Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастыру
КІРІСПЕ ...
1. БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық мәні..
1.2 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін калыптастыртырудың мүмкіндіктері мен құрылымы.
1.3 Тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары...
2 БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері .
2.2 Тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы педагогикалық.тәжірибелік жұмыстар
2.3 Тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1. БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық мәні..
1.2 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін калыптастыртырудың мүмкіндіктері мен құрылымы.
1.3 Тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары...
2 БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері .
2.2 Тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы педагогикалық.тәжірибелік жұмыстар
2.3 Тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс [1].
Шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп атап көрсетілген. Осы “шығармашылық” ұғымына “… адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі” ретінде сипаттама берілген. Білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер біздің елімізде орын алып қалыптасып келеді. Жеке тұлғаның қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыруды, білім берудің озық технологияларын пайдалануды жатқызуға болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына, технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер енгізуіне байланысты мектепке дейінгі мекемеде шығармашылық тұлғаға тән білім беру қажеттігі[2].
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс [1].
Шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп атап көрсетілген. Осы “шығармашылық” ұғымына “… адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі” ретінде сипаттама берілген. Білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер біздің елімізде орын алып қалыптасып келеді. Жеке тұлғаның қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыруды, білім берудің озық технологияларын пайдалануды жатқызуға болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына, технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер енгізуіне байланысты мектепке дейінгі мекемеде шығармашылық тұлғаға тән білім беру қажеттігі[2].
1 Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстан - 2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттік жаңа саяси бағыты Алматы: «Ақиқат» №1, 2013. - 18-19.
2 Қазақстан Республикасынының тұжырымдамасы.
3 Теплов Б. М. Проблема индивидуальных различий. -М., 1961.
4 Ананьев Б. Г. Избранные психологические труды. -М., 1980.
5 Баласағұн Ж. «Құтты білік», - А., 1986.
6 Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» А., 1973 ж.
7 Құнанбаев Абай. Қара сөздері. -Алматы: 1993. - 87 б.
8 Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974. - 584 с. - 440 с.
9 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар /ҚЅрастырып, баспаға дайындаған Б.С.Сѕлейменов. Қаз. ССР Ғылым Академиясынық баспасы, -Алматы, 1955. - 414 б.
10 Макаренко А. С. Воля, мужество, целеустремленность В 7 т. Т. V. -М., 1958. - С. 282.
11 М.Жұмабаев « Педагогика » Алматы 1992 ж.
12 Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М.: Просвещение, 1987.
13 Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. -М.: Просвещение, 1986.
14 Занков Л. В. О предмете и методах дидактических исследований. -М.: АПН РСФСР, 1962. -148 с.
15 Крутецкий В. А. Психология обучения и воспитания школьников. -М.: Просвещение, 1976.
16 Тәжібаев Т. Т. Жалпы психология. -Алматы: Қазақ университеті, 1998.
17 Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы: Мектеп, 1982. -350 б.
18 Әбділдин Ж.Ж. Философиялық сөздік / Ред. ұжым: – Алматы: Дәуір , 1995. – 526 б.
19 Жарықбаев Қ. «Психология» оқулығы, Алматы, 2002.
20 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсендiлiгiн арттыру жолдары. – Алматы: Мектеп, 1978. – 110 б.
21 Назарбаев Н.Ә. Еуразия жүрегiнде. – Алматы: Атамұра, 2005. – 192 б.; Қазақстан – 2030; Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы, 2004.
22 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана. 2007.
23 Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы. 2015. - 12 б.
24 Қоңыратбаев Ә. Шеберлік сырлары. - А.: Жазушы, 1979. - 121 б.
25 Тілешова С. «Білім ғылыми» педагогикалық журнал. 2004-2007 ж.
26 Жаманбаева К. А. Методика ориентации учащихся на литературно-художественное творчество на уроках литературы /6-7 классы/: Автореф. … дисс.канд. педагог. наук: 13.00.02. -Алматы, 1994. - 18 с.
27 Мырзабаев А. Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Пед. ғыл. канд. … дисс. –Алматы, 2005. -132 бет.
28 Тұрғынбаева Б. А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Пед. ғыл. канд…. дисс. –Алматы, 1998. -148 бет.
29 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекттік бағдарламасы. / «Егемен Қазақстан», 14 желтоқсан, 2010.
30 Омарова Р.С. Жоғары оқу орындарында студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру. Дис. п.ғ.к. – Алматы, 2001. – 167 б.
31 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар /ҚЅрастырып, баспаға дайындаған Б.С.Сүлейменов. Қаз. ССР Ғылым Академиясынық баспасы, -Алматы, 1955. - 414 б.
32 Уалиханов Ш. « Таңдамалы шығармалар ». Алматы 1985 121-142 б.
33 Құнанбаев А. « Шығармалар жинағы ». А., 1991.
34 Назарбаев Н.Ә. Еуразия жүрегiнде. – Алматы: Атамұра, 2005. – 192 б.; Қазақстан – 2030; Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы, 2004.
35 Выготский Л.С. Психология творчества и педагогика. -М.: Педагогика, 1976. - 390 с.
36 Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы: Мектеп, 1982. -350 б.
37 Шукина Г.И. « Педагогические проблемы формирование познавательных интересов учащихся» М.; Педагогика, 1988 г.
38 Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М.: Просвещение, 1987.
39 Бабанский Ю.К. Выбор методов обучения в средней школе. – М.: Педагогика, 1982. – 32 с.
40 Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. – М.: Учпедгиз, 1959. – 259 с.
41 Философский энциклопедический словарь. «А-Я» /Гл. ред. Л.Ф.Ильичев и т.д. – М.: «Советская энциклопедия», 1983. – 836 с.
42 Шамова Т.И. « Педагогические технологий: что это такое и как их использовать в школе; М - Тюмень: МГПУ, ТИПК, 1994 г ».
43 Жарықбаев Қ. «Психология» оқулығы, Алматы, 2002.
44 Хмель Н.Д. Бiртұтас педагогикалық процестi жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. – Алматы, 2003. – 128 с.
45 Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім-тәрбиесі» оқулығы, Алматы, 1995.
46 Леонтьев А. Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М.: Просвещение, 1975.
47 Тұрғынбаева Б. А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Пед. ғыл. канд…. дисс. –Алматы, 1998. -148 бет.
48 Назарбаев Н.Ә. Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты. Қазақстан халқына жолдауы. «Егемен Қазақстан», №41 - 42, 2012.
49 Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы. 2015. - 12 б.
50 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекттік бағдарламасы. / «Егемен Қазақстан», 14 желтоқсан, 2010.
51 Қараев Ж., Абықанова Б., Ілиясов Н. // Қазақстан мектебі. - 2003. - N3. - 267-269 бб.
52 Жанпейісованың М. "Модульдік оқыту" технологиясы.
53 Мырзабаев А. Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Пед. ғыл. канд. … дисс. –Алматы, 2005. -132 бет.
54 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана. 2007.
55 Таубаева Ш. Т. Педагогикалық колледждер мен институттар, универсиеттер студенттерінің курстық және дипломдық жұмыстарды жазып даярлау әдістемесі. - Алматы, 2002. - 55 б.
56 Бұзаубақова К. «Өзіндік жұмыс және оған қойылатын педагогикалық талаптар» // Қазақстан мектебі, №10, 2011. - 25-28 бб.
57 Тұрғынбаева Б. А. Дамыта оқыту технологиялары. -Алматы, 2002
58 Төкеева-Бектұрғанова Л. А. Оқушылардың интеллектісін дамыту және өзін-өзі басқаруы.-Шымкент, 2001. 66 б.
59 Бектұрғанов М. Б. Оқушылардың интеллектісін дамыту.-Шымкент, 2001.
60 Қараев Ж., Абықанова Б., Ілиясов Н. // Қазақстан мектебі. - 2003. - N3. - 267-269 бб.
61 Альтшуллер Г. С. Найти идею. – Новосибирск: Наука, 1991.- С. 225.
62 Қазақстан – 2030; Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы, 2004.
63 Таубаева Ш.Т. Оқытудың қазіргі технологиялары //Бастауыш мектеп. -2004. - N4. -5-12 бб.
64 Мухина И.В. Шығармашылық жұмысқа баулу // Қазақстан мектебі. - 2002. - 60 бет.
65 Мырзабаев А. Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Пед. ғыл. канд. … дисс. –Алматы, 2005. -132 бет.
2 Қазақстан Республикасынының тұжырымдамасы.
3 Теплов Б. М. Проблема индивидуальных различий. -М., 1961.
4 Ананьев Б. Г. Избранные психологические труды. -М., 1980.
5 Баласағұн Ж. «Құтты білік», - А., 1986.
6 Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» А., 1973 ж.
7 Құнанбаев Абай. Қара сөздері. -Алматы: 1993. - 87 б.
8 Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974. - 584 с. - 440 с.
9 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар /ҚЅрастырып, баспаға дайындаған Б.С.Сѕлейменов. Қаз. ССР Ғылым Академиясынық баспасы, -Алматы, 1955. - 414 б.
10 Макаренко А. С. Воля, мужество, целеустремленность В 7 т. Т. V. -М., 1958. - С. 282.
11 М.Жұмабаев « Педагогика » Алматы 1992 ж.
12 Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М.: Просвещение, 1987.
13 Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. -М.: Просвещение, 1986.
14 Занков Л. В. О предмете и методах дидактических исследований. -М.: АПН РСФСР, 1962. -148 с.
15 Крутецкий В. А. Психология обучения и воспитания школьников. -М.: Просвещение, 1976.
16 Тәжібаев Т. Т. Жалпы психология. -Алматы: Қазақ университеті, 1998.
17 Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы: Мектеп, 1982. -350 б.
18 Әбділдин Ж.Ж. Философиялық сөздік / Ред. ұжым: – Алматы: Дәуір , 1995. – 526 б.
19 Жарықбаев Қ. «Психология» оқулығы, Алматы, 2002.
20 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсендiлiгiн арттыру жолдары. – Алматы: Мектеп, 1978. – 110 б.
21 Назарбаев Н.Ә. Еуразия жүрегiнде. – Алматы: Атамұра, 2005. – 192 б.; Қазақстан – 2030; Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы, 2004.
22 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана. 2007.
23 Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы. 2015. - 12 б.
24 Қоңыратбаев Ә. Шеберлік сырлары. - А.: Жазушы, 1979. - 121 б.
25 Тілешова С. «Білім ғылыми» педагогикалық журнал. 2004-2007 ж.
26 Жаманбаева К. А. Методика ориентации учащихся на литературно-художественное творчество на уроках литературы /6-7 классы/: Автореф. … дисс.канд. педагог. наук: 13.00.02. -Алматы, 1994. - 18 с.
27 Мырзабаев А. Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Пед. ғыл. канд. … дисс. –Алматы, 2005. -132 бет.
28 Тұрғынбаева Б. А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Пед. ғыл. канд…. дисс. –Алматы, 1998. -148 бет.
29 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекттік бағдарламасы. / «Егемен Қазақстан», 14 желтоқсан, 2010.
30 Омарова Р.С. Жоғары оқу орындарында студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру. Дис. п.ғ.к. – Алматы, 2001. – 167 б.
31 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар /ҚЅрастырып, баспаға дайындаған Б.С.Сүлейменов. Қаз. ССР Ғылым Академиясынық баспасы, -Алматы, 1955. - 414 б.
32 Уалиханов Ш. « Таңдамалы шығармалар ». Алматы 1985 121-142 б.
33 Құнанбаев А. « Шығармалар жинағы ». А., 1991.
34 Назарбаев Н.Ә. Еуразия жүрегiнде. – Алматы: Атамұра, 2005. – 192 б.; Қазақстан – 2030; Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы, 2004.
35 Выготский Л.С. Психология творчества и педагогика. -М.: Педагогика, 1976. - 390 с.
36 Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы: Мектеп, 1982. -350 б.
37 Шукина Г.И. « Педагогические проблемы формирование познавательных интересов учащихся» М.; Педагогика, 1988 г.
38 Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М.: Просвещение, 1987.
39 Бабанский Ю.К. Выбор методов обучения в средней школе. – М.: Педагогика, 1982. – 32 с.
40 Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. – М.: Учпедгиз, 1959. – 259 с.
41 Философский энциклопедический словарь. «А-Я» /Гл. ред. Л.Ф.Ильичев и т.д. – М.: «Советская энциклопедия», 1983. – 836 с.
42 Шамова Т.И. « Педагогические технологий: что это такое и как их использовать в школе; М - Тюмень: МГПУ, ТИПК, 1994 г ».
43 Жарықбаев Қ. «Психология» оқулығы, Алматы, 2002.
44 Хмель Н.Д. Бiртұтас педагогикалық процестi жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. – Алматы, 2003. – 128 с.
45 Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім-тәрбиесі» оқулығы, Алматы, 1995.
46 Леонтьев А. Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М.: Просвещение, 1975.
47 Тұрғынбаева Б. А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Пед. ғыл. канд…. дисс. –Алматы, 1998. -148 бет.
48 Назарбаев Н.Ә. Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты. Қазақстан халқына жолдауы. «Егемен Қазақстан», №41 - 42, 2012.
49 Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы. 2015. - 12 б.
50 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекттік бағдарламасы. / «Егемен Қазақстан», 14 желтоқсан, 2010.
51 Қараев Ж., Абықанова Б., Ілиясов Н. // Қазақстан мектебі. - 2003. - N3. - 267-269 бб.
52 Жанпейісованың М. "Модульдік оқыту" технологиясы.
53 Мырзабаев А. Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Пед. ғыл. канд. … дисс. –Алматы, 2005. -132 бет.
54 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана. 2007.
55 Таубаева Ш. Т. Педагогикалық колледждер мен институттар, универсиеттер студенттерінің курстық және дипломдық жұмыстарды жазып даярлау әдістемесі. - Алматы, 2002. - 55 б.
56 Бұзаубақова К. «Өзіндік жұмыс және оған қойылатын педагогикалық талаптар» // Қазақстан мектебі, №10, 2011. - 25-28 бб.
57 Тұрғынбаева Б. А. Дамыта оқыту технологиялары. -Алматы, 2002
58 Төкеева-Бектұрғанова Л. А. Оқушылардың интеллектісін дамыту және өзін-өзі басқаруы.-Шымкент, 2001. 66 б.
59 Бектұрғанов М. Б. Оқушылардың интеллектісін дамыту.-Шымкент, 2001.
60 Қараев Ж., Абықанова Б., Ілиясов Н. // Қазақстан мектебі. - 2003. - N3. - 267-269 бб.
61 Альтшуллер Г. С. Найти идею. – Новосибирск: Наука, 1991.- С. 225.
62 Қазақстан – 2030; Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы, 2004.
63 Таубаева Ш.Т. Оқытудың қазіргі технологиялары //Бастауыш мектеп. -2004. - N4. -5-12 бб.
64 Мухина И.В. Шығармашылық жұмысқа баулу // Қазақстан мектебі. - 2002. - 60 бет.
65 Мырзабаев А. Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Пед. ғыл. канд. … дисс. –Алматы, 2005. -132 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1. БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін
қалыптастыртырудың мүмкіндіктері мен 13
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.3 Тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.2 Тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы
педагогикалық-тәжірибелік жұмыстар 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 Тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ҚОРЫТЫНДЫ 81
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . 83
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Білім және кәсіби машық - заманауи білім беру
жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары
елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық
жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге
дайын болуға тиіс [1].
Шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан Республикасының
Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру мекемелерінің ең негізгі
мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп атап көрсетілген. Осы
“шығармашылық” ұғымына “... адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі” ретінде сипаттама берілген. Білім беру жүйесіндегі оң
өзгерістер біздің елімізде орын алып қалыптасып келеді. Жеке тұлғаның
қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыруды, білім берудің озық технологияларын
пайдалануды жатқызуға болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым
мен техниканың дамуына, технология ғылым саласының озық жетістіктерінің
өндіріске көптеп өзгерістер енгізуіне байланысты мектепке дейінгі мекемеде
шығармашылық тұлғаға тән білім беру қажеттігі[2].
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде жинақталғаны, әрі ол ойлаудың жоғары формасы болып
табылады. Болашақ тәрбиеші әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында қол
жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді
жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада мол табыстарға қол
жеткізеді. .
Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуда жастарға білім берудің
маңызы ерекше. Осыған орай оқушылардың білім жетістігін өркениетті елдердің
білім деңгейіне көтеру, нәтижеге бағдарлап оқыту, ұлттық құндылықтарды
білімгерлер бойында қалыптастыру, білім беруді ізгілендіру, о жас
ерекшеліктерін ескеру, фундаментальді білім беру, қазіргі оқыту
технологиясын жетілдіру және т.б. басым бағыттарды 12 жылдық мектептің
бастауыш сатысындағы пәндер бойынша мемлекеттік міндетті білім стандартын,
оқу бағдарламасын жетілдіруде басшылыққа алудың қажеттігі туындап отыр.
Осыған сәйкес болашақ тәрбиешіге белгілі - бір көлемдегі білім, білік
- дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін
кеңейте отырып, оларды шығармашылық бағытта жан - жақты дамыту - бүгінгі
күннің талабы.
Шығармашылық қабілеттілік - өз бетінше жаңа, бір бейне құруымен
сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық
ашу арқылы, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық
дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі.
Б.М.Теплов қабілетті адамдар арасындағы жеке даралық психологиялық
өзгешілік деп қарастырады. Б.М.Теплов қабілеттілікке анықтама бере отырып,
қабілеттіліктің үш белгісін көрсетеді. Біріншіден қабілеттілік бір адамды
екінші адамнан ажыратуға негіз болатын жеке даралық психологиялық
ерекшелік; екіншіден, қабілеттілікке барлық жеке даралық ерекшеліктерді
жатқыза беруге болмайды, тек қандай да бір немесе бірнеше іс-әрекетті
орындау барысында нәтижесі табысқа сәйкес жететін ерекшеліктерді, қабілет
деп атауға болады; үшіншіден, қабілет түсінігі адамда бар білім, ептілік
және дағдымен ғана шектеліп қоймайтындығын айтады, яғни тек ептілік, білім,
дағды ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағдыны
меңгеруге қабілетті деп санайды. Б.М.Теплов қабілеттіліктің дамуы - бір
жақты ғана болмайды, оның қозғаушы күші қарама-қарсы ойлардың күресі деп
көрсетеді [3].
Б.Г.Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек индивидтің
белсенді іс-әрекетінде қоғамдық тәжірибені меңгерудегі психологиялық
аспектісі ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар психологиялық құрылым
ретінде жеке адамның қабілетке байланысын көрсетеді. Оның айтуы бойынша,
қабілеттілік - ақылдың шығармашылық дамуының көрінуі. Тек білімдердің
жинақталуы, әрі бұл білімдерді шығармашылық көрсетуінде ғана емес, жаңа
бейне, жасампаздық әрекет құра алуы деп көрсетеді [4].
ІІІығармашылық - бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған
кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі. Ал, бүгінгі күрделі жаңарулар тұсында білімгерлердің шығармашылық
бастамасы басты нысанасы болып отыр. Мұндай күрделі мәселені шешуде оқу
орындарының алар орны ерекше. Болашақ тәрбиешінің шығармашылық бастамасын
дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика
ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық ұғымы мәдениеттің
барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болған. Ежелден-ақ ойшылдарымыз
Жүсіп Баласұғын [5],
Әл-Фараби [6], Абайды ерекше
толғандырып, өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды
үнемі көтеріп отырған [7].
Педагогтар К.Д.Ушинский [8],
Ы.Алтынсарин [9], А.С.Макаренконың [10] шығармаларында
шығармашылықты дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-
бағдар беруді ең алғаш мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын [11].
Психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский [12], В.В.Давыдов [13], Л.В.Занков
[14], В.А.Крутецкий [15], өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев
[16], М.Мұханов [17], Ж.М.Әбдилдин [18], Қ.Б.Жарықбаев [19], Т.С.Сабыровтың
еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практиканың алтын
қоры деп білеміз [20]. Бәсекеге қабілетті болашақ тәрбиешіні қалыптастыру
ұстаздың білімділігін, жан-жақтылығын және кәсіби шеберлігін талап етеді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің бүгіні мен ертеңі тәрбиеленушілерді тәрбиелеуде
болашақ тәрбиеші қолында екенін ескере отырып, жан-жақты дамыған тұлға
тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Осы ретте мамандар
даярлайтын жоғары оқу орындары алдында үлкен міндеттер тұр. Бұл
міндеттердің шешімі студенттерге мемлекеттік стандартқа, оқу
бағдарламаларына сәйкес ғылым салаларынан білім берумен ғана шектелмей,
болашақ тәрбиешілер кәсібін терең түсінетін, меңгерген білімін мазмұнды,
дәлелді түрде, әдеби тілмен шебер жеткізе алатындай, тіл байлығы мол маман
болып шығуы тиіс. Жоғары оқу орнында оқытылатын пәндер арқылы студенттерді
өз ойларын жүйелі, түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру
маңызды болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, болашақ тәрбиеші кәсіби
білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз ойын, пікірін
жүйелі түрде жеткізе алатын маман болуы тиіс.
Ел Президенті Н.Назарбаев өз Жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті
бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады- деген [21].
Болашақ тәрбиеші – кең білімді, мәдениетті, ізгілікті, зиялы, адал, жас
ұрпақты дамыту, оқыту мен тәрбиелеудегі инновациялық бағытта жұмыс жасайтын
тұлға.
Еліміздің болашағы бүгінгі мектеп қабырғасындағы ұрпақ екені даусыз.
Ертең ел тізгініне ие болар жеткіншектеріміздің білімді, тәрбиелі, жан-
жақты болып қалыптасуының қамтамасыз етілуі - мемлекеттік маңызы бар іс.
Бүгінгі таңда білім саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы
өзгерістерді жүзеге асыру, әсіресе, болашақ тәрбиешілердің біліміне, кәсіби
шеберлігіне көп байланысты.
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан тек адамға ғана тән Шығармашылық сөзінің төркіні - шығару,
ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек.
Философиялық сөздікте Шығармашылық - қайталанбас тарихи қоғамдық мәні бар,
жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп түсіндіріледі. Ұзақ жылдар
бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып
келсе, қазіргі ғылым жетістіктері кез-келген баланы шығармашылық
деңгейге көтеруге болатындығын айтуда.
Білім берудің шығармашылық бағыттылығын күшейту, болашақ
тәрбиешінің қабілеттілігін дамытуға басшылық жасаудың мақсатты - бағыт-
бағдар беру. Ал оларға педагогикалық ықпал ету - педагогикалық ғылымның
негізгі мәселелерінің бірі. Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім
базасына, іс-әрекеттердегі технологиялық процестерді жүзеге асыратын
іскерліктерге байланысты болып табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан
қарастырғанда пәндік білімдер мен іскерліктердің болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілеттерін дамытуға маңызы ерекше болары айқын. Болашақ
тәрбиешілердің шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасын Білім туралы заңында білім беру
мекемелерінің ең негізгі мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп
атап көрсетілген [22]. Аталмыш құжатта “шығармашылық” ұғымына “... адамның
өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі” ретінде сипаттама
берілген. Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында
былай делінген: “Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу
объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі,
құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа
деген құлшынысымен болашақ тәрбиешілерді баурап әкететін субъект ретінде
бедерленеді” [23]. Бұл айтылғандар білім берудің басты мақсаты
тәрбиешілерге дүние заңдылықтарын, фактілерін таныту дегенді аңғартады. Оқу-
тәрбие үрдісінде болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін арттыру
жағын ойластыруды алға тартады.Елімізде білім беру жүйесіндегі оң
өзгерістер орын алып қалыптасып келеді. Солардың қатарына тәрбиешілердің
қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-
тәрбие процесін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды
айтуға болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың
дамуына, технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп
өзгерістер енгізуіне байланысты жоғары оқу орындарында шығармашылық тұлғаға
тән білім мен іскерлікті беру қажеттігі. Шығармашылық тұлға қабілеттер
арқылы көрініс табады. Ол көріністер адамның қасиеттерінің психологиялық
ерекшеліктері, немесе адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде
айқындалады. Шығармашылық қабілет жөнінде өз ойларын көптеген ғұламалар
еңбектерінде жазып қалдырған..Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік
сферасына байланысты зерттеулер жүргізілді. Мәселен, математикалық
қабілеттер педагогикалық қабілеттер. Сондай-ақ оқушылардың шығармашылық
қабілеттіліктерін дамыту және т.б. мәселелер бойынша зерттеудің жаңа
бағыттары белгіленді .Республикамызда шығармашылық қабілеттерін дамыту
бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға
шығарма жазғызу (Ә.Қоңыратбаев [24], С.Тілешева [25]), оқушыларды сөз
өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Қ.Ә.Жаманбаева [26]), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық
мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау (А.Б.Мырзабаев [27]
шығармашылық іс-әрекетке оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздерін анықтау,
шығармашылық қабілеттерін дамыту (Б.А.Тұрғынбаева [28]) мәселелері
тереңінен зерттелген. Оқытудың шығармашылық бағыттылығын күшейту, болашақ
тәрбиешінің қабілеттілігін дамытуға басшылық жасаудың мақсатты - бағыт-
бағдар беру. Ал оларға педагогикалық ықпал ету - педагогикалық ғылымның
негізгі мәселелерінің бірі. Жоғары оқу орындарында болашақ студенттің
интеллектуалды әлеуетін, шығармашылық, патриоттық мәдениетін қалыптастыру
қажеттілігі туындайды. Жоғары оқу орындарында болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілетін қалыптастыру авторлардың еңбектерін зерттей келе,
шарттарын жүйелі түрде қайта құру қажеттілігі айқындалды. Қазіргі уақытта
жоғарғы оқу орындарында оқыту кредиттік технология жүйесіне көшу жағдайында
заман талаптарына сәйкес болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін
қалыптастыру мәселесі арасында қойылатын шарттарының жетілдірілуі
мәселесінің теориялық және практикалық тұрғыдан толық қарастырылмауы
арасында қарама-қайшылықтар бар екендігі анықталды. Қазіргі дамып жатқан
заманымызда жан-жақты, білімпаз болып жоғары оқу орындарына келген
жастардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруды теориялық-әдіснамалық
тұрғыдан зерттеп, оның педагогикалық шарттарын анықтау, ғылыми-әдістемелік
жүйесін құру мәселесі жаңа, тың тақырып екені анықталды. Сондықтан
жоғарыдағы проблемалар зерттелуі қажет тақырыпты нақтылап, айқындауға және
Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастыруатты
диссертация тақырыбын таңдауға негіз болды.
Зерттеу нысаны – жоғары оқу орындарында болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін
қалыптастыруды ғылыми тұрғыда айқындау және оның тиімділігін тәжірибе
арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
– Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ғылыми
педагогикалық негізінің айқындалуы;
– Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық
шарттарының анықталуы;
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдамалар мен нәтижелер:
– Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың моделі;
– Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін тіл дамыту пәндері арқылы
қалыптастырудың жолдары;
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Қорытындыда диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалды.
1 БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық мәні
Бүгінгі таңда кез келген өндіріс саласының даму кезеңінде адамдардың
шығармашылықты игеруі тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік
прогрестің жетекші факторы болып табылады.
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі болашақ тәрбиешілердің
білім алу деңгейіне
сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне икемделіп
отыруы , ең алдымен студенттердің жеке тұлғалық дамуы мен жалпы
дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шешуі керек. Мемлекеттік күш-
қуаты ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның ,
техниканың , өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей
еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың санымен анықталады.
Білім беру жүйесінде жаңа технологияларды қолдану арқылы болашақ
тәрбиешілердің білім деңгейін арттыру, шығрмашылықпен жұмыс істей отырып,
заман талабына сай оларды жан-жақты, терең білімді, интеллектуалды деңгейі
жоғары жеке тұлғаны тәрбиелеу.
Шығармашылық- бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі, еңбек етуге құлшынысы. Өмірге дұрыс жол табу үшін адам
дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге
үйренуі керек.
Біздің ойымызша, шығармашылық деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспеген қандай-да бір жаңа объекті, құбылыс,
т.б. пайда болады.
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілеттері олардың өз бетімен
меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып
өзіне бұрыннан белгілі жаңадан бір нәтиже алуы. Студенттің жаңа
нәтижеге қол жеткізуі жалпы білімдерімен қатар олардың осы нәтиже
алу жолында пайдаланылатын әдіс-тәсілдердің тиімдісін таңдай алуына,
тапқырлықтарына және жеке психологиялық қабілеттеріне байланысты.
Білім берудің басты міндеттернің бірі білімін әрі қарай
жалғастыруға дайындығын сипаттайтын белгілі бір деңгейдегі эрудициясының
болуын қамтамасыз ету. Осыған сәйкес студент белгілі көлемдегі білік
дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған орта туралы түсініктрін
кеңейте отырып, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты шыңдау. Бұл – бүгінгі
күннің басты проблемасы ғана емес, сонау ерте заманнан бастау алған.
Ұлттың болашағы оның жастарының білім және рухани даму байлығымен
тікелей байланысты. Жастардың интелектілік байлығының көп мөлшері ұстаз
сепкен ізгіліктер мұраты мен білім байлығына негізделеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
биылғы жылғы халыққа Жолдауында Қазақ тілі, біздің мемлекеттік тіліміз
өсіп-өркендеп келеді. 2020 жылға қарай мемлекеттік тіл меңгергендердің
қатары 95 пайызға дейін жететін болады деген болатын. Жаңа ғасыр, жаңа
мыңжылдық басында бүгінгі қоғам талабы, әлеуметтік сұраныс өз ойын еркін
жеткізе алатын, қабілетті, айналасындағы адамдармен тіл табысып жұмыс
істеуге бейім іскер азаматарды қажет етеді. Ал мұндай талапқа жауап беру
мектеп қабырғасында шәкірттің білім алуына келіп тіреледі. Мемлекеттік
тілді оқытудың негізгі міндеттері – қазақ тілінің тілдік білім негіздерінің
жүйесін танып білу, яғни тілдік біліктілікті қалыптастыру.
Студент білмеуден білуге қадам басқанда әртүрлі қайшылықтар мен
қиындықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу міндеттері
жүзеге асады. Оқу үрдісіндегі ең негізгі қайшылықтармен студенттің
мүмкіндіктерінің (білімі, дағдысы, дамуының қазіргі деңгейі) арасындағы
қайшылық. Бұдан тағы да студенттің білімі мен біліктілігі арасындағы
және шығармашылық ойлауы мен репродуктивті ойлау арасындағы т.б.
қайшылықтар жатады. Осындай қайшылықтарды шешу студенттің саналы
түрде көп күш-жігер жұмсауын керек етеді [29].
Оқытушы студенттің білім, білік деңгейлерін анықтап,
олармен жеке дара жұмыстар жүйесін пайдалануы керек.
Жүйелі, дұрыс ұйымдастырылған шығармашылық әрекет түрлері
нәтижесінде шәкірттің білімі, біліктілігі кеңейіп, шығармашылық
ізденімпаздығы қалыптасады.
Болашақ тәрбиешінің жұмысты шығармашылықпен ойлауы, оны
ұйымдастыра білуі, танымдық іс-әрекет түрлерін таңдап, оны жоспарлай
білуі, ізденімпаздығын арттыру маңызды жұмыс. Студенттердің
шығармашылық іс-әрекеттерді жоспарлау және іске асыру біліктерінің
қалыптасуына оқу-танымдық тапсырмаларды шығармашылық тұрғыда шешудің
маңызы зор.
Болашақ тәрбиеші - өз пәнін оқытудың әдістерін жете игерген,
шығармашылық еңбек ететін, педагогикалық шеберлігін үнемі жетілдіретін
маман. Педагогикалық шеберлік – идеялық-саяси бағыттың, жалпы мәдениеттің
кәсіптік білім, іскерлік дағдының, ұстаздық тәжірибенің жиынтығы.
Қазіргі кезде халық назарын аударып отырған басты мәселе
- мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие - білім беру жұмыстарының
мазмұнын, міндетін жаңарту, ұлттық негізде құру. Сондықтан болашақ
тәрбиешілерге сапалы білім берудің тиімді жолдарын іздестіру -
өзекті мәселелердің бірі .
Педагогика ғылымының бүгінгі таңда алатын орны ерекше. Заманауи
талаптарына сай болашақ тәрбиешілердің кәсіби даярлығын арттыруға
байланысты қай салада болмасын белгілі бір деңгейде білімдермен қаруландыру
бүгінгі күннің талабы.
Жас ұрпаққа саналы тәрбие және сапалы білім беру деңгейі ең алдымен,
студенттің даярлығына, оның іс тәжірибесінің қалыптасып шыңдалуына
байланысты.
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілетін тәрбиелеу үшін
жүргізілетін жұмыстардың мазмұны мен түрлері сан алуан. Бұларды нақты
жағдайларға байланысты жүргізе білу - әрбір мұғалімніңнің жеке шығармашылық
ісі. Мұғалімнің жүргізетін осындай жұмыстардың бірі – студенттердің оқу
әрекетін тартымды, мазмұнды, қызықты етіп ұйымдастыру.
Мұғалім студент шығармашылығын дамыту, бағыт-бағдар беру ісінде мыналарды
ескеруі керек деп ойлаймын:
- шығармашылық тапсырмалырдың мазмұн-түрін ойлап табу;
- шығармашылық міндеттерді студентке ұсынудың әдіс-тәсілін меңгеру;
- көркемдік шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық
жағдайларды тудыра білу;
- шығармашылық процесті фактілер мен мәліметтерге педагогикалық,
әдістемелік тұрғыдан баға, қорытынды бере білу, теориялық, практикалық
тұжырымдар жасау.
Шығармашыл тұлғаға қажетті сапаны зерттеудің алғашқы кезеңінде
психологтар және басқа да ғылым саласының ғалымдары мен ойлап табушылардың
өмірбаянын, мемуарын және олардың шығармашылық лабораториясы жөніндегі
айтылғандарды талдады. Осы талдау мен талдап қорытудың арқасында шығармашыл
жеке тұлғаға тән сипатты белгілер бөлінді.
Омарова Р.С. бұл оқытудың ұйымдастырылуы болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруды бірден жақсартады деп санады. Ол
жөнінде ізденушілер: “Бұл жердегі ең қажетті мәселе мынада, оқытуда зерттеу
әдісін қолдану талап етіледі. Болашақ тәрбиешілер негізгі ғылымға
байланысты дайын білімнің жиынтығын біліп қана қоймауы керек. Сондай-ақ,
болашақ тәрбиешілер оқытушының басқаруымен бұл білімді немесе оның қажетті
құраушыларын өздерінше алуы керек жағдайда болуы қажет. Бұл өз кезегінде
оқытуды ұйымдастыру процесінде мынаны жоспарлайды. Болашақ тәрбиешілер
алдына жаңа мәселелерді үздіксіз қоюды, оларды біртіндеп қиындық процесіне
айналдырады. Басқаша айтқанда, оқыту процесінің құрылымын ситуациялық
мәселелер құрайтын болады. Сондықтан да бұл тәсіл осылай аталады”, - деп
жазды [30].
Сондықтан зерттеу барысында шығармашылық қабілеттің мазмұнын анықтау
қажеттілігі туындап, болашақ тәрбиешілердің ерекшеліктерін айқындау
маңыздылығы артты. Әдебиеттерге жасаған талдау кез-келген студент ең
алдымен, кәсіби дағды мен білік жиынтығын игере отырып, кәсіби даярлығын
қалыптастыратындығын көрсетеді.
Зерттеулерге талдау жасай келе біздің зерттеу проблемамыз төңірегінде
мынадай қорытынды жасауға болады: болашақ тәрбиешілердің шығармашылық
қабілетін қалыптастыруда жоғары нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Болашақ тәрбиешінің, яғни студенттің шығармашылық қабілетінің
қалыптасуының теориясы мен тәжірибесі тұрғысынан қарастыру маңызды болып
табылады.
Жоғарыдағы анықтамаларды негізге ала отырып, біз өз зерттеу
жұмысымыздың мақсат-міндеттеріне қарай шығармашылық қабілет ұғымын
былайша тұжырымдадық:
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілеті бірнеше тұрақты белгілерімен
ерекшеленеді, бұл жалпы тәрбиешінің мамандық сипатына байланысты. Болашақ
тәрбиешінің шығармашылық қабілеті әр түрлі әдіс-тәсілдер негізінде өзгеріп
тұруы қажет.
Жоғарыда зерделенген мәселелерді келешекте болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктері мен қазіргі жағдайына
теориялық-әдістемелік тұрғыда көзқарас білдіруді жөн көрдік.
Соңғы педагогикалық әдебиеттерде жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие
процесінде болашақ мамандардың шығармашылық қабілет әдістері жөнінде
кеңінен жазылуда. Солардың бірі шығармашылық қабілет әдістерін кеңінен
төмендегідей етіп береді:
1. Шығармашылық тапсырмаларды орындау , талдау.
2. Зерделенген ережелерді қосу .
3. Ойлауды белсендіру әдістері. Бұл әдістер болашақ тәрбиешілердің жеке
дара және топтық шығармашылық жұмыстарында қолданылады. Аталған әдістердің
құрамына төмендегілерді жатқызады:
- топтық пікір-талас ;
- бақылау сұрақ әдісі..
Қазіргі уақытта мектепке дейінгі педагогикалық процестің мақсаты – бұл
мәдениеттің негізгі заңдылықтары мен әдістері, танымдық және практикалық іс-
әрекетте өзбетінше жұмыс жасай алуды, кәсіптік, қоғамдық және отбасылық
карьерді таңдаудағы еркіндікті меңгеру процесінде өнегелік және
шығармашылық жеке тұлғаны дамыту .
Адамның шығармашылық қабілетін зерттеу барысы, негізінен, төмендегідей
ғылымдар жүйесі тұрғысынан зерттелді:
1. Шығармашылықтың мәні жөнінде философия саласы тұрғысынан;
2. Адамның шығармашылық қабілетін психологиялық тұрғыдан;
3. Шығармашылыққа баулу мәселесі бойынша педагогикалық тұрғыдан.
Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен
сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналды. Сондықтан
да әлемдік қауымдастықты айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің
білім беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті
маман даярлау мақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін оқу орындарының функционалдық басым
бағыттары студенттердің ғылымдар жүйесінің негіздерін меңгеріп, олардың
бойында тұлға аралық және этникалық топ аралық қатынастар мәдениетін, жеке
тұлғаның өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын анықтау қабілетін
қалыптастыру болып табылады. Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына
зор міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім мен саналы тәрбие
беру барысында студенттердің шығармашылық қабілеттерін, ақыл-ой
белсенділіктерін дамыту. Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды
етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады.
Ендеше өскелең ұрпақ мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағалау
өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп
қоймай, оны әрі қарай белсенді, зерделі танымды іс-әрекетімен
сабақтастыруға тиіс.
нәрселердің өзінен қандай да бір ерекшелік табу, оны жаңаша түрде жасау,
ерекше қасиеттерін табу шығармашылыққа тән құбылыс деуге болады.
Шығармашылықтың психологиялық жалпы мәселелерін қарастыру
ұмтылыстарының жүргізілуімен қатар, адамның шығармашылық міндеттерді
(тапсырмаларды) шешудің нақты процестерін экспериментальды зерттеу
ұйымдастырылды. Бұл зерттеулер ХХ ғасырдың 30-жылдары өнімді (шығармашылық)
ойлау деген атауға ие болды. Адамның өткен тәжірибесі жағдайындағы ұқсастық
жеткіліксіздігінен, оған қандай-да бір жаңа пайда ету керек болды.
Сондықтанда бұл жағдайдағы ақыл-ой іс-әрекеті (қызметі) өнімді ойлау деп
аталды.
Шығармашылық тұлға – бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың бірлігінде
көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде, жеке мәнді
шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Шығармашылық тұлға
қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер адамның қасиеттерінің
психологиялық ерекшеліктері, немесе адамның психологиялық қасиеттерінің
жиынтығы ретінде айқындалады. Шығармашылық қабілет жөнінде өз ойларын
көптеген ғұламалар еңбектерінде жазып қалдырған.
Шығармашылық қабілетке - студенттің проблеманы көре білуі, өз іс-
әрекетінің бағдарламасын жасай білуі және ойды іске асыру үшін жаңа идеялар
алуы жатады.
Оқыту сабактарының шығармашылық сипаты студенттің танымдық
белсенділігін оятып, шығармашылық қабілеттерінің дамуына, тәртіптілік пен
жолдастыққа, адамгершілік қасиеттеріне әсер етеді. Ұжымдық сабақтарда
өзінің сыныптасының кемшілігін көруге, оған достық қолын созуға, өзгелердің
ісінен сабақ алуға, саналылыққа, танымдылық, әлеуметтік ұстанымының
қалыптасуына өз ортасының пікірінің әсері зор. Мұндай сабақтарда
студенттердің ұжымдық ой пікірлері қалыптасып, топтағылардың пікірі бойынша
ортақ тұжырым жасауға үйренеді: ортақ іске өз үлесін қосады, жолдасының
жауабына пікір айтып, бағалауға үйренеді; студенттің өзіндік жұмысы
талқыланады: шығарма, реферат, баяндама, бақылау жұмысы, т.б; сайыстар
ұйымдастырылып, студенттердің жарысу серпінін туғызады; ортақ мақсаттарының
болуы есебінен ұжымдық шешім шығады, болжамдар жасайды, эксперименттер
жүргізіледі.
Студенттердің шығармашылық қабілетін дамыту проблемасын ұқыпты
қадағалау, оқу процесінің тиімді болуында қандай көрініс табады? Жалпы
үлгерім, яғни олардың шығармашылық қабілетін дамытуға және логикасын
дамытуға бағытталған тапсырмалар тек білім мен ұқыптылығына ғана әсер етіп
қана қоймай студенттердің ойлау қабілетін дамытады. Студенттіңң ойлау
қабілетін дамыту мәселесі үлкен орын алады. Студент қабілетіне қарай ең
басты мәселені айыра білсе, демек, ол күрделі шығармашылық мәндегі
тапсырмаларды орындай алады.
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілеті практикалық әрекеттері,
ізденімпаздығы арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар -жаңа
технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда студентке ерекше
ахуал, мұғалім мен оқушы арасында ынтымақтастық қабілет қалыптасады.
Мұғалім бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес, бағалаушы
емес, танымдық іс-әрекетін ұйымдастыратын, ұжымдық, шығармашылық істердің
ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана студент интеллектісінің көзін ашып,
шығармашылығын дамытады.
Сонымен қатар, шығармашылыққа үйрету интеллектуалдық аспектісі ғана
емес, оның психологиялық, мінез-құлық ерекшеліктерін көздейді. Оған
жігерлілік, жаңа жағдайларға бейімделуге икемділік, қажырлылық пен
табандылық, тәуелсіздік пен адамгершілік сезімі, ынтымақтастық, қажырлы
еңбекке қабілеті, белгісіз жағдайдағы өзіне сенімділік, ақиқатты іздеудегі
және қарым-қатынастағы адалдық жатады. Әр аудиторияда әр студентке
байланысты мұғалім өзінің мақсатқа жету жолдарын іздейді. Оның басты шарты
- аталған қасиеттерді көрсетуге тырысады.
Біздер жоғарыда зерделенген болашақ тәрбиешілердің шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың жолдарының қазіргі жағдайына теориялық тұрғыда
анықтамалар беруді жөн көрдік.
1.2 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастыр
мүмкіндіктері мен құрылымы
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдына бүкіладамзаттық құндылықтар,
ұлттық рухани мұралар, адамгершілік пен ізгілік, елжандылық тұғырнамасында
қалыптасқан, тәні және жаны сұлу, өзіне-өзі сенімді, ғылыми-теориялық
білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік, өмірлік әрі
әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды тұлға
тәрбиелеу міндеті қойылып отыр. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда
кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық
арқылы ғана жетуге болады. Сондықтан ата-аналардың, оқытушылардың алдында
жаңа міндет тұр: студенттердің жеке қабілеттілігін, бейімділігін анықтау
және оны дамыту, соның негізінде олардың болашағына бағыт беру. Осы аталған
мәселенің өзектілігі соншалық, жеке тұлғаның дарындылығын дер кезінде
анықтап, оған қолдау көрсету аса дәлелдеуді қажет етпейді.
Елбасы Н.Назарбаевтың "Болашақта еңбек етіп өмір сүретіндер — бүгін
жоғары оқу орнының студенттері, оқытушы оларды қалай тәрбиелесе, сол
деңгейде болады, яғни тәрбиенің түпкі мақсаты — қоғамның нарықтық қарым-
қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарында жеңіп
шыға алатын, ізгілігімен XXI ғасырды құрушы, іскер, өмірге икемделген жан-
жақты мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру " деп тұжырым жасағаны
бекерден бекер емес. XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты
сауаттандыру, жеке тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады.
Ағартушы Ы.Алтынсарин "Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса,
оны дамытып, өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана
өркениетке жетелейтін озық (светское) білім" дейді [31]. Ш.Уәлиханов
шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен тәрбиенің шешуші рөлі
көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой қабілеттілігі жөніндегі
пікірі мынандай: "Қазақтар табиғатынан ақыл-ой жүйріктігімен, таңқаларлық
көңілшектілігімен ерекшеленеді". Ш.Уәлиханов тәрбиеге үлкен маңыз бере
отырып, адам қабілетінің дамуына оның табиғи бейімділігінің мәні зор
екендігін алға тартады [32]. А.Құнанбаев адамды қоршаған орта табиғаттың
бір бөлігі дей келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы
туылғаннан бастап білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ,
бала өсе келе осы қасиетті біртіндеп жоғалта бастайды [33].
Жеке тұлғаның рухани өсуі дегеніміз — кісілік қасиетін, шығармашылық
қасиетін, дүниетанымын кеңейту. Біреулер айналадағы құбылысқа тандана,
тамашалай қарайды, ал енді біреулер сын көзімен қарап, ой қорытуы, сыни
пікірлер айтуы мүмкін. Тандана, тамашалай қараған баладан шығармашылық
қасиетті тани білу — оқытушы парызы.
Психологтердің зерттеуінше, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек
болардай өзіндік қабілет, бейімділік болады. Сондықтан жүйелі түрде
шығармашылыққа баулып, ақыл-ойын, икемділігін дамыту қажет. Орта буынның
шығармашылық мүмкіндігі зор, өйткені, олар шығармашылықпен тұрақты,
белсенді айналысуға икемді келеді.
Шығармашылық қызығуы қалыптасқан студенттердің мынандай ерекшеліктері
болады:
— студенттердің өзіндік ойлау ерекшеліктері басым, түрлі болжамдар
жасауға қабілетті, қиялы ұшқыр, өзін танытуға құштар;
— шығармашылықпен айналысуға ұмтылып тұрады, шығармашылық күшін сынауға
тырысады;
— қиялдары жүйрік, бейнелер сомдауға шебер, жан дүниесі нәзік, лирик
болып келеді, болмыстары поэзиядан құралады;
— бұл жастағылар ақыл-ой қабілеттілігін тек өзін қызықтырған іске
бағыттайды, ал қызықтырмаған істе қалыпты білік-дағдыларымен шектеледі;
— студенттер реферат, курстық жұмыс жазудан гөрі әңгіме, музыка
тыңдауға бейім.
Студенттерді шығармашылыққа баулу үшін тағы бір қажеттілік
психологиялық дайындықтан өткізу. Психологиялық дайындық, яғни, педагогтің
психологиялық әсері шығармашылық кезеңде студенттің шабытын оятып,
құлшындырып, еліктіріп отырады. Шығармашылық шеберлік үшін студентке
оқытушының берер психологиялық әсері мынандай болмақ:
— "сенің қолыңнан бәрі келеді", "сен қабілеттісің", "оқы", "үйрен" деп,
студенттің еркін билеп, сенім білдіру;
— студенттің кішкентай жетістігі болса да жоғары бағалап, мадақтап,
көтермелеу, студенттер басылымында өлең, әңгімелерінің жарық көруіне
көмектесу;
— шығармашылық сәтте студентке құптаушылық көзқарас білдіру, сезім
күйін бақылау, қамқорлық таныту;
— ақын-жазушылардың, өнер адамдарының шығармашылық дәстүрінен
қызғылықты оқиғаларды әңгіме ету;
— студенттер үшін педагог өзін қарапайым жан есебінде таныта білу,
оқиға, сюжет, образ жасауда оларға сенім білдіру;
— студенттің қойған сұрақтарына шын пейілімен дұрыс жауап беру,
олардың психологиялық еркіндігін қамтамасыз ету.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев, педагогикалық оқу орындарының
алдына бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелей алатын жаңа формация педагогын
даярлау міндетін қойып отыр.
Осы айтылғандарға байланысты бүгінгі күнгі мамандарды оның ішінде
болашақ тәрбиешілерді дайындаудың жоғарғы дәрежедегі көрінетін тұлғалық
сипаты, оның жалпы және кәсіби мәдениетінде деп түсіну қажет.
Шығармашылық студентке шын ләззат, қуаныш сезімін әкелуі тиіс. Жаңаны
жасау, өзі жасаған тың дүниеден алған жан ләззаты студент үшін шабыт
баспалдағы саналады. Ғылыми жұмыс жаза білген студенттің сұлулық пен
әсемдік туралы түсінігі мол болады. Шығармашылық — студент үшін сұлулық пен
әсемдіктің мектебі. Студенттерге алуан түрлі тапсырмалар беру, ойындар
ұсыну студент назарын шығармашылық арнаға бұрады. Ұшқырлық, өткірлік,
қиялға, ойға жүйріктік, ой жүйесіндегі дәлдік, философиялық түйін табу,
сөзді сүю, оның мән-мағынасына түсіну, әдемі, жүйелі сөйлей білуге үйрету
қажеттілігі Шығармашылықтың түрлері көп. Солардың ішіндегі ерекшесі — сөз
өнері, тілін дамыту, бейнелеу өнері саласы. Олай болса, студенттерге сөз
өнерін меңгерту ,тілін дамыту оқытушының алдына қойған негізгі
мақсаттарының бірі болуы тиіс.
Шығармашылық қызығуы қалыптасқан студентті іздеу, оларды тәрбиелеу
қоғам үшін өте қажет, себебі дарынды адам басқа адамдарға қарағанда көп
пайда алып келеді. Сол себепті студентке зерттеу, бейімдеу, ынталандыру
жұмыстары көптеп жүргізілуі қажет.
Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кіру білім беру жүйесін халықаралық
деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Бұл үшін білімгерлерді жоғары
сатыда бейімді оқытуды көздейтін он екі жылдық білім беруге көшу қажет деп
еліміздің президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында атап
көрсеткен [34].
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілеті және оның мәнін түсіну үшін
жеке тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің объектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық қабілет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім беру жүйесі білім берудің
мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның нәтижелеріне қарап
бағалайтындығы байқалды. Мемлекетіміздің бәсекеге қабілетті елдер
қатарынан, өркениет биігінен көрінуі оқу сапасына тікелей байланысты.
Қазіргі жаңа өрлеу, даму кезеңінде, жоғары оқу орындарындағы болашақ
тәрбиешілерді заман талабына сай тәрбиелеу және оларға жаңа заманға жаңаша
көзқарас қалыптастырып, білім сапасын техника жетістіктерімен сабақтастыра
отырып жаңарту – ХХІ ғасыр талабы болып табылады.
Шығармашылық тұлға - бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың
органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлеріне
прогресивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік
беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділік тән-тұлға. Бүгінгі
психология, қызығушылық туыла біткен сапа емес, ол тұлғаның қалыптастыру
нәтижесі болып саналып, қоршаған ортамен, әсіресе, тәрбие және оқыту
процесімен айқындалады деп есептейді. Адамның әрбір даму сатысындағы
психологиялық функциялары жүйесіз, автоматты, кездейсоқ түрде емес, ол
тұлға бойындағы белгілі бір қызығушылықтарға, белгілі бір бағытқа бағыттап,
белгілі бір жүйе арқылы әсер етеді, - деп жазды Л.С.Выготский [35].
Шығармашылық - бұл ішкі дүниедегі толассыз өзгерісті және ондағы пайда
болған жаңа мазмұнды үнемі түйсіну. Бұл жерде ақпараттың келіп түсуіне
деген сұранымға адам сыртқы дүниеден түсетін ақпаратты ғана қажет етпейді,
сондай-ақ ішкі дүниеден жаңаны шығаруы жатады.
Шығармашылықпен айналысатын адам шығармашылықпен айналыспайтын адамнан
өзінің ішкі дүниесіндегі жаңалыққа қызығушылығы - ішкі дүниесіндегі
бейнелер, ойлармен ерекшеленеді.
Оның үстіне оған осы ішкі дүниесіндегі тағы да қандай нәрсеге лайық
екендігін білу қызық болып көрінеді. Сондықтан да нағыз шығармашылық
адамның мүмкіндіктерін байқап көруі болып саналады.
Біз, М.Мұқановтың шығармашылықты интелектуалдық іс-әрекет, жоғары күй
талап етеді және қалайда сезімдік мотивациясы болады деген пікіріне
қосыламыз. Шынында да эмоция мен сезім жаңа идеялардың генераторы болып
саналады, жаңа білімге қаланған жолдағы кедергілерді жоюды солар атқарады,
өйткені адамзатқа тән эмоциясыз, адамзаттық ақиқатты іздестіру болған емес
және болмайды да. Ақыл-ойдың маңызды қасиеттері - оның ұзақ уақыт
шоғырлануы, - деп жазды, себебі... - Егер эмоция болмаса онда мидың қабы
өзінің негізгі күш көзінен айрылады [36].
Шығармашылыққа деген қызығушылықтарды қалыптастыру үшін, олардың үш
типологиялық айырмашылықтарын білу қажет.
Қызығушылықтың дамуы үш сатыдан тұрады. Олар: әуестік, құмарлық және
таза қызығушылық. Әуестік - әдеттен тыс, таңқаларлық, күлкілі нәрселерге
бала бойында уақытша байқалатын сырттай қызығушылық.
Болашақ тәрбиешілерді шығармашылыққа қызығушылығын тәрбиелеу және
қалыптастыру үшін, қызғылықты жаңалықты санқилылық мазмұндағы іс-әрекеттің,
мазмұны жас ерекшелігіне сәйкестілігімен сипатталатын іс-әрекет ыңғайлы
негіз болып табылады. Шығармашылыққа қызығушылықты туындататын негіздің
бірі - ол студенттердің проблемалық сипаттағы дербес шығармашылық әрекеті,
мұндай іс-әрекет тапсырманы жеке даралайтын шығармашылық міндеттерді
шешудің тиімді әдістерін, жаңа құралдарын қарастыруды ұйымдастыру, табысқа
жету мен жеңіп шығу жағдайын қалыптастыруды, қол жеткен жетістіктердің
барабарлық бағасын беру, іс-әрекеттің әр түрлі формаларын қолдануды
ойластырады. Шығармашылыққа деген қызығушылықты қалыптастыруға қажетті
жағдайларға студенттедің өзара және мұғалімдермен арадағы қарым-қатынасты
ұйымдастыру деңгейі, іс-әрекеттегі (интеллектуалдық-шығармашылық көңіл-күй,
қарым-қатынастағы байсалды, тілектестік сарын, қиыншылық пен табысқа
ортақтастық, өзара көтермелеу, педагогтың студент шығармашылығына деген
сенімі және оны ынталандыру) жоғары эмоциональды толысуымен
ерекшеленетін қатынас, педагогтың өзінің шығармашылық көңіл-күйіне,
сондай-ақ жарыстық тыныс пен мадақтаудың барабарлығымен ерекшелінеді.
Шығармашылыққа қызығушылық шығармашылықпен ойлау қабілеті сияқты
өзінің дамуында жекелеген ерекшеліктерге ие болады. Г.И.Шукинаның
жазғанындай студенттердің шығармашылығының көрінуіне жататын танымдық,
қызығушылық нәтижелері, сондай-ақ студенттің шығармашылық әркетіндегі
қызығушылық сипатын, оның тәжірибелік эксперименттік жұмыстардағы даму
динамикасы барысын бақылау негізінде, студенттердің шығармашылыққа
қызығушылығының негізгі нәтижелерін айқындауы мүмкін және оның даму
деңгейін бағалайды [37]. Олар: белсенділік, іс-әрекетті бастамашылдық;
дербестік; эмоционалдық түрде көріну, ерекшелікке ұмтылыс, қызығушылықтың
(сыртқы немесе іс-әрекет процесінде) көріну сипаты; жоғары бағаланатын іс-
әрекет деңгейінің (орындаушылық немесе шығармашылықтық) типі, ынта-
ықыластың бір жерге шоғырлануы жатады.
Аталмыш көрсеткіштер, болашақ тәрбиешілердің шығармашылыққа
қызығушылық деңгейлерін: төменгі, ортаңғы, жоғарғы деңгейлерінің
сипаттамасын жасаған кезде негізге алынуға тиісті.
Сонымен студенттердің қызығушылығының қалыптасу теориясы мен
практикасына қатысты мәселелерге жасалынған талдама негізінде, біз
шығармашылыққа деген қызығушылықтың пайда болуы, орнығуы және дамуына
қозғау салатын қайнар көзіне: шығармашылық іс-әрекеттің мазмұны: дербес не
болмаса топтық шығармашылық әрекет: балалар шығармашылығын ұйымдастыру мен
өту сипаты; шығармашылық процеске қатысушылар арасындағы қалыптасатын қарым-
қатынас жатады деген қорытындыға келдік.
Қабілеттің дамуы мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше орын
алады. Шығармашылық белсенділіктің даму барысы балалардың жас ерекшелік
мүмкіншіліктеріне және іс-әрекет сипатына байланысты. Л.С.Выготский өзінің
зерттеулерінде оқу мен тәрбие дамуды өзімен бірге сүйреп жүретін және
дамудың алдында ілгері жүру деп оқу мен тәрбиенің негізгі ролін көрсетті
[38].
Еліміздің болашақ елеулі азаматын, кәсіби шығармашылық тұрғыда
жан-жақты жетілген жеке адамды даярлауда – оқу үрдісін тиімді
ұйымдастырудың алатын орны ерекше екеніді даусыз. Сондықтан студент
бойындағы шығармашылық қабілеттің жандануына жол ашу, жағдай жасау
керектігі жайында ғұлама психолог – педагог ғалымдардың еңбектерінде ерте
кезден-ақ баяндалып жүр.
Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді талдау қабілеттің
жалпы құрылымын практикалық түрде төмендегіше белгіленді.
д а
м у
д ы
ң
ж а
ғ д
а й
л а
р ы
Кеңдігі және
бағытталғандығы
Сурет 1- Қабілеттің жалпы құрылымы
Шығармашылық қабілеттік мәселесі психология ғылымында біржақты ғана
қаралмайды. Бұл бұрыннан-ақ келе жатқан құпиялы қасиет болып табылады.
Құпияның сырын ашу кілтін психология, педагогика ғылым салаларындағы
ғалымдар түрліше түсіндіріп ашады.
Болашақ тәрбиешілердің білімге деген қызығушылығы мен ынтасы негізінде
танымдық белсенділігі қалыптасады. Білім алу барысындағы болашақ
тәрбиешілердің қабілетінде танымдық белсенділікті арттыру, олардың
шығармашылық әрекеттерінің нәтижесінде біліктілікке қол жеткізу - бүгінгі
оқу үрдісінің негізгі мақсаттарының бірі. Оқыту барысында белгілі бір
әрекеттер нәтижесінде қалыптасатын жеке тұлға мәселесі теориялық тұрғыдан
педагогтар үшін де маңызды. Бұл проблеманың кейбір тұстары тамыры тереңге
бойлайтын көне замандардан бастау алды. Ол шәкірттеріне білімді жай ғана
бере салмай, сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабілетін, қызығушылығын
арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті.
Қызығушылықты дамыту белгілі бір болмыстағы белгісіз жағдайларға
қызығудан, оның заңдылықтарын, бір-бірімен қатынасын және өзара байланысын
айқындаудан, одан әрі қарай жалғастырудан тұрады. Ал қажеттілікті
қанағаттандыру мен алға қойған мақсатқа жету үшін адамда қызығушылық пайда
болады. Ол - адамның белгілі бір бағыттылығы деп жазды Ю.К. Бабанский [39].
Әйгілі педагогтар тәрбиешінің ізденімпаздығы мен белсенділігі жоғары
болуы және ол білімін үнемі жаңартып, толықтырып отыруы керек деп есептеді.
А.Дистервергтің “Нашар мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, жақсы мұғалім
оқушының өзін ізденуге жетелейді“ дейтін қанатты сөзі, мүғалімнің негізгі
мақсаты болашақ маманның өз бетімен іс-әрекетін дамытуға бағытталуы тиіс,
себебі, солар арқылы ғана білім тереңдей түсетіндігіне көз жеткізеді.
А.Дистервегтің еңбектерінде алғаш рет қарастырылған оқытудың өз бетінше
ұстанымының біз үшін үлкен маңызы бар болып табылады [40].
Философтардың бұл iлiмi педагогика ғылымы үшiн өте маңызды, себебi
педагогикалық үрдiс барысында адамның тек бiлiм, бiлiк, қабiлеттерi
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтiк дамуы жүзеге
асады. Тұлға үнемi даму үстiнде болу үшiн шығармашылықпен байланыста болуы
қажет. Шығармашылық мәселесiн қарастыруда шығармашылық, қабілеттілік,
шығармашылық іс-әрекет ұғымдарын айналып өтуге болмайды. Бұл ұғымдардың
ғалым-философтардың, психологтардың, педагогика ғылымының көрнекі
тұлғаларының көзқарастары арқылы сипатталып, анықталуын қарастырайық.
Кеңес Одағының Үлкен энциклопедиясында: қоғамдық маңызы бар, жаңа
материалдық, рухани құндылық тудыратын адам әрекетін – шығармашылық, - деп
көрсеткен. Философиялық энциклопедияда: шығармашылық – бұрын еш уақытта
болмаған жаңа бірдеңе тудырушы әрекет, - деп айқындалады [41].
Мысалы, Т.И.Шамова: шығармашылық дегеніміз – қорытындысында бұрын
белгісіз болған деректер мен материалдық әлем және рухани мәдениеттің
заңдылықтарын, қасиеттерін және өзіндік құндылықтар тудыратын рухани
әрекет, - деп келтіреді [42]. Ал профессор Қ.Жарықбаев: Басқалардан
көмек күтпей, мәселені шешуде басқа біреудің әдісін қайталамай, қалайда өзі
шешуге тырысатын адам шығармашыл ойдың иесі, - деген болатын [43].
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға
жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері екендігін, олар қоғамдық тарихи іс-
әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап
көрсетеді. Қабілеттіліктің үш белгісін бар:
( қабілеттілік – бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз
болатын жеке даралық психологиялық ерекшелік;
( қабілеттілікке барлық жеке даралық ерекшеліктерді жатқызбай,
тек бір немесе бірнеше iс-әрекетті орындау барысында нәтижесі табысқа
жеткізетін ерекшеліктер жатады;
( қабілет адамда бар білім, іскерлік және дағдымен ғана
шектелмейді, керісінше, сол білім, іскерлік, дағдыны меңгеруге қабілетті.
Хмель Н.Д. шығармашылық қабілет қызығушылықтан туындап, соның негiзiнде
белсендi iс-әрекетке деген қажеттiлiктi сезiнуден пайда болады деп
түсiндiредi [44]. Бірқатар психолог(педагог ғалымдар қабілеттің мынадай
құрамдас бөліктерін атап көрсетеді.
1. Мақсат – құрал – нәтиже
2. Іс-әрекет – қимыл – нәтиже
3. Түрткі – норма – білім – дағды – құрал
4. Мақсат – себеп – дағды - нәтиже - іс-әрекет пен нәтиже
арасындағы байланыс.
Қ.Жарықбаев қабілет деп түрлі қажеттерді өтеуге байланысты түрлі
мақсатқа жетуге бағытталған үрдісті айтамыз десе, А.Леонтьев Бұл өзара
әсер, әрекет қажеттіліктен келіп шығады. Сонда да болса, қажеттілік
әрекетінің көзі, қозғаушы күші бола алмайды, тек ол әрекеттің қалай
бағытталғанын, затын анықтайды дейді [45,46].
Шығармашылық танымдық әрекетке болашақ тәрбиешілердің өзіндік жұмысы,
бақылауы мен тәжірибесі, ойлау амалы нәтижесінде алған білімі, дағдысы,
танымы мен ғылыми түсініктері жатады.
Жеке тұлға белгiлi бiр әрекеттер нәтижесiнде қалыптасады десек, ол
тәрбиенiң әсерi ғана емес, өзінің ойлаушылардың ойлау қабілетін,
қызығушылығын, танымдық іс-әрекетiн, даму мүмкiндiктерi мен білім, білік
деңгейлерін анықтап, олармен жеке дара жұмыстар жүйесін ұйымдастыруы қажет.
Қабілетті, ынталы болашақ тәрбиешілердің арасында ойлау қабілетінің
дәрежесін арттыра түсу, теориялық білімді тереңдету, практикалық
дағдысын дамыту мақсатында дайындалатын жеке жұмыстар жүйесі өзекті
мәселеге және оны шешу жолдарына бағытталуы тиіс.
Жүйелі ұйымдастырылған танымдық әрекеттер нәтижесінде тәрбиешінің
білімі, біліктілігі кеңейіп, танымдық ізденімпаздығы қалыптасады.
Тәрбиешінің басқару іс-әрекеті өзінің және тәрбиеленушілердің іс-әрекетін
жоспарлаудан, оны дұрыс ұйымдастырудан, тәрбиелеу.оқыту сапасын талдаудан
жеке тұлғалық дамуын болжаудан т.б. тұрады.
Болашақ тәрбиешілердің білім, білік, дағды және шығармашылық қабілеті
қалыптасуының деңгейін ақпараттық технологияның көмегімен шешу - бүгінгі
күн талабы. Білім алуды дұрыс ұйымдастыруда ақпараттық технологияның алатын
орны ерекше. Ақпараттық технологиялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1. БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін
қалыптастыртырудың мүмкіндіктері мен 13
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.3 Тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.2 Тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы
педагогикалық-тәжірибелік жұмыстар 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 Тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ҚОРЫТЫНДЫ 81
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . 83
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Білім және кәсіби машық - заманауи білім беру
жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары
елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық
жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге
дайын болуға тиіс [1].
Шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан Республикасының
Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру мекемелерінің ең негізгі
мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп атап көрсетілген. Осы
“шығармашылық” ұғымына “... адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі” ретінде сипаттама берілген. Білім беру жүйесіндегі оң
өзгерістер біздің елімізде орын алып қалыптасып келеді. Жеке тұлғаның
қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыруды, білім берудің озық технологияларын
пайдалануды жатқызуға болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым
мен техниканың дамуына, технология ғылым саласының озық жетістіктерінің
өндіріске көптеп өзгерістер енгізуіне байланысты мектепке дейінгі мекемеде
шығармашылық тұлғаға тән білім беру қажеттігі[2].
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде жинақталғаны, әрі ол ойлаудың жоғары формасы болып
табылады. Болашақ тәрбиеші әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында қол
жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді
жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада мол табыстарға қол
жеткізеді. .
Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуда жастарға білім берудің
маңызы ерекше. Осыған орай оқушылардың білім жетістігін өркениетті елдердің
білім деңгейіне көтеру, нәтижеге бағдарлап оқыту, ұлттық құндылықтарды
білімгерлер бойында қалыптастыру, білім беруді ізгілендіру, о жас
ерекшеліктерін ескеру, фундаментальді білім беру, қазіргі оқыту
технологиясын жетілдіру және т.б. басым бағыттарды 12 жылдық мектептің
бастауыш сатысындағы пәндер бойынша мемлекеттік міндетті білім стандартын,
оқу бағдарламасын жетілдіруде басшылыққа алудың қажеттігі туындап отыр.
Осыған сәйкес болашақ тәрбиешіге белгілі - бір көлемдегі білім, білік
- дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін
кеңейте отырып, оларды шығармашылық бағытта жан - жақты дамыту - бүгінгі
күннің талабы.
Шығармашылық қабілеттілік - өз бетінше жаңа, бір бейне құруымен
сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық
ашу арқылы, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық
дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі.
Б.М.Теплов қабілетті адамдар арасындағы жеке даралық психологиялық
өзгешілік деп қарастырады. Б.М.Теплов қабілеттілікке анықтама бере отырып,
қабілеттіліктің үш белгісін көрсетеді. Біріншіден қабілеттілік бір адамды
екінші адамнан ажыратуға негіз болатын жеке даралық психологиялық
ерекшелік; екіншіден, қабілеттілікке барлық жеке даралық ерекшеліктерді
жатқыза беруге болмайды, тек қандай да бір немесе бірнеше іс-әрекетті
орындау барысында нәтижесі табысқа сәйкес жететін ерекшеліктерді, қабілет
деп атауға болады; үшіншіден, қабілет түсінігі адамда бар білім, ептілік
және дағдымен ғана шектеліп қоймайтындығын айтады, яғни тек ептілік, білім,
дағды ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағдыны
меңгеруге қабілетті деп санайды. Б.М.Теплов қабілеттіліктің дамуы - бір
жақты ғана болмайды, оның қозғаушы күші қарама-қарсы ойлардың күресі деп
көрсетеді [3].
Б.Г.Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек индивидтің
белсенді іс-әрекетінде қоғамдық тәжірибені меңгерудегі психологиялық
аспектісі ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар психологиялық құрылым
ретінде жеке адамның қабілетке байланысын көрсетеді. Оның айтуы бойынша,
қабілеттілік - ақылдың шығармашылық дамуының көрінуі. Тек білімдердің
жинақталуы, әрі бұл білімдерді шығармашылық көрсетуінде ғана емес, жаңа
бейне, жасампаздық әрекет құра алуы деп көрсетеді [4].
ІІІығармашылық - бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған
кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі. Ал, бүгінгі күрделі жаңарулар тұсында білімгерлердің шығармашылық
бастамасы басты нысанасы болып отыр. Мұндай күрделі мәселені шешуде оқу
орындарының алар орны ерекше. Болашақ тәрбиешінің шығармашылық бастамасын
дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика
ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық ұғымы мәдениеттің
барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болған. Ежелден-ақ ойшылдарымыз
Жүсіп Баласұғын [5],
Әл-Фараби [6], Абайды ерекше
толғандырып, өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды
үнемі көтеріп отырған [7].
Педагогтар К.Д.Ушинский [8],
Ы.Алтынсарин [9], А.С.Макаренконың [10] шығармаларында
шығармашылықты дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-
бағдар беруді ең алғаш мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын [11].
Психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский [12], В.В.Давыдов [13], Л.В.Занков
[14], В.А.Крутецкий [15], өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев
[16], М.Мұханов [17], Ж.М.Әбдилдин [18], Қ.Б.Жарықбаев [19], Т.С.Сабыровтың
еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практиканың алтын
қоры деп білеміз [20]. Бәсекеге қабілетті болашақ тәрбиешіні қалыптастыру
ұстаздың білімділігін, жан-жақтылығын және кәсіби шеберлігін талап етеді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің бүгіні мен ертеңі тәрбиеленушілерді тәрбиелеуде
болашақ тәрбиеші қолында екенін ескере отырып, жан-жақты дамыған тұлға
тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Осы ретте мамандар
даярлайтын жоғары оқу орындары алдында үлкен міндеттер тұр. Бұл
міндеттердің шешімі студенттерге мемлекеттік стандартқа, оқу
бағдарламаларына сәйкес ғылым салаларынан білім берумен ғана шектелмей,
болашақ тәрбиешілер кәсібін терең түсінетін, меңгерген білімін мазмұнды,
дәлелді түрде, әдеби тілмен шебер жеткізе алатындай, тіл байлығы мол маман
болып шығуы тиіс. Жоғары оқу орнында оқытылатын пәндер арқылы студенттерді
өз ойларын жүйелі, түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру
маңызды болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, болашақ тәрбиеші кәсіби
білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз ойын, пікірін
жүйелі түрде жеткізе алатын маман болуы тиіс.
Ел Президенті Н.Назарбаев өз Жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті
бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады- деген [21].
Болашақ тәрбиеші – кең білімді, мәдениетті, ізгілікті, зиялы, адал, жас
ұрпақты дамыту, оқыту мен тәрбиелеудегі инновациялық бағытта жұмыс жасайтын
тұлға.
Еліміздің болашағы бүгінгі мектеп қабырғасындағы ұрпақ екені даусыз.
Ертең ел тізгініне ие болар жеткіншектеріміздің білімді, тәрбиелі, жан-
жақты болып қалыптасуының қамтамасыз етілуі - мемлекеттік маңызы бар іс.
Бүгінгі таңда білім саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы
өзгерістерді жүзеге асыру, әсіресе, болашақ тәрбиешілердің біліміне, кәсіби
шеберлігіне көп байланысты.
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан тек адамға ғана тән Шығармашылық сөзінің төркіні - шығару,
ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек.
Философиялық сөздікте Шығармашылық - қайталанбас тарихи қоғамдық мәні бар,
жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп түсіндіріледі. Ұзақ жылдар
бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып
келсе, қазіргі ғылым жетістіктері кез-келген баланы шығармашылық
деңгейге көтеруге болатындығын айтуда.
Білім берудің шығармашылық бағыттылығын күшейту, болашақ
тәрбиешінің қабілеттілігін дамытуға басшылық жасаудың мақсатты - бағыт-
бағдар беру. Ал оларға педагогикалық ықпал ету - педагогикалық ғылымның
негізгі мәселелерінің бірі. Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім
базасына, іс-әрекеттердегі технологиялық процестерді жүзеге асыратын
іскерліктерге байланысты болып табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан
қарастырғанда пәндік білімдер мен іскерліктердің болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілеттерін дамытуға маңызы ерекше болары айқын. Болашақ
тәрбиешілердің шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасын Білім туралы заңында білім беру
мекемелерінің ең негізгі мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп
атап көрсетілген [22]. Аталмыш құжатта “шығармашылық” ұғымына “... адамның
өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі” ретінде сипаттама
берілген. Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында
былай делінген: “Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу
объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі,
құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа
деген құлшынысымен болашақ тәрбиешілерді баурап әкететін субъект ретінде
бедерленеді” [23]. Бұл айтылғандар білім берудің басты мақсаты
тәрбиешілерге дүние заңдылықтарын, фактілерін таныту дегенді аңғартады. Оқу-
тәрбие үрдісінде болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін арттыру
жағын ойластыруды алға тартады.Елімізде білім беру жүйесіндегі оң
өзгерістер орын алып қалыптасып келеді. Солардың қатарына тәрбиешілердің
қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-
тәрбие процесін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды
айтуға болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың
дамуына, технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп
өзгерістер енгізуіне байланысты жоғары оқу орындарында шығармашылық тұлғаға
тән білім мен іскерлікті беру қажеттігі. Шығармашылық тұлға қабілеттер
арқылы көрініс табады. Ол көріністер адамның қасиеттерінің психологиялық
ерекшеліктері, немесе адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде
айқындалады. Шығармашылық қабілет жөнінде өз ойларын көптеген ғұламалар
еңбектерінде жазып қалдырған..Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік
сферасына байланысты зерттеулер жүргізілді. Мәселен, математикалық
қабілеттер педагогикалық қабілеттер. Сондай-ақ оқушылардың шығармашылық
қабілеттіліктерін дамыту және т.б. мәселелер бойынша зерттеудің жаңа
бағыттары белгіленді .Республикамызда шығармашылық қабілеттерін дамыту
бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға
шығарма жазғызу (Ә.Қоңыратбаев [24], С.Тілешева [25]), оқушыларды сөз
өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Қ.Ә.Жаманбаева [26]), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық
мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау (А.Б.Мырзабаев [27]
шығармашылық іс-әрекетке оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздерін анықтау,
шығармашылық қабілеттерін дамыту (Б.А.Тұрғынбаева [28]) мәселелері
тереңінен зерттелген. Оқытудың шығармашылық бағыттылығын күшейту, болашақ
тәрбиешінің қабілеттілігін дамытуға басшылық жасаудың мақсатты - бағыт-
бағдар беру. Ал оларға педагогикалық ықпал ету - педагогикалық ғылымның
негізгі мәселелерінің бірі. Жоғары оқу орындарында болашақ студенттің
интеллектуалды әлеуетін, шығармашылық, патриоттық мәдениетін қалыптастыру
қажеттілігі туындайды. Жоғары оқу орындарында болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілетін қалыптастыру авторлардың еңбектерін зерттей келе,
шарттарын жүйелі түрде қайта құру қажеттілігі айқындалды. Қазіргі уақытта
жоғарғы оқу орындарында оқыту кредиттік технология жүйесіне көшу жағдайында
заман талаптарына сәйкес болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін
қалыптастыру мәселесі арасында қойылатын шарттарының жетілдірілуі
мәселесінің теориялық және практикалық тұрғыдан толық қарастырылмауы
арасында қарама-қайшылықтар бар екендігі анықталды. Қазіргі дамып жатқан
заманымызда жан-жақты, білімпаз болып жоғары оқу орындарына келген
жастардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруды теориялық-әдіснамалық
тұрғыдан зерттеп, оның педагогикалық шарттарын анықтау, ғылыми-әдістемелік
жүйесін құру мәселесі жаңа, тың тақырып екені анықталды. Сондықтан
жоғарыдағы проблемалар зерттелуі қажет тақырыпты нақтылап, айқындауға және
Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастыруатты
диссертация тақырыбын таңдауға негіз болды.
Зерттеу нысаны – жоғары оқу орындарында болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін
қалыптастыруды ғылыми тұрғыда айқындау және оның тиімділігін тәжірибе
арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
– Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ғылыми
педагогикалық негізінің айқындалуы;
– Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық
шарттарының анықталуы;
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдамалар мен нәтижелер:
– Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың моделі;
– Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін тіл дамыту пәндері арқылы
қалыптастырудың жолдары;
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Қорытындыда диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалды.
1 БОЛАШАҚ ТӘРБИЕШІЛЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық мәні
Бүгінгі таңда кез келген өндіріс саласының даму кезеңінде адамдардың
шығармашылықты игеруі тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік
прогрестің жетекші факторы болып табылады.
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі болашақ тәрбиешілердің
білім алу деңгейіне
сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне икемделіп
отыруы , ең алдымен студенттердің жеке тұлғалық дамуы мен жалпы
дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шешуі керек. Мемлекеттік күш-
қуаты ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның ,
техниканың , өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей
еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың санымен анықталады.
Білім беру жүйесінде жаңа технологияларды қолдану арқылы болашақ
тәрбиешілердің білім деңгейін арттыру, шығрмашылықпен жұмыс істей отырып,
заман талабына сай оларды жан-жақты, терең білімді, интеллектуалды деңгейі
жоғары жеке тұлғаны тәрбиелеу.
Шығармашылық- бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі, еңбек етуге құлшынысы. Өмірге дұрыс жол табу үшін адам
дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге
үйренуі керек.
Біздің ойымызша, шығармашылық деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспеген қандай-да бір жаңа объекті, құбылыс,
т.б. пайда болады.
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілеттері олардың өз бетімен
меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып
өзіне бұрыннан белгілі жаңадан бір нәтиже алуы. Студенттің жаңа
нәтижеге қол жеткізуі жалпы білімдерімен қатар олардың осы нәтиже
алу жолында пайдаланылатын әдіс-тәсілдердің тиімдісін таңдай алуына,
тапқырлықтарына және жеке психологиялық қабілеттеріне байланысты.
Білім берудің басты міндеттернің бірі білімін әрі қарай
жалғастыруға дайындығын сипаттайтын белгілі бір деңгейдегі эрудициясының
болуын қамтамасыз ету. Осыған сәйкес студент белгілі көлемдегі білік
дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған орта туралы түсініктрін
кеңейте отырып, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты шыңдау. Бұл – бүгінгі
күннің басты проблемасы ғана емес, сонау ерте заманнан бастау алған.
Ұлттың болашағы оның жастарының білім және рухани даму байлығымен
тікелей байланысты. Жастардың интелектілік байлығының көп мөлшері ұстаз
сепкен ізгіліктер мұраты мен білім байлығына негізделеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
биылғы жылғы халыққа Жолдауында Қазақ тілі, біздің мемлекеттік тіліміз
өсіп-өркендеп келеді. 2020 жылға қарай мемлекеттік тіл меңгергендердің
қатары 95 пайызға дейін жететін болады деген болатын. Жаңа ғасыр, жаңа
мыңжылдық басында бүгінгі қоғам талабы, әлеуметтік сұраныс өз ойын еркін
жеткізе алатын, қабілетті, айналасындағы адамдармен тіл табысып жұмыс
істеуге бейім іскер азаматарды қажет етеді. Ал мұндай талапқа жауап беру
мектеп қабырғасында шәкірттің білім алуына келіп тіреледі. Мемлекеттік
тілді оқытудың негізгі міндеттері – қазақ тілінің тілдік білім негіздерінің
жүйесін танып білу, яғни тілдік біліктілікті қалыптастыру.
Студент білмеуден білуге қадам басқанда әртүрлі қайшылықтар мен
қиындықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу міндеттері
жүзеге асады. Оқу үрдісіндегі ең негізгі қайшылықтармен студенттің
мүмкіндіктерінің (білімі, дағдысы, дамуының қазіргі деңгейі) арасындағы
қайшылық. Бұдан тағы да студенттің білімі мен біліктілігі арасындағы
және шығармашылық ойлауы мен репродуктивті ойлау арасындағы т.б.
қайшылықтар жатады. Осындай қайшылықтарды шешу студенттің саналы
түрде көп күш-жігер жұмсауын керек етеді [29].
Оқытушы студенттің білім, білік деңгейлерін анықтап,
олармен жеке дара жұмыстар жүйесін пайдалануы керек.
Жүйелі, дұрыс ұйымдастырылған шығармашылық әрекет түрлері
нәтижесінде шәкірттің білімі, біліктілігі кеңейіп, шығармашылық
ізденімпаздығы қалыптасады.
Болашақ тәрбиешінің жұмысты шығармашылықпен ойлауы, оны
ұйымдастыра білуі, танымдық іс-әрекет түрлерін таңдап, оны жоспарлай
білуі, ізденімпаздығын арттыру маңызды жұмыс. Студенттердің
шығармашылық іс-әрекеттерді жоспарлау және іске асыру біліктерінің
қалыптасуына оқу-танымдық тапсырмаларды шығармашылық тұрғыда шешудің
маңызы зор.
Болашақ тәрбиеші - өз пәнін оқытудың әдістерін жете игерген,
шығармашылық еңбек ететін, педагогикалық шеберлігін үнемі жетілдіретін
маман. Педагогикалық шеберлік – идеялық-саяси бағыттың, жалпы мәдениеттің
кәсіптік білім, іскерлік дағдының, ұстаздық тәжірибенің жиынтығы.
Қазіргі кезде халық назарын аударып отырған басты мәселе
- мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие - білім беру жұмыстарының
мазмұнын, міндетін жаңарту, ұлттық негізде құру. Сондықтан болашақ
тәрбиешілерге сапалы білім берудің тиімді жолдарын іздестіру -
өзекті мәселелердің бірі .
Педагогика ғылымының бүгінгі таңда алатын орны ерекше. Заманауи
талаптарына сай болашақ тәрбиешілердің кәсіби даярлығын арттыруға
байланысты қай салада болмасын белгілі бір деңгейде білімдермен қаруландыру
бүгінгі күннің талабы.
Жас ұрпаққа саналы тәрбие және сапалы білім беру деңгейі ең алдымен,
студенттің даярлығына, оның іс тәжірибесінің қалыптасып шыңдалуына
байланысты.
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілетін тәрбиелеу үшін
жүргізілетін жұмыстардың мазмұны мен түрлері сан алуан. Бұларды нақты
жағдайларға байланысты жүргізе білу - әрбір мұғалімніңнің жеке шығармашылық
ісі. Мұғалімнің жүргізетін осындай жұмыстардың бірі – студенттердің оқу
әрекетін тартымды, мазмұнды, қызықты етіп ұйымдастыру.
Мұғалім студент шығармашылығын дамыту, бағыт-бағдар беру ісінде мыналарды
ескеруі керек деп ойлаймын:
- шығармашылық тапсырмалырдың мазмұн-түрін ойлап табу;
- шығармашылық міндеттерді студентке ұсынудың әдіс-тәсілін меңгеру;
- көркемдік шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық
жағдайларды тудыра білу;
- шығармашылық процесті фактілер мен мәліметтерге педагогикалық,
әдістемелік тұрғыдан баға, қорытынды бере білу, теориялық, практикалық
тұжырымдар жасау.
Шығармашыл тұлғаға қажетті сапаны зерттеудің алғашқы кезеңінде
психологтар және басқа да ғылым саласының ғалымдары мен ойлап табушылардың
өмірбаянын, мемуарын және олардың шығармашылық лабораториясы жөніндегі
айтылғандарды талдады. Осы талдау мен талдап қорытудың арқасында шығармашыл
жеке тұлғаға тән сипатты белгілер бөлінді.
Омарова Р.С. бұл оқытудың ұйымдастырылуы болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруды бірден жақсартады деп санады. Ол
жөнінде ізденушілер: “Бұл жердегі ең қажетті мәселе мынада, оқытуда зерттеу
әдісін қолдану талап етіледі. Болашақ тәрбиешілер негізгі ғылымға
байланысты дайын білімнің жиынтығын біліп қана қоймауы керек. Сондай-ақ,
болашақ тәрбиешілер оқытушының басқаруымен бұл білімді немесе оның қажетті
құраушыларын өздерінше алуы керек жағдайда болуы қажет. Бұл өз кезегінде
оқытуды ұйымдастыру процесінде мынаны жоспарлайды. Болашақ тәрбиешілер
алдына жаңа мәселелерді үздіксіз қоюды, оларды біртіндеп қиындық процесіне
айналдырады. Басқаша айтқанда, оқыту процесінің құрылымын ситуациялық
мәселелер құрайтын болады. Сондықтан да бұл тәсіл осылай аталады”, - деп
жазды [30].
Сондықтан зерттеу барысында шығармашылық қабілеттің мазмұнын анықтау
қажеттілігі туындап, болашақ тәрбиешілердің ерекшеліктерін айқындау
маңыздылығы артты. Әдебиеттерге жасаған талдау кез-келген студент ең
алдымен, кәсіби дағды мен білік жиынтығын игере отырып, кәсіби даярлығын
қалыптастыратындығын көрсетеді.
Зерттеулерге талдау жасай келе біздің зерттеу проблемамыз төңірегінде
мынадай қорытынды жасауға болады: болашақ тәрбиешілердің шығармашылық
қабілетін қалыптастыруда жоғары нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Болашақ тәрбиешінің, яғни студенттің шығармашылық қабілетінің
қалыптасуының теориясы мен тәжірибесі тұрғысынан қарастыру маңызды болып
табылады.
Жоғарыдағы анықтамаларды негізге ала отырып, біз өз зерттеу
жұмысымыздың мақсат-міндеттеріне қарай шығармашылық қабілет ұғымын
былайша тұжырымдадық:
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілеті бірнеше тұрақты белгілерімен
ерекшеленеді, бұл жалпы тәрбиешінің мамандық сипатына байланысты. Болашақ
тәрбиешінің шығармашылық қабілеті әр түрлі әдіс-тәсілдер негізінде өзгеріп
тұруы қажет.
Жоғарыда зерделенген мәселелерді келешекте болашақ тәрбиешілердің
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктері мен қазіргі жағдайына
теориялық-әдістемелік тұрғыда көзқарас білдіруді жөн көрдік.
Соңғы педагогикалық әдебиеттерде жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие
процесінде болашақ мамандардың шығармашылық қабілет әдістері жөнінде
кеңінен жазылуда. Солардың бірі шығармашылық қабілет әдістерін кеңінен
төмендегідей етіп береді:
1. Шығармашылық тапсырмаларды орындау , талдау.
2. Зерделенген ережелерді қосу .
3. Ойлауды белсендіру әдістері. Бұл әдістер болашақ тәрбиешілердің жеке
дара және топтық шығармашылық жұмыстарында қолданылады. Аталған әдістердің
құрамына төмендегілерді жатқызады:
- топтық пікір-талас ;
- бақылау сұрақ әдісі..
Қазіргі уақытта мектепке дейінгі педагогикалық процестің мақсаты – бұл
мәдениеттің негізгі заңдылықтары мен әдістері, танымдық және практикалық іс-
әрекетте өзбетінше жұмыс жасай алуды, кәсіптік, қоғамдық және отбасылық
карьерді таңдаудағы еркіндікті меңгеру процесінде өнегелік және
шығармашылық жеке тұлғаны дамыту .
Адамның шығармашылық қабілетін зерттеу барысы, негізінен, төмендегідей
ғылымдар жүйесі тұрғысынан зерттелді:
1. Шығармашылықтың мәні жөнінде философия саласы тұрғысынан;
2. Адамның шығармашылық қабілетін психологиялық тұрғыдан;
3. Шығармашылыққа баулу мәселесі бойынша педагогикалық тұрғыдан.
Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен
сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналды. Сондықтан
да әлемдік қауымдастықты айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің
білім беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті
маман даярлау мақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін оқу орындарының функционалдық басым
бағыттары студенттердің ғылымдар жүйесінің негіздерін меңгеріп, олардың
бойында тұлға аралық және этникалық топ аралық қатынастар мәдениетін, жеке
тұлғаның өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын анықтау қабілетін
қалыптастыру болып табылады. Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына
зор міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім мен саналы тәрбие
беру барысында студенттердің шығармашылық қабілеттерін, ақыл-ой
белсенділіктерін дамыту. Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды
етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады.
Ендеше өскелең ұрпақ мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағалау
өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп
қоймай, оны әрі қарай белсенді, зерделі танымды іс-әрекетімен
сабақтастыруға тиіс.
нәрселердің өзінен қандай да бір ерекшелік табу, оны жаңаша түрде жасау,
ерекше қасиеттерін табу шығармашылыққа тән құбылыс деуге болады.
Шығармашылықтың психологиялық жалпы мәселелерін қарастыру
ұмтылыстарының жүргізілуімен қатар, адамның шығармашылық міндеттерді
(тапсырмаларды) шешудің нақты процестерін экспериментальды зерттеу
ұйымдастырылды. Бұл зерттеулер ХХ ғасырдың 30-жылдары өнімді (шығармашылық)
ойлау деген атауға ие болды. Адамның өткен тәжірибесі жағдайындағы ұқсастық
жеткіліксіздігінен, оған қандай-да бір жаңа пайда ету керек болды.
Сондықтанда бұл жағдайдағы ақыл-ой іс-әрекеті (қызметі) өнімді ойлау деп
аталды.
Шығармашылық тұлға – бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың бірлігінде
көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде, жеке мәнді
шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Шығармашылық тұлға
қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер адамның қасиеттерінің
психологиялық ерекшеліктері, немесе адамның психологиялық қасиеттерінің
жиынтығы ретінде айқындалады. Шығармашылық қабілет жөнінде өз ойларын
көптеген ғұламалар еңбектерінде жазып қалдырған.
Шығармашылық қабілетке - студенттің проблеманы көре білуі, өз іс-
әрекетінің бағдарламасын жасай білуі және ойды іске асыру үшін жаңа идеялар
алуы жатады.
Оқыту сабактарының шығармашылық сипаты студенттің танымдық
белсенділігін оятып, шығармашылық қабілеттерінің дамуына, тәртіптілік пен
жолдастыққа, адамгершілік қасиеттеріне әсер етеді. Ұжымдық сабақтарда
өзінің сыныптасының кемшілігін көруге, оған достық қолын созуға, өзгелердің
ісінен сабақ алуға, саналылыққа, танымдылық, әлеуметтік ұстанымының
қалыптасуына өз ортасының пікірінің әсері зор. Мұндай сабақтарда
студенттердің ұжымдық ой пікірлері қалыптасып, топтағылардың пікірі бойынша
ортақ тұжырым жасауға үйренеді: ортақ іске өз үлесін қосады, жолдасының
жауабына пікір айтып, бағалауға үйренеді; студенттің өзіндік жұмысы
талқыланады: шығарма, реферат, баяндама, бақылау жұмысы, т.б; сайыстар
ұйымдастырылып, студенттердің жарысу серпінін туғызады; ортақ мақсаттарының
болуы есебінен ұжымдық шешім шығады, болжамдар жасайды, эксперименттер
жүргізіледі.
Студенттердің шығармашылық қабілетін дамыту проблемасын ұқыпты
қадағалау, оқу процесінің тиімді болуында қандай көрініс табады? Жалпы
үлгерім, яғни олардың шығармашылық қабілетін дамытуға және логикасын
дамытуға бағытталған тапсырмалар тек білім мен ұқыптылығына ғана әсер етіп
қана қоймай студенттердің ойлау қабілетін дамытады. Студенттіңң ойлау
қабілетін дамыту мәселесі үлкен орын алады. Студент қабілетіне қарай ең
басты мәселені айыра білсе, демек, ол күрделі шығармашылық мәндегі
тапсырмаларды орындай алады.
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілеті практикалық әрекеттері,
ізденімпаздығы арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар -жаңа
технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда студентке ерекше
ахуал, мұғалім мен оқушы арасында ынтымақтастық қабілет қалыптасады.
Мұғалім бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес, бағалаушы
емес, танымдық іс-әрекетін ұйымдастыратын, ұжымдық, шығармашылық істердің
ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана студент интеллектісінің көзін ашып,
шығармашылығын дамытады.
Сонымен қатар, шығармашылыққа үйрету интеллектуалдық аспектісі ғана
емес, оның психологиялық, мінез-құлық ерекшеліктерін көздейді. Оған
жігерлілік, жаңа жағдайларға бейімделуге икемділік, қажырлылық пен
табандылық, тәуелсіздік пен адамгершілік сезімі, ынтымақтастық, қажырлы
еңбекке қабілеті, белгісіз жағдайдағы өзіне сенімділік, ақиқатты іздеудегі
және қарым-қатынастағы адалдық жатады. Әр аудиторияда әр студентке
байланысты мұғалім өзінің мақсатқа жету жолдарын іздейді. Оның басты шарты
- аталған қасиеттерді көрсетуге тырысады.
Біздер жоғарыда зерделенген болашақ тәрбиешілердің шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың жолдарының қазіргі жағдайына теориялық тұрғыда
анықтамалар беруді жөн көрдік.
1.2 Болашақ тәрбиешілердің шығармашылық қабілетін қалыптастыр
мүмкіндіктері мен құрылымы
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдына бүкіладамзаттық құндылықтар,
ұлттық рухани мұралар, адамгершілік пен ізгілік, елжандылық тұғырнамасында
қалыптасқан, тәні және жаны сұлу, өзіне-өзі сенімді, ғылыми-теориялық
білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік, өмірлік әрі
әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды тұлға
тәрбиелеу міндеті қойылып отыр. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда
кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық
арқылы ғана жетуге болады. Сондықтан ата-аналардың, оқытушылардың алдында
жаңа міндет тұр: студенттердің жеке қабілеттілігін, бейімділігін анықтау
және оны дамыту, соның негізінде олардың болашағына бағыт беру. Осы аталған
мәселенің өзектілігі соншалық, жеке тұлғаның дарындылығын дер кезінде
анықтап, оған қолдау көрсету аса дәлелдеуді қажет етпейді.
Елбасы Н.Назарбаевтың "Болашақта еңбек етіп өмір сүретіндер — бүгін
жоғары оқу орнының студенттері, оқытушы оларды қалай тәрбиелесе, сол
деңгейде болады, яғни тәрбиенің түпкі мақсаты — қоғамның нарықтық қарым-
қатынасқа көшу кезінде саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарында жеңіп
шыға алатын, ізгілігімен XXI ғасырды құрушы, іскер, өмірге икемделген жан-
жақты мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру " деп тұжырым жасағаны
бекерден бекер емес. XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты
сауаттандыру, жеке тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады.
Ағартушы Ы.Алтынсарин "Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса,
оны дамытып, өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана
өркениетке жетелейтін озық (светское) білім" дейді [31]. Ш.Уәлиханов
шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен тәрбиенің шешуші рөлі
көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой қабілеттілігі жөніндегі
пікірі мынандай: "Қазақтар табиғатынан ақыл-ой жүйріктігімен, таңқаларлық
көңілшектілігімен ерекшеленеді". Ш.Уәлиханов тәрбиеге үлкен маңыз бере
отырып, адам қабілетінің дамуына оның табиғи бейімділігінің мәні зор
екендігін алға тартады [32]. А.Құнанбаев адамды қоршаған орта табиғаттың
бір бөлігі дей келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы
туылғаннан бастап білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ,
бала өсе келе осы қасиетті біртіндеп жоғалта бастайды [33].
Жеке тұлғаның рухани өсуі дегеніміз — кісілік қасиетін, шығармашылық
қасиетін, дүниетанымын кеңейту. Біреулер айналадағы құбылысқа тандана,
тамашалай қарайды, ал енді біреулер сын көзімен қарап, ой қорытуы, сыни
пікірлер айтуы мүмкін. Тандана, тамашалай қараған баладан шығармашылық
қасиетті тани білу — оқытушы парызы.
Психологтердің зерттеуінше, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек
болардай өзіндік қабілет, бейімділік болады. Сондықтан жүйелі түрде
шығармашылыққа баулып, ақыл-ойын, икемділігін дамыту қажет. Орта буынның
шығармашылық мүмкіндігі зор, өйткені, олар шығармашылықпен тұрақты,
белсенді айналысуға икемді келеді.
Шығармашылық қызығуы қалыптасқан студенттердің мынандай ерекшеліктері
болады:
— студенттердің өзіндік ойлау ерекшеліктері басым, түрлі болжамдар
жасауға қабілетті, қиялы ұшқыр, өзін танытуға құштар;
— шығармашылықпен айналысуға ұмтылып тұрады, шығармашылық күшін сынауға
тырысады;
— қиялдары жүйрік, бейнелер сомдауға шебер, жан дүниесі нәзік, лирик
болып келеді, болмыстары поэзиядан құралады;
— бұл жастағылар ақыл-ой қабілеттілігін тек өзін қызықтырған іске
бағыттайды, ал қызықтырмаған істе қалыпты білік-дағдыларымен шектеледі;
— студенттер реферат, курстық жұмыс жазудан гөрі әңгіме, музыка
тыңдауға бейім.
Студенттерді шығармашылыққа баулу үшін тағы бір қажеттілік
психологиялық дайындықтан өткізу. Психологиялық дайындық, яғни, педагогтің
психологиялық әсері шығармашылық кезеңде студенттің шабытын оятып,
құлшындырып, еліктіріп отырады. Шығармашылық шеберлік үшін студентке
оқытушының берер психологиялық әсері мынандай болмақ:
— "сенің қолыңнан бәрі келеді", "сен қабілеттісің", "оқы", "үйрен" деп,
студенттің еркін билеп, сенім білдіру;
— студенттің кішкентай жетістігі болса да жоғары бағалап, мадақтап,
көтермелеу, студенттер басылымында өлең, әңгімелерінің жарық көруіне
көмектесу;
— шығармашылық сәтте студентке құптаушылық көзқарас білдіру, сезім
күйін бақылау, қамқорлық таныту;
— ақын-жазушылардың, өнер адамдарының шығармашылық дәстүрінен
қызғылықты оқиғаларды әңгіме ету;
— студенттер үшін педагог өзін қарапайым жан есебінде таныта білу,
оқиға, сюжет, образ жасауда оларға сенім білдіру;
— студенттің қойған сұрақтарына шын пейілімен дұрыс жауап беру,
олардың психологиялық еркіндігін қамтамасыз ету.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев, педагогикалық оқу орындарының
алдына бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелей алатын жаңа формация педагогын
даярлау міндетін қойып отыр.
Осы айтылғандарға байланысты бүгінгі күнгі мамандарды оның ішінде
болашақ тәрбиешілерді дайындаудың жоғарғы дәрежедегі көрінетін тұлғалық
сипаты, оның жалпы және кәсіби мәдениетінде деп түсіну қажет.
Шығармашылық студентке шын ләззат, қуаныш сезімін әкелуі тиіс. Жаңаны
жасау, өзі жасаған тың дүниеден алған жан ләззаты студент үшін шабыт
баспалдағы саналады. Ғылыми жұмыс жаза білген студенттің сұлулық пен
әсемдік туралы түсінігі мол болады. Шығармашылық — студент үшін сұлулық пен
әсемдіктің мектебі. Студенттерге алуан түрлі тапсырмалар беру, ойындар
ұсыну студент назарын шығармашылық арнаға бұрады. Ұшқырлық, өткірлік,
қиялға, ойға жүйріктік, ой жүйесіндегі дәлдік, философиялық түйін табу,
сөзді сүю, оның мән-мағынасына түсіну, әдемі, жүйелі сөйлей білуге үйрету
қажеттілігі Шығармашылықтың түрлері көп. Солардың ішіндегі ерекшесі — сөз
өнері, тілін дамыту, бейнелеу өнері саласы. Олай болса, студенттерге сөз
өнерін меңгерту ,тілін дамыту оқытушының алдына қойған негізгі
мақсаттарының бірі болуы тиіс.
Шығармашылық қызығуы қалыптасқан студентті іздеу, оларды тәрбиелеу
қоғам үшін өте қажет, себебі дарынды адам басқа адамдарға қарағанда көп
пайда алып келеді. Сол себепті студентке зерттеу, бейімдеу, ынталандыру
жұмыстары көптеп жүргізілуі қажет.
Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кіру білім беру жүйесін халықаралық
деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Бұл үшін білімгерлерді жоғары
сатыда бейімді оқытуды көздейтін он екі жылдық білім беруге көшу қажет деп
еліміздің президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында атап
көрсеткен [34].
Болашақ тәрбиешінің шығармашылық қабілеті және оның мәнін түсіну үшін
жеке тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің объектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық қабілет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім беру жүйесі білім берудің
мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның нәтижелеріне қарап
бағалайтындығы байқалды. Мемлекетіміздің бәсекеге қабілетті елдер
қатарынан, өркениет биігінен көрінуі оқу сапасына тікелей байланысты.
Қазіргі жаңа өрлеу, даму кезеңінде, жоғары оқу орындарындағы болашақ
тәрбиешілерді заман талабына сай тәрбиелеу және оларға жаңа заманға жаңаша
көзқарас қалыптастырып, білім сапасын техника жетістіктерімен сабақтастыра
отырып жаңарту – ХХІ ғасыр талабы болып табылады.
Шығармашылық тұлға - бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың
органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлеріне
прогресивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік
беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділік тән-тұлға. Бүгінгі
психология, қызығушылық туыла біткен сапа емес, ол тұлғаның қалыптастыру
нәтижесі болып саналып, қоршаған ортамен, әсіресе, тәрбие және оқыту
процесімен айқындалады деп есептейді. Адамның әрбір даму сатысындағы
психологиялық функциялары жүйесіз, автоматты, кездейсоқ түрде емес, ол
тұлға бойындағы белгілі бір қызығушылықтарға, белгілі бір бағытқа бағыттап,
белгілі бір жүйе арқылы әсер етеді, - деп жазды Л.С.Выготский [35].
Шығармашылық - бұл ішкі дүниедегі толассыз өзгерісті және ондағы пайда
болған жаңа мазмұнды үнемі түйсіну. Бұл жерде ақпараттың келіп түсуіне
деген сұранымға адам сыртқы дүниеден түсетін ақпаратты ғана қажет етпейді,
сондай-ақ ішкі дүниеден жаңаны шығаруы жатады.
Шығармашылықпен айналысатын адам шығармашылықпен айналыспайтын адамнан
өзінің ішкі дүниесіндегі жаңалыққа қызығушылығы - ішкі дүниесіндегі
бейнелер, ойлармен ерекшеленеді.
Оның үстіне оған осы ішкі дүниесіндегі тағы да қандай нәрсеге лайық
екендігін білу қызық болып көрінеді. Сондықтан да нағыз шығармашылық
адамның мүмкіндіктерін байқап көруі болып саналады.
Біз, М.Мұқановтың шығармашылықты интелектуалдық іс-әрекет, жоғары күй
талап етеді және қалайда сезімдік мотивациясы болады деген пікіріне
қосыламыз. Шынында да эмоция мен сезім жаңа идеялардың генераторы болып
саналады, жаңа білімге қаланған жолдағы кедергілерді жоюды солар атқарады,
өйткені адамзатқа тән эмоциясыз, адамзаттық ақиқатты іздестіру болған емес
және болмайды да. Ақыл-ойдың маңызды қасиеттері - оның ұзақ уақыт
шоғырлануы, - деп жазды, себебі... - Егер эмоция болмаса онда мидың қабы
өзінің негізгі күш көзінен айрылады [36].
Шығармашылыққа деген қызығушылықтарды қалыптастыру үшін, олардың үш
типологиялық айырмашылықтарын білу қажет.
Қызығушылықтың дамуы үш сатыдан тұрады. Олар: әуестік, құмарлық және
таза қызығушылық. Әуестік - әдеттен тыс, таңқаларлық, күлкілі нәрселерге
бала бойында уақытша байқалатын сырттай қызығушылық.
Болашақ тәрбиешілерді шығармашылыққа қызығушылығын тәрбиелеу және
қалыптастыру үшін, қызғылықты жаңалықты санқилылық мазмұндағы іс-әрекеттің,
мазмұны жас ерекшелігіне сәйкестілігімен сипатталатын іс-әрекет ыңғайлы
негіз болып табылады. Шығармашылыққа қызығушылықты туындататын негіздің
бірі - ол студенттердің проблемалық сипаттағы дербес шығармашылық әрекеті,
мұндай іс-әрекет тапсырманы жеке даралайтын шығармашылық міндеттерді
шешудің тиімді әдістерін, жаңа құралдарын қарастыруды ұйымдастыру, табысқа
жету мен жеңіп шығу жағдайын қалыптастыруды, қол жеткен жетістіктердің
барабарлық бағасын беру, іс-әрекеттің әр түрлі формаларын қолдануды
ойластырады. Шығармашылыққа деген қызығушылықты қалыптастыруға қажетті
жағдайларға студенттедің өзара және мұғалімдермен арадағы қарым-қатынасты
ұйымдастыру деңгейі, іс-әрекеттегі (интеллектуалдық-шығармашылық көңіл-күй,
қарым-қатынастағы байсалды, тілектестік сарын, қиыншылық пен табысқа
ортақтастық, өзара көтермелеу, педагогтың студент шығармашылығына деген
сенімі және оны ынталандыру) жоғары эмоциональды толысуымен
ерекшеленетін қатынас, педагогтың өзінің шығармашылық көңіл-күйіне,
сондай-ақ жарыстық тыныс пен мадақтаудың барабарлығымен ерекшелінеді.
Шығармашылыққа қызығушылық шығармашылықпен ойлау қабілеті сияқты
өзінің дамуында жекелеген ерекшеліктерге ие болады. Г.И.Шукинаның
жазғанындай студенттердің шығармашылығының көрінуіне жататын танымдық,
қызығушылық нәтижелері, сондай-ақ студенттің шығармашылық әркетіндегі
қызығушылық сипатын, оның тәжірибелік эксперименттік жұмыстардағы даму
динамикасы барысын бақылау негізінде, студенттердің шығармашылыққа
қызығушылығының негізгі нәтижелерін айқындауы мүмкін және оның даму
деңгейін бағалайды [37]. Олар: белсенділік, іс-әрекетті бастамашылдық;
дербестік; эмоционалдық түрде көріну, ерекшелікке ұмтылыс, қызығушылықтың
(сыртқы немесе іс-әрекет процесінде) көріну сипаты; жоғары бағаланатын іс-
әрекет деңгейінің (орындаушылық немесе шығармашылықтық) типі, ынта-
ықыластың бір жерге шоғырлануы жатады.
Аталмыш көрсеткіштер, болашақ тәрбиешілердің шығармашылыққа
қызығушылық деңгейлерін: төменгі, ортаңғы, жоғарғы деңгейлерінің
сипаттамасын жасаған кезде негізге алынуға тиісті.
Сонымен студенттердің қызығушылығының қалыптасу теориясы мен
практикасына қатысты мәселелерге жасалынған талдама негізінде, біз
шығармашылыққа деген қызығушылықтың пайда болуы, орнығуы және дамуына
қозғау салатын қайнар көзіне: шығармашылық іс-әрекеттің мазмұны: дербес не
болмаса топтық шығармашылық әрекет: балалар шығармашылығын ұйымдастыру мен
өту сипаты; шығармашылық процеске қатысушылар арасындағы қалыптасатын қарым-
қатынас жатады деген қорытындыға келдік.
Қабілеттің дамуы мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше орын
алады. Шығармашылық белсенділіктің даму барысы балалардың жас ерекшелік
мүмкіншіліктеріне және іс-әрекет сипатына байланысты. Л.С.Выготский өзінің
зерттеулерінде оқу мен тәрбие дамуды өзімен бірге сүйреп жүретін және
дамудың алдында ілгері жүру деп оқу мен тәрбиенің негізгі ролін көрсетті
[38].
Еліміздің болашақ елеулі азаматын, кәсіби шығармашылық тұрғыда
жан-жақты жетілген жеке адамды даярлауда – оқу үрдісін тиімді
ұйымдастырудың алатын орны ерекше екеніді даусыз. Сондықтан студент
бойындағы шығармашылық қабілеттің жандануына жол ашу, жағдай жасау
керектігі жайында ғұлама психолог – педагог ғалымдардың еңбектерінде ерте
кезден-ақ баяндалып жүр.
Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді талдау қабілеттің
жалпы құрылымын практикалық түрде төмендегіше белгіленді.
д а
м у
д ы
ң
ж а
ғ д
а й
л а
р ы
Кеңдігі және
бағытталғандығы
Сурет 1- Қабілеттің жалпы құрылымы
Шығармашылық қабілеттік мәселесі психология ғылымында біржақты ғана
қаралмайды. Бұл бұрыннан-ақ келе жатқан құпиялы қасиет болып табылады.
Құпияның сырын ашу кілтін психология, педагогика ғылым салаларындағы
ғалымдар түрліше түсіндіріп ашады.
Болашақ тәрбиешілердің білімге деген қызығушылығы мен ынтасы негізінде
танымдық белсенділігі қалыптасады. Білім алу барысындағы болашақ
тәрбиешілердің қабілетінде танымдық белсенділікті арттыру, олардың
шығармашылық әрекеттерінің нәтижесінде біліктілікке қол жеткізу - бүгінгі
оқу үрдісінің негізгі мақсаттарының бірі. Оқыту барысында белгілі бір
әрекеттер нәтижесінде қалыптасатын жеке тұлға мәселесі теориялық тұрғыдан
педагогтар үшін де маңызды. Бұл проблеманың кейбір тұстары тамыры тереңге
бойлайтын көне замандардан бастау алды. Ол шәкірттеріне білімді жай ғана
бере салмай, сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабілетін, қызығушылығын
арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті.
Қызығушылықты дамыту белгілі бір болмыстағы белгісіз жағдайларға
қызығудан, оның заңдылықтарын, бір-бірімен қатынасын және өзара байланысын
айқындаудан, одан әрі қарай жалғастырудан тұрады. Ал қажеттілікті
қанағаттандыру мен алға қойған мақсатқа жету үшін адамда қызығушылық пайда
болады. Ол - адамның белгілі бір бағыттылығы деп жазды Ю.К. Бабанский [39].
Әйгілі педагогтар тәрбиешінің ізденімпаздығы мен белсенділігі жоғары
болуы және ол білімін үнемі жаңартып, толықтырып отыруы керек деп есептеді.
А.Дистервергтің “Нашар мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, жақсы мұғалім
оқушының өзін ізденуге жетелейді“ дейтін қанатты сөзі, мүғалімнің негізгі
мақсаты болашақ маманның өз бетімен іс-әрекетін дамытуға бағытталуы тиіс,
себебі, солар арқылы ғана білім тереңдей түсетіндігіне көз жеткізеді.
А.Дистервегтің еңбектерінде алғаш рет қарастырылған оқытудың өз бетінше
ұстанымының біз үшін үлкен маңызы бар болып табылады [40].
Философтардың бұл iлiмi педагогика ғылымы үшiн өте маңызды, себебi
педагогикалық үрдiс барысында адамның тек бiлiм, бiлiк, қабiлеттерi
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтiк дамуы жүзеге
асады. Тұлға үнемi даму үстiнде болу үшiн шығармашылықпен байланыста болуы
қажет. Шығармашылық мәселесiн қарастыруда шығармашылық, қабілеттілік,
шығармашылық іс-әрекет ұғымдарын айналып өтуге болмайды. Бұл ұғымдардың
ғалым-философтардың, психологтардың, педагогика ғылымының көрнекі
тұлғаларының көзқарастары арқылы сипатталып, анықталуын қарастырайық.
Кеңес Одағының Үлкен энциклопедиясында: қоғамдық маңызы бар, жаңа
материалдық, рухани құндылық тудыратын адам әрекетін – шығармашылық, - деп
көрсеткен. Философиялық энциклопедияда: шығармашылық – бұрын еш уақытта
болмаған жаңа бірдеңе тудырушы әрекет, - деп айқындалады [41].
Мысалы, Т.И.Шамова: шығармашылық дегеніміз – қорытындысында бұрын
белгісіз болған деректер мен материалдық әлем және рухани мәдениеттің
заңдылықтарын, қасиеттерін және өзіндік құндылықтар тудыратын рухани
әрекет, - деп келтіреді [42]. Ал профессор Қ.Жарықбаев: Басқалардан
көмек күтпей, мәселені шешуде басқа біреудің әдісін қайталамай, қалайда өзі
шешуге тырысатын адам шығармашыл ойдың иесі, - деген болатын [43].
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға
жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері екендігін, олар қоғамдық тарихи іс-
әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап
көрсетеді. Қабілеттіліктің үш белгісін бар:
( қабілеттілік – бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз
болатын жеке даралық психологиялық ерекшелік;
( қабілеттілікке барлық жеке даралық ерекшеліктерді жатқызбай,
тек бір немесе бірнеше iс-әрекетті орындау барысында нәтижесі табысқа
жеткізетін ерекшеліктер жатады;
( қабілет адамда бар білім, іскерлік және дағдымен ғана
шектелмейді, керісінше, сол білім, іскерлік, дағдыны меңгеруге қабілетті.
Хмель Н.Д. шығармашылық қабілет қызығушылықтан туындап, соның негiзiнде
белсендi iс-әрекетке деген қажеттiлiктi сезiнуден пайда болады деп
түсiндiредi [44]. Бірқатар психолог(педагог ғалымдар қабілеттің мынадай
құрамдас бөліктерін атап көрсетеді.
1. Мақсат – құрал – нәтиже
2. Іс-әрекет – қимыл – нәтиже
3. Түрткі – норма – білім – дағды – құрал
4. Мақсат – себеп – дағды - нәтиже - іс-әрекет пен нәтиже
арасындағы байланыс.
Қ.Жарықбаев қабілет деп түрлі қажеттерді өтеуге байланысты түрлі
мақсатқа жетуге бағытталған үрдісті айтамыз десе, А.Леонтьев Бұл өзара
әсер, әрекет қажеттіліктен келіп шығады. Сонда да болса, қажеттілік
әрекетінің көзі, қозғаушы күші бола алмайды, тек ол әрекеттің қалай
бағытталғанын, затын анықтайды дейді [45,46].
Шығармашылық танымдық әрекетке болашақ тәрбиешілердің өзіндік жұмысы,
бақылауы мен тәжірибесі, ойлау амалы нәтижесінде алған білімі, дағдысы,
танымы мен ғылыми түсініктері жатады.
Жеке тұлға белгiлi бiр әрекеттер нәтижесiнде қалыптасады десек, ол
тәрбиенiң әсерi ғана емес, өзінің ойлаушылардың ойлау қабілетін,
қызығушылығын, танымдық іс-әрекетiн, даму мүмкiндiктерi мен білім, білік
деңгейлерін анықтап, олармен жеке дара жұмыстар жүйесін ұйымдастыруы қажет.
Қабілетті, ынталы болашақ тәрбиешілердің арасында ойлау қабілетінің
дәрежесін арттыра түсу, теориялық білімді тереңдету, практикалық
дағдысын дамыту мақсатында дайындалатын жеке жұмыстар жүйесі өзекті
мәселеге және оны шешу жолдарына бағытталуы тиіс.
Жүйелі ұйымдастырылған танымдық әрекеттер нәтижесінде тәрбиешінің
білімі, біліктілігі кеңейіп, танымдық ізденімпаздығы қалыптасады.
Тәрбиешінің басқару іс-әрекеті өзінің және тәрбиеленушілердің іс-әрекетін
жоспарлаудан, оны дұрыс ұйымдастырудан, тәрбиелеу.оқыту сапасын талдаудан
жеке тұлғалық дамуын болжаудан т.б. тұрады.
Болашақ тәрбиешілердің білім, білік, дағды және шығармашылық қабілеті
қалыптасуының деңгейін ақпараттық технологияның көмегімен шешу - бүгінгі
күн талабы. Білім алуды дұрыс ұйымдастыруда ақпараттық технологияның алатын
орны ерекше. Ақпараттық технологиялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz