Мақтаарал ауданының топонимиясына тарихи — лингвистикалық және сөзжасамдық сипаттамасын, тілдік ерекшеліктері
Кіріспе
І.тарау
МАҚТААРАЛ АУДАНЫ
1.2 Мақтарал ауданының ойконимдері
1.3 Мақтарал ауданының гидронимдері
1.4 Мақтарал ауданының оронимдері
ІІ.тарау
Мақтаарал ауданы топонимдерінің сөзжасамдық сипаты
І.тарау
МАҚТААРАЛ АУДАНЫ
1.2 Мақтарал ауданының ойконимдері
1.3 Мақтарал ауданының гидронимдері
1.4 Мақтарал ауданының оронимдері
ІІ.тарау
Мақтаарал ауданы топонимдерінің сөзжасамдық сипаты
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Лексикологияның семасиология тарауымен тығыз байланысты бір саласы- ономасиология деп аталады. Ономасиология - грек тілінің - «ат, есім, атау» деген мағынадағы оnоmа деген сөзімен «сөз, білім» деген мағынадағы logos деген сөзінен құралған термин. Семасиология сөздің мағыналарын, семантикалық заңдарды зерттесе, ономасиология зат немесе құбылыс ұғымының белгілі бір сөзбен аталуының себебі неліктен екендігін қарастырады. Анығырақ айтқанда сөз семасиологиялық тұрғыдан қарастырғанда, ұғымның сөзбен аталу, белгілену жағына назар аударылады. Сонымен, ономасиология заттар мен құбылыстардың аталуы, белгіленуі туралы ілім дегенді білдіреді [1,81-6].
Ономасиология - бүкіл тіл бірліктерін олардың аталу немесе репрезентативтік қызмет атқаруы тұрғысынан зерттейді, атау техникасы мәселелерімен де айналысады. Қазіргі лингвистикада ономасиологияның тар мағынасындағы түсінігі бар. Онда ономасиаолгия атау процестері туралы ілім ретінде қабылданады, ал кең тұжырымдамада тілдегі бүкіл номинативті қызмет саласын зерттеу деп қарастырылады.
Ономасиология - бүкіл тіл бірліктерін олардың аталу немесе репрезентативтік қызмет атқаруы тұрғысынан зерттейді, атау техникасы мәселелерімен де айналысады. Қазіргі лингвистикада ономасиологияның тар мағынасындағы түсінігі бар. Онда ономасиаолгия атау процестері туралы ілім ретінде қабылданады, ал кең тұжырымдамада тілдегі бүкіл номинативті қызмет саласын зерттеу деп қарастырылады.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Лексикологияның семасиология тарауымен тығыз
байланысты бір саласы- ономасиология деп аталады. Ономасиология - грек
тілінің - ат, есім, атау деген мағынадағы оnоmа деген сөзімен сөз,
білім деген мағынадағы logos деген сөзінен құралған термин. Семасиология
сөздің мағыналарын, семантикалық заңдарды зерттесе, ономасиология зат
немесе құбылыс ұғымының белгілі бір сөзбен аталуының себебі неліктен
екендігін қарастырады. Анығырақ айтқанда сөз семасиологиялық тұрғыдан
қарастырғанда, ұғымның сөзбен аталу, белгілену жағына назар аударылады.
Сонымен, ономасиология заттар мен құбылыстардың аталуы, белгіленуі туралы
ілім дегенді білдіреді [1,81-6].
Ономасиология - бүкіл тіл бірліктерін олардың аталу немесе
репрезентативтік қызмет атқаруы тұрғысынан зерттейді, атау техникасы
мәселелерімен де айналысады. Қазіргі лингвистикада ономасиологияның тар
мағынасындағы түсінігі бар. Онда ономасиаолгия атау процестері туралы ілім
ретінде қабылданады, ал кең тұжырымдамада тілдегі бүкіл номинативті қызмет
саласын зерттеу деп қарастырылады.
Теориялық ономасиология өз бастауын антикалық дәуірден алады. Атау
теориясы антикалық философияда маңызды орын алғаны белгілі. Одан кейінгі
ғасырларда логикалық - философиялық тартыстар номиналистер мен реалистер
арасында болды. Олар заттың аталуы калай жасалады, табиғаттан ба әлде
жасалуынан ба деген сұраққа жауап іздеді [2,158-6].
Жалпы және орыс тіл білімінде ономасиология XX ғасырдың 60-70
жылдарынан бастап жеке сала ретінде зерттеліп жүр. Оны кейде грамматиканың
ономатология атты бір саласы ретінде де қарастырады. Бұл тәжірибе
ономасиологияның жүйелі түрде зерттелуіне мүмкіндік беріп, оның
барлық мәселелерінің толық қамтылуына жағдай жасалды. Қазір орыс тіл
білімінде ономасиологияның жалпы теориялық мәселелері жан - жақты
зерттелді. Ономаиологияның тіл білімінің жеке саласы ретінде
танылуын В.Виноградов, Г.О.Винокур, С.Д.Кацнельсон, В.Г.Гак, Г.С.Щур,
И.С.Торопцев сияқты ғалымдар теориялық тұрғыдан дәлелдеді.
Қазақ тіл білімінде бұл мәселенің беті әлі толық ашылған жок, негізінен
ономасиология этнолингвистика, этимология, лексикология, семасиология
көлемінде зерттеліп жүр. Қазақ тіліндегі түрлі тақырыптық, лексика
-семантикалық топтардың, тілдік бірліктердің аталу ерекшелігі әр сөз
табымен байланысты лексикологияда беріліп келеді. Ол ғылыми жұртшылыққа
түрлі түркі тілдерінің лексикология салаларынан белгілі. Сондықтан оны
бұрыннан келе жатқан, дағдыға айналған құбылыс деуге болады. Сонымен бірге
біраз еңбектерде атаулардың шығу төркінін, жаңа сөз жасау процесінің
нәтижесі сөздің сөзжасам негізінде пайда болатынын негізге алып, ғалымдар
ономасиологияны грамматикаға жатқызады. Алайда тіл біліміндегі аталым,
атаулану процесіне қатысты мәселелердің бәрі тіл білімінің өзінше дербес
саласы ретінде жеке қаралу керек деген ғалымдардың, оның ішінде әсіресе,
орыс тіл білімі ғалымдарының ұсыныстары қазақ тілшілеріне де әсер ете
бастады [3].
Осымен байланысты белгілі ғалым Л.В.Щерба өзінің зерттеуінде
грамматиканы актив және пассив түрлерге бөліп қарастыру негізінде
семантикалық жақтарды зерттейтін идеологиялық грамматиканың жасалуы қажет
- деп санайды[4]. Ғалымның пікірі бойынша белгілі бір ойдың тілде берілу
жолдарын тек белсенді синтаксис саласы ғана қарастыра алады. Ал бұл мәселе
кез-келген тілдер грамматикасының өз шешімін таппаған, күрделі де қиын
проблемасы болып табылады.
Осы ретте зерттеуші И.И.Мещаниновтың еңбектеріндегі ұғымдық және
грамматикалық категориялардың ара қатынасы жайлы ой - тұжырымдары біздің
зерттеуіміз үшін өте маңызды: тілдегі кез - келген ұғым - ұғымдық
категория бола бермейді. Ұғымдық категория дегеніміз - тілдік деңгейде
белгілі бір құрылымы бар, лексикалық, морфологиялық немесе синтаксистік
жүйелерде берілген ұғым[5,15-б]. Демек, лингвистер үшін ең
маңызды мәселелердің бірі ұғымның тілдік жүйеге қалыптасуы мен берілуі
болып табылады.
Осыған орай, грамматикалық және ұғымдық категориялардың айырмашылығы
белгілі бір тұтас құрылым ретінде танылатын тілдік категорияның айырым
белгілері грамматикалық категорияларды, ал оның семантикалық негіздері
ұғымдық категорияларда беріледі,- деген тұжырым арқылы анықталады [5].
Ономасиология тіл білімінің жеке, дербес саласы, оның өзіндік зерттеу
нысаны бар. Бұл саланың зерттеу нысанына атаулар табиғатына қатысты тілдік
бірліктердің туу, пайда болу процесі, аталым түрлері, туында сөздер,
аталымдық заңдылықтар мен мағына, ұғым қалыптасуы сияқты күрделі мәселелер
жатады. Басқаша айтқанда ономасиология тілдегі аталым теориясымен
байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.
Ономасиологияның диалектиологияға да қатысы бар. Онамасиологияның
диалектологияға қатысы әсіресе лингвистикалық географиядан айқын
аңғарылады. Әр түрлі тілдердің диалектологиялық атластарының
лексикологиялық картасы ономасиологиялық негізге сүйеніп жасалады да, бір
заттың немесе құбылыстың диалектілердегі әр түрлі атауларының таралу шегі
көрсетіледі.
Ономасиологияның айрықша бір саласы - ономастика. Ономастика (гректің
Опута - есім, ат) - тіл білімінің жалқы есімдерді, жер - су аттары, кісі
есімдері мен фамилиялары, жан-жануарлардың аттары, астрономиялық атаулар
жатады. Ономастиканың басты бөлімдері: топонимика, антропонимика,
этнонимика, космонимия, зоонимия т.б.
Қазіргі уақытта ономастика Қазақстан Республикасындағы ұлттық тіл
саясатының жетекші бағыттарының бірі ретінде тек ғылыми - практикалық,
мәдени - тарихи ғана емес, сондай - ақ қоғамдық - саяси маңызға да ие болып
отыр. Қоғам дамуының кез - келген кезеңінде ономастикалық атаулардың
тарихи маңызы зор болды. Адам қоғамдастығының бірде - бірі мемлекет даму
процесінде өзінің антропонимдері мен топонимдерінің жинағынсыз өмір сүрген
емес. Сондай-ақ, Қазақстандық қоғамдастықтың да ежелгі тарихи дәуірде
қалыптасқан ұлттық ономастикалық жүйесі бар. Қазақстанның көптеген
ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ономастика жүйесі XIX - ғасырдың екінші
жартысынан бастап түбегейлі өзгерістерге ұшырады және патша үкіметінің
отаршылық мүдделеріне қызмет етуге мұқтаж болды.
Ономастиканың топонимика саласы - (гректің topos - орын, жер және omona
- атау) жер-су атауларының пайда болу, қалыптасу, даму және қызмет ету
заңдылықтарын зерттейді. Топонимика география, тарих және тіл білімі
ғылымдарының түйіспесінде дамып келе жатқан жаңа ғылым деген тіркес ұғым
қалыптасқан. Топонимика жаңа ғылым емес, лексикологияға жататын ономастика
саласының ірі, басым бөлігі.
Тіл қоғамдық құбылыс көрсеткіші ретінде танылатындықтан сол қоғамда тіл
бейнелейтін кез - келген құбылыста қоғамдық таным - түсінік арқылы
таңбаланады. Сол қоғамдық құбылыстың бірі - жер бедерлері, яғни топонимдер.
Жер атты планетамыздағы жер бедерлері (тау, орман, көл, арал т.б) бір -
біріне ұқсас болғанымен жекелеген ендіктерді мекендеуші халықтар өз таным
түсініктеріне сәйкес оларды әр тілде, әр текті атап келген. Ол атаулардың
қашан, қалай, қандай себептерге байланысты аталғанын анықтау әлем
лингвистерінің қашаннан да басты қызығушылығын арттыра түскен. Себебі адам
баласы ежелден - ақ білмегенді білуге, өмірдегі сыры жұмбакқ құбылыстардың
сырын ашуға ұмтылған. өмірдегі табиғаттың тылсым құбылыстарын өз
түсініктері деңгейінде қабылдап, оған анықтама беруге тырысқан. Соның бірі
қашан, қалай қойылған белгісіз, мағынасы түсініксіз жер - су атауларына
қатысты аңыз - әңгімелердің туындауына себеп болған. Бұл құбылысты тіл
білімінде халықтық немесе жалған этимология деп атай береді. Кейбір
ғалымдар оны этимологияның алғашкы сатысы, баспалдағы деп те таниды.
Топонимиканың зерттеу обьектісі топоним ең алдымен сөз, лексема
болғандықтан ол лингвистикалық тәсілдермен зерттеледі. Жер - су атауларын
зерттеу барысында тарих, археология, этнография, география, ландшафттану
тағы басқа ғылым салаларының деректері кеңінен қолданыс табады және өз
кезегіндегі осы салаларға құнды материал бере алады. Топонимикалық
атаулардың оның ішінде өзен, су атаулары ең көне де, ең тұрақты
ономастикалық категория болып саналады. Топонимика нақты аймақтық өңірдің
ертедегі әртүрлі тарихи кезеңдердегі жер бедері сипаты, табиғи
ерекшеліктері, жан-жануарлар дүниесі, қандай тайпалар, халықтар
мекендегені туралы мәліметтер бере алады. Топонимика терминімен қатар
топонимия сөзі де қатар қолданылады, сондықтан оларды дұрыс ажырата
білу керек. Топонимия - нақты өңір территориялық немесе белгілі
бір тарихи дәуірдің жер-су атаулары жүйесі, жиынтығы. Қазақстандағы
алғашқы топономистер Н.Баяндин (1941) мен Ғ.Қонқашпаевтар (1951) болды.
Қазақ жер атауларын тілдік тұрғыдан жүйелі түрде алғашқы рет диссертация
(1954) монография (1959) түрінде зерттеген А.Әбдірахманов. Содан бері
топонимиканың түрлі мәселелеріне арналған бір қатар докторлық, елуге жуық
кандидаттық диссертация қорғалып, монография, сөздік, жинақтар жарық көрді.
Қазақ топонимикасы бойынша зерттеулер қазіргі таңда негізінен аймақтық
принципке жүгініп, бірнеше облыстың жер - су атаулар жүйесі ғылыми тұрғыдан
сараланды. Қазақ тіл білімінде академик Ә.Қайдар бастауымен бой көтеріп
келе жатқан этнолингвистикалық бағытта қазақ топонимдері ұлттық — мәдени
тұрғыдан сипаттала бастады, яғни жер - су атауларының жасалуындағы уәж,
номинациялары, олардың мән - мағынасындағы ұлттың негіздер. Қазақ халқының
салт – дәстүр, наным - сенім, болмыс - тіршілік, дүниетаным, жалпы ұлттық
менталитет тұрғысынан зерттеле бастады.
Аймақтық топонимика бағытында біраз жұмыстар жасалғанымен, толып жатқан
ғылыми теориялық қолданбалы мәселелері әлі күнге өз шешімін таба қойған
жоқ, олар: мемлекет дәрежесінде шешімін қажет ететін мәселе
–идеология, тың игеру т.б отаршылдық әсерінен пайда болған атауларды жойып,
тарихи атауларды қалпына келтіру топонимдерді жинау жұмыстары көптеген
ғылыми ізденісті қажет етеді. Топонимика қазақ ономастикасының басым
саласының бірі ретінде едәуір зерттелгендігін және оның өзіндік
ерекшеліктері бар ойконимика, гидронимика, оронимика тармақтары бойынша
жеке зерттеудің тым аз екендігін айту керек.
Кез - келген географиялық атау ең алдымен әр бір халықтың тарихи және
мәдени ескерткіші. Жылдар, оның иіріміндегі адамдар, олардың өміріндегі
адамдар осының бәрі өткінші. Олар қашанда болса да тарихтың үлесіне тиіп,
кейінгі ұрпаққа көбінесе топонимдер арқылы ғана жетеді. Тіпті ең жаңа
топонимнің өзі көп кешікпей - ақ тарих қойнауына кіреді. Кез - келген
аймақтың макротопонимдері сол жерге келіп қоныстанған халықтың тілінде
емес, керісінше, сол жердің тұрғылықты халық тілінде қалыптасады. Сондықтан
белгілі бір аймақтың жер - су атауы сол өлкені өте ерте замандарда
мекендеген адамдар, этнос, ұлт өмірінен, олардың тұрмыс - тіршілігі мен
салт -дәстүрінен аса құнды мәлімет береді. Мақтаарал ауданында да талай
сырды бойына бүккен атаулар жеткілікті.
Тақырыптың өзектілігі: Еліміздің тәуелсіз мемлекеттер қатарында XXI
ғасырға аяқ басуы еліміздің тарихын, сол тарихтың құрамдас бөлігі болып
табылатын ұлттық тарихын, жан - жақты және терең зерттеуді талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 1998 жылғы
наурыз айында зиялы қауым алдындағы сөйлеген сөзінде жер - су аттарының
тарихилығы мен көнелігіне мейілінше мән беріп, оны зерттеудің маңызы зор
екендігін атап көрсетті. Бұл тұрғыдан Оңтүстік Қазақстан облысы,
Мақтаарал ауданының топонимиясын зерттеу бір жағынан қазақ тілінің лексика,
этимология саласын тың деректермен толықтырса, екінші жағынан ұлттық
сананың дамуындағы жер - су атауларының рөлі секілді бұрын терең
анықталмаған мәселелерді шешуге бағытталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Диплом жүмысының негізгі мақсаты
Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданының топонимиясына тарихи —
лингвистикалық және сөзжасамдық сипаттамасын, тілдік ерекшеліктерін беру
болып табылады. Осы мақсатқа сәйкес Мақтаарал ауданының топонимиясын
зерттеуде мынадай міндеттерді шешу қажеттілігі пайда болды:
- аудан топонимдерін жинау;
- жиналған жер - су атауларын жүйелеу;
- топонимдердің құрлысын тілдік тұрғыдан сипаттау;
Дипломдық жұмыстың негізгі материалдары мен деректері: Дипломдық жұмысқа
негізгі топонимиялық материалдар жер жайын қанық білетін, ел тарихымен
терең таныс ауыл ақсақалдарынан, малшылар мен дихандардан алынды. Сондай -
ақ ол материалдар Мақтаарал ауданының кеңшарлары мен ұжымшарының
карталарындағы, аудандық статистикалық комитетке жолданған топонимиялық
деректермен толықтырылды. Топонимиялық материал алғашқыда жаппай жиналып,
кейіннен арнайы карточкаларға түсірілді. Осының нәтижесінде 80-ге жуық
топонимиялық атау жинақталып, түрлі топонимиялық аңыздар мен жалған
этимологияға негізделген сюжеттер қағазға түсірілді.
Зерттеудің әдістері: топонимиялық материалдарға
тарихи лингвистикалық талдау жасау барысында дескриптивтік
(баяндау) құрылымдық, сөзжасамдық, салыстырмалы тарихи, лексика -
семантикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми - теориялық негізі: Ғылыми теориялық негізі
ретінде Т.Жанұзақовтың, Ә.Кембаевтың, О.Сүттібаевтың, С.Зиябековтың,
Э.Мурзаевтың, Е.Қойшыбаевтың, А.Әбдірахмановтың, т.б зерттеулері алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Диплом кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен Мақтаарал
ауданы картасы, қосымшалар берілген.
І-тарау
МАҚТААРАЛ АУДАНЫ
Орталығы Мақтаарал ауданы 1931 жылдың мамырынан Славянка ауылы 1997
жылдың сәуірінен Жетісай қаласы.
Аудан 1930 жылы Иіржар ауданынан құрылды. Аудан құрылғаннан кейін уақыт
талабына сәйкес әкімшілік бөліністе белгілі өзгерістер болды.1936 жылы
мамырда Асықата алуылдық кеңесі құрылды.
1937 жылы Қызылтоғай, Тегістік, Асықата,Бейнет, Покровский,Қызылкүншығыс
және Елтай ауылдық кеңестері таратылды.
Осы жылы ауданда келесі ауылдық кеңестер болды: Алғабас, Бірлік, Граждан,
Кеңесшіл, Қызылту, Новорождественский, Октябрь, Первомай, Прогресс,
СаккоВанцетти, Славян, Сталин, Трудовой, Өргебас және Ұйымшыл.
1938 жылы тамызда Новорождественский ауылдық кеңесі Краснооктябрьский
болып өзгертілді. 1944 жылы мамырда Сакко Ванцетти, Прогресс ауылдық
кеңестері және Ильич жұмысшы поселкесі жаңадан құрылған Ильич ауданының
құрамына берілді. 1954 жылы шілдеде Первомай және Трудовой ауылдық
кеңестері орталығы Қоңырат ауылында орналасқан Алғабас ауылдық кеңесі
болып, Краснооктябрьский және Трудовой ауылдық кеңестері орталығы Коммунизм
ауылында орналасқан Трудовой ауылдық кеңесі болып біріктірілді. 1956 жылы
сәуірде таратылған Қызылқұм және Шымқорған ауылдық кеңестері Мақтаарал
ауданына берілді.
1957 жылы қаңтарда Велико Алексеевский мақта өсіретін кеңшарының
аумағында ауылдық кеңес құқығындағы осы аттас поселкелік Кеңес құрылды.
1957 жылы шілде Граждан ауылдық және Велико Алексеевский поселкелік
кеңестеріауылдық кеңес құқығындағыбір Велико Алексеевский поселкелік
кеңесі, Өргебас және Қызылту ауылдық кеңестері бір Қызылту ауылдық кеңесі
болып біріктірілді, Қарақыр және Мақталы елді мекендері Велико Алексеевский
поселкелік кеңесінен Қызылту ауылдық кеңесінің құрамына берілді. 1958 жылы
Шымқорған және Қызылқұм ауылдық кеңестері Киров ауданының құрамына берілді.
1962 жылы сәуірде Велико Алексевский поселкелік кеңесі Свердлов ауылдық
кеңесі болып өзгертілді.
1963 жылы қаңтарда орталығы Славянка ауылында орналасқан құрамында келесі
ауылдық кеңестері бар Мақтаарал ауылдық ауданы құрылды: Алғабас, Бірлік,
Кеңесшіл, Қызылту, Прогресс, Свердлов, Славян, Трудовой және Ильич
поселкесінің кеңесі.
1963 жылы 11 қаңтарда Киров ауданынан Иіржар және Центральный ауылдық
кеңестері жаңадан құрылған Жетісай ауданының құрамына берілді.
1963 жылы қаңтарда аудан Өзбек КСР інің құрамына берілді.
1971 жылы шілдеде Өзбек КСР інің Сырдария облысы құрамынан аудан Шымкент
облысының құрамына қайтарылды.
1972 жылы қыркүйекте Жаңажол ауылдық кеңесі құрылды.
1986 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша аудан құрамында елді мекендерімен
келесі ауылдық кеңестер болды:
1. Бірлік орталығы Қоңырат ауылы, Қоңырат, Алғабас,
Еркінабад,Интерноционал, Соцқұрылыс елді мекендері.
2. Жаңажол о.Политотдел а.Политотдел, Жеңіс, Киров,
Найман,Бұқарбай, Новый путь,Фирдоуси, Целинный е.м.
3.Кеңесшіл о.Кеңесшіл а. Кеңесшіл, Андреево,
Жамбыл,Октябрь, Прогресс,Тегістік е.м.
4.Қызылту о.Қызылту а.Қызылту,
Қарақыр,Ленин,Мақталы, Қазақ КСР інің 30 жылдығы, Юбилейный е.м.
5.Мақтаарал о.Ильич ж.п. Ильич ХХІІ Партсъезд, Дзержинский,Коминтерн,
Октябрь революциясы, Первое мая, Правда, Қазақ КСР інің 40 жылдығ е.м.
6.Свердлов о.Свердлово, Абай, Қазақ КСР інің 20
жылдығы, Красный Авангард, Мақтажан, Маяк, Первое Мая, Победа, Рахимова,
Чкалово е.м.
7.Трудовой о. Трудовой а. Трудовой, Жантақсай, Красный
Октябрь, Қызыл күншығыс, Фрунзе е.м.
Аудан құрамында 1932 жылы құрылған Ильич жұмысшы поселкесі бар.
1986 жылы 30 сәуірде келесі елді мекендер біріктіріліп, жаңа атауларға
ие болды:
1). Бірлік ауылдық кеңесінің МТФ 1 елді мекені Алғабас ауылымен
Алғабас;
Бірлік ауылдық кеңесінің МТФ 2 елді мекені Ленин жолы ауылымен Ленин
жолы;
Жаңажол ауылдық кеңесінің Қарақожа е.м. Жеңіс ауылымен Жеңіс е.м;
Жаңажол ауылдық кеңесінің жем шөп базасы е.м. Новый путь ауылымен
Новый путь е.м;
Кеңесшіл ауылдық кеңесінің МТФ е.м. Кеңесшіл ауылымен Кеңесшіл е.м;
Қызылту ауылдық кеңесінің Қызыл жұлдыз және Соц.Қазақстан е.м.
Қызылту ауылымен Қызылту е.м;
Қызылту ауылдық кеңесінің МТФ е.м. Қарақыр ауылымен Қарақыр е.м;
Қызылту ауылдық кеңесінің Ынталы е.м. Қазақ КСР інің 30 жылдығы
ауылымен Қазақ КСРінің 30 жылдығы е.м;
Мақттарал ауылдық кеңесінің №1 ауыл және №2 е.м. Дзержинское ауылымен
Дзержинское е.м;
Мақтаарал ауылдың кеңесінің №3 ауыл, №3 База, №2 МТФ е.м. Коминтерн
ауылы мен Коминтерн е.м;
Мақтаарал ауылдық кеңесінің №23,24 және 104 База е.м. ХХІІ Партсъезд
ауылымен ХХІІ партсъезд е.м;
Мақтаарал ауылдық кеңесінің №7, 33, 43, 48, Механизаторлар және
Техникум е.м. Ильич жұмысшы поселкесімен;
Свердлов ауылдық кеңесінің Октябрдің 15 жылдығы е.м. Мақтажан ауылымен
Мақтажан е.м;
Трудовой ауылдық кеңесінің №40,43 Будка е.м. Красный Октябрь ауылымен
Красный Октябрь е.м;
Трудовой ауылдық кеңесінің Скотбаза е.м. Жаңа жол ауылдық кеңесінің
Жеңіс ауылымен.
Мақтаарал ауылдық кеңесінің Рисовое елді мекені таратылды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төралқасының қаулысымен 1993
жылы мамырда Мақтаарал ауданының орыс тіліндегі атауы қалпына келтірілді.
2).1993 жылы 9 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жергілікті
Кеңестердің өкілеттігін шұғыл тоқтату туралы Заңына сәйкес Мақтаарал
ауданының барлық ауылдық кеңестері өз қызметін тоқтатты.
1994 жылы 5 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан облысы Әкімінің қаулысымен
өзіне бірнеше елді мекендерді қамтитын селолық кеңестердің шекараларында
төмендегі селолық округтер құрылды.
1.Абай 6.Иіржар
2.Алғабас 7.Қызылту
3.Жамбыл 8.Ленин жол
4.Жаңа жол 9.Мақтаарал
5.Жеңіс 10.Еңбекші
3).1994 жылы 29 қарашада Оңтүстік Қазақстан облыстың мәслихаты мен
Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің бірлескен шешімімен ауданның әкімшілік
орталығы Славянка ж.п. Мырзакент пос.болып қайта аталды.
4). 1997 жылы 17 сәуірдегі Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихаты мен
облыс әкімінің бірлескен шешімімен:
5). Абай ауылдық округі Жамбыл селолық округінің құрамына;
Алғабас ауылдық округі Бірлік ауылдық округінің құрамына;
Жеңіс ауылдық округі Жаңажол селолық округінің құрамына берілді.
1997 жылы 24 сәуірде ҚР Президентінің Жарлығымен Мақтаарал ауданы
таратылды. Аталған жарлықпен таратылған Асықата,Жетісай,Мақтаарал
аудандарының аумағында орталығы Жетісай қаласында орналасқан, жаңа
Мақтаарал ауданы құрылды.
6). 2001 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша Мақтаарал ауданының
құрамында елді мекендерімен төмендегі ауылдық округтер мен поселкелер
болды:
1.Асықата
2.Атакент
3.Мырзакент поселкелері
4.Абай ауылдық округі 1.Бескетік
2.Водное
3.Достық
4.Интерноциональное
5.Бостандық
6.Гүлстан ауылдары
5. Абай ауылдық округі 1.Халықтар достығы
2.Плодовиноградное
3.Прибрежное
4.Отан
5.Бейбітшілік ауылдары
6. Алғабас ауылдық округі 1.Алғабас
2.Еркінабат
3.Табысты ауылдары
7.Атамекен ауылдық округі 1.Жеңістің 40 жылдығы
2.Әлімбетов
3.Ғабдуллин
4.Гагарин
5.Жемісті
6.Атамекен
7.Мақташы
8.Талапты
9.Жібекші
10.Қалпақсай
11.Қоғалы
12.Пірәлі
13.Тамды
14.Тыңдала ауылдары
8.Арай ауылдық округі 1.Абай
2.Амангелді
3.Әуезов
4. Ақжайлау
5.Жамбыл
6.Достық
7.Жданов
8.Шұғыла
9.Қызыләскер
10.Мұратбаев
11. Арай
12.Сейфуллин
13. Үтіртөбе ауылдары
9.Еңбекші ауылдық округі 1.Жантақсай
2.Жаңатұрмыс
3.Шұғыла
4.Тәңірберген Жайлыбаев
5.Нұрлытаң
6.Қазақстанның 60 жылдығы
10.Жамбыл селолық округі 1.Жалын
2.Жамбыл
3.Кеңесшіл
4.Прогресс
11.Жамбыл ауылдық округі 1.Бірлік
2.Большевик
3. Жамбыл
4.Достық
5.Жеңіс
6.Жданов
7.Жаңадала
8.Кәрісауыл
9.Кирпичное
10.Қызылтаң
11.Ленин абат
12. Сайлау
13 Чкалов ауылдары
12.Жаңаауыл ауылдық округі 1.22 партсъезд
2.Мырзашөл
3.Қараой
4.Жаңаауыл
5.Ынтымақ
6.Красная звезда ауылдары
13. Жаңажол ауылдық округі 1.Достық
2.Жеңіс
3.Өргебас
4.Найман Бұқарбай
5.Арайлы
6.Ақжол
7.Фердауси
8.Нұрлыжол
9. Қарақожа ауылдары
14. Жылысу ауылдық округі 1.Әл Фараби
2.Минеральные воды
3.Мырзашоқы
4.Сейфуллин
5.Баққоныс
6.Байқоныс ауылдары
15.Иіржар ауылдық округі 1.Қазақ КСР нің 40 жылдығы
2.Абай
3.Иіржар
4.Красный авангард
5.Мақтажан
6.Маяк
7.Первое мая
8.Алаш
9.Рахымов ауылдары
16.Қарақай ауылдық округі 1.Батырхан
2.Жорабек
3.Сәтпаев
4.Қарақай
5.Қараөзек
6.Орысқұдық
7.Серікбай
8.Целинное
9.Еңбек ауылдары
17.Қызылқұм ауылдық округі 1.9 мамыр
2.Ақтөбе
3.Алғабас
4.Қосқұдық
5.Гагарин
6.Киров
8.Қарасақал
9.Комсомол
10.Түркебай
11.Қызылту
12.Молшылық
13.Мақталы
14.Первомайка
15 Көбек
16.Еңбекші ауылдары
18. Қызылту ауылдық округі 1.Қазақ КСР інің 40 жылдығы
2.Қызылту
3.Қарақыр
4.Ырысты
5.Мақталы
6.Ынталы
7.Юбилейное ауылдары
19. Ленин жолы ауылдық округі 1.Ленин жолы
2.Жаңаталап
3.Қоңырат ауылдары
20.Мақтаарал ауылдық округі 1.Қазақ КСР інің 40 жылдығы
2.Ақалтын
3.Әл Фараби
4.Амангелді
5.Дружба
6.Жұлдыз
7.Дзержинский
8.Өркениет
9.Искра
10 .Игілік
11.Октябрь Революциясы
12.Көкарал
13.Спутник
14.Еңбекші
15.Мәдениет
16.Азаттық ауылдары
21. Мақталы ауылдық округі 1.Алтынсарин
2.Богарное
3.Жаңадала
4.Железнодорожное
5. Жібек жолы
6.Алмалы
7.Мақталы
8.Мұратбаев
9.Победа
10.Тың
11.Целина
12.Чехов ауылдары
22.Прогресс ауылдық округі 1.Жаңа жол
2.Октябрдің 40 жылдығы
3.Жамбыл
4.Ленин
5.Победа
6.Үлгілі
7.Прогресс ауылдары
23.Ынтымақ ауылдық округі 1.Еңбекші
2.Жаңаауыл
3.Национальное
4.Победа 1
5.Победа 2
6.Талапты
7.Фрунзе
Мақтарал ауданы 1928 жьлы құрылған. 1963 жылы Жетісай, Киров, Мақтарал
аудандары Өзбекстан Республикасына берілген. 1971 жылы бұл аудандар сол
кездегі шекаралар бойынша Шымкент облысын. қайтарылған.
Жетісай, Киров, Мақтаарал аудандары 1997 жылы біріктіріліп, Мақтаарал
ауданы құрылған. Аудан облыстың қиыр оңтүстік аймағында, Мырзашөлдің
солтүстік бөлігінде. Құрамында 1 қалалық, 3 кенттік, 20 ауылдық әкімшіілік
және оларға қарасты 183 елді мекен бар.
Сәрсен Бек Сахабат нұсқасы: Бұл ортағасырлық ат-Тұрар жағрапиясының
Канджа (Қаңғар) уәлаяты. Тым беріректе Бұқар әмірлігі (1500-1598 жылдар)
күш алысымен Марзачул атауы қалыптасты. Арық шетіне топырақты кетленмен
шауып. қолдан үйген жалды марза дейді. Осы парсизмнің ауыспалы мағынасы
шектік, шекара. Біздің Мырзашөл деп қазақыландырып алған атауымыз осы.
Қызылқұм етегіндегі Бұқар мен Қазақ Ордасы арасындағы шекара-марза
шөлейт даланы орыс отаршылдығы келісімеи Голодная степь атап кеткен. Бұл
Бұқар мен Қоқан хандықтарының да шекарасы. Таңлайы кепкен Босағақұмнан
Отырар ауданының жер иелігі басталады.
Мақтааралым.
Әні мен сөзі: Т.Бейімбетовтікі
Ақ арал, алтын арал Мақтааралым,
Өзінде туғаынма мақтанамын.
Жамылған ақ мамықты алтын далам,
Өзіңді әнге қосып шаттанамын.
Қайырмасы:
Алтын арал - Мақтаарал
Далаң аппақ мақталар.
Мақтаарал деп ән салып,
Мақтаарал деп мақтанам.
Мерекелі Мақтааралым.
Берекелі Мақтааралым.
Алтын мекен өзіңе,
Өзіңе арнап ән салам.
Мақтааралым, Мақтааралым.
Ақ арал, алтын арал – Мақтааралым,
Өзіңнен жанға қуат нәр аламын.
Өзіңде өсіп - өніп, бақыт таптым,
Өзіңмен бірге менің бар арманым.
Ақ арал, алтын арал Мақтааралым,
Өзіңнен болашаққа бір барамын.
Еңбекпен даңқың артсын ел ішінде,
Арайлап ата берсін әрбір таңың. Мақтаарал ауданына 70 жыл. 1998 жылы
Шүкіршақай Өмірұлы. Дәуір газет - журнал баспасы 21 бет.
Біз тың игеруде әлдеқайда бай тәжірибе жинақтадық, екіншіден шөл дплпны
игеруді бастаған да біздің Республика. Оған тек мақтаның шығымдылығы
жөнінен ғана емес, сонымен бірге басқа өнім түрлерінен аса жоғары
көрсеткішке қол жеткізген Мақтаарал соахозы дәлел.
Кісі еңбегін көре білмегеннен әділет күтуге болмайды. Д.Қонаев
Мырзашөл өңірі - өзінің ақ мақтасымен ертеден даңққа бөленген шұрайлы
өлке. Бұл өңірден қынаптан қылыш суырғандай айтыскер ақын, айыр көмей
шешен, жезтаңдай әнші, ғаламат күйші халықты қоқан хандығына қарсы көтерген
жау жүрек батыр көп шыққан. Рахманқұл Бердібай, ҚРҰҒА академигі, филология
ғылымдарының докторы, профессор.
Құлбек Ергөбек, ҚР Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі,
филология ғылымдарының докторы, профессор.
Ильич, Киров, Мақтаарал аудандары мәні - жөні бөлек, шөлді шүлен
еткен, жоқты бар, болымсызды мол еткен біріне – бірі сай ырыс өлкелері.
М.Әуезов. 161 бет. Мақта ордасы Мақтааралым. Алматы. Тұран баспа. 2003
жыл.
Мақтарал ауданы топонимдерінің жүйесі
Топонимика іштей зерттеу обьектісіне байланысты бірнеше топты қамтиды:
ОЙКОНОМИКА ОРОНИМИКА
ГИДРОНИМИКА
1.2 Мақтарал ауданының ойконимдері
Жетісай қаласы. Жетісай – Киров және Ильич аудандары Киров ауданы
болып қосылғанда оның орталығы болды. 1960 жылдың октябрінен бастап, Ильич
ауданының орталығы Ильич поселкесінен Жетісайға көшірілді. М.Ерімбетов
Аманат. Алматы Қазақстан баспасы 1991 жыл. 45 бет.
Жетісай өңірін халық Киров каналының қазылуына орай 1940 жылдан кейін
мекендей бастағандықтан, негізінен, жер-су атауларына байланысты аңыз-
әңгімелер көп сақталмаған. Ал Жетісай атауының шығуын жұрт аудан
төңірегіндегі жеті саймен байланыстырады. Олар Сардаба, Оңтүстік, Қараой,
Батыс, Жер және Тоғай мен Еңбек
Алайда, екінші бір деректе бұл жайт басқаша түсіндіріледі.
Соғыстан кейінгі жылдары Киров каналына су келген соң, Көкшетаудан осы
өңірге 5 колхоз көшіп келіпті. Соның ішінде Жетісай деген ұжымшар бар.
Кейін сол маңда базар ашылады да, Жетісайдың базары аталып кетеді. Сөйтіп,
Жетісай атауы осыдан шығыпты-мыс.
Ауданда жер атауына байланысты назар аударатын елді мекендер- Қарақай
мен Қараой. Көнекөз қариялардың айтысына қарағанда. қазіргі Қарақай
ұжымдық-жарналық кәсіпорынньш төңірегінде ертеректе қарағай өте көп өскен
көрінеді. Міне, сол қарағай бертін келе дыбыстық өзгеріске ұшырап,
Қарақай болып кетсе керек.
Ал Жаңаауыл әкімшілігі аумағындағы Қараой ауылы шөбі қалың, қап-
қара боп жататын ойпатты жер болғандықтан. солай аталган деседі.
Қараойдың даласындай далаң болса,
Шайманның баласындай балаң болса ... - деген өлең шумақтары күні
бүгінге дейін осындағы ел аузында сақталған. Мұнда Шайман осы Қараойды
қоныс қылған атақты байдың есімі екен.
Жетісай
Күнде жатқан өзгеріп,
Өзгергенін көз көріп,
Жетісайға біз бүгін,
Көрейікші сөз беріп.
Астанадай орталық,
Жас баладай тамсанып.
Болашаққа бой түзді,
Жаңаша бір ән салып.
Небір әсем ғимарат,
Сұлулықты жинап ап.
Жатқандай бір жаныңа
Күн сайын шаттық ссилап—ақ.
Таңырқап тұрып қарайсың,
Азаматтар көп-ау жарайтын.
Дейсің –дағы ырза бол,
Алтынға оны балайсың.
Бір жағында нан базар,
Бір жағында мал базар.
Машина базар тағы бар,
Жағдай ғой бұл таң қалар.
Жаңаша жүрсек несі мін,
Жаңаша болсын шешімің.
Гүлпаршын деп қойыпты,
Қос базардың есімін.
Көңіліме мұндайда ұшпаған,
Нарықта өзін ұштаған.
Ерлеріме мың алғыс,
Ел тұтқасын ұстаған.
М.Құралов Айдай әсем Мақтааралым. ҚАЗ Ақпарат Алматы 2003 жыл. 27 бет.
Абай ауылы. Ақын Абай Құнанбаевтың атымен тығыз байланысты.
Асық ата кенті. Мұсылман дінінін әлі құлаш жайып кең тарамаған кезі
болса керек, Мұхаммед (С.А.С.) Пайғамбарымыз өзінің сенімді адамдарын жер-
жерлерге мұсылман дінін дәріптеп таратуга және осы мұсылман дініне енгізуге
өз өкілдерін жібереді. Олар: Зеңгі ата, Ұзын ата, Асык ата, тағы басқа осы
кісілер сияқты дарынды, әулие кісілер еді. Соның ішінде Оңтүстік өңірге
жіберген өкілі Асық ата әулие екен.
Асық ата бұл өнірге келгесін, ел ішін аралап, мұсылман дінін
насихаттайды. Ел ішіндегі ауру-сырқауларды емдейді. Әйтеуір, не керек,
халықпен тіл табысып, мұсылман дінін кеңінен дәріптей бастайды.
Халыққа өзінің көп септігін тигізіп, елге жақсылык жасағасын жұрт оның
соңынан еріп, мұсылман дініне кіреді. Ешкандай қантөгіссіз, дау-жанжалсыз
түпкі мүддесіне жеткен әулие түпкілікті осы жақта Пайғамбарымыздың өкілі
ретінде қалып қойған екен дейді.
Бертінде сол маңға Шардара су қоймасы салыныпты. Бірде су жоғары
көтеріліп, әулиенің мүрдесін басып кететіндей жағдайға барады. Осы кезде
әулиеге табынып. басына түнеп жатқан бір кісі еміс-еміс айқайлаған дауыс
естиді. Аңғарып қараса, дыбыс Асық ата әулиенің мүрдесінің ішінен шығатын
тәрізді. Құлақ қойып тындаса: Ей, инабатты мұсылмандар, мені су әкететін
болды, құтқарыңдар! - деп қайта-қайта қайталап жатады.
Әлгі зиярат етуші кісі бұл оқиғаны сол кезде Оңтүстік өңіріне белгілі
ғұлама молда Зәуірбек деген кісіге барып айтады. Бүкіл ел жиналып барып,
бейіттің басында ас беріп, құран оқытып, Асық ата әулиенің мүрдесін қазып
алып, осы ауданның Атамекен кеңшарындағы Шора молда әулиенің зиратына
апарып, арулап қояды. Сонда қатысқан кісілердің айтуынша, Асық атанын
сүйектері ірі, бойы ұзын болса керек.
Қазір мұнда естелік мәрмәр тас қойылған.
Бұл жердің Асық ата деп аталу себебі туралы екінші бір әңгіме: Осынау
өңірдің өзі, асықтың шігесінен жатқан секілді, ойнап ортасы бір өзек,
айналасы қыратты, қысы-жазы су үзілмейтін жер, - болған деседі.
1940 жылы Отырар, Түркістан, Арыс өңірінен елді тың және тыңайған
жерлерді игеруге көшіріп, осы Киров ауданына әкелген кезде бұл жерлерде
паналайтын бір бұта болмаған екен. Әр жерде дөңкиіп тұрған түйеқарын мен
желмен домалап ұшып бара жатқан ебелектерді ғана көреді екенсің.
Біреуде киіз үй бар, біреуде жок, ел есін жия қоймаған кезең болса
керек. Не істерін білмеген халық, сары уайымға түсіп, келген жағына қайта
қашып кетуді де ойлайды. Тап осы кезде көшіп келушілерге бұрыннан мал жайып
отырған бірлі-жарым қойшылар кездесіп, 5-6 ішақырым жерде Асық ата тоғайы
бар екендігін айтып, жөн сілтейді. Сөйтіп, әрі-сәрі іркілген халық Асық ата
тоғайынан ағаш әкеліп, жеркенелер қазып, сол маңға жайғасқан көрінеді.
Асық ата.
Өзгергенмен бұл өмір,
Көз көргенмен жүре біл.
Мақтааралдай ауданда,
Асық ата бір өңір.
Әулие атам аты бұл,
Әуелеп көкте аты жүр.
Асық атама арналсын,
Ойымнан шыққан осы жыр.
Алақандай өңірім,
Көтеріліп көңілім.
Өзіңе деген өзектен,
Пайда болды кең ұғым.
Әруағың қолдап жүр еді,
Ұл –қызың еркін күледі.
Қарттарым – асыл қазынам,
Ел тыныштығын тіледі.
Еселей түсіп еңбекті,
Ерлерім төрге төрлетті.
Алтыннан тауды тұрғызып,
Жаңаша салды өрнекті.
Ақ алтын мақта зауытың,
Жаралған мақта тау үшін.
Май зауыт тағы бой түзді,
Арнайтын елге табысын.
Көрмедік сірә, дамылдап,
Алаулап бойда жалын -бақ.
Әр ауылда бір пункт,
Жатырмыз мақта қабылдап.
Өнімім күнде қалыңдап,
Асулар талай алынбақ.
Өрге ұмтылуда өрендер,
Жастықтың оты жалындап.
Өмірде сүріп еркін ел,
Тәуелсіздік жыры шертілер.
Ерлерім жеткен меже бұл,
Гектардан 40 центнер.
Арайлап атқан ақ таңың,
Асық ата – менің мақтаным.
Тойға бұйырсын тапқаның,
Басыңнан кетпей бақтарың.
26 бет. М.Құралов
Мырзакент кенті. Мақтаарал өңірі - Мырзашөл аймағының бір бөлігі.
Бұрындары бұл жер кенезесі кепкен, ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген
аңның тұяғы күйетін шөл дала болған. Кейінде бұл өңір суландырылып, халық
кәдесіне жарамды аймаққа айналдырылды. Бүгінде жасыл желек жамылған,
гүлденген жерінің берері мол. Ел жұртына пейілі кең бұрынғы Славянка
поселкесі Оңтүстік Қазақстан облыс әкімшілігінің 1993 жылы 29 қарашадағы
қаулысымен Мырзакент кенті болып өзгертілген.
Мырзакент
Мырзакент деген атың –ақ,
Жүрекке жырды қосып ап.
Телегей теңіз табыс пен,
Сәл толқып барып тасымақ.
Ойыңды ырза етеді,
Көңіліңде көкке өседі.
Мырзакент деген жалғыз сөз,
Мырза етіп мәңгі кетеді.
Қалайтын ойдың тұнығын,
Егісте ерлер күні ұзын.
Мырзакент десе мерейлі,
Көтерілер ойдан бір ұғым.
Осылай әр кез сезесің,
Ойыңмен шарлап кезесің
Мырза боп жатқан далама,
Мырзакент, өзің егесің.
Мырзакент, өзің егесің,
Маңдайдан терді төгесің.
Сол тердің көрген қызығын,
Ақының басқа не десің ?!
28 бет М.Құралов.
Кемер ауылы. Кейінде тыңнан игерілген Мырзашөл өңірі Сыр бойында
тобылғы, тал, жыңғыл тоғай өскен, жусаны шүйгін, боз дала болған.
Ол туралы көнекөз қариялардың көркем суреттеген сөздері де, ақын-
жазушыларымыздың шығармалары да аз емес. Сол тың далаға коныс теуіп, мал
бағып, соқа салып, егін егіп, жан бітіріп, жаңа тұрмыс-тіршілік көзін
ашқан, абаттандырып, ел ырысып молайтқан қазақ халқымен қоса, өзге де ұлт
өкілдері болған.
Сол тарихи кезеңде, кеңестік дәуірде арнайы шешім, кұжатсыз қарапайым
қызметкердің ауызекі айтуымен қойылыл кеткен Кирпичное ауылының бұл күнде
ешқандай тарихи да, саяси да мәні жоқ. Осы жағын ескеріп, Кирпичное ауылы
Кемер ауылы болып өзгертілген.
Зерделі ауылы. Ауыл тұрғындары ақылдаса келе Большевик ауылының атауын
"Зерделі" деп езгертуді жөн көрді. Зерделі десе, зердесі бар бұл ауыл
қазіргі таңға дейін ұқыпты тіршілік етіп, бейбіт өмір сүріп, жұрт болып
жұмылып, жомарт жерін еміп, тарықпай жарты ғасырдан астам уақыт осы ауылды
мекендеп, өсіп-өніп келеді. Осы мерзімге дейін бейнетімен елге танылған,
халқының мақтауы мен марапаттауына ілінген небір еңбек озаттары мен зерделі
қариялардан үлгі алған елін,отанын, туған жерін жанындай сүйіп,
жеткіншектен өсіп-жетіліп, мемлекетіміздің тұтқасын ұстаған, абзал
азаматтар болған.
Затына аты сай болсын деген мақсатпен, бұл ауыл Зерек азаматтары мен
Зерделі ақсақалдарының құрметіне койылған жаңа атау "Зерделі" осыдан
туындап отыр. Бұл ауылда Татаев Байназар, Бекмұратов Әмірбек, Егембердиев
Қыдыр. Қасимов Айтқожа. Сүлейменов Еркін секілді халық мүддесін өз
мүддесінен жоғары қойған біртуар ел басшылары болған.
Зерделі сөзі келешегін болжай білетін, өз жолынан жаңылмас "көреген"
деген сөзге саяды.
Сұлубұлақ ауылы. Бұл ауыл Асық ата өңірінің оңтүстік шетінде жайғасқан.
Жері құнарлы, елі дихан ауыл бау-бақшага оранған. Аймақ бойынша, оңтүстік
өлкесінде бау-бақшасын ерте баптап қауын-қарбыз, көкөністің түр-түрін өте
ерте пісіреді.
Бұл ауылдан облысқа, республикамызға танымал талай дихандар өсіп шығып,
аймаққа тәжірибесін үлгі еткен Әбутәліп, Әліп, Ыса, Әбу, Сәмет, Медет,
Сәуір, Арзыкүл, Рысқұл секілді аттары аңызға айналған дихандар өткен. Осы
елді мекеннің ортасынан осы елдің пейілі мен несібесіне орай осыдан 15-20
жыл бұрын керемет шипалы бұлақ көзі табылған. Арнайы тексеру, су құрамын
анықтау, т.б. зерттеліп судың сапалығы Сарыағаш, Жетісай, Ташкент
шипалы суларынан кем еместігін дәлелдеген, оған арнайы рұқсат құжат
алынған.
Бұлақтың осындай қасиеттерін ескере отырып, Чкалов ауылының қариялары
ауыл атын Сұлубұлақ деп өзгертуді жөн деп санайды.
Сырабат ауылы. Мырзашөл даласына коныс теуіп, мал бағып, соқа салып,
егін егіп, жан бітіріп, жаңа тұрмыс, тіршілік көзін ашқан, абаттандырып ел
ырысын молайтқандардың ішінде ауызекі атаумен аталып кеткен Ленинабад
атауының бүл күнде ешқандай тарихи да саяси да мәні жоқ.
Үкіметіміздің 2005 жылғы 21 қаңтардағы №45 Қаулысымен макұлданған
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс
Тұжырымдамасының талаптарына сәйкес елді мекендерді жер тарихы мен
табигатына сай келетін көркем атаулармен өзгерту талап етіледі. Осыған орай
Ленинабад ауылы Сырабат ауылы деп өзгертілген.
Байдала ауылы. Жданов ауылы жерін баптап, жемісін еселеп алатын
дихандардың мекені екенін жұрттын бәрі біледі. Ауыл тұрғындары құнарлы
жерін баптап, өнімін алып, артығын сыртқа сатып еңбегінің жемісін көріп
келеді. Кешегі қараусыз жатқан сар дала иесін тауып, Байдалаға айналды.
Прогресс совхозы. Қазіргі Прогресс совхозының орталығы бұрын Тоқсанбай
атты елді мекен болатын. Осы өңірде бұрыннан үлкен мал фермасы болатын.
Шағын ауылда Октябрьдің 30 жылдығы совхозының товарлы сүт және шошқа,
қой, жылқы фермалары шоғырланған еді. Тұрғындарының көпшілігі бақташы,
шопан, жылқышы, сауыншылар, мал шаруашылығы саласының мамандары еді.
Жамбыл ауылы. Ақын Ж.Жабаевтың атымен аталады.
1.3 Мақтарал ауданының гидронимдері
Киров каналы. Жарты ғасыр тарихы бар Киров атындағы канал қайрат жігері
мол дихан ағаларымыздың, ата әжелеріміздің маңдай терімен, өмірге келген.
Бір кездегі шөл дала 50 жылдың ішінде гүлзар Гүлстанға айналды.
Ауылшаруашылығы дамып, өркендей түсті. Еліміздің бағалы байлығы мақта өсіру
жақсы жолға қойылды. Мал шаруашылығы да қарыштай дамыды. Бұның бәрі Киров
атындағы каналдың алатын орны ерекше. Канал қазуға қатысқан қатысушылардың
белсенділігі іс қимылын, ауыр еңбегін көзбен көріп, тарих шежіресіне қаныға
түсесіз. Жақып
Мырзашөл ерте дәуірден ақ тоқсан жолдың торабы болған. Бірақ, бұл жерде
елді мекендер сирек жайғасқан. Оған себеп судың жоқтығы, шөлдегі аптап
ыстық, қыстың қатал суығы, бұрқасынды бораны болса керек.
ХІІ ХV –ғасырларда Сырдариядан су шығару үшін канал қазылып, өзеннің
жағалауындағы ойпатты жерлерді суландыру әрекеттері жасалған. Солардың
алғашқысы Орынбай арық, басы дарияның Иіржар тұсынан басталады, ұзындығы
70 шақырым. Осы арықпен суландырылып, игерілген жер көлемі 7,0 мың гектарға
жақын.
Мақтаарал ауданындағы алғашқы МТС Иіржар МТС і деп аталды (1930 жыл).
Мақтаарал ауданының алғашқы Иіржар МТС і жайғасқан ауыл округіне Иіржар
атауы берілген. Иіржар құрылыс тресті, Иіржар мақта зауыты тағы басқа
мекемелер осылай аталады.
Шардара (Майқала) маңында дарияның жағалық беткейін суландыратын Өгіз
арық қазылған, ұзындығы 46 шақырым. Осы сияқты кішірек арық Арбақанды
маңында Қара құлақтан басталатын.Көктем айларында су тасқынынан пайда
болатын дарияның қылының, көлшіктердің суын пайдаланылып қауын қарбыз
егілген.
1966 жылдан бастап Түркістан өлкесі Ресейге қосылған соң эканомикалық
қатынасты кеңейтіп, дихан шаруашылықтары өз өнімдерін базарға шығара
бастайды, өндіріс кәсіпорындарымен банкілермен қарым қатынас қалыптасады.
Осыған байланысты мақта егілетін жердің көлемі ұлғайып, мақта зауыттары,
май шығаратын өндіріс орындары, темір жол құрылысы басталып кең өріс алды.
1883 жылы Түркістанға алғашқы рет шеттен мақтаның жаңа сортының шиті алынып
келінді.
1924 жылы қараша айында Грузарендадан қайтып алынған жерлерде мақта
ұрықшылдығымен шұғылданатын Мақтаарал кешені құрылды. Соңғы екі жылда
Грузаренда сол кездегі Заселенный, Грузин және Высокий хуторларының
жерін суландырған еді. Барлығы болып 5 000 га жерді құрады. (кейінгі
Октябрь, 1 май және Орталық бөлімдері).1925 1927 жылдары Притугайный,
Безымянный (қазіргі коминтерн,Дзержинский атындағы) бөлімдердің
жерлеріне су келіп мақта егіле бастады.
1928 жылғы деректер бойынша Мақтаарал совхозында мақталық алқап 65%,
жоңышқа 25 %, және басқа егіндер 5 % құраған.
Мырзашөлде Мақтааралдан соң 1925 жылы Баяут совхозы, 1929 1930
жылдары Малект, Дальверзин совхоздары, Қызыл Октябрь колхоздары
құрылды. 1936 жылы осы аймақта алты мақта зауыты құрылып жұмыс істей
бастады. Осы жылы Мақтаарал совхозының ұсынысы бойынша жер асты суларының
көтерілуін және сорлануын зерттеу басталды.
Солтүстік каналдың жағалауындағы жерлерде, әсіресе Иіржар тармағына
дейінгі қашықтықта жер асты суларының жер бетінен 1 2 метр тереңдікке келіп
қалғандығы анықталды. Дәл осындай жағдай Сардаба, Сарөзек, Жетісай
депрессияларында да байқалды.
1936 1937 жылғы деректер бойынша Киров Магистралдың каналдан су алатын
170 мың га жердің сорланбағаны 13,4 %,жеңіл сорланғаны 29,9 %, орташа
сорланғаны 13,3 %, күшті сорланғаны 19,6%, және ащы көл болып батпаққа
айналғаны 23,8 % болатын.
Жер сорланудың жылдан жылға күшейіп бара жатқаны байқалады. Жердің
сорлануы оның бетіне аппақ тұздың шығуы өрттен де жаман деп дихандар бекер
айтпаған.
1939 жылы Мақтаарал ауданында Оңтүстік қазақстан облысының партия
комиттетінің көшпелі мәжілісі болып, бірінші Тоғай тармағын құру ұзындығы
19 шақырым, 10 мың гектар жерді суландыру шешімі қабылданды.
Дана халқымыз айтқандай: Шешінген судан тайынбайды деп 1940 жылы 26
сәуірде ВКП (б) орталық Комитеті мен КССР Халық Комиссарларының Кеңесінің
ауылшаруашылығын оның ішінде Қазақ КССР ынің оңтүстік облыстарында
техникалық дақылдарды дамыту шаралары туралы деген қаулы қабылдады. Бұл
құжат бойынша екі республикада алты жыл ішінде 120 мың га жаңа жерлер
игерілуі керек еді. Ол үшін басты мәселе Солтүстік каналдың бас жағын, өзін
түгелдей қайта құру керек болды. Каналдың су жіберу мүмкіндігін 90
куб.мсек, тан 195 куб,мсек жеткізу мақсаты қамтылды. Бұл жұмыстардың
көлемін өзара бөліскенде: Қазақстанға 39 шы шақырымнан 129 шақырымға дейін
яғни 90 шақырым ұзындығы 5,3 млн. куб м. топырақ жұмыстары тиді.
Өзбекстанға 15 шақырым, ұзындығы 4,5 млн куб. м. топырақ көлемі бар канал
қазу жұмыстары белгіленді.
Осы жұмыстар үшін Қазақстан жағынан барлық аудандардан 30 мың
колхозшылар, жұмысшылар жұмылдырылды. Адамдар киіз үйлерде, жертөледе,
палаткада жасады, шайхана, асхана, медпункт және басқада еңбекшілерге
қызмет жасайтын орындар ұйымдастырылды.
Бірінші тоғай тармағындағы жұмыстар 1939 жылдың қазан айында басталып
кетті. Бүкіл халықтық асар жолымен облыстың 14 ауданынан 6 244 колхозшылар
және жұмысшылар қатысты. Сонымен қатар 7 эксковатор 30 дан астам машина 200
ат жұмысты механикаландыруға жеңілдетуге жәрдем етті.
1940 жылы 10 қарашада Екінші тоғай тармақтары көлемінде жаңа Киров
ауданы шаңырақ көтерді. Оңың орталығы Багара болды (1962 жылы Киров селосы
болып өзгертілді). 1967 жылы жұмысшылар кенті категориясына енгізілді. Ал,
1996 жылдан Асық ата кенті деп аталады.
Мырзашөлдегі жаңа жерлерді игерудегі судандырудағы технологияны Ғылыми
тұрғыдан зерттеу, ондағы бар кемшіліктерді жоюда Мақтаарал тәжірибе
станциясының тәжірибелері іс жүзінде жақсы нәтиже берді. Әсіресе, сорланған
жерлерде мақта егу, өсірудің жаңа агротехникасы, сор шаюдың тиімділіг
жөніндегі жаңалықтары Мырзашөл шаруашылықтарына ендіріле бастады. Сор
шайылған соң ол жерді егіске дайындау технологиясында чизелді, баранамен
бірге 10 12 см. тереңдікте өңдеу болмаса дискілерді пайдалану, жердің
ылғалын жоғалтпай тез егін тастау әдісі дихандар жағынан қолдау тапты. Бұл
әдіс Ильич ауданының Мақтаарал совхозында Амангелді атындағы совхозда
кеңінен пайдаланылды, кейіннен барлық шаруашылықтарға ендірілді.
1950 жылы Қазақстанның Жетісай массивінен 34,7 мың га жерді игеру және
суландыру жұмыстары басталды. Ол үшін бұл массивте К 19, К 21, К 23
шаруашылық каналдары құрыла бастады. Олардан шаруашылықтың ішіндегі
жүйелерге су беріле бастады. Су жүйелерінің жаңаша әдіспен техникалық
жетістіктерге сай, тасқұлақтары, арық атыздары, су ағатын бастары
бетондалған, басқада техникалық жабдықтары жеткілікті еді. Құрылыс
жұмыстарын Казголстенводстрой құрылыс монтаж конторасы, кейінірек
Казголстенстрой басқармасы жүргізді.
1950 1956 жылдары осы алқапта 25 мың га жер игеріліп, оның 18,7 мың
гектарына мақта егілді игерілген жерлерде 15 жаңа колхоздар ұйымдастырылды.
Әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Лексикологияның семасиология тарауымен тығыз
байланысты бір саласы- ономасиология деп аталады. Ономасиология - грек
тілінің - ат, есім, атау деген мағынадағы оnоmа деген сөзімен сөз,
білім деген мағынадағы logos деген сөзінен құралған термин. Семасиология
сөздің мағыналарын, семантикалық заңдарды зерттесе, ономасиология зат
немесе құбылыс ұғымының белгілі бір сөзбен аталуының себебі неліктен
екендігін қарастырады. Анығырақ айтқанда сөз семасиологиялық тұрғыдан
қарастырғанда, ұғымның сөзбен аталу, белгілену жағына назар аударылады.
Сонымен, ономасиология заттар мен құбылыстардың аталуы, белгіленуі туралы
ілім дегенді білдіреді [1,81-6].
Ономасиология - бүкіл тіл бірліктерін олардың аталу немесе
репрезентативтік қызмет атқаруы тұрғысынан зерттейді, атау техникасы
мәселелерімен де айналысады. Қазіргі лингвистикада ономасиологияның тар
мағынасындағы түсінігі бар. Онда ономасиаолгия атау процестері туралы ілім
ретінде қабылданады, ал кең тұжырымдамада тілдегі бүкіл номинативті қызмет
саласын зерттеу деп қарастырылады.
Теориялық ономасиология өз бастауын антикалық дәуірден алады. Атау
теориясы антикалық философияда маңызды орын алғаны белгілі. Одан кейінгі
ғасырларда логикалық - философиялық тартыстар номиналистер мен реалистер
арасында болды. Олар заттың аталуы калай жасалады, табиғаттан ба әлде
жасалуынан ба деген сұраққа жауап іздеді [2,158-6].
Жалпы және орыс тіл білімінде ономасиология XX ғасырдың 60-70
жылдарынан бастап жеке сала ретінде зерттеліп жүр. Оны кейде грамматиканың
ономатология атты бір саласы ретінде де қарастырады. Бұл тәжірибе
ономасиологияның жүйелі түрде зерттелуіне мүмкіндік беріп, оның
барлық мәселелерінің толық қамтылуына жағдай жасалды. Қазір орыс тіл
білімінде ономасиологияның жалпы теориялық мәселелері жан - жақты
зерттелді. Ономаиологияның тіл білімінің жеке саласы ретінде
танылуын В.Виноградов, Г.О.Винокур, С.Д.Кацнельсон, В.Г.Гак, Г.С.Щур,
И.С.Торопцев сияқты ғалымдар теориялық тұрғыдан дәлелдеді.
Қазақ тіл білімінде бұл мәселенің беті әлі толық ашылған жок, негізінен
ономасиология этнолингвистика, этимология, лексикология, семасиология
көлемінде зерттеліп жүр. Қазақ тіліндегі түрлі тақырыптық, лексика
-семантикалық топтардың, тілдік бірліктердің аталу ерекшелігі әр сөз
табымен байланысты лексикологияда беріліп келеді. Ол ғылыми жұртшылыққа
түрлі түркі тілдерінің лексикология салаларынан белгілі. Сондықтан оны
бұрыннан келе жатқан, дағдыға айналған құбылыс деуге болады. Сонымен бірге
біраз еңбектерде атаулардың шығу төркінін, жаңа сөз жасау процесінің
нәтижесі сөздің сөзжасам негізінде пайда болатынын негізге алып, ғалымдар
ономасиологияны грамматикаға жатқызады. Алайда тіл біліміндегі аталым,
атаулану процесіне қатысты мәселелердің бәрі тіл білімінің өзінше дербес
саласы ретінде жеке қаралу керек деген ғалымдардың, оның ішінде әсіресе,
орыс тіл білімі ғалымдарының ұсыныстары қазақ тілшілеріне де әсер ете
бастады [3].
Осымен байланысты белгілі ғалым Л.В.Щерба өзінің зерттеуінде
грамматиканы актив және пассив түрлерге бөліп қарастыру негізінде
семантикалық жақтарды зерттейтін идеологиялық грамматиканың жасалуы қажет
- деп санайды[4]. Ғалымның пікірі бойынша белгілі бір ойдың тілде берілу
жолдарын тек белсенді синтаксис саласы ғана қарастыра алады. Ал бұл мәселе
кез-келген тілдер грамматикасының өз шешімін таппаған, күрделі де қиын
проблемасы болып табылады.
Осы ретте зерттеуші И.И.Мещаниновтың еңбектеріндегі ұғымдық және
грамматикалық категориялардың ара қатынасы жайлы ой - тұжырымдары біздің
зерттеуіміз үшін өте маңызды: тілдегі кез - келген ұғым - ұғымдық
категория бола бермейді. Ұғымдық категория дегеніміз - тілдік деңгейде
белгілі бір құрылымы бар, лексикалық, морфологиялық немесе синтаксистік
жүйелерде берілген ұғым[5,15-б]. Демек, лингвистер үшін ең
маңызды мәселелердің бірі ұғымның тілдік жүйеге қалыптасуы мен берілуі
болып табылады.
Осыған орай, грамматикалық және ұғымдық категориялардың айырмашылығы
белгілі бір тұтас құрылым ретінде танылатын тілдік категорияның айырым
белгілері грамматикалық категорияларды, ал оның семантикалық негіздері
ұғымдық категорияларда беріледі,- деген тұжырым арқылы анықталады [5].
Ономасиология тіл білімінің жеке, дербес саласы, оның өзіндік зерттеу
нысаны бар. Бұл саланың зерттеу нысанына атаулар табиғатына қатысты тілдік
бірліктердің туу, пайда болу процесі, аталым түрлері, туында сөздер,
аталымдық заңдылықтар мен мағына, ұғым қалыптасуы сияқты күрделі мәселелер
жатады. Басқаша айтқанда ономасиология тілдегі аталым теориясымен
байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.
Ономасиологияның диалектиологияға да қатысы бар. Онамасиологияның
диалектологияға қатысы әсіресе лингвистикалық географиядан айқын
аңғарылады. Әр түрлі тілдердің диалектологиялық атластарының
лексикологиялық картасы ономасиологиялық негізге сүйеніп жасалады да, бір
заттың немесе құбылыстың диалектілердегі әр түрлі атауларының таралу шегі
көрсетіледі.
Ономасиологияның айрықша бір саласы - ономастика. Ономастика (гректің
Опута - есім, ат) - тіл білімінің жалқы есімдерді, жер - су аттары, кісі
есімдері мен фамилиялары, жан-жануарлардың аттары, астрономиялық атаулар
жатады. Ономастиканың басты бөлімдері: топонимика, антропонимика,
этнонимика, космонимия, зоонимия т.б.
Қазіргі уақытта ономастика Қазақстан Республикасындағы ұлттық тіл
саясатының жетекші бағыттарының бірі ретінде тек ғылыми - практикалық,
мәдени - тарихи ғана емес, сондай - ақ қоғамдық - саяси маңызға да ие болып
отыр. Қоғам дамуының кез - келген кезеңінде ономастикалық атаулардың
тарихи маңызы зор болды. Адам қоғамдастығының бірде - бірі мемлекет даму
процесінде өзінің антропонимдері мен топонимдерінің жинағынсыз өмір сүрген
емес. Сондай-ақ, Қазақстандық қоғамдастықтың да ежелгі тарихи дәуірде
қалыптасқан ұлттық ономастикалық жүйесі бар. Қазақстанның көптеген
ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ономастика жүйесі XIX - ғасырдың екінші
жартысынан бастап түбегейлі өзгерістерге ұшырады және патша үкіметінің
отаршылық мүдделеріне қызмет етуге мұқтаж болды.
Ономастиканың топонимика саласы - (гректің topos - орын, жер және omona
- атау) жер-су атауларының пайда болу, қалыптасу, даму және қызмет ету
заңдылықтарын зерттейді. Топонимика география, тарих және тіл білімі
ғылымдарының түйіспесінде дамып келе жатқан жаңа ғылым деген тіркес ұғым
қалыптасқан. Топонимика жаңа ғылым емес, лексикологияға жататын ономастика
саласының ірі, басым бөлігі.
Тіл қоғамдық құбылыс көрсеткіші ретінде танылатындықтан сол қоғамда тіл
бейнелейтін кез - келген құбылыста қоғамдық таным - түсінік арқылы
таңбаланады. Сол қоғамдық құбылыстың бірі - жер бедерлері, яғни топонимдер.
Жер атты планетамыздағы жер бедерлері (тау, орман, көл, арал т.б) бір -
біріне ұқсас болғанымен жекелеген ендіктерді мекендеуші халықтар өз таным
түсініктеріне сәйкес оларды әр тілде, әр текті атап келген. Ол атаулардың
қашан, қалай, қандай себептерге байланысты аталғанын анықтау әлем
лингвистерінің қашаннан да басты қызығушылығын арттыра түскен. Себебі адам
баласы ежелден - ақ білмегенді білуге, өмірдегі сыры жұмбакқ құбылыстардың
сырын ашуға ұмтылған. өмірдегі табиғаттың тылсым құбылыстарын өз
түсініктері деңгейінде қабылдап, оған анықтама беруге тырысқан. Соның бірі
қашан, қалай қойылған белгісіз, мағынасы түсініксіз жер - су атауларына
қатысты аңыз - әңгімелердің туындауына себеп болған. Бұл құбылысты тіл
білімінде халықтық немесе жалған этимология деп атай береді. Кейбір
ғалымдар оны этимологияның алғашкы сатысы, баспалдағы деп те таниды.
Топонимиканың зерттеу обьектісі топоним ең алдымен сөз, лексема
болғандықтан ол лингвистикалық тәсілдермен зерттеледі. Жер - су атауларын
зерттеу барысында тарих, археология, этнография, география, ландшафттану
тағы басқа ғылым салаларының деректері кеңінен қолданыс табады және өз
кезегіндегі осы салаларға құнды материал бере алады. Топонимикалық
атаулардың оның ішінде өзен, су атаулары ең көне де, ең тұрақты
ономастикалық категория болып саналады. Топонимика нақты аймақтық өңірдің
ертедегі әртүрлі тарихи кезеңдердегі жер бедері сипаты, табиғи
ерекшеліктері, жан-жануарлар дүниесі, қандай тайпалар, халықтар
мекендегені туралы мәліметтер бере алады. Топонимика терминімен қатар
топонимия сөзі де қатар қолданылады, сондықтан оларды дұрыс ажырата
білу керек. Топонимия - нақты өңір территориялық немесе белгілі
бір тарихи дәуірдің жер-су атаулары жүйесі, жиынтығы. Қазақстандағы
алғашқы топономистер Н.Баяндин (1941) мен Ғ.Қонқашпаевтар (1951) болды.
Қазақ жер атауларын тілдік тұрғыдан жүйелі түрде алғашқы рет диссертация
(1954) монография (1959) түрінде зерттеген А.Әбдірахманов. Содан бері
топонимиканың түрлі мәселелеріне арналған бір қатар докторлық, елуге жуық
кандидаттық диссертация қорғалып, монография, сөздік, жинақтар жарық көрді.
Қазақ топонимикасы бойынша зерттеулер қазіргі таңда негізінен аймақтық
принципке жүгініп, бірнеше облыстың жер - су атаулар жүйесі ғылыми тұрғыдан
сараланды. Қазақ тіл білімінде академик Ә.Қайдар бастауымен бой көтеріп
келе жатқан этнолингвистикалық бағытта қазақ топонимдері ұлттық — мәдени
тұрғыдан сипаттала бастады, яғни жер - су атауларының жасалуындағы уәж,
номинациялары, олардың мән - мағынасындағы ұлттың негіздер. Қазақ халқының
салт – дәстүр, наным - сенім, болмыс - тіршілік, дүниетаным, жалпы ұлттық
менталитет тұрғысынан зерттеле бастады.
Аймақтық топонимика бағытында біраз жұмыстар жасалғанымен, толып жатқан
ғылыми теориялық қолданбалы мәселелері әлі күнге өз шешімін таба қойған
жоқ, олар: мемлекет дәрежесінде шешімін қажет ететін мәселе
–идеология, тың игеру т.б отаршылдық әсерінен пайда болған атауларды жойып,
тарихи атауларды қалпына келтіру топонимдерді жинау жұмыстары көптеген
ғылыми ізденісті қажет етеді. Топонимика қазақ ономастикасының басым
саласының бірі ретінде едәуір зерттелгендігін және оның өзіндік
ерекшеліктері бар ойконимика, гидронимика, оронимика тармақтары бойынша
жеке зерттеудің тым аз екендігін айту керек.
Кез - келген географиялық атау ең алдымен әр бір халықтың тарихи және
мәдени ескерткіші. Жылдар, оның иіріміндегі адамдар, олардың өміріндегі
адамдар осының бәрі өткінші. Олар қашанда болса да тарихтың үлесіне тиіп,
кейінгі ұрпаққа көбінесе топонимдер арқылы ғана жетеді. Тіпті ең жаңа
топонимнің өзі көп кешікпей - ақ тарих қойнауына кіреді. Кез - келген
аймақтың макротопонимдері сол жерге келіп қоныстанған халықтың тілінде
емес, керісінше, сол жердің тұрғылықты халық тілінде қалыптасады. Сондықтан
белгілі бір аймақтың жер - су атауы сол өлкені өте ерте замандарда
мекендеген адамдар, этнос, ұлт өмірінен, олардың тұрмыс - тіршілігі мен
салт -дәстүрінен аса құнды мәлімет береді. Мақтаарал ауданында да талай
сырды бойына бүккен атаулар жеткілікті.
Тақырыптың өзектілігі: Еліміздің тәуелсіз мемлекеттер қатарында XXI
ғасырға аяқ басуы еліміздің тарихын, сол тарихтың құрамдас бөлігі болып
табылатын ұлттық тарихын, жан - жақты және терең зерттеуді талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 1998 жылғы
наурыз айында зиялы қауым алдындағы сөйлеген сөзінде жер - су аттарының
тарихилығы мен көнелігіне мейілінше мән беріп, оны зерттеудің маңызы зор
екендігін атап көрсетті. Бұл тұрғыдан Оңтүстік Қазақстан облысы,
Мақтаарал ауданының топонимиясын зерттеу бір жағынан қазақ тілінің лексика,
этимология саласын тың деректермен толықтырса, екінші жағынан ұлттық
сананың дамуындағы жер - су атауларының рөлі секілді бұрын терең
анықталмаған мәселелерді шешуге бағытталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Диплом жүмысының негізгі мақсаты
Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданының топонимиясына тарихи —
лингвистикалық және сөзжасамдық сипаттамасын, тілдік ерекшеліктерін беру
болып табылады. Осы мақсатқа сәйкес Мақтаарал ауданының топонимиясын
зерттеуде мынадай міндеттерді шешу қажеттілігі пайда болды:
- аудан топонимдерін жинау;
- жиналған жер - су атауларын жүйелеу;
- топонимдердің құрлысын тілдік тұрғыдан сипаттау;
Дипломдық жұмыстың негізгі материалдары мен деректері: Дипломдық жұмысқа
негізгі топонимиялық материалдар жер жайын қанық білетін, ел тарихымен
терең таныс ауыл ақсақалдарынан, малшылар мен дихандардан алынды. Сондай -
ақ ол материалдар Мақтаарал ауданының кеңшарлары мен ұжымшарының
карталарындағы, аудандық статистикалық комитетке жолданған топонимиялық
деректермен толықтырылды. Топонимиялық материал алғашқыда жаппай жиналып,
кейіннен арнайы карточкаларға түсірілді. Осының нәтижесінде 80-ге жуық
топонимиялық атау жинақталып, түрлі топонимиялық аңыздар мен жалған
этимологияға негізделген сюжеттер қағазға түсірілді.
Зерттеудің әдістері: топонимиялық материалдарға
тарихи лингвистикалық талдау жасау барысында дескриптивтік
(баяндау) құрылымдық, сөзжасамдық, салыстырмалы тарихи, лексика -
семантикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми - теориялық негізі: Ғылыми теориялық негізі
ретінде Т.Жанұзақовтың, Ә.Кембаевтың, О.Сүттібаевтың, С.Зиябековтың,
Э.Мурзаевтың, Е.Қойшыбаевтың, А.Әбдірахмановтың, т.б зерттеулері алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Диплом кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен Мақтаарал
ауданы картасы, қосымшалар берілген.
І-тарау
МАҚТААРАЛ АУДАНЫ
Орталығы Мақтаарал ауданы 1931 жылдың мамырынан Славянка ауылы 1997
жылдың сәуірінен Жетісай қаласы.
Аудан 1930 жылы Иіржар ауданынан құрылды. Аудан құрылғаннан кейін уақыт
талабына сәйкес әкімшілік бөліністе белгілі өзгерістер болды.1936 жылы
мамырда Асықата алуылдық кеңесі құрылды.
1937 жылы Қызылтоғай, Тегістік, Асықата,Бейнет, Покровский,Қызылкүншығыс
және Елтай ауылдық кеңестері таратылды.
Осы жылы ауданда келесі ауылдық кеңестер болды: Алғабас, Бірлік, Граждан,
Кеңесшіл, Қызылту, Новорождественский, Октябрь, Первомай, Прогресс,
СаккоВанцетти, Славян, Сталин, Трудовой, Өргебас және Ұйымшыл.
1938 жылы тамызда Новорождественский ауылдық кеңесі Краснооктябрьский
болып өзгертілді. 1944 жылы мамырда Сакко Ванцетти, Прогресс ауылдық
кеңестері және Ильич жұмысшы поселкесі жаңадан құрылған Ильич ауданының
құрамына берілді. 1954 жылы шілдеде Первомай және Трудовой ауылдық
кеңестері орталығы Қоңырат ауылында орналасқан Алғабас ауылдық кеңесі
болып, Краснооктябрьский және Трудовой ауылдық кеңестері орталығы Коммунизм
ауылында орналасқан Трудовой ауылдық кеңесі болып біріктірілді. 1956 жылы
сәуірде таратылған Қызылқұм және Шымқорған ауылдық кеңестері Мақтаарал
ауданына берілді.
1957 жылы қаңтарда Велико Алексеевский мақта өсіретін кеңшарының
аумағында ауылдық кеңес құқығындағы осы аттас поселкелік Кеңес құрылды.
1957 жылы шілде Граждан ауылдық және Велико Алексеевский поселкелік
кеңестеріауылдық кеңес құқығындағыбір Велико Алексеевский поселкелік
кеңесі, Өргебас және Қызылту ауылдық кеңестері бір Қызылту ауылдық кеңесі
болып біріктірілді, Қарақыр және Мақталы елді мекендері Велико Алексеевский
поселкелік кеңесінен Қызылту ауылдық кеңесінің құрамына берілді. 1958 жылы
Шымқорған және Қызылқұм ауылдық кеңестері Киров ауданының құрамына берілді.
1962 жылы сәуірде Велико Алексевский поселкелік кеңесі Свердлов ауылдық
кеңесі болып өзгертілді.
1963 жылы қаңтарда орталығы Славянка ауылында орналасқан құрамында келесі
ауылдық кеңестері бар Мақтаарал ауылдық ауданы құрылды: Алғабас, Бірлік,
Кеңесшіл, Қызылту, Прогресс, Свердлов, Славян, Трудовой және Ильич
поселкесінің кеңесі.
1963 жылы 11 қаңтарда Киров ауданынан Иіржар және Центральный ауылдық
кеңестері жаңадан құрылған Жетісай ауданының құрамына берілді.
1963 жылы қаңтарда аудан Өзбек КСР інің құрамына берілді.
1971 жылы шілдеде Өзбек КСР інің Сырдария облысы құрамынан аудан Шымкент
облысының құрамына қайтарылды.
1972 жылы қыркүйекте Жаңажол ауылдық кеңесі құрылды.
1986 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша аудан құрамында елді мекендерімен
келесі ауылдық кеңестер болды:
1. Бірлік орталығы Қоңырат ауылы, Қоңырат, Алғабас,
Еркінабад,Интерноционал, Соцқұрылыс елді мекендері.
2. Жаңажол о.Политотдел а.Политотдел, Жеңіс, Киров,
Найман,Бұқарбай, Новый путь,Фирдоуси, Целинный е.м.
3.Кеңесшіл о.Кеңесшіл а. Кеңесшіл, Андреево,
Жамбыл,Октябрь, Прогресс,Тегістік е.м.
4.Қызылту о.Қызылту а.Қызылту,
Қарақыр,Ленин,Мақталы, Қазақ КСР інің 30 жылдығы, Юбилейный е.м.
5.Мақтаарал о.Ильич ж.п. Ильич ХХІІ Партсъезд, Дзержинский,Коминтерн,
Октябрь революциясы, Первое мая, Правда, Қазақ КСР інің 40 жылдығ е.м.
6.Свердлов о.Свердлово, Абай, Қазақ КСР інің 20
жылдығы, Красный Авангард, Мақтажан, Маяк, Первое Мая, Победа, Рахимова,
Чкалово е.м.
7.Трудовой о. Трудовой а. Трудовой, Жантақсай, Красный
Октябрь, Қызыл күншығыс, Фрунзе е.м.
Аудан құрамында 1932 жылы құрылған Ильич жұмысшы поселкесі бар.
1986 жылы 30 сәуірде келесі елді мекендер біріктіріліп, жаңа атауларға
ие болды:
1). Бірлік ауылдық кеңесінің МТФ 1 елді мекені Алғабас ауылымен
Алғабас;
Бірлік ауылдық кеңесінің МТФ 2 елді мекені Ленин жолы ауылымен Ленин
жолы;
Жаңажол ауылдық кеңесінің Қарақожа е.м. Жеңіс ауылымен Жеңіс е.м;
Жаңажол ауылдық кеңесінің жем шөп базасы е.м. Новый путь ауылымен
Новый путь е.м;
Кеңесшіл ауылдық кеңесінің МТФ е.м. Кеңесшіл ауылымен Кеңесшіл е.м;
Қызылту ауылдық кеңесінің Қызыл жұлдыз және Соц.Қазақстан е.м.
Қызылту ауылымен Қызылту е.м;
Қызылту ауылдық кеңесінің МТФ е.м. Қарақыр ауылымен Қарақыр е.м;
Қызылту ауылдық кеңесінің Ынталы е.м. Қазақ КСР інің 30 жылдығы
ауылымен Қазақ КСРінің 30 жылдығы е.м;
Мақттарал ауылдық кеңесінің №1 ауыл және №2 е.м. Дзержинское ауылымен
Дзержинское е.м;
Мақтаарал ауылдың кеңесінің №3 ауыл, №3 База, №2 МТФ е.м. Коминтерн
ауылы мен Коминтерн е.м;
Мақтаарал ауылдық кеңесінің №23,24 және 104 База е.м. ХХІІ Партсъезд
ауылымен ХХІІ партсъезд е.м;
Мақтаарал ауылдық кеңесінің №7, 33, 43, 48, Механизаторлар және
Техникум е.м. Ильич жұмысшы поселкесімен;
Свердлов ауылдық кеңесінің Октябрдің 15 жылдығы е.м. Мақтажан ауылымен
Мақтажан е.м;
Трудовой ауылдық кеңесінің №40,43 Будка е.м. Красный Октябрь ауылымен
Красный Октябрь е.м;
Трудовой ауылдық кеңесінің Скотбаза е.м. Жаңа жол ауылдық кеңесінің
Жеңіс ауылымен.
Мақтаарал ауылдық кеңесінің Рисовое елді мекені таратылды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төралқасының қаулысымен 1993
жылы мамырда Мақтаарал ауданының орыс тіліндегі атауы қалпына келтірілді.
2).1993 жылы 9 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жергілікті
Кеңестердің өкілеттігін шұғыл тоқтату туралы Заңына сәйкес Мақтаарал
ауданының барлық ауылдық кеңестері өз қызметін тоқтатты.
1994 жылы 5 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан облысы Әкімінің қаулысымен
өзіне бірнеше елді мекендерді қамтитын селолық кеңестердің шекараларында
төмендегі селолық округтер құрылды.
1.Абай 6.Иіржар
2.Алғабас 7.Қызылту
3.Жамбыл 8.Ленин жол
4.Жаңа жол 9.Мақтаарал
5.Жеңіс 10.Еңбекші
3).1994 жылы 29 қарашада Оңтүстік Қазақстан облыстың мәслихаты мен
Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің бірлескен шешімімен ауданның әкімшілік
орталығы Славянка ж.п. Мырзакент пос.болып қайта аталды.
4). 1997 жылы 17 сәуірдегі Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихаты мен
облыс әкімінің бірлескен шешімімен:
5). Абай ауылдық округі Жамбыл селолық округінің құрамына;
Алғабас ауылдық округі Бірлік ауылдық округінің құрамына;
Жеңіс ауылдық округі Жаңажол селолық округінің құрамына берілді.
1997 жылы 24 сәуірде ҚР Президентінің Жарлығымен Мақтаарал ауданы
таратылды. Аталған жарлықпен таратылған Асықата,Жетісай,Мақтаарал
аудандарының аумағында орталығы Жетісай қаласында орналасқан, жаңа
Мақтаарал ауданы құрылды.
6). 2001 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша Мақтаарал ауданының
құрамында елді мекендерімен төмендегі ауылдық округтер мен поселкелер
болды:
1.Асықата
2.Атакент
3.Мырзакент поселкелері
4.Абай ауылдық округі 1.Бескетік
2.Водное
3.Достық
4.Интерноциональное
5.Бостандық
6.Гүлстан ауылдары
5. Абай ауылдық округі 1.Халықтар достығы
2.Плодовиноградное
3.Прибрежное
4.Отан
5.Бейбітшілік ауылдары
6. Алғабас ауылдық округі 1.Алғабас
2.Еркінабат
3.Табысты ауылдары
7.Атамекен ауылдық округі 1.Жеңістің 40 жылдығы
2.Әлімбетов
3.Ғабдуллин
4.Гагарин
5.Жемісті
6.Атамекен
7.Мақташы
8.Талапты
9.Жібекші
10.Қалпақсай
11.Қоғалы
12.Пірәлі
13.Тамды
14.Тыңдала ауылдары
8.Арай ауылдық округі 1.Абай
2.Амангелді
3.Әуезов
4. Ақжайлау
5.Жамбыл
6.Достық
7.Жданов
8.Шұғыла
9.Қызыләскер
10.Мұратбаев
11. Арай
12.Сейфуллин
13. Үтіртөбе ауылдары
9.Еңбекші ауылдық округі 1.Жантақсай
2.Жаңатұрмыс
3.Шұғыла
4.Тәңірберген Жайлыбаев
5.Нұрлытаң
6.Қазақстанның 60 жылдығы
10.Жамбыл селолық округі 1.Жалын
2.Жамбыл
3.Кеңесшіл
4.Прогресс
11.Жамбыл ауылдық округі 1.Бірлік
2.Большевик
3. Жамбыл
4.Достық
5.Жеңіс
6.Жданов
7.Жаңадала
8.Кәрісауыл
9.Кирпичное
10.Қызылтаң
11.Ленин абат
12. Сайлау
13 Чкалов ауылдары
12.Жаңаауыл ауылдық округі 1.22 партсъезд
2.Мырзашөл
3.Қараой
4.Жаңаауыл
5.Ынтымақ
6.Красная звезда ауылдары
13. Жаңажол ауылдық округі 1.Достық
2.Жеңіс
3.Өргебас
4.Найман Бұқарбай
5.Арайлы
6.Ақжол
7.Фердауси
8.Нұрлыжол
9. Қарақожа ауылдары
14. Жылысу ауылдық округі 1.Әл Фараби
2.Минеральные воды
3.Мырзашоқы
4.Сейфуллин
5.Баққоныс
6.Байқоныс ауылдары
15.Иіржар ауылдық округі 1.Қазақ КСР нің 40 жылдығы
2.Абай
3.Иіржар
4.Красный авангард
5.Мақтажан
6.Маяк
7.Первое мая
8.Алаш
9.Рахымов ауылдары
16.Қарақай ауылдық округі 1.Батырхан
2.Жорабек
3.Сәтпаев
4.Қарақай
5.Қараөзек
6.Орысқұдық
7.Серікбай
8.Целинное
9.Еңбек ауылдары
17.Қызылқұм ауылдық округі 1.9 мамыр
2.Ақтөбе
3.Алғабас
4.Қосқұдық
5.Гагарин
6.Киров
8.Қарасақал
9.Комсомол
10.Түркебай
11.Қызылту
12.Молшылық
13.Мақталы
14.Первомайка
15 Көбек
16.Еңбекші ауылдары
18. Қызылту ауылдық округі 1.Қазақ КСР інің 40 жылдығы
2.Қызылту
3.Қарақыр
4.Ырысты
5.Мақталы
6.Ынталы
7.Юбилейное ауылдары
19. Ленин жолы ауылдық округі 1.Ленин жолы
2.Жаңаталап
3.Қоңырат ауылдары
20.Мақтаарал ауылдық округі 1.Қазақ КСР інің 40 жылдығы
2.Ақалтын
3.Әл Фараби
4.Амангелді
5.Дружба
6.Жұлдыз
7.Дзержинский
8.Өркениет
9.Искра
10 .Игілік
11.Октябрь Революциясы
12.Көкарал
13.Спутник
14.Еңбекші
15.Мәдениет
16.Азаттық ауылдары
21. Мақталы ауылдық округі 1.Алтынсарин
2.Богарное
3.Жаңадала
4.Железнодорожное
5. Жібек жолы
6.Алмалы
7.Мақталы
8.Мұратбаев
9.Победа
10.Тың
11.Целина
12.Чехов ауылдары
22.Прогресс ауылдық округі 1.Жаңа жол
2.Октябрдің 40 жылдығы
3.Жамбыл
4.Ленин
5.Победа
6.Үлгілі
7.Прогресс ауылдары
23.Ынтымақ ауылдық округі 1.Еңбекші
2.Жаңаауыл
3.Национальное
4.Победа 1
5.Победа 2
6.Талапты
7.Фрунзе
Мақтарал ауданы 1928 жьлы құрылған. 1963 жылы Жетісай, Киров, Мақтарал
аудандары Өзбекстан Республикасына берілген. 1971 жылы бұл аудандар сол
кездегі шекаралар бойынша Шымкент облысын. қайтарылған.
Жетісай, Киров, Мақтаарал аудандары 1997 жылы біріктіріліп, Мақтаарал
ауданы құрылған. Аудан облыстың қиыр оңтүстік аймағында, Мырзашөлдің
солтүстік бөлігінде. Құрамында 1 қалалық, 3 кенттік, 20 ауылдық әкімшіілік
және оларға қарасты 183 елді мекен бар.
Сәрсен Бек Сахабат нұсқасы: Бұл ортағасырлық ат-Тұрар жағрапиясының
Канджа (Қаңғар) уәлаяты. Тым беріректе Бұқар әмірлігі (1500-1598 жылдар)
күш алысымен Марзачул атауы қалыптасты. Арық шетіне топырақты кетленмен
шауып. қолдан үйген жалды марза дейді. Осы парсизмнің ауыспалы мағынасы
шектік, шекара. Біздің Мырзашөл деп қазақыландырып алған атауымыз осы.
Қызылқұм етегіндегі Бұқар мен Қазақ Ордасы арасындағы шекара-марза
шөлейт даланы орыс отаршылдығы келісімеи Голодная степь атап кеткен. Бұл
Бұқар мен Қоқан хандықтарының да шекарасы. Таңлайы кепкен Босағақұмнан
Отырар ауданының жер иелігі басталады.
Мақтааралым.
Әні мен сөзі: Т.Бейімбетовтікі
Ақ арал, алтын арал Мақтааралым,
Өзінде туғаынма мақтанамын.
Жамылған ақ мамықты алтын далам,
Өзіңді әнге қосып шаттанамын.
Қайырмасы:
Алтын арал - Мақтаарал
Далаң аппақ мақталар.
Мақтаарал деп ән салып,
Мақтаарал деп мақтанам.
Мерекелі Мақтааралым.
Берекелі Мақтааралым.
Алтын мекен өзіңе,
Өзіңе арнап ән салам.
Мақтааралым, Мақтааралым.
Ақ арал, алтын арал – Мақтааралым,
Өзіңнен жанға қуат нәр аламын.
Өзіңде өсіп - өніп, бақыт таптым,
Өзіңмен бірге менің бар арманым.
Ақ арал, алтын арал Мақтааралым,
Өзіңнен болашаққа бір барамын.
Еңбекпен даңқың артсын ел ішінде,
Арайлап ата берсін әрбір таңың. Мақтаарал ауданына 70 жыл. 1998 жылы
Шүкіршақай Өмірұлы. Дәуір газет - журнал баспасы 21 бет.
Біз тың игеруде әлдеқайда бай тәжірибе жинақтадық, екіншіден шөл дплпны
игеруді бастаған да біздің Республика. Оған тек мақтаның шығымдылығы
жөнінен ғана емес, сонымен бірге басқа өнім түрлерінен аса жоғары
көрсеткішке қол жеткізген Мақтаарал соахозы дәлел.
Кісі еңбегін көре білмегеннен әділет күтуге болмайды. Д.Қонаев
Мырзашөл өңірі - өзінің ақ мақтасымен ертеден даңққа бөленген шұрайлы
өлке. Бұл өңірден қынаптан қылыш суырғандай айтыскер ақын, айыр көмей
шешен, жезтаңдай әнші, ғаламат күйші халықты қоқан хандығына қарсы көтерген
жау жүрек батыр көп шыққан. Рахманқұл Бердібай, ҚРҰҒА академигі, филология
ғылымдарының докторы, профессор.
Құлбек Ергөбек, ҚР Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі,
филология ғылымдарының докторы, профессор.
Ильич, Киров, Мақтаарал аудандары мәні - жөні бөлек, шөлді шүлен
еткен, жоқты бар, болымсызды мол еткен біріне – бірі сай ырыс өлкелері.
М.Әуезов. 161 бет. Мақта ордасы Мақтааралым. Алматы. Тұран баспа. 2003
жыл.
Мақтарал ауданы топонимдерінің жүйесі
Топонимика іштей зерттеу обьектісіне байланысты бірнеше топты қамтиды:
ОЙКОНОМИКА ОРОНИМИКА
ГИДРОНИМИКА
1.2 Мақтарал ауданының ойконимдері
Жетісай қаласы. Жетісай – Киров және Ильич аудандары Киров ауданы
болып қосылғанда оның орталығы болды. 1960 жылдың октябрінен бастап, Ильич
ауданының орталығы Ильич поселкесінен Жетісайға көшірілді. М.Ерімбетов
Аманат. Алматы Қазақстан баспасы 1991 жыл. 45 бет.
Жетісай өңірін халық Киров каналының қазылуына орай 1940 жылдан кейін
мекендей бастағандықтан, негізінен, жер-су атауларына байланысты аңыз-
әңгімелер көп сақталмаған. Ал Жетісай атауының шығуын жұрт аудан
төңірегіндегі жеті саймен байланыстырады. Олар Сардаба, Оңтүстік, Қараой,
Батыс, Жер және Тоғай мен Еңбек
Алайда, екінші бір деректе бұл жайт басқаша түсіндіріледі.
Соғыстан кейінгі жылдары Киров каналына су келген соң, Көкшетаудан осы
өңірге 5 колхоз көшіп келіпті. Соның ішінде Жетісай деген ұжымшар бар.
Кейін сол маңда базар ашылады да, Жетісайдың базары аталып кетеді. Сөйтіп,
Жетісай атауы осыдан шығыпты-мыс.
Ауданда жер атауына байланысты назар аударатын елді мекендер- Қарақай
мен Қараой. Көнекөз қариялардың айтысына қарағанда. қазіргі Қарақай
ұжымдық-жарналық кәсіпорынньш төңірегінде ертеректе қарағай өте көп өскен
көрінеді. Міне, сол қарағай бертін келе дыбыстық өзгеріске ұшырап,
Қарақай болып кетсе керек.
Ал Жаңаауыл әкімшілігі аумағындағы Қараой ауылы шөбі қалың, қап-
қара боп жататын ойпатты жер болғандықтан. солай аталган деседі.
Қараойдың даласындай далаң болса,
Шайманның баласындай балаң болса ... - деген өлең шумақтары күні
бүгінге дейін осындағы ел аузында сақталған. Мұнда Шайман осы Қараойды
қоныс қылған атақты байдың есімі екен.
Жетісай
Күнде жатқан өзгеріп,
Өзгергенін көз көріп,
Жетісайға біз бүгін,
Көрейікші сөз беріп.
Астанадай орталық,
Жас баладай тамсанып.
Болашаққа бой түзді,
Жаңаша бір ән салып.
Небір әсем ғимарат,
Сұлулықты жинап ап.
Жатқандай бір жаныңа
Күн сайын шаттық ссилап—ақ.
Таңырқап тұрып қарайсың,
Азаматтар көп-ау жарайтын.
Дейсің –дағы ырза бол,
Алтынға оны балайсың.
Бір жағында нан базар,
Бір жағында мал базар.
Машина базар тағы бар,
Жағдай ғой бұл таң қалар.
Жаңаша жүрсек несі мін,
Жаңаша болсын шешімің.
Гүлпаршын деп қойыпты,
Қос базардың есімін.
Көңіліме мұндайда ұшпаған,
Нарықта өзін ұштаған.
Ерлеріме мың алғыс,
Ел тұтқасын ұстаған.
М.Құралов Айдай әсем Мақтааралым. ҚАЗ Ақпарат Алматы 2003 жыл. 27 бет.
Абай ауылы. Ақын Абай Құнанбаевтың атымен тығыз байланысты.
Асық ата кенті. Мұсылман дінінін әлі құлаш жайып кең тарамаған кезі
болса керек, Мұхаммед (С.А.С.) Пайғамбарымыз өзінің сенімді адамдарын жер-
жерлерге мұсылман дінін дәріптеп таратуга және осы мұсылман дініне енгізуге
өз өкілдерін жібереді. Олар: Зеңгі ата, Ұзын ата, Асык ата, тағы басқа осы
кісілер сияқты дарынды, әулие кісілер еді. Соның ішінде Оңтүстік өңірге
жіберген өкілі Асық ата әулие екен.
Асық ата бұл өнірге келгесін, ел ішін аралап, мұсылман дінін
насихаттайды. Ел ішіндегі ауру-сырқауларды емдейді. Әйтеуір, не керек,
халықпен тіл табысып, мұсылман дінін кеңінен дәріптей бастайды.
Халыққа өзінің көп септігін тигізіп, елге жақсылык жасағасын жұрт оның
соңынан еріп, мұсылман дініне кіреді. Ешкандай қантөгіссіз, дау-жанжалсыз
түпкі мүддесіне жеткен әулие түпкілікті осы жақта Пайғамбарымыздың өкілі
ретінде қалып қойған екен дейді.
Бертінде сол маңға Шардара су қоймасы салыныпты. Бірде су жоғары
көтеріліп, әулиенің мүрдесін басып кететіндей жағдайға барады. Осы кезде
әулиеге табынып. басына түнеп жатқан бір кісі еміс-еміс айқайлаған дауыс
естиді. Аңғарып қараса, дыбыс Асық ата әулиенің мүрдесінің ішінен шығатын
тәрізді. Құлақ қойып тындаса: Ей, инабатты мұсылмандар, мені су әкететін
болды, құтқарыңдар! - деп қайта-қайта қайталап жатады.
Әлгі зиярат етуші кісі бұл оқиғаны сол кезде Оңтүстік өңіріне белгілі
ғұлама молда Зәуірбек деген кісіге барып айтады. Бүкіл ел жиналып барып,
бейіттің басында ас беріп, құран оқытып, Асық ата әулиенің мүрдесін қазып
алып, осы ауданның Атамекен кеңшарындағы Шора молда әулиенің зиратына
апарып, арулап қояды. Сонда қатысқан кісілердің айтуынша, Асық атанын
сүйектері ірі, бойы ұзын болса керек.
Қазір мұнда естелік мәрмәр тас қойылған.
Бұл жердің Асық ата деп аталу себебі туралы екінші бір әңгіме: Осынау
өңірдің өзі, асықтың шігесінен жатқан секілді, ойнап ортасы бір өзек,
айналасы қыратты, қысы-жазы су үзілмейтін жер, - болған деседі.
1940 жылы Отырар, Түркістан, Арыс өңірінен елді тың және тыңайған
жерлерді игеруге көшіріп, осы Киров ауданына әкелген кезде бұл жерлерде
паналайтын бір бұта болмаған екен. Әр жерде дөңкиіп тұрған түйеқарын мен
желмен домалап ұшып бара жатқан ебелектерді ғана көреді екенсің.
Біреуде киіз үй бар, біреуде жок, ел есін жия қоймаған кезең болса
керек. Не істерін білмеген халық, сары уайымға түсіп, келген жағына қайта
қашып кетуді де ойлайды. Тап осы кезде көшіп келушілерге бұрыннан мал жайып
отырған бірлі-жарым қойшылар кездесіп, 5-6 ішақырым жерде Асық ата тоғайы
бар екендігін айтып, жөн сілтейді. Сөйтіп, әрі-сәрі іркілген халық Асық ата
тоғайынан ағаш әкеліп, жеркенелер қазып, сол маңға жайғасқан көрінеді.
Асық ата.
Өзгергенмен бұл өмір,
Көз көргенмен жүре біл.
Мақтааралдай ауданда,
Асық ата бір өңір.
Әулие атам аты бұл,
Әуелеп көкте аты жүр.
Асық атама арналсын,
Ойымнан шыққан осы жыр.
Алақандай өңірім,
Көтеріліп көңілім.
Өзіңе деген өзектен,
Пайда болды кең ұғым.
Әруағың қолдап жүр еді,
Ұл –қызың еркін күледі.
Қарттарым – асыл қазынам,
Ел тыныштығын тіледі.
Еселей түсіп еңбекті,
Ерлерім төрге төрлетті.
Алтыннан тауды тұрғызып,
Жаңаша салды өрнекті.
Ақ алтын мақта зауытың,
Жаралған мақта тау үшін.
Май зауыт тағы бой түзді,
Арнайтын елге табысын.
Көрмедік сірә, дамылдап,
Алаулап бойда жалын -бақ.
Әр ауылда бір пункт,
Жатырмыз мақта қабылдап.
Өнімім күнде қалыңдап,
Асулар талай алынбақ.
Өрге ұмтылуда өрендер,
Жастықтың оты жалындап.
Өмірде сүріп еркін ел,
Тәуелсіздік жыры шертілер.
Ерлерім жеткен меже бұл,
Гектардан 40 центнер.
Арайлап атқан ақ таңың,
Асық ата – менің мақтаным.
Тойға бұйырсын тапқаның,
Басыңнан кетпей бақтарың.
26 бет. М.Құралов
Мырзакент кенті. Мақтаарал өңірі - Мырзашөл аймағының бір бөлігі.
Бұрындары бұл жер кенезесі кепкен, ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген
аңның тұяғы күйетін шөл дала болған. Кейінде бұл өңір суландырылып, халық
кәдесіне жарамды аймаққа айналдырылды. Бүгінде жасыл желек жамылған,
гүлденген жерінің берері мол. Ел жұртына пейілі кең бұрынғы Славянка
поселкесі Оңтүстік Қазақстан облыс әкімшілігінің 1993 жылы 29 қарашадағы
қаулысымен Мырзакент кенті болып өзгертілген.
Мырзакент
Мырзакент деген атың –ақ,
Жүрекке жырды қосып ап.
Телегей теңіз табыс пен,
Сәл толқып барып тасымақ.
Ойыңды ырза етеді,
Көңіліңде көкке өседі.
Мырзакент деген жалғыз сөз,
Мырза етіп мәңгі кетеді.
Қалайтын ойдың тұнығын,
Егісте ерлер күні ұзын.
Мырзакент десе мерейлі,
Көтерілер ойдан бір ұғым.
Осылай әр кез сезесің,
Ойыңмен шарлап кезесің
Мырза боп жатқан далама,
Мырзакент, өзің егесің.
Мырзакент, өзің егесің,
Маңдайдан терді төгесің.
Сол тердің көрген қызығын,
Ақының басқа не десің ?!
28 бет М.Құралов.
Кемер ауылы. Кейінде тыңнан игерілген Мырзашөл өңірі Сыр бойында
тобылғы, тал, жыңғыл тоғай өскен, жусаны шүйгін, боз дала болған.
Ол туралы көнекөз қариялардың көркем суреттеген сөздері де, ақын-
жазушыларымыздың шығармалары да аз емес. Сол тың далаға коныс теуіп, мал
бағып, соқа салып, егін егіп, жан бітіріп, жаңа тұрмыс-тіршілік көзін
ашқан, абаттандырып, ел ырысып молайтқан қазақ халқымен қоса, өзге де ұлт
өкілдері болған.
Сол тарихи кезеңде, кеңестік дәуірде арнайы шешім, кұжатсыз қарапайым
қызметкердің ауызекі айтуымен қойылыл кеткен Кирпичное ауылының бұл күнде
ешқандай тарихи да, саяси да мәні жоқ. Осы жағын ескеріп, Кирпичное ауылы
Кемер ауылы болып өзгертілген.
Зерделі ауылы. Ауыл тұрғындары ақылдаса келе Большевик ауылының атауын
"Зерделі" деп езгертуді жөн көрді. Зерделі десе, зердесі бар бұл ауыл
қазіргі таңға дейін ұқыпты тіршілік етіп, бейбіт өмір сүріп, жұрт болып
жұмылып, жомарт жерін еміп, тарықпай жарты ғасырдан астам уақыт осы ауылды
мекендеп, өсіп-өніп келеді. Осы мерзімге дейін бейнетімен елге танылған,
халқының мақтауы мен марапаттауына ілінген небір еңбек озаттары мен зерделі
қариялардан үлгі алған елін,отанын, туған жерін жанындай сүйіп,
жеткіншектен өсіп-жетіліп, мемлекетіміздің тұтқасын ұстаған, абзал
азаматтар болған.
Затына аты сай болсын деген мақсатпен, бұл ауыл Зерек азаматтары мен
Зерделі ақсақалдарының құрметіне койылған жаңа атау "Зерделі" осыдан
туындап отыр. Бұл ауылда Татаев Байназар, Бекмұратов Әмірбек, Егембердиев
Қыдыр. Қасимов Айтқожа. Сүлейменов Еркін секілді халық мүддесін өз
мүддесінен жоғары қойған біртуар ел басшылары болған.
Зерделі сөзі келешегін болжай білетін, өз жолынан жаңылмас "көреген"
деген сөзге саяды.
Сұлубұлақ ауылы. Бұл ауыл Асық ата өңірінің оңтүстік шетінде жайғасқан.
Жері құнарлы, елі дихан ауыл бау-бақшага оранған. Аймақ бойынша, оңтүстік
өлкесінде бау-бақшасын ерте баптап қауын-қарбыз, көкөністің түр-түрін өте
ерте пісіреді.
Бұл ауылдан облысқа, республикамызға танымал талай дихандар өсіп шығып,
аймаққа тәжірибесін үлгі еткен Әбутәліп, Әліп, Ыса, Әбу, Сәмет, Медет,
Сәуір, Арзыкүл, Рысқұл секілді аттары аңызға айналған дихандар өткен. Осы
елді мекеннің ортасынан осы елдің пейілі мен несібесіне орай осыдан 15-20
жыл бұрын керемет шипалы бұлақ көзі табылған. Арнайы тексеру, су құрамын
анықтау, т.б. зерттеліп судың сапалығы Сарыағаш, Жетісай, Ташкент
шипалы суларынан кем еместігін дәлелдеген, оған арнайы рұқсат құжат
алынған.
Бұлақтың осындай қасиеттерін ескере отырып, Чкалов ауылының қариялары
ауыл атын Сұлубұлақ деп өзгертуді жөн деп санайды.
Сырабат ауылы. Мырзашөл даласына коныс теуіп, мал бағып, соқа салып,
егін егіп, жан бітіріп, жаңа тұрмыс, тіршілік көзін ашқан, абаттандырып ел
ырысын молайтқандардың ішінде ауызекі атаумен аталып кеткен Ленинабад
атауының бүл күнде ешқандай тарихи да саяси да мәні жоқ.
Үкіметіміздің 2005 жылғы 21 қаңтардағы №45 Қаулысымен макұлданған
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс
Тұжырымдамасының талаптарына сәйкес елді мекендерді жер тарихы мен
табигатына сай келетін көркем атаулармен өзгерту талап етіледі. Осыған орай
Ленинабад ауылы Сырабат ауылы деп өзгертілген.
Байдала ауылы. Жданов ауылы жерін баптап, жемісін еселеп алатын
дихандардың мекені екенін жұрттын бәрі біледі. Ауыл тұрғындары құнарлы
жерін баптап, өнімін алып, артығын сыртқа сатып еңбегінің жемісін көріп
келеді. Кешегі қараусыз жатқан сар дала иесін тауып, Байдалаға айналды.
Прогресс совхозы. Қазіргі Прогресс совхозының орталығы бұрын Тоқсанбай
атты елді мекен болатын. Осы өңірде бұрыннан үлкен мал фермасы болатын.
Шағын ауылда Октябрьдің 30 жылдығы совхозының товарлы сүт және шошқа,
қой, жылқы фермалары шоғырланған еді. Тұрғындарының көпшілігі бақташы,
шопан, жылқышы, сауыншылар, мал шаруашылығы саласының мамандары еді.
Жамбыл ауылы. Ақын Ж.Жабаевтың атымен аталады.
1.3 Мақтарал ауданының гидронимдері
Киров каналы. Жарты ғасыр тарихы бар Киров атындағы канал қайрат жігері
мол дихан ағаларымыздың, ата әжелеріміздің маңдай терімен, өмірге келген.
Бір кездегі шөл дала 50 жылдың ішінде гүлзар Гүлстанға айналды.
Ауылшаруашылығы дамып, өркендей түсті. Еліміздің бағалы байлығы мақта өсіру
жақсы жолға қойылды. Мал шаруашылығы да қарыштай дамыды. Бұның бәрі Киров
атындағы каналдың алатын орны ерекше. Канал қазуға қатысқан қатысушылардың
белсенділігі іс қимылын, ауыр еңбегін көзбен көріп, тарих шежіресіне қаныға
түсесіз. Жақып
Мырзашөл ерте дәуірден ақ тоқсан жолдың торабы болған. Бірақ, бұл жерде
елді мекендер сирек жайғасқан. Оған себеп судың жоқтығы, шөлдегі аптап
ыстық, қыстың қатал суығы, бұрқасынды бораны болса керек.
ХІІ ХV –ғасырларда Сырдариядан су шығару үшін канал қазылып, өзеннің
жағалауындағы ойпатты жерлерді суландыру әрекеттері жасалған. Солардың
алғашқысы Орынбай арық, басы дарияның Иіржар тұсынан басталады, ұзындығы
70 шақырым. Осы арықпен суландырылып, игерілген жер көлемі 7,0 мың гектарға
жақын.
Мақтаарал ауданындағы алғашқы МТС Иіржар МТС і деп аталды (1930 жыл).
Мақтаарал ауданының алғашқы Иіржар МТС і жайғасқан ауыл округіне Иіржар
атауы берілген. Иіржар құрылыс тресті, Иіржар мақта зауыты тағы басқа
мекемелер осылай аталады.
Шардара (Майқала) маңында дарияның жағалық беткейін суландыратын Өгіз
арық қазылған, ұзындығы 46 шақырым. Осы сияқты кішірек арық Арбақанды
маңында Қара құлақтан басталатын.Көктем айларында су тасқынынан пайда
болатын дарияның қылының, көлшіктердің суын пайдаланылып қауын қарбыз
егілген.
1966 жылдан бастап Түркістан өлкесі Ресейге қосылған соң эканомикалық
қатынасты кеңейтіп, дихан шаруашылықтары өз өнімдерін базарға шығара
бастайды, өндіріс кәсіпорындарымен банкілермен қарым қатынас қалыптасады.
Осыған байланысты мақта егілетін жердің көлемі ұлғайып, мақта зауыттары,
май шығаратын өндіріс орындары, темір жол құрылысы басталып кең өріс алды.
1883 жылы Түркістанға алғашқы рет шеттен мақтаның жаңа сортының шиті алынып
келінді.
1924 жылы қараша айында Грузарендадан қайтып алынған жерлерде мақта
ұрықшылдығымен шұғылданатын Мақтаарал кешені құрылды. Соңғы екі жылда
Грузаренда сол кездегі Заселенный, Грузин және Высокий хуторларының
жерін суландырған еді. Барлығы болып 5 000 га жерді құрады. (кейінгі
Октябрь, 1 май және Орталық бөлімдері).1925 1927 жылдары Притугайный,
Безымянный (қазіргі коминтерн,Дзержинский атындағы) бөлімдердің
жерлеріне су келіп мақта егіле бастады.
1928 жылғы деректер бойынша Мақтаарал совхозында мақталық алқап 65%,
жоңышқа 25 %, және басқа егіндер 5 % құраған.
Мырзашөлде Мақтааралдан соң 1925 жылы Баяут совхозы, 1929 1930
жылдары Малект, Дальверзин совхоздары, Қызыл Октябрь колхоздары
құрылды. 1936 жылы осы аймақта алты мақта зауыты құрылып жұмыс істей
бастады. Осы жылы Мақтаарал совхозының ұсынысы бойынша жер асты суларының
көтерілуін және сорлануын зерттеу басталды.
Солтүстік каналдың жағалауындағы жерлерде, әсіресе Иіржар тармағына
дейінгі қашықтықта жер асты суларының жер бетінен 1 2 метр тереңдікке келіп
қалғандығы анықталды. Дәл осындай жағдай Сардаба, Сарөзек, Жетісай
депрессияларында да байқалды.
1936 1937 жылғы деректер бойынша Киров Магистралдың каналдан су алатын
170 мың га жердің сорланбағаны 13,4 %,жеңіл сорланғаны 29,9 %, орташа
сорланғаны 13,3 %, күшті сорланғаны 19,6%, және ащы көл болып батпаққа
айналғаны 23,8 % болатын.
Жер сорланудың жылдан жылға күшейіп бара жатқаны байқалады. Жердің
сорлануы оның бетіне аппақ тұздың шығуы өрттен де жаман деп дихандар бекер
айтпаған.
1939 жылы Мақтаарал ауданында Оңтүстік қазақстан облысының партия
комиттетінің көшпелі мәжілісі болып, бірінші Тоғай тармағын құру ұзындығы
19 шақырым, 10 мың гектар жерді суландыру шешімі қабылданды.
Дана халқымыз айтқандай: Шешінген судан тайынбайды деп 1940 жылы 26
сәуірде ВКП (б) орталық Комитеті мен КССР Халық Комиссарларының Кеңесінің
ауылшаруашылығын оның ішінде Қазақ КССР ынің оңтүстік облыстарында
техникалық дақылдарды дамыту шаралары туралы деген қаулы қабылдады. Бұл
құжат бойынша екі республикада алты жыл ішінде 120 мың га жаңа жерлер
игерілуі керек еді. Ол үшін басты мәселе Солтүстік каналдың бас жағын, өзін
түгелдей қайта құру керек болды. Каналдың су жіберу мүмкіндігін 90
куб.мсек, тан 195 куб,мсек жеткізу мақсаты қамтылды. Бұл жұмыстардың
көлемін өзара бөліскенде: Қазақстанға 39 шы шақырымнан 129 шақырымға дейін
яғни 90 шақырым ұзындығы 5,3 млн. куб м. топырақ жұмыстары тиді.
Өзбекстанға 15 шақырым, ұзындығы 4,5 млн куб. м. топырақ көлемі бар канал
қазу жұмыстары белгіленді.
Осы жұмыстар үшін Қазақстан жағынан барлық аудандардан 30 мың
колхозшылар, жұмысшылар жұмылдырылды. Адамдар киіз үйлерде, жертөледе,
палаткада жасады, шайхана, асхана, медпункт және басқада еңбекшілерге
қызмет жасайтын орындар ұйымдастырылды.
Бірінші тоғай тармағындағы жұмыстар 1939 жылдың қазан айында басталып
кетті. Бүкіл халықтық асар жолымен облыстың 14 ауданынан 6 244 колхозшылар
және жұмысшылар қатысты. Сонымен қатар 7 эксковатор 30 дан астам машина 200
ат жұмысты механикаландыруға жеңілдетуге жәрдем етті.
1940 жылы 10 қарашада Екінші тоғай тармақтары көлемінде жаңа Киров
ауданы шаңырақ көтерді. Оңың орталығы Багара болды (1962 жылы Киров селосы
болып өзгертілді). 1967 жылы жұмысшылар кенті категориясына енгізілді. Ал,
1996 жылдан Асық ата кенті деп аталады.
Мырзашөлдегі жаңа жерлерді игерудегі судандырудағы технологияны Ғылыми
тұрғыдан зерттеу, ондағы бар кемшіліктерді жоюда Мақтаарал тәжірибе
станциясының тәжірибелері іс жүзінде жақсы нәтиже берді. Әсіресе, сорланған
жерлерде мақта егу, өсірудің жаңа агротехникасы, сор шаюдың тиімділіг
жөніндегі жаңалықтары Мырзашөл шаруашылықтарына ендіріле бастады. Сор
шайылған соң ол жерді егіске дайындау технологиясында чизелді, баранамен
бірге 10 12 см. тереңдікте өңдеу болмаса дискілерді пайдалану, жердің
ылғалын жоғалтпай тез егін тастау әдісі дихандар жағынан қолдау тапты. Бұл
әдіс Ильич ауданының Мақтаарал совхозында Амангелді атындағы совхозда
кеңінен пайдаланылды, кейіннен барлық шаруашылықтарға ендірілді.
1950 жылы Қазақстанның Жетісай массивінен 34,7 мың га жерді игеру және
суландыру жұмыстары басталды. Ол үшін бұл массивте К 19, К 21, К 23
шаруашылық каналдары құрыла бастады. Олардан шаруашылықтың ішіндегі
жүйелерге су беріле бастады. Су жүйелерінің жаңаша әдіспен техникалық
жетістіктерге сай, тасқұлақтары, арық атыздары, су ағатын бастары
бетондалған, басқада техникалық жабдықтары жеткілікті еді. Құрылыс
жұмыстарын Казголстенводстрой құрылыс монтаж конторасы, кейінірек
Казголстенстрой басқармасы жүргізді.
1950 1956 жылдары осы алқапта 25 мың га жер игеріліп, оның 18,7 мың
гектарына мақта егілді игерілген жерлерде 15 жаңа колхоздар ұйымдастырылды.
Әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz