшін қиян-кескі
соғыстар жүргізілгені тарихтан белгілі. Сондай жорықтарды сипаттайтын
шығармалар діни дастандардың төртінші бір тобын құрайды.
- ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі діни
ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад туралы жырланған Әмір Әмзе,
Зарқұм, Қисса Салсал, Әзірет Әлидің соғысы, Дариға қыз, Қаһарман,
Мұхаммед Ханафия, Сейітбаттал секілді Мұхаммед Пайғамбар мен Әзірет
Әлінің және олардың ұрпақтарының мұсылмандық жиһад соғыстарын жырлайтын
қазақ қиссалары - жанрлық, тақырыптық, көркемдік ерекшеліктері бар
туындылар.
- Жағыпар сұлтан (Сейітбаттал-Ғазауат Сұлтан) туралы жырланған
Сейітбаттал, Ғазауат Сұлтан қиссалары - тақырыптық, мазмұндық және
мәтіндік ерекшеліктері тұрғысынан кезең әдебиеті дамуынан мол хабар беретін
көркем туынды.
- Сейітбаттал, Ғазауат Сұлтан қиссалары - өзіндік дербес құрылымы
бар тізбекті жырлардан тұратын циклды өзіндік композициялық және көркемдік
ерекшелігі бар діни көркем туынды.
Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі мен жариялануы.
Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері мен ғылыми тұжырымдары мына
басылымдарда жарияланды:
1. Ғазауат Сұлтан қиссасының тақырыптық және жырлану ерекшелігі
З.Қабдолов оқулары. әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті ұйымд.
халықаралық ғыл.-теор. конф.материалдары. Алматы, 2012, 159-164бб
2. Мұсылмандық жиһад тақырыбындағы қиссалар және Ғазауат Сұлтан
Қазақстанның ғылыми әлемі. Халықаралық ғылыми журнал. №1, 2012;
3. Қожа Ахмет Ясауи хикметтері мен Ғазауат Сұлтан қиссасындағы
шығармашылық үндестік Ясауи жинағы. 3-кітап. Түркістан, 2012 (баспада)
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі діни
ағартушылық бағыт және мұсылмандық ғазауат (жиһад) тақырыбы
1.1 Діни ағартушылық бағыт және мұсылмандық жиһад-ғазауат мәселесі
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің
бітім-болмысы, саяси-тарихи жағдайлары Х.Досмұхамедұлы [2], М.Әуезов [3],
С.Мұқанов [4], Қ.Жұмалиев [5], Ы.Дүйсенбаев [6], Ә.Қоңыратбаев [7],
Б.Кенжебаев [8], Х.Сүйіншәлиев [9], С.Қирабаев [10], Т.Кәкішов [11],
Р.Бердібаев [12], М.Мырзахметов [13], М.Мағауин [14], Б.Омарұлы [15],
Мәдібай Қ. [16] т.б. ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. Ұзақ
жылдар бойы бұл әдебиет түрлі ағым-бағыт жөнінде, көркемдік құндылықтар
жағынан қарастырылып келеді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басында қазақ жерінде, елінде ағартушылық ой өріс алды, дамыды. Қазақ
даласындағы ағартушылықтың дамуына басты-басты екі-үш себеп болды деуге
болады. Біріншісі, Қазақ хандықтарының жаппай жойылуы мемлекеттік ойдың
көмескіленуіне жол ашты. Қазақ жерінің жаппай тартып алынуы, қазақ
даласында әскери бекініс-қалалар тізбегінің, жүйесінің жүзеге асуы арқылы
болды. Қазақ даласында сенімді орнығып алған соң, елдің тұрмыс-салтының
ұлттық болмысының, танымының қазығы – дініне ауыз салды. Ғасырлар бойы
ұстанып келген мұсылман діні, мұсылман жазуына қатер төнді. Қазақ даласында
орысша оқу, шоқындыру өріс алды. Бұл үшін қазақ даласында миссионерлер,
миссионер ғалымдар жұмыс жасады. Ғалым М. Мырзахметұлы өзінің Қазақ қалай
орыстандырылды атты еңбегінде (17,7-34( күні кешеге дейін ұлы ағартушы
аталып жүрген Ильминский секілді орыс отарлығының зымиян саясаткерлерінің
миссионерлік қызметін жан-жақты ашып көрсетті. Қазақ еліне арналып орыс
кириллицасымен басылған христиан дінін уағыздайтын миссионерлік кітаптар
көптеп шығып, ел ішіне таралып жатты. Мысалы, Құдай үшін көп азап тартқан
Евстафий Плакиданың, оның қосағының, екі ұлының өмірі. Жизнь и страдания
Святого великомученика Евстафия Плакиды с семейством. На киргизском языке.
Издание Православного миссионерского общества, Казань, Тип. В.М.Ключникова,
1886, 1890, 1894. Орыс әрпімен қазақ тілінде жазылған, Первоначальное
сведение о православной христианской вере... Казань, 1886.
Святое Евангелие господа нашего Иусуса Христа от Луки, на киргизском
языке. Казань 1889, 1890; Первоначальные сведения о православной
христианской вере, сообщаемые киргизу, готовящемуся ко Св. крещению, на
русском и киргизском языках Казань, 1890; Священная история Ветхого Завета,
Казань, 1890; Ақыл беретұғын книга. Из премудрости Іисуса сына Сирахова, на
киргизском языке, Казань 1891; Әулие князь Владимир. Св. благоверный князь
Владимир и крещение Руси. На киргизском языке. Казань, Изд.
Православн.миссионер. общ-ва, 1892, 1894; (18, 290( секілді көптеген
кітаптардың басылып шығуы және олардың орыс әрпімен қазақша шығып жатуы көп
жайды аңғартады. Орыс патшалығының Қазақ арасында христиан дінін
насихаттау, қазақты дінінен, тілінен ажыратып, шоқындыру мемлекеттік
саясаттың стратегиялық басымдылықтарының біріне айналды. 1867 жылы Қазан
қаласында Казанское братство св. Георгия деген қоғам құрып, миссионерлік
жұмыс проблемаларын алға қойды. Орыс емес халықтардың балалары үшін орыс
тілінде мектеп ашу, бұратана халықтардың арасында христиан діні насихатын
барынша өрістету, қазақ тілінде миссионерлік тақырыпта алуан түрлі кітап
шығаруды көздеген [19, 111] саясатының ықпалы екені анық. Сондықтан қазақ
оқығандары, ағартушылары мұсылман оқуына көп ден қоюы, кітаби ақындардың
мұсылман әлемінің діни, фольклорлық, әдеби мұрасын қазақ тілінде сөйлетуі
қазақ халқын тілінен, дінінен айырғысы келетін орыс миссионерлерінің іс-
әрекетіне тосқауыл ретінде көп дамығанын, жолға қойылғанын аңғаруға болады.
Ең бастысы, кітаби ақындардың қазақ әдебиетіне шығыс классикасын әкелген
өлшеусіз қызметі еді. Демек, қазақ кітаби ақындары діні бір болмаған елде
бірлік те, тірлік те болмайтынын аңғарып, әрі діни, әрі әдеби қызмет еткен
ағартушы қаламгерлер болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ
оқығандарының орыс отарлығына, христиан миссионерлігінің күшеюіне қарсы
қолданған алғашқы қаруы білім алуды күшейту, сол арқылы қазақ даласындағы
ислам негіздерін нығайта түсу болды. Сол себепті де ХХ ғасыр басында қазақ
халқында оқу-ағарту ісі күшейе түсті. Оқу-ағартушылық мәселесінде ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында екі ағым қатар өмір сүріп
тұрды. Олар усули қадим немесе қадым оқуы мұны қазақша қадымша деп
қысқарта салған. Қадым оқуы ежелгі дәуірлерден ХХ ғасыр басына дейін күллі
түрік халықтары қолданған, араптың 28 әрпіне негізделген жазу болатын.
Сондықтан оны кейде түрки деп те қолданамыз. Бұл жазудың ерекшелігі
түріктің қай халқы болса да, осы 28 әріп негізінде жазып және оқитын.
Шындығында қадым жазуын әр түрік өзінше оқитын. Мәселе тек жазуда емес,
қадым қалыптасқан оқу жүйесі бар тәртіпті жүйе еді. Бұл оқуда ислам діні,
шариғат шарттары, қағидалары көп оқытылатын. Өзге пәндер, мысалы, тарих,
жағрафия, т.т. дүниелік пәндер, ғылым салалары аз оқылатын. Қадым оқуы
түрік халқының фонетикалық қорын түгел қамти алмауы және діни-схоластикалық
пәндер көп оқылуы себепті түрік халықтары үшін күрделі оқу жүйесі болатын.
Оқуды меңгеру қиындығынан дүмше молдалардың көптеп шығу құбылысы қазақ
даласында анық аңғарылған еді. Әйтсе де қадым оқуын терең меңгерген, сол
арқылы түрки, араб, парсы тілдерін меңгеріп, сол тілдердегі фәлсафалық,
тарихи, фольклорлық, әдеби т.т. шығармаларды оқуға, терең тануға қол
жеткізген кісілер де аз болған жоқ. Сондай кемел молдалар легі кітаби
ақындардың мол шоғыры еді. Сонымен бірге қадым оқуының басты ерекшелігі,
құндылығы түрік халықтарын бір жазу-сызу аясында ұстауы еді. Қадым
түркілердің түбі бір, діні бір туыстығының, біртұтас ұлттық танымының ұзақ
ғасырларға сақталуына негіз болған оқу жүйесі еді. Демек, күні бүгінге
дейін күллі араб әлемін құран жазуы қалай біріктіріп, біртұтас ұлттық
танымда ұстап отырса, қадым оқуы түрік халықтары үшін ғасырлар бойы сол
дәрежеде қызмет еткені анық. Яғни түрік ұлыстарын тұтастықта, бірлікте
ұстаған қазық усули қадым болатын. Кешегі кеңес дәуірінде және бүгінгі
күнге дейін қадым оқу жүйесін біржақты сынау белең алып келеді. Дұрысы,
күрделілігін айта отырып, оның неше дәуірлерге созылған ұлы қызметін де
есте ұстағанымыз жөн. Қадымды жоғалттық. Қадыммен бірге түрік халықтарының
ортақ оқу, ортақ жазу мәдениетін жоғалттық. Біртұтас ұлыстық, ұлттық
танымнан, біртұтастық, бірлік ой-қазығынан айрылдық. Әйтсе де, ескі тозбай
қоймайды, жаңа жеңбей қоймайды. Бізден көп бұрын орыс бодандығын қабылдап,
отарлық езгіні ғасырлар бойы көріп келе жатқан, сол езгінің нәтижесінде
ерте есейген татар халқында Усули жадид қозғалысы ерте басталды. Жалпы,
қазақ халқының мәдени өркендеуіне, ұлт ретінде оянып, бас көтеруіне татар
халқының мәдениеті, түрлі ағымдары мен қозғалыстары ерекше әсер етті. Бұл –
тарихи шындық. Сол секілді Усули жадид қозғалысы да татар халқында
басталып, татар қоғамдық өмірінің бар саласын қамтыған, әдебиеті мен
өнеріне, мәдениетіне зор әсер еткен ағым ретінде қалыптасты. Оның алғашқы
нышаны ХҮІІІ ғасырдың аяқ шені мен ХІХ ғасырдың басында көрініс тапқан.
Оның көрнекті өкілдері Курсави, Маржани секілді татар ағартушылары болды.
Олардан кейін татар халқының ұлы ағартушы ұстазы Каюм Насыри мен бүкіл
өмірін Ресей қол астындағы түрік жұртын оятуға арнаған, сол үшін Тәржүман
газетін шығарып, оны өзіне өмірлік қайраткерлік мінберіне айналдырған
Исмайыл-бей Ғаспралыларды атауға болады.
Араб тілінде қадым- ескі, жадид- жаңа деген сөз. Яғни, ескі жүйе
мен жаңа жүйе. Усули жадид ең алдымен араб әріпті түрки әліпбиге реформа
жасады. Арабтың жиырма сегіз әрпі негізінде түрік халықтарының фонетикалық
ерекшелігіне сай қамтылмай келген дыбыстарға жаңа әріптер жасап енгізді.
Тек әліпби ғана емес, күллі оқу жүйесіне жаңалықтар енді. Жаңа оқу
жүйесінде діни сабақтармен қатар, ғылымның түрлі саласының қамтылуы, оқылуы
қадағаланды. Бұл оқу жүйесінің жеңіл әрі ұғынықты болуына алып келді. Бұл
сол кезең үшін үлкен даму, прогресс болды. Шындығында да, Усули жадид тек
оқу саласы ғана емес, қоғам өмірінің барлық саласын қамтып үлкен ағымға
айналды, отарлық езгіде жаншылған татар халқын бұл ағым үлкен қозғалысқа
алып келді. Сол қозғалыс біртіндеп қазақ даласына да өте бастады. ХХ ғасыр
басында шығып тұрған қазақ газеттері, түрлі қалаларда көптеп басылып жатқан
қазақ кітаптары қазақ қоғамындағы дамудың, оянушылық, ағартушылық ой-
идеяның көркеюінің көрінісі, жемісі еді. Оның артында үлкен қозғалыс,
қоғамдық дүмпу туғызып тұрған үлкен себепкер Усули жадид ағымы тұр еді.
Әлбетте, осы ағымдардың қайсысының болса да үлкен мәселелерінің бірі –
мұсылман дінін христиан миссионерлік шабуылынан сақтап қалу еді. Дін -
ұлттық тұтастықтың бір кепілі екендігі сөзсіз. Сондықтан да бұл ағымдардың
өзегінде дін үшін күрес өріліп тұрды. Сол себепті де ХІХ ғасыр соңы мен ХХ
ғасыр басында басылып шыққан кітаптардың басым бөлігі діни кітаптар болды.
Оларда діни уағыздар, пайғамбарлар өмірі, ғазауат ерлері туралы жырланды.
Ең алдымен, Құран сюжеттері жырланды. Құран сүрелері қазақ кітаби ақындары
қаламынан, нәзира дәстүрі аясында дербес көркем шығармаларға айналып жатты.
Бұл – уақыт қажеттілігі, дәуір талабы еді. Яғни, ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басында қоғам өмірін тұтас дерлік қамтып келе жатқан
ағартушылық қозғалыстың үлкен саласы – діни-ағартушылық болды.
Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым өкілдері ретінде бүгінгі
күні шайыр, нәзирашыл ақын, діни ақын атап жүрген кітаби ақындарды
жатқызуға болады. Мысалы, осы ағартушылық ағымды жеке зерттеу нысаны
ретінде қарастырған У.Қалижан ағым өкілдері ретінде жәдидшіл ақын
Ақмолладан бастап Ыбырай, Абай, Әбубәкір, Нұржан, Мәшһүр Жүсіп, Шәді,
Шәкәрім, Мақыштарды жатқызады (20(. Ғалым келтірген бұл тізімді мұнан әрі
соза беруге болады. Яғни, ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында
шығармашылық еткен қай ақын-жазушымыз болмасын білім алуды, ең алдымен,
діни оқудан бастаған. Сол себепті де көпшілігі өз шығармашылығында тіпті
ара-тұра болса да дін тақырыбына барып отырған қаламгерлер еді. Сондай
қаламгерлердің бірегейі ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында нәзира
дәстүрінде қалам тербеген, сонысымен қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуына
мол еңбек сіңірген кітаби ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы болатын. Қазіргі
деректер бойынша ол қазан төңкерісіне дейін жиырма үш жеке атаумен кітап
бастырған. Олардың әрқайсысы сегіз-тоғыз реттен қайта басылып отырған. Аз
басылғандарының өзі бес-алты реттен басылған. Демек, қазан төңкерісіне
дейін Жүсіпбек қожаның жыл сайын бірнеше кітабы жарық көріп, таралып
отырған. Кітаби ақын олардың бірін өзі жазса, келесісін ел аузынан жазып
алып, өңдеп кітап етіп бастырып отырған. Сондықтан оның есіміне байланысты
жазған, жазушы, аударған, редакциясын басқарған секілді (анықтама)
сөздер беріліп отырған. Қалай болғанда да, Жүсіпбек қожа кітаби ақын
ретінде, ең алдымен, қазақ фольклорының жазылып алынуы, өңделуі және кітап
етіп бастырып шығару мәселесінде ерекше еңбек етті. Бұған мысал ретінде
Жүсіпбек қожа кітап етіп бастырған Қисса Алпамыс, Қыз Жібектің хикаясы
секілді фольклорлық шығармаларымызды айтудың өзі де жеткілікті болса керек.
Сонымен бірге Жүсіпбек фольклорлық шығармаларды өңдеумен ғана шектеліп
қалған жоқ, фольклорлық туындыларды негізге ала отырып жаңа нәзиралық
шығармалар жазды. Бұлар - Мұңлық – Зарлық, Қисса Дотан секілді
шығармалар. Кітаби ақындардың, соның ішінде Жүсіпбек пен Шәдінің
шығармашылық мол өнім берген ерекше қыры – Шығыс фольклоры мен әдебиетінен
алып қазақ тілінде нәзиралық шығармалар жарату. Бұл - қазақ кітаби
ақындарының басты шығармашылық кредосы болды. Олар – әсіресе, дін
тақырыбына көп барған ақындар болды. ...Шығыс әдебиетінің үлгілерін ел
арасында тарату ісімен қисса жазған кітаби ақындардың бір тобы да көп
шұғылданды. Кітаби ақындар деп аталып жүргендер – мұсылманша оқып, хат
танып, шығармаларын кітаби тілде жазып, діни араб, парсы сөздерін орынсыз
қолданған, сол сияқты татар тілінің элементтерін сөзге көп кіргізген
ақындар. Бұлардың ішінен шығыс әдебиетінің нұсқаларын әңгіме-өлең, поэма-
дастан етіп жазған, ел арасында айтылып жүргендерін өзінше өңдеп, жинап
бастырған Шәді Жәңгіров, Ақылбек бин Сабал, Мәулекей, Жүсіпбек Шайхисламов
сияқты бірнеше ақынды атауға болады. Бұл ақындардың еңбегінің сөзсіз
құндылығы – олар қазақ әдебиетінің тақырыптық, сюжеттік арнасын кеңейтіп,
оны шығыс әдебиетінің үлгілерімен молықтыру ісіне себін тигізді. Алайда,
олар шығыс әдебиетінің ең халықтық, асыл нұсқаларын сұрыптап, талдап алу
жағынан қарағанда, үнемі ойлаған жерден шығып отырмайды. Мұның себебі –
олар өздері дінге сенді, діни қағидаларды уағыздауды міндет етті. Мысалы,
өте-мөте Жүсіпбек секілді ақындар діни сарындағы шығармаларды насихаттап
таратуға күш салды...- деп, Қазақ әдебиеті тарихының 2 т. 1-кітабында (21,
537( кітаби ақын және олардың шығармашылық ерекшелігі жөнінде сөз етіледі.
Кеңес дәуірінде кеңестік саясат тұрғысынан сынай сөз етілсе де, пікірде көп
шындық бар. Кітаби ақындық табиғатын терең танып айтылған пікір. Әсіресе
Жүсіпбек қожа шығармашылығының дінге қатысы жөнінде дұрыс айтылған. Шынында
да Жүсіпбек ақын өзге тақырыптармен қатар діни тақырыптарға көп барған. Бұл
мәселеде оның атақты Жүсіп – Зылихасынан бастап Қисса-и ән-Хазрет
расулның миғражға қонақ болғаны, Қисса-и Хазрет-и Ғали, Қисса Хәзрет-и
Ғұсман, Қисса-и уақиға-и Кәрбәла... Хәзрет-и имам Хусеин... секілді
шығармаларының бәрі де мұсылман діні және пайғамбарлар мен халифтар туралы
екенін айтсақ та жеткілікті. Тіпті өзге шығармаларының өзінде де оқушысына
арнау сөздерінде діни уағыз айтып отырған. Діни ой, діни насихатты үнемі
қазақ оқушысына арнап жүргізіп отырған. Бұл ақынның діни-ағартушылық
ағымның белді өкілі болғанын, өзге ұлттық мәселелерге тек сол тұрғыдан,
мұсылманшылық тұрғысынан қарап, бағалап отырғаны аңғарылады. Діни
ағартушылық және дастандар табиғаты жөнінде ғалым Б.Әзібаева: ...Қазақ
даласында Ислам дінінің тамырын терең жаюында діни дастандардың рөлі ерекше
болды. Себебі, Ислам дінінің нығаюы үшін күрес әрекеттері соңғы ғасырларда
екі жолмен іске асып отырды: яғни, бірінші әдіс Ислам таратушылардың іс-
жүзіндегі (мешіт, медресе) үгіт-насихат жүргізуі арқылы жүзеге асса,
екіншісі – ақын жанды дала тұрғындарының жан-жүрегіне жыр сөздерімен (діни
дастандар) әсер ету арқылы орындалған тәрізді,- дейді. Сонымен бірге,
ғалымның Діни дастандар өзінің сюжеттері, мазмұны, шығу тарихы, даму,
таралу жолдары жағынан әр түрлі. Бірақ олардың барлығы идея жағынан
бірігеді, ол – Исламдық руханият құндылықтарын үгіттеу, мұсылманшылықты
өмір сүрудің негізі деп түсіндіру идеясы (22, 12-13( деген пікірі кітаби,
діни ақын шығармашылығының өзіндік ерекшелігін, идеялық түп-қазығын танытса
керек.
Жүсіпбек ақынның жоғарыда атап өтілген шығармаларының қай-қайсысы
болса да, бүгінгі күнге дейін өз құнын жоймаған, алдағы уақытта да дұрыс
бағалана берері даусыз туындылар. Олай дейтін себебіміз: кешегі кеңестік
дәуірде қазақ әдебиетіндегі дін тақырыбы, діни қайраткерлер мен ғазауат
соғысы ерлерін жырлаған көркем әдебиеттің жариялануына тыйым салынды.
Нәтижесінде қазақ оқырманы діни танымсыз боп өсті. Сол себепті де қазір ҚР
ҰҒА М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты тарапынан шығарылып
жатқан Бабалар сөзі көп томдығының орны бұл мәселеде ерекше деуге болады.
Бірінші томда Жүсіпбектің Қисса-и анхазірет Расулдың Миғражға қонақ
болғаны, Қисса-и Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат
еткен мәселесі, Қисса-и Шаһизинда, Қисса-и уақиға Кербала хазірет
Хусаин разы Аллаһ анһу секілді қиссалары енгізілген. Олардың әрқайсысы да
- қазан төңкерісіне дейін әлденеше реттен қайта жарияланып отырған
кітаптар. Демек, үнемі дерлік оқушысы табылған, қазақ қауымының қажетін
өтеп, діни наным-сенімін нығайтып отырған шығармалар. Мысалы, Мұхаммед
Пайғамбардың көкке көтерілуі, қайтыс болуы, Мұхаммед Пайғамбардың қызы
Фатима мен Әзірет Әлінің ұрпағы Хусеиннің дін ішіндегі тартыс, соғыс
нәтижесіндегі опат болуы секілді мәселелер бүгінгі қазақ оқырманы үшін де
білуге қажетті әрі қызықты, әрі мұсылман дінінен, тарихынан мол мағұлмат
берер көркем де, құнды діни әдебиет деп бағалауға әбден болады. Сол секілді
Шәді төре де көптеген діни шығармалар жазды: Ибраһим Пайғамбардың
хикаяты, Қарунның жер жұтқан уақиғасы, Назым Сияр Шариф секілді
шығармалар. Осы шығармалардың ішінде әсіресе Мұхаммед Пайғамбардың өмірі,
қайраткерлік жолы туралы жазылған Назым Сияр Шәрифтің орны ерекше.
Шығарма әрі көркем, әрі көлемді, қазақшасы басымдау, түрки тілде жазылған
еңбек. Шығарма 1913 жылы Тәшкенде кітап болып басылып шыққан. Соның шағын
үлгісі қазақ тілінде 1995 жылы ғалым О.Құдышұлының даярлауымен ғылыми алғы
сөз, соңғы сөздерімен басылып шықты.
Қазақ халқының кітаби ақындары Жүсіпбек қожа, Шәді төре секілді
қаламгерлерінің жоғарыда аталып өтілген шығармаларының – қисса-
дастандарының түп негізі араб фольклоры мен әдебиетіндегі сира ( көпше
түрі-сияр: жол, өмір жолы) жанрынан бастау алып жатқаны сөзсіз. Жанр
исламға дейінгі араб халқының атақты адамдары, ақындары туралы жырлау.
ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында шығармашылық
еткен кітаби қаламгерлердің басты әрі шығармашылық, әрі ағартушылық мақсат-
мұратының басты қазағының бірі діни шығармалар тудыру болғанын жоғарыда
айтып өттік. Сол секілді осы кезеңде, осы тақырыпта шығармашылық еткен, мол
өнім берген шайырымыздың бірі – Шәді Жәңгірұлы.
Оның Қарунның жер жұтқан уақиғасы, Ташкент, 1896, Хикаят Халифа
һарун Ар-Рашид, Ташкент, Хайбар қиссасы, Қазан 1910, Хикаят Қамар-уз-
Заман, Ташкент, 1910, Қисса-и Балғам Бағур, Қазан, 1910, Назым сияр
шәриф, Ташкент, 1913 секілді көптеген шығармалары Тәшкен, Қазан
қалаларында, Орынборда басылым көріп отырған. Оның жырлаған тақырыптары
дін, діни қайраткерлер өмірі, Мың бір түн ертегілері, Шаһ нама жырлары,
қазақ тарихына қатысты уақиғалар т.б. болды. Оның Абылай дастаны 1991
жылы Алматыда басылған Абылай жинағына енді. (Алматы, 1995), Ибраһим
пайғамбардың хикаяты, (Алматы, 1999) секілді шығармалары қайта басылып
шықты. Шәді төренің діни шығармаларының ішінде оқырман қауымынан ерекше
ілтипат, ықылас көрген шығармасы Мұхаммед пайғамбардың өмірі, діни
қайраткерлік жолын жыр еткен Назым Сияр Шәриф.
Сира (көпше түрі сияр: жол, өмір жолы) жанры араб фольклоры мен
әдебиеті мен ежелгі жанры. Жанр жөнінде Ислам энциклопедиялық сөздігінде
Сйра (мн. ч. Сийар: дорога, путь, образ жизни) - особый жанр ранней
мусульманской историографий, жизнеописания основателя ислама Мухаммада
[23, 209] деп, тікелей мұсылман дінімен және Мұхаммед пайғамбар есімімен
байланыстырады. Ал, ғалым И.М. Фильштинский жанр тарихы мен табиғаты
жөнінде Складывавшийся начиная с ҮІІІ в. На основе средневековых сказаний
о реальных или вымышленных героях до исламского и исламского времени
поздний арабский эпос в форме народного рамана, как называемой Сиры
(жизнеописание), получил свое окончательную письменную редакцию в ХҮІ-
ХҮІІ в.в.этому предшествовала письменная фиксация устных преданий о жизни и
подвигах легендарных доисламских и исламских героев или исторических
персонажей, прославившихся своими героическими деяниями в событиях древней
или средневековой истории [24, 595-596],- дейді. Ғалым пікірінен
аңғарылатыны жанр тарихының өте көнелігі уақыт жағынан исламға дейінгі
дәуірлерден бастау алып жатқаны. Сонымен бірге жанр шығармаларының Мұхаммед
пайғамбармен қатар араб әлемінің өзге де қайраткерлері өмір жолын тілге
тиек етеніні аңғарылады. Соның бір дәлелі Сират Аттар, Сират аз-Заһир
Байбарыс секілді шығармалар болса керек. Әйтсе де, Сира жанрының түп
негізі, кең өріс алып өсіп дамуы ислам діні мен, оның негізін қалаған
Мұхаммед пайғамбар есімімен тікелей байланыстылығы анық. Мәселе алдымен
пайғамбар есімі мен ісі пайғамбарлық, қайраткерлік өмір жолы, сонан соң
оның ізбасарлары –халифтер, ғазауат соғыс ерлері т.б. болып дамыса керек.
Сол себепті де қазақ арасында ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың
басында жырланған Мұхаммед пайғамбар, Әзірет Әлі, Омар, Оспан, Әмір Әмзе,
Асан, Үсен туралы жырланған Кербала уақиғасы т.т. шығармалардың түп негізі
араб әдебиетіндегі сира жанры туындыларында жатыр деп сеніммен айта аламыз.
Араб әдебиеті сира жанры туындылары қазақ әдебиетіне қисса, дастан, хикая
секілді атаулармен енген, жырланған, жазылған, қайта жырланған. Сондықтан
да И.М.Фильштинский араб сираларын халықтық роман деп танып оның туу, даму,
қалыптасу жолын сөз еткенде араб фольклоры, тарих жазбаларының астасып, бір-
біріне кірігіп кететініне баса назар аударған. Ғалым Обработка и
письменная фиксация устных сказаний, на основе которых позднее сложились
народные романы, длилась многие столетия. Первоначально филологи и
декламаторы арабской поэзии (равни) заимствовали предания, сохранившиеся в
народной памяти, и включали их в поэтические анталогии и дивани поэтов в
качестве комментариев. Из того же источника черпали материалов авторы
Жизнеописания Мухаммада и хадисов дей келе, жанр иран, грек, индия,
бабылдық, ежелгі мысырлық ертегі аңыздар мен бірге Библия материалдарын да
бойына сіңіріп, қорытып отырғанын айтады.
В средние века очень часто фольклорные произведения и из устно
передаваемый разнообразный материал под пером многих поколений собирателей
и народных рассказчиков пережил стадию циклизации. При этом творцы народных
романов широко использовали в своих переработках и компиляциях различные
виды произведений книжной историографии, в свою очередь обильно насыщенный
легендарным и полулегендарным материалом [24, 596].
Айтылған жайт қазақ арасына шығыстан, мұсылман әлемінен келіп енген
көптеген қисса, дастан, хикаяларға, оларды қазақ тілінде қайта жырлаушы
кітаби ақындар шығармашылығына да мол қатысты екені анық. Түбі ауызша
дүниеге келген шығарманың түрлі процесті бастан кешіп келіп жазба әдеби
туындыға, қайта жырлаушы шайырдың назиралық туынды авторына – кітаби ақынға
айналу құбылысы көрініс тауып тұр. Сонымен бірге қазақ әдебиетіне шығыс
классикасының мол ағыны келіп қосылған, бірлі-жарым шайыр емес, үлкен
ақындар шоғыры қалам тербеген өздерінше дәстүр түзген, сол еңбектерімен
бүгінгі көркейген қазақ әдебиетінің дамуына мол үлес қосқандығын айтуға
болады. Сондай ақынның бірі - кітаби шығармашылық саласында көп еңбек
еткен, мол өнім берген Сұлтан Шәді Жәңгірұлы. Сондай шығарманың бірі
Мұхаммед пайғамбардың өмір жолын арқау еткен Назым Сияр Шариф болды. В
значении жизнеописание Пророка слова используется впервые, насколько
известно, Ибн Хишамом (ум. в 834 г) в его редакции труда Ибн Исхака (704-
767), посвященного Мухаммаду (хаза китаб сират расул Аллах – это книга
жизнеописания посланника Аллаха) По некоторым сведениям, в начале для
обозначения рассказов о жизни Пророка употреблялась форма мн.ч. – сийар (в
сочетаний с магази) [23, 209].
Әл-Вахиди, Ибн Исхақ сиралары осы жанрда дүниеге келген көптеген
шығармалардың басы, әрі негізі болды. Демек, нәзирашыл қаламгер Шәді
Жәңгірұлы күллі мұсылман әлеміндегі дәстүрді – Мұхаммед пайғамбардың ақ
жолын жырлауды, араб әдебиетіндегі сира жанры туындысын қадымша–түркілігі
басым кітаби тілмен қисса етіп жырлаушы болды. Әсіресе пайғамбар өмір жолы
туралы жазылған қазақ әдебиетіндегі ең көлемді шығарма болды деп айтуға
болады. Еңбек заманы үшін діни, рухани мол қызмет еткен, әсіресе қазақ
халқы үшін ислам діні, пайғамбар өмір жолымен жыр арқылы терең таныстырған
діни аңыздары мол болса да мазмұнды еңбек болды деп айта аламыз. Жалпы тек
мұсылман діні ғана емес, өзге әлемдік діндердің қай-қайсысы болса да, діни
аңыздық хикаялы әңгімелерден тұратыны аян. Шәді Жәңгірұлының Назым Сияр
Шәриф қиссасы 1995 жылы жеке кітап болып басылып шықты. Сонымен бірге,
1999 жылы ақынның Ибраһим пайғамбардың хикаяты атты туындысы да жеке
кітап болып басылып шықты.
Қисса жанрының ең басты ерекшеліктерінің бірі – қиссашыл, кітаби
нәзирашыл ақынның оқырманына арнап шығарған кіріспе сөзінің болуы. Бүгінгі
тілмен айтқанда, алғысөздің міндетті түрде болуы. Мұнда автор шығарманың
түп-төркіні және оны өзінің жырлау себебін т.б. оқушысына арнап сөйлейді.
Сол дәстүрді Шәді ақын да ұстанған.
Ол мұсылман діні, Мұхаммет пайғамбар және оның өмір жолы жырланған не
әңгімеленген. Сияр кітап туралы, Назым Сияр Шәриф туралы кіріспе сөз
сөйлейді, өлеңмен толғайды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында кітаби ақындар
шығармашылығының ерекше дамуына біршама себептер болды: кітаби ақындар
шығармашылығы – ежелгі дәуір әдебиетінің, орта ғасырлық сопылық әдебиеттің
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында қайта өркендеуінің және
қазақ әдебиетінің мұсылмандық шығыс әлемінің фольклоры, әдебиетімен
байланыста дамуының көрінісі; қазақ әдебиетінің тарихындағы ежелгі
дәуірлерден келе жатқан жазба әдебиеттің дәстүрлі жалғасы. Көне жазба
әдебиет дәстүрінің қайта тууына осы кезеңде қазақ даласында мектеп,
медреселердің көбеюі, мұсылманшылық оқу, ғылым-білімнің күшеюі көп себеп
болды. Осы кезеңде орыс отарлығының күшеюіне байланысты бүгінгі ғылымда
діни-ағартушылық аталып жүрген сапада дін, діл, тіл сақтау жолында
шығармашылығы діни қайраткерлікке ұласқан қаламгерлер шығармашылығы
дәрежесінде көрініс берді. Орыс отарлығының күшеюі негізінде қазақ еліне,
әдебиетіне еніп жатқан орыс әдебиетінің ықпалына қарсы күрескен,
шығармашылық еткен қаламгерлер шоғыры. Олар алдымен орыс отарлығы ықпал-
әсерімен, соңынан большевиктік орыс саясаты ықпалымен әдебиет майданынан
шегінуге мәжбүр болған әдеби дәстүр қаламгерлері еді. Олар әрі қазақтың
ежелгі жазба әдеби дәстүрін ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басында өркен жайып жатқан жаңа жазба әдебиетімен ұштастырып, сол жаңа
жазба әдебиетінің қалыптасуына мол үлес қосқан, ұстанған өзіндік саяси
бағыт-бағдары бар әдеби құбылыс болды. ХХ ғасырдағы кеңестік әдебиет
үстемдігіне дейін жаңа жазба әдебиеттің дамуына мол үлес қосқан кітаби
ақындар саясаттан толық жеңіліс тапса да, олардың шығармашылық сілемі
ауылдық жанрда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz