Жоғары оқу орнындағы интеллектуалды тұлғаның шығармашылық іс-әрекетін белсендіруді теориялық тұрғыда негіздеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... .3
1. Болашақ педагог.психологтардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздері.
Ғылыми . педагогикалық әдебиеттердегі болашақ мамандардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық . психологиялық жәйі және оның оқыту үдерісіндегі көрінісі ... ... ... ... 5
Жаңа білім заманына лайықты интеллектуалды тұлға дамуына психологиялық ықпал ... ... ... ... ... ...14
2. Болашақ педагог.психологтардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық шарттары.
2.1. Болашақ педагог.психологтардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың әдістері мен түрлерін жетілдіру ... 33
2.2. Жеке тұлғаның интеллектуалдық қызығушылығын қалыптастыру моделі ... 48
2.3. Болашақ педагог.психологтың интеллектуалдық қабілетін қалыптастыру бойынша жүргізілетін тәжірибелік.экспериметтік жұмыстардың нәтижесі ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ...58
Қосымшалар.
1. Болашақ педагог.психологтардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздері.
Ғылыми . педагогикалық әдебиеттердегі болашақ мамандардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық . психологиялық жәйі және оның оқыту үдерісіндегі көрінісі ... ... ... ... 5
Жаңа білім заманына лайықты интеллектуалды тұлға дамуына психологиялық ықпал ... ... ... ... ... ...14
2. Болашақ педагог.психологтардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық шарттары.
2.1. Болашақ педагог.психологтардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың әдістері мен түрлерін жетілдіру ... 33
2.2. Жеке тұлғаның интеллектуалдық қызығушылығын қалыптастыру моделі ... 48
2.3. Болашақ педагог.психологтың интеллектуалдық қабілетін қалыптастыру бойынша жүргізілетін тәжірибелік.экспериметтік жұмыстардың нәтижесі ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ...58
Қосымшалар.
Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде жасалып жатқан реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден түрақты даму кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык саласындағы интеллектуалды тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңынды» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын. Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы білімнің сапасын арттырып, оның халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Интеллектуалдық білім - адамзаттың терең және үйлесімді дамуын бекітетін қүралдардың бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен үлттық қауіпсіздіктің маңызды факторы.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі инновациялық әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде интеллектуалды әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Интеллектуалды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі интеллектуалды іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай, студенттердің интеллектуалды белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Оны жүзеге асыру студенттердің интеллектуалды белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Студенттердің интеллектуалды белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін дамытуда, оқуға қажетті біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы және біліктілігін қамтамассыз етуде көрнекіліктер мен инновациялық технологиялардың маңызы зор. Интеллектуалды әрекеттің негізінде студенттерде креативтілік белсенділік қалыптасады. Интеллектуалды белсенділік – студенттің оқуға, білуге деген құштарлығының, ынта-ықыласының ерекше көрінісі. Студенттердің креативтілік және интеллектуалды белсенділігін қалыптастыруда оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтай білу, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңынды» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын. Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы білімнің сапасын арттырып, оның халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Интеллектуалдық білім - адамзаттың терең және үйлесімді дамуын бекітетін қүралдардың бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен үлттық қауіпсіздіктің маңызды факторы.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі инновациялық әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде интеллектуалды әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Интеллектуалды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі интеллектуалды іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай, студенттердің интеллектуалды белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Оны жүзеге асыру студенттердің интеллектуалды белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Студенттердің интеллектуалды белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін дамытуда, оқуға қажетті біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы және біліктілігін қамтамассыз етуде көрнекіліктер мен инновациялық технологиялардың маңызы зор. Интеллектуалды әрекеттің негізінде студенттерде креативтілік белсенділік қалыптасады. Интеллектуалды белсенділік – студенттің оқуға, білуге деген құштарлығының, ынта-ықыласының ерекше көрінісі. Студенттердің креативтілік және интеллектуалды белсенділігін қалыптастыруда оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтай білу, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
1 Назарбаев Н.Ә.Қазақстан – 2030:Барлық Қазақстандықтардың өсіп- өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы:Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы:Білім,1997. - 176 б.
2 Сарыбеков М.Н. Инновационная педагогика: ответы, проблемы, перспективы. //Образование и наука Казахстана, 2001. – №7. – С.2.
3 Қ.Бөлеев. Методические рекомендации к проведению деловых игр на занятиях по педагогическим дисциплинам. – Тараз, 1997 .
4 Қ.Бөлеев. Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары. // Жинақ; «Білім беру 21 ғасыр қарсаңында: Проблемалары мен болашағы». Халықаралық ғыл.-әдістемелік конф. материалдары. – Тараз: ТарМУ, 1998 .
5 Салимбаев О. Методология в преподавании естественных и специальных дисциплин. Учебное пособие. – Тараз: ТарГУ, 2000. – 136 с.
6 К.Ж.Бұзаубақова. Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру. Монография. – Алматы: Жазушы, 2006. – 258 б.
7 К.Ж.Бұзаубақова. Оқытудың инновациялық педагогикалық технологиясы бастауыш сынып оқушысын дамыту құралы ретінде. Оқу-әдістемелік құрал. – Алматы: Жазушы, 2006. – 112 б.
8 К.Ж.Бұзаубақова. Озық инновациялық іс-тәжірибені үйрену, зерттеу, тарату, насихаттау жолдары // Ізденіс, №3. 2005. – 238-242 б.
9 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978 - 110 б.
10 Ыбыраимжанов Қ.Т. А.Байтұрсыновтың білім алудың қажеттілігі жайлы // Үздіксіз пед. Білім берудің үрдісі мен стратегиясы. Абай ат. АлМУ-дың 70-жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конф. Мат. ІІІ-бөлім. Алматы, 23-24 сәуір, 1998 – 290-294 б.
11 Пралиев С.Ж. Научно–педагогические основы профессиональной адаптации молодых специалистов в системе вуз - общеобразовательная школа: дисс…докт. пед. наук. – Бишкек, 2002. – 288 с.
12 Евдокимов В.И. Научные основы повышения эффективности обучения средствами наглядности: автореф. … д-ра пед. наук:. 13.00.01. –Киев, 1990. - 30 с.
13 Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образования. – Алматы, 2001. – 296 с.
14 Рубинштейн С.Л. Принципы творческой самодеятельности. //Вопросы психологии, 1986. –№4. –С. 101–108.
15 Ушаков Д.Н. Болшой толковый словарь русского языка. Изд-во АСТ -1280 с.
16 Питюков В.Ю. Педагогическая технология в процессе профессиональной подготовки учителя: Автореф. Дис. ... канд. Пед.наук. М., 1994.
17 Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың кейбір ғылыми – педагогикалық проблемасы.Білім. №1.2005.- 16 б.
18 Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. – М.: Прогресс. - 1970.
19 Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. –М.:Педагогика, -1989.
20 Гамезо М.В. Зависимость успешности овладение знаковой системой от меры ее наглядности и логической упорядоченности. //Психологические проблемы переработки знаковой информации. /Под ред. В.Ф.Рубахина. –М.: Наука, 1977. – С. 226-237.
21 Полторацкий А.Ф., Швырев В.С. Знак и деятельность. – М.: Политиздат, 1970. – 118 с.
22 Омарова Р.С.Жоғарғы оқу орындарында студенттердің креативтілік ізденімпаздығын қалыптастыру. Пед.ғыл. канд. дис.Алматы,2001. - 167 б
23 Инновациялық іс-әрекеттің кәсіби-тұлғалық өзін-өзі дамытудағы ролі /КарМУ Хабаршысы. –Караганда, 2005. -№2 (38)-99-103 б.
24 Оспанова Б.А. Бәсекеге қабілетті маманның кәсіби-креативті әлеуетін дамыту аспектілері. Қазақстан жоғары мектебі. Алматы, №2, 2005 ж.
25 Смайлов С.С.Дидактикалық материалдарды қолдану және студенттер мен оқушылардың креативтілік белсенділігін арттыру.Алматы.1994.218б
26 Митчелл П. Энциклопедия педагогических средств, коммуникаций и технологий. Лондон, 1978.
27 Маслова Н.В. Ноосферное образование: технология, методология, методика, - М, 1998.
28 Мустояпова А.С. Оқушылардың креативтілік белсенділігін қалыптастыру. Бастауыш мектеп.№12,2003.22-23б.
29 Садыков Т.С., Сейтешев А.П. Научные проблемы формирования личности и развития современного образования в Республике Казахстан. – Алматы: Ғылым, 1997. – 648 с.
30 Жетписбаева Б.А. Формирование творческой личности старшеклассников в процессе вербально–познавательной деятельности: дисс. … канд. пед. наук. – Алма-Ата, 2003. – 152 с.
31 Бухвалов В.А. Развитие учащихся в процессе творчества и сотрудничества. – М.: Центр «Педагогический посик», 2000.
32 Горский Д.П. и др. Краткий словарь по логике / Под ред. Д.П. Горского. – М.: Просвещение, 1991.
33 Сейтахметова Ж. Талдай және жинақтай білуге үйрету // Қазақстан мектебі. – 2005. №5-6. -60-61 б.
34 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы //Егемен Қазақстан. -№ 2 наурыз 2006 ж.
35 Қазақстан Республикасы «Білім» мемлекеттік бағдарламасы. Астана. 2002 ж.
36 Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының 2010 жылға дейінгі бағдарламасы. 2003 ж.
37 4 Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
6. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 ж.
7. Қазақстан Республикасы мамандар біліктілігін арттыру жэне қайта даярлаудың ережесі мен тәртібі. Алматы. 2002 ж.
8. Қазақстан Республикасы жоғарғы педагогикалық білімді дамыту тұжырымдамасы. Жоба. Алматы. - 32 б.
9. Қазақстан Республикасы педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау жүйесін дамыту тұжырымдамасы. Жоба. Алматы. -2006 . -32 б
38 Қазақстан Республикасы жаңа формация мұғалімінің үздіксіз педагогикалық білімі тұжырымдамасы. Жоба. Алматы. 2005 ж
39 Ересектердің білімі бойынша бесінші халықаралық конференция. Гамбург, Германия, 14-18 маусым 1997 ж. -Гамбург-Париж, ЮНЕСКО, 1997. -290 6.
40 Сембаев А.И. Очерки по истории Казахской советской школы. -Алматы. -1958. -326 с
41 Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың кейбір ғылыми – педагогикалық проблемасы.Білім.№1.2005.16 б.
42 Омарова Р.С.Жоғарғы оқу орындарында студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру.Пед.ғыл.канд.дис.Алматы,2001,167б
43 Смайлов С.С.Дидактикалық материалдарды қолдану және студенттер мен оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру.Алматы.1994.218б
44 Мустояпова А.С. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру. Бастауыш мектеп.№12,2003.22-23б.
45 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. – /Егемен Қазақстан. – 2004. -16 қазан. -2-3 б.
46 Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы. 2005.172б
47 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы.1996. 147б
48 Гамезо М.В. Зависимость успешности овладение знаковой системой от меры ее наглядности и логической упорядоченности. //Психологические проблемы переработки знаковой информации. /Под ред. В.Ф.Рубахина. –М.: Наука, 1977. – С. 226-237.
49 Полторацкий А.Ф., Швырев В.С. Знак и деятельность. – М.: Политиздат, 1970. – 118 с.
50 Евдокимов В.И. Научные основы повышения эффективности обучения средствами наглядности: автореф. … д-ра пед. наук:. 13.00.01. –Киев, 1990. - 30 с.
51 Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004, - Б. 930-933.
52 Ушаков Д.Н. Болшой толковый словарь русского языка. Изд-во АСТ -1280 с.
53 Леонтьев А. А. Психология общения. Тарту. Изд. ТУ, 1974.
54 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Оқу құралы. –А., 2004, 65-бет.
55 Педагогика және психологиялық түсіндірме сөздігі. –А., «Мектеп», 2002, 248-бет.
56 Таубаева Ш.Т. Передовой педагогический опыт: от теоретического осмысления к практике. —Алматы: Республиканский издательский кабинет, 1997.—С. 122.
57 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технологиялар. Тараз:
ТарМУ, 2003. -7 б.
58 Щербатых Ю. В. «Общая психология». — СПб: Питер, 2008.
59 Снегирев, «Психология» (Харьк., 1893, стр. 288—324);
60 Спенсер, «Основания психологии» (СПб., 1876, т. I, стр. 151—168; 32. II, стр. 353—368; т. IV, стр. 152—200);
61 Энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона (1890—1907).
62 Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы. 1993. -45 б.
63 Петухов В. Психология мышления. Москва. 1987. -876.
64 Бабаев С.Жаяпы психология.Алматы. 2003.-108-125 б.
65 Жарықбаев Қ. Психология. Алматы. 1982. -27-36 б.
66 Пекелис В. Адам қабілетінің қайнары. Алматы. 1976. -141 б.
67 Жақыпов С, Аймағанбетова О.Х. Когнитивті психология. Алматы. 2006.-197 6.
68 Нұрбекова Ж. «Танымдық іс -әрекетті қалыптастыру» // «Білім». №4-
2005ж. 246.
69 Бап-баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
70 Немов Р.С. Психология. В 3т.т.3. М., 1996.
71 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
72 Психологические тесты. / А. А. Карелина. - М.: 1999.
73 Психология словарь. / А. В. Петровский, М. Я. Ярошевский. - М.: 1990
74 Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004, - Б. 930-933.
75 Маслова Н.В. Ноосферное образование: технология, методология, методика, - М, 1998.
76 Назарова Т.С., Полат Е.С. Средства обучения: технология создания и использования. М., 1998.
77 Даль Вл. Толковый словарь живого великорусского языка.
78 Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. –М.: Прогресс, 1970.
79 Кунакова К. Педагогическая сущность интеллектуализации нации. Ізденіс №2. 2010 Алматы 265-269 с.
80 Демеуова Л. Жоғары сынып оқушыларының тұлғалық-интеллектуалдығын қалыптастыру. Ұлт тағлымы № 2 2010 Алматы 27-31 б.
81 Балыкова Т.О., Кунакова К.У., Интеллектуализация образования как фактор улучивания качества человеческих ресурсов. Білім №3, 2010 Алматы. 67-71 с.
82 Выступление президента РК Н.А.Назарбаева на встрече со степендиатами программы. «Болашақ» Астана 30 января, 2008,/эл.ресурс. www.akorda.kz
83 Дружинин В.Н. Психология общих способностей – М.: наука, 1997
84 Садуақасқызы Қ. Жоғары курс студенттерін дарындылық белгілері бар оқушылармен сыныптан тыс жұмыс істеуге даярлау. Білім №1, 2008 Алматы. 43-46 б.
85 Эльконин Б.Д. Психология развития. М.: 2001 144 с.
86 Ферхо С.И.О законадательном регулировании Казахстансков образования как интеллектуального и инновационного ресурса / Материалы межд.народ.пр.конф. «Педагогическое образование как интеллектуальный и инновационный ресурс Казахстана» Семей, 2009 348-357 с.
87 Оспанова Б.А., Бекмұратов Б.С. Болашақ мамандардың интеллектуалдық шығармашылық қабілетін қалыптастыру / Халыөаралық ғылыми-практ.конф. «Жаһандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық жүйесі» Түркістан – Мәскеу-Новокузнецк-Ташкент 2010 273-277 б.
88 Абдуллина Г.Т. «ЖОО-ғы интеллектуалдық іскерліктердің өзіндік ерекшеліктері » 278-281 б.
2 Сарыбеков М.Н. Инновационная педагогика: ответы, проблемы, перспективы. //Образование и наука Казахстана, 2001. – №7. – С.2.
3 Қ.Бөлеев. Методические рекомендации к проведению деловых игр на занятиях по педагогическим дисциплинам. – Тараз, 1997 .
4 Қ.Бөлеев. Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары. // Жинақ; «Білім беру 21 ғасыр қарсаңында: Проблемалары мен болашағы». Халықаралық ғыл.-әдістемелік конф. материалдары. – Тараз: ТарМУ, 1998 .
5 Салимбаев О. Методология в преподавании естественных и специальных дисциплин. Учебное пособие. – Тараз: ТарГУ, 2000. – 136 с.
6 К.Ж.Бұзаубақова. Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру. Монография. – Алматы: Жазушы, 2006. – 258 б.
7 К.Ж.Бұзаубақова. Оқытудың инновациялық педагогикалық технологиясы бастауыш сынып оқушысын дамыту құралы ретінде. Оқу-әдістемелік құрал. – Алматы: Жазушы, 2006. – 112 б.
8 К.Ж.Бұзаубақова. Озық инновациялық іс-тәжірибені үйрену, зерттеу, тарату, насихаттау жолдары // Ізденіс, №3. 2005. – 238-242 б.
9 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978 - 110 б.
10 Ыбыраимжанов Қ.Т. А.Байтұрсыновтың білім алудың қажеттілігі жайлы // Үздіксіз пед. Білім берудің үрдісі мен стратегиясы. Абай ат. АлМУ-дың 70-жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конф. Мат. ІІІ-бөлім. Алматы, 23-24 сәуір, 1998 – 290-294 б.
11 Пралиев С.Ж. Научно–педагогические основы профессиональной адаптации молодых специалистов в системе вуз - общеобразовательная школа: дисс…докт. пед. наук. – Бишкек, 2002. – 288 с.
12 Евдокимов В.И. Научные основы повышения эффективности обучения средствами наглядности: автореф. … д-ра пед. наук:. 13.00.01. –Киев, 1990. - 30 с.
13 Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образования. – Алматы, 2001. – 296 с.
14 Рубинштейн С.Л. Принципы творческой самодеятельности. //Вопросы психологии, 1986. –№4. –С. 101–108.
15 Ушаков Д.Н. Болшой толковый словарь русского языка. Изд-во АСТ -1280 с.
16 Питюков В.Ю. Педагогическая технология в процессе профессиональной подготовки учителя: Автореф. Дис. ... канд. Пед.наук. М., 1994.
17 Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың кейбір ғылыми – педагогикалық проблемасы.Білім. №1.2005.- 16 б.
18 Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. – М.: Прогресс. - 1970.
19 Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. –М.:Педагогика, -1989.
20 Гамезо М.В. Зависимость успешности овладение знаковой системой от меры ее наглядности и логической упорядоченности. //Психологические проблемы переработки знаковой информации. /Под ред. В.Ф.Рубахина. –М.: Наука, 1977. – С. 226-237.
21 Полторацкий А.Ф., Швырев В.С. Знак и деятельность. – М.: Политиздат, 1970. – 118 с.
22 Омарова Р.С.Жоғарғы оқу орындарында студенттердің креативтілік ізденімпаздығын қалыптастыру. Пед.ғыл. канд. дис.Алматы,2001. - 167 б
23 Инновациялық іс-әрекеттің кәсіби-тұлғалық өзін-өзі дамытудағы ролі /КарМУ Хабаршысы. –Караганда, 2005. -№2 (38)-99-103 б.
24 Оспанова Б.А. Бәсекеге қабілетті маманның кәсіби-креативті әлеуетін дамыту аспектілері. Қазақстан жоғары мектебі. Алматы, №2, 2005 ж.
25 Смайлов С.С.Дидактикалық материалдарды қолдану және студенттер мен оқушылардың креативтілік белсенділігін арттыру.Алматы.1994.218б
26 Митчелл П. Энциклопедия педагогических средств, коммуникаций и технологий. Лондон, 1978.
27 Маслова Н.В. Ноосферное образование: технология, методология, методика, - М, 1998.
28 Мустояпова А.С. Оқушылардың креативтілік белсенділігін қалыптастыру. Бастауыш мектеп.№12,2003.22-23б.
29 Садыков Т.С., Сейтешев А.П. Научные проблемы формирования личности и развития современного образования в Республике Казахстан. – Алматы: Ғылым, 1997. – 648 с.
30 Жетписбаева Б.А. Формирование творческой личности старшеклассников в процессе вербально–познавательной деятельности: дисс. … канд. пед. наук. – Алма-Ата, 2003. – 152 с.
31 Бухвалов В.А. Развитие учащихся в процессе творчества и сотрудничества. – М.: Центр «Педагогический посик», 2000.
32 Горский Д.П. и др. Краткий словарь по логике / Под ред. Д.П. Горского. – М.: Просвещение, 1991.
33 Сейтахметова Ж. Талдай және жинақтай білуге үйрету // Қазақстан мектебі. – 2005. №5-6. -60-61 б.
34 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы //Егемен Қазақстан. -№ 2 наурыз 2006 ж.
35 Қазақстан Республикасы «Білім» мемлекеттік бағдарламасы. Астана. 2002 ж.
36 Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының 2010 жылға дейінгі бағдарламасы. 2003 ж.
37 4 Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
6. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 ж.
7. Қазақстан Республикасы мамандар біліктілігін арттыру жэне қайта даярлаудың ережесі мен тәртібі. Алматы. 2002 ж.
8. Қазақстан Республикасы жоғарғы педагогикалық білімді дамыту тұжырымдамасы. Жоба. Алматы. - 32 б.
9. Қазақстан Республикасы педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау жүйесін дамыту тұжырымдамасы. Жоба. Алматы. -2006 . -32 б
38 Қазақстан Республикасы жаңа формация мұғалімінің үздіксіз педагогикалық білімі тұжырымдамасы. Жоба. Алматы. 2005 ж
39 Ересектердің білімі бойынша бесінші халықаралық конференция. Гамбург, Германия, 14-18 маусым 1997 ж. -Гамбург-Париж, ЮНЕСКО, 1997. -290 6.
40 Сембаев А.И. Очерки по истории Казахской советской школы. -Алматы. -1958. -326 с
41 Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың кейбір ғылыми – педагогикалық проблемасы.Білім.№1.2005.16 б.
42 Омарова Р.С.Жоғарғы оқу орындарында студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру.Пед.ғыл.канд.дис.Алматы,2001,167б
43 Смайлов С.С.Дидактикалық материалдарды қолдану және студенттер мен оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру.Алматы.1994.218б
44 Мустояпова А.С. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру. Бастауыш мектеп.№12,2003.22-23б.
45 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. – /Егемен Қазақстан. – 2004. -16 қазан. -2-3 б.
46 Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы. 2005.172б
47 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы.1996. 147б
48 Гамезо М.В. Зависимость успешности овладение знаковой системой от меры ее наглядности и логической упорядоченности. //Психологические проблемы переработки знаковой информации. /Под ред. В.Ф.Рубахина. –М.: Наука, 1977. – С. 226-237.
49 Полторацкий А.Ф., Швырев В.С. Знак и деятельность. – М.: Политиздат, 1970. – 118 с.
50 Евдокимов В.И. Научные основы повышения эффективности обучения средствами наглядности: автореф. … д-ра пед. наук:. 13.00.01. –Киев, 1990. - 30 с.
51 Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004, - Б. 930-933.
52 Ушаков Д.Н. Болшой толковый словарь русского языка. Изд-во АСТ -1280 с.
53 Леонтьев А. А. Психология общения. Тарту. Изд. ТУ, 1974.
54 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Оқу құралы. –А., 2004, 65-бет.
55 Педагогика және психологиялық түсіндірме сөздігі. –А., «Мектеп», 2002, 248-бет.
56 Таубаева Ш.Т. Передовой педагогический опыт: от теоретического осмысления к практике. —Алматы: Республиканский издательский кабинет, 1997.—С. 122.
57 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технологиялар. Тараз:
ТарМУ, 2003. -7 б.
58 Щербатых Ю. В. «Общая психология». — СПб: Питер, 2008.
59 Снегирев, «Психология» (Харьк., 1893, стр. 288—324);
60 Спенсер, «Основания психологии» (СПб., 1876, т. I, стр. 151—168; 32. II, стр. 353—368; т. IV, стр. 152—200);
61 Энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона (1890—1907).
62 Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы. 1993. -45 б.
63 Петухов В. Психология мышления. Москва. 1987. -876.
64 Бабаев С.Жаяпы психология.Алматы. 2003.-108-125 б.
65 Жарықбаев Қ. Психология. Алматы. 1982. -27-36 б.
66 Пекелис В. Адам қабілетінің қайнары. Алматы. 1976. -141 б.
67 Жақыпов С, Аймағанбетова О.Х. Когнитивті психология. Алматы. 2006.-197 6.
68 Нұрбекова Ж. «Танымдық іс -әрекетті қалыптастыру» // «Білім». №4-
2005ж. 246.
69 Бап-баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
70 Немов Р.С. Психология. В 3т.т.3. М., 1996.
71 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
72 Психологические тесты. / А. А. Карелина. - М.: 1999.
73 Психология словарь. / А. В. Петровский, М. Я. Ярошевский. - М.: 1990
74 Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004, - Б. 930-933.
75 Маслова Н.В. Ноосферное образование: технология, методология, методика, - М, 1998.
76 Назарова Т.С., Полат Е.С. Средства обучения: технология создания и использования. М., 1998.
77 Даль Вл. Толковый словарь живого великорусского языка.
78 Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. –М.: Прогресс, 1970.
79 Кунакова К. Педагогическая сущность интеллектуализации нации. Ізденіс №2. 2010 Алматы 265-269 с.
80 Демеуова Л. Жоғары сынып оқушыларының тұлғалық-интеллектуалдығын қалыптастыру. Ұлт тағлымы № 2 2010 Алматы 27-31 б.
81 Балыкова Т.О., Кунакова К.У., Интеллектуализация образования как фактор улучивания качества человеческих ресурсов. Білім №3, 2010 Алматы. 67-71 с.
82 Выступление президента РК Н.А.Назарбаева на встрече со степендиатами программы. «Болашақ» Астана 30 января, 2008,/эл.ресурс. www.akorda.kz
83 Дружинин В.Н. Психология общих способностей – М.: наука, 1997
84 Садуақасқызы Қ. Жоғары курс студенттерін дарындылық белгілері бар оқушылармен сыныптан тыс жұмыс істеуге даярлау. Білім №1, 2008 Алматы. 43-46 б.
85 Эльконин Б.Д. Психология развития. М.: 2001 144 с.
86 Ферхо С.И.О законадательном регулировании Казахстансков образования как интеллектуального и инновационного ресурса / Материалы межд.народ.пр.конф. «Педагогическое образование как интеллектуальный и инновационный ресурс Казахстана» Семей, 2009 348-357 с.
87 Оспанова Б.А., Бекмұратов Б.С. Болашақ мамандардың интеллектуалдық шығармашылық қабілетін қалыптастыру / Халыөаралық ғылыми-практ.конф. «Жаһандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық жүйесі» Түркістан – Мәскеу-Новокузнецк-Ташкент 2010 273-277 б.
88 Абдуллина Г.Т. «ЖОО-ғы интеллектуалдық іскерліктердің өзіндік ерекшеліктері » 278-281 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Болашақ педагог-психологтардың интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
. Ғылыми – педагогикалық әдебиеттердегі болашақ мамандардың
интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық –
психологиялық жәйі және оның оқыту үдерісіндегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
. Жаңа білім заманына лайықты интеллектуалды тұлға дамуына психологиялық
ықпал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...14
2. Болашақ педагог-психологтардың интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық шарттары.
2.1. Болашақ педагог-психологтардың интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың әдістері мен түрлерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ...33
2.2. Жеке тұлғаның интеллектуалдық қызығушылығын қалыптастыру
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3. Болашақ педагог-психологтың интеллектуалдық қабілетін қалыптастыру
бойынша жүргізілетін тәжірибелік-экспериметтік жұмыстардың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің
стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту
қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде жасалып жатқан
реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден түрақты даму
кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси
бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык саласындағы
интеллектуалды тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды
ойлай білетін мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы
еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан
халыктарына арнаған Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңынды атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық және
қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған
болатын. Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы
білімнің сапасын арттырып, оның халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне
деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің
катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Интеллектуалдық білім - адамзаттың терең және үйлесімді дамуын
бекітетін қүралдардың бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен үлттық
қауіпсіздіктің маңызды факторы.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі инновациялық әдіс-
тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде
интеллектуалды әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Интеллектуалды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін
баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады.
Сондықтан студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен
бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын
игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі
интеллектуалды іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай,
студенттердің интеллектуалды белсенділігін қалыптастыруды арнайы
ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру студенттердің интеллектуалды белсенділігі мен ізденімпаздығын
ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Студенттердің интеллектуалды белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін
дамытуда, оқуға қажетті біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы
және біліктілігін қамтамассыз етуде көрнекіліктер мен инновациялық
технологиялардың маңызы зор. Интеллектуалды әрекеттің негізінде
студенттерде креативтілік белсенділік қалыптасады. Интеллектуалды
белсенділік – студенттің оқуға, білуге деген құштарлығының, ынта-
ықыласының ерекше көрінісі. Студенттердің креативтілік және интеллектуалды
белсенділігін қалыптастыруда оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне
қарай оның құндылығын анықтай білу, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра
білудің маңызы зор.
Егер жеке тұлғаның өз тарапынан интеллектуалды және креативтілік
белсенділікті қалыптастыру әрекеттеріне бақылау жасамаса, ізденіс нәтижесі
бағаланбаса, жетістіктерге жетуге болады деп айту қиын. Өзгелердің
тарапынан болатын бақылаудан гөрі, студент өз білім деңгейіне, біліктері
мен дағдыларына сын көзбен қарап, бақылау жасауы, оның білімді сапалы
меңгеруіне жұмыстың нәтижесін көруде барынша көмектесетіні белгілі .
Ғылыми психологиялық-педагогикалық еңбектерді және біліктілікті
арттырудың нақты тәжірибесін талдау барысында төмендегі қарама-
қайшылықтарды анықтауға мүмкіндік алдық: қазіргі біліктілікті арттыруды
ұйымдастыру практикасы мен онда болашақ мамандарда өз интеллектуалдық пен
шығармашылығының дамытуының мүмкіндіктерінің толық пайдаланылмауы
арасындағы. Бұл қарама-қайшылықтар педагогикалық теория мен практикада
болашақ мамандардың біліктілігін дамытудың тұғыры неде, қандай
заңдылықтарға негізделеді; проблеманы тиімді шешудің педагогикалық шарттары
мен тетіктері қандай деген мәселелерді туындатып, оны теориялық-әдіснамалық
және технологиялық деңгейде қарастыруды талап етеді. Бүл зерттеу тақырыбын
Интеллектуалды тұлғаны қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық
негіздері деп алуға негіз болды.
Зерттеу объектісі. Жоғарғы оқу орнындағы оқу үрдісі.
Зерттеу пәні. Жоғары оқу орнындағы интеллектуалды тұлғаны
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық шарттар жиынтығы.
Зерттеудің мақсаты. Жоғары оқу орнындағы интеллектуалды тұлғаның
шығармашылық іс-әрекетін белсендіруді теориялық тұрғыда негіздеп, жобасын
жасау.
Зерттеудің болжамы.
Зерттеу міндеттері:
1. Интеллектуалды тұлғаның шығармашылық іс-әрекеттерін
белсендіру проблемасын теориялық тұрғыда неіздеу және оны
қазіргі кезең жағдайында дамытудың перспективалық бағыттарын
айқындау.
2. Бәсекеге қабілетті болашақ мамандардың интеллектуалды
шығармашылық іс-әрекеттерін белсендірудің педагогикалық – психологиялық
шарттарын жасау :
- инновациялық технологиялар арқылы.
3. Жоғары оқу орнындағы студенттердің интеллектуалды
белсенділігін қалыптастырудың нақты жобасын жасау және оның тиімділігін
тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі,
дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық
деңгейге жылдам өту қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде
жасалып жатқан реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден
түрақты даму кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық
және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык
саласындағы шығармашыл тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы мұғалімдерсіз инновацияльқ экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс
жасау қарсаңынды атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық
және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар
аударылған болатын [1].
Білім - адамзаттың терең және үйлесімді дамуын бекітетін қүралдардың
бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен үлттық қауіпсіздіктің маңызды
факторы. Осыған орай бүрынғы мәдени тәжірибені жеткізуге бағытталған, үлгі
бойынша оқытатын репродуктивті, жеке адамның қызығушылықтарынан мемлекеттік
мүддені жоғары коятын білімнен адамның өзін танымның биік баспалдақтарына
қарай жетектеп отыратын өмір бойы алатын білімге бағытталу жүзеге
асырылуда. Білім беру үрдісі адамның ішкі табиғи мүмкіндіктерін ашып, әр
адамның өзінің Менін сезінуге, толықтыруға көмектесетіқцей, сыртқы
әлеммен әлеуметтік карым-қатынастарда өз орынын табуға, өзін
шығармашылықпен өзгертуде белсенділік танытуға ықпал етуі тиіс деп
есептелінеді.
Педагогикалық білім дәстүрге бай. Алайда, педагогика сол
дәстүрліліктердің бүгінгі күннің мәселесін шеше алмайтын немесе шешудегі
тиімділігінің төмен болып түрған кезеңіне өтті. Осыған орай жүріп жатқан
модернизациялау үрдісі - республикадағы білімнің сапасын арттырып, оның
халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін
қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің катарынан көрінеміз деген
талабына түғыр болады деп күтілуде.
Модернизациялаудың күқықтық негіздерін Мемлекеттік Білім
бағдарламасы [2], Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының 2010-жылға
дейінгі бағдарламасы [3], Қазақстан Республикасы білімді дамытудың 2005-
2010-жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы [4], Қазақстан Республикасы
білім беру жүйесін дамытудың 2015-жылға дейінгі тұжырымдамасы [5],
Қазақстан Республикасы мамандар біліктілігін арттыру мен қайта даярлаудың
ережесі мен тәртібі [6], Қазақстан Республикасы жоғарғы педагогикалық білім
тұжырымдамасы [7], Қазақстан Республикасы педагогикалық кадрлардың
біліктілігін арттыру және қайта даярлау жүйесін дамыту тұжырымдамасы [8]
және де басқа мемлекеттік нормативті құжаттар қүрайды. Білім саласына
жүктеліп отырған осындай міндеттерді жүзеге асыратын, барлық реформалардың
басты кейіпкерлері мұғалімдер - жаңа формация мұғалімі деп қабылданып,
олар: рухани-адамгершілікті, азаматтық белсенді, рефлексияға қабілетті,
шығармашыл, акпараттық, коммуникативтік, әлеуметтік-тұлғалық құзырлылықтары
қалыптасқан, әдіснамалық, зерттеушілік, әдістемелік деңгейі жоғары тұлға
ретінде сипатталады [9].
Ал ондай мамандардың қалыптасуы жоғарғы оқу орындарында басталып одан
кейінгі біліктілікті арттыру жүйесінде әрі қарай дамуы тиіс. Бүкіл
адамзаттың бар білетіні әрбір төрт жыл сайын екі есе үлғайып отырады деген
деректерге сүйенсек, онда казіргі адамның өмірінің соншалықты жылдамдығы
біліктілікті арттыру жүйесінің дер кезінде және үнемі жетілдіріліп, мектеп
тәжірибесінен озып отыруын талап етеді.
Жаңа жағдайда білім беру ұйымдары іс-әрекетінің негізгі нәтижесі тек
білім, іскерлік және дағды жүйесі ғана емес, керісінше зиялы, саяси-
қоғамдық, коммуникациялық, ақпараттық және басқа салаларындағы мемлекет
тапсырыс беріп отырған негізгі құзырлылықтардың жиынтығы болуына назар
аударылады, Білім беру қызметкерлерінің біліктілікті арттыру жүйесінің
сапалы өзгерістерге қол жеткізуі үшін оларды әдістемелік-ұйымдастырушылық
іс-әрекетінен зерттеу-әдістемелік іс-әрекетіне, Мұғалімді педагогикалық
нақты жағдайларға тез бейімдеу, оның шығармашылық ұмтылыстарын
қанағаттандыру ұстанымдарына көшіру өзекті болып отыр [10].
Оқыту үрдісінде студенттердің ойлау қабілетін дамыту үшін осы кезге
дейін мамандардың пәндік кәсіби аймақтары аясында қызмет етіп келген
біліктілікті арттыру жұмысындағы тәжірибеге түбегейлі өзгерістер енгізу
қажеттілігі күн санап артып отыр деуге болады. Сондықтан болашақ педагог-
психологтар мен басқа да педагогикалық мамандардың біліктілігін арттыру
ісімен айналысып отырған жүйенің де өз жұмысының мазмұнын, құрылымын
өзгертіп, жаңа дидактикасын жасау кезек күттірмейтін өзекті мәселелер
қатарына жатады.
Біздің ойымызша болашақ педагог-психологтардың білімін көтеру ісі ең
алдымен оның өзіне қарай бағытталғанда ғана ұстаздардың өз санасын дамытып,
атқарып отырған қызметінің мәнін терең үғынуы, соған сәйкес өзін - өзі
жетілдіру интеллектуалдық қабілеттерін қалыптастыруды, кәсіби
шығармашылықтың биіктеріне жетуді қамтамасыз ететін болады. Бұл мамандардың
кәсіби шеберлігін арттыру жүмысын олардың дамуының жақын аймағында
ұйымдастыру жағдайына көшіруді және сол арқылы әр педагог-психологты жаңа
белеске көтеріп, педагогикалық еңбекті шығармашылық деңгейге шығаруды
нәтижелі етеді.
Біліктілікті арттыру жүйесін кұрудың теориялық, әдіснамалық
тұғырларын айқындау міндеттерін алдыңғы катарға шығарады. Адам бойындағы
ашылмаған мүмкіндіктерін жетілдірудің мәні мен маңызы, шығармашылық
бастаулардың көзін ашу сияқты көпқырлы, күрделі мәселе өзінің тамырын
адамзат тарихының тереңінен алады. Зерттеу барысында антикалық дәуір
философтары (Гераклит, Сократ), жаңару кезеңінің ойшылдарының (Ж.Ж.Руссо,
К.Гельвеций, Д.Дидро, т.б.), субъективті идеализм теориясы өкілдері
(И.Кант, Л.Фейербах, И.Фихте, т.б), шығыстың көрнекті ойшылдары (Жүсіп
Баласағүн, Әбу Насыр әл-Фараби, Ш.Уәлиханов), ақындар (А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров), ағартушылар (Ы.Алтынсарин, А. Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, т.б.) еңбектерінде адамның жеке басын дамыту, ішкі мәнді
күштерін дамытуға ерекше мән берілгендігі анықталды [11].
Болашақ мамандарды дайындаудағы тұтас педагогикалық үрдістің теориясы
мен практикасы (Н.Д.Хмель, А.А.Бейсенбаева, С.Т.Каргин, Қ.К.Жампеисова,
т.б) [12;13;14;15]; Мұғалімдердің зерттеушілік мәдениетін қалыптастыру
(Ш.Таубаева, т.б.) ; болашақ мамандардың креактивтілігін зерттеуге
(Б.Оспанова) мәселелері кеңінен қарастырылады.
Сонымен ғылыми-философиялық, психологиялық-педагогикалық еңбектерді
және біліктілікті арттырудьщ нақты тәжірибесін талдау барысында төмендегі
қарама-қайшылықтарды анықтауға мүмкіндік алдық:
- қазіргі біліктілікті арттыруды ұйымдастыру практикасы мен онда болашақ
педагог-психологтардың өз интеллектуалдық қабілетін дамытуының
мүмкіндіктерінің толық пайдаланылмауы арасындағы.
Бұл қарама-қайшылықтар педагогикалық теория мен практикада
студенттердің ойлау қабілетін дамытудың тұғыры неде, қандай заңдылықтарға
негізделеді; проблеманы тиімді шешудің педагогикалық шарттары мен тетіктері
қандай деген мәселелерді туындатып, оны теориялық-әдіснамалық және
технологиялық деңгейде қарастыруды талап етеді. Бұл зерттеу тақырыбын
Болашақ мамандардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастыру деп алуға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Оқыту үрдісінде студенттердің ойлау қабілетін дамытудың
теориялық - әдіснамалық негізін жасау;
Зерттеудің объектісі: жоғары оқу орны үрдісі
Зерттеудің пәні: оқыту үрдісінде болашақ педагог-психологтың ойлау
қабілетін дамытудың теориясы мен практикасы.
Зерттеу әдістері: зерттеу алдына қойған мәселелерді шешу және ғылыми
болжамды тексеру - философиялық, психологиялық-педагогикалық еңбектерге
теориялық талдау жасау, салыстыру, нақтылау мен жинақтау, сұрақ-жауап
алу, сауалнама жүргізу, әңгімелесу, тестілеу, әдістері арқылы қамтамасыз
етілді.
Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспеден, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
І Болашақ педагог-психологтардың интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1Ғылыми– педагогикалық әдебиеттердегі болашақ мамандардың
интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық –
психологиялық және оның оқыту үдерісіндегі көрінісі
Білім берудің жаңа бағыттарының басты ерекшелігі – оқытудың нәтижесін
алдын-ала болжап, тұлғаның қызығушылықтары мен ізденімпаздығы негізінде
білімі мен біліктерін жетілдіріп, оны сана сүзгісінен терең зерделей
отырып, интеллектуалды тұлғаны үнемі дамытуға және рухани толысуға
ұмтылысын қалыптастыруды бағдар тұтады.
Білім беру процесін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық,
педагогикалық-психологиялық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек
қайта қарауды қажет етеді.
Болашақ педагог-психологтардыңт интеллектуалды қызығушылық – жеке
тұлғаның ізденімпаздық шығармашылық қабілет сапасын дамытудың негізгі өзегі
болып табылады. Сондықтан интеллектуалды тұлғаны дамуына, оның рухани
жетілуінде мәні терең, мотивациялық, білімділік бағдар құндылығы ретінде
танылуының маңызы зор. Көтеріліп отырған мәселенің өзектілігі ҚРБілім
туралы Заңында, ҚР стратегиялық дамуының Қазақстан - 2030, т.б
мемлекеттік бағдарламаларында басты принциптері ретінде интеллектуалды
тұлғаны дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелерінде басты
міндеттер қатарында қойылған.
Демек, болашақ жастарымыздың кәсіби құзырлы, интеллектуалды болуын
қамтамасыз ететін оқытудың жаңа парадигмасы оқытудың субъектін және
оқушының әлеуетіне тікелей әсері мол шығармашылық қызығушылығын,
интеллектуалдық қалыптастырудың теориялық, әдіснамалық, дидактикалық
тұғырларын айқындау міндеттерін алдыңғы қатарға шығарады.
Жеке тұлға бойындағы ашылмаған, сыры мол мүмкіндіктерді дамытудың
бастау көзі – интеллектуалдық қызығушылықты қалыптастыру мәселесі өзінің
тамырын адамзат дамуы тарихының тереңінен алады.
Ежелгі дәуір философтары (Аристотель, Демокрит, Платон, Сократ,
шығыстың көрнекті ойшылдары Әл-Фараби, Махмуд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ибн-
Сина, Қ.А.Иассауи), жаңару кезеңінің ағартушылары (Я.А.Коменский, Дж.Локк,
Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, А.Дистервег т.б.), орыс педагогтары
(К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б.), қазақтың ағартушылары
(Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов т.б.) еңбектерінде адамның дара
мүмкіндіктерін ашу, ішкі рухани күштерін дамыту мәселелеріне ерекше мән
берілгені анықталды.
Болашақ педагог-психологтардыңт интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың жаңашылдығы (М.Н.Сарыбеков, Т.М.Әлсатов, Ш.Т.Таубаева,
О.Салимбаев, , Қ.Бұзаубақова, т.б.), қазақ педагогикасының негізінде жеке
тұлғаның жан-жақты дамуы теориялық-әдіснамалық тұрғыдан қарастырылуы
(Қ.Б.Бөлеев, Ж.Асанов, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Қ.Б.Жарықбаев
Х.Шалғынбаева, Ә.Табылдиев, Қ.Ыбыраимжанов, т.б.), жеке тұлғаның
креативтілік қабілетін дамыту және көркем өнер интеллектуалдық жетілдірудің
бағыттары (Б.А. Оспанова, Қ.Ералин, Р.Омарова, т.б.), зерттеулерінің
маңыздылығы жоғары. Қазақстандық психолог Ж.И.Намазбаеваның жеке тұлғаны
дамыту тұжырымдамасы ерекше назар аудартады. Л.С.Выготский бойынша тұлғаны
дамытудың әлеуметтік мәнін ашып, А.Н.Леонтьевтің іс-әрекеттілік теориясы
мен Д.В.Элькониннің танымдық теориясының тұлғалық аспектілеріне арқа
сүйейді. Өзекті мәселені көре білетін, ой ұшқырлығы мен ізденімпаздық іс-
әрекеті қалыптасқан білімі мен біліктерін өмірдің өзгермелі жағдайына қарай
оңтайлы пайдалана алатын, танымдық дербестігі жоғары деңгейдегі
интеллектуалды тұлға қазіргі білім беру стратегиясының мақсат-мұраты
Соңғы жылдардағы қоғамдық және әлеуметтік өмірде болып жатқан елеулі
өзгерістер мектеп жағдайында білім берудің қызметіне жаңаша қарауды, қол
жеткен табыстарға сын көзбен саралай отырып бағалауды, жастардың
интеллектуалдық қабілетін әлеуетін дамытуды талап етеді.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесі әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар, оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, ізденімпаз, интеллектуалдық барлық іс-
әрекетттерінде шығармашылық бағыт ұсынатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта
алатын маман етіп тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.
Білім беру және оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы,
студент тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып
табылады. Бұл теория интеллектуалдық қабілетін қалыптастыру және оқытуды
арнайы ұйымдастырылатын іс-әрекет ретінде қарастырылады. Білім беру және
оның оқыту үдерісіндегі теориясьшың студенттерді оқыту мәселесіндегі
талаптарының бірі – интеллектуалдық белсенділік пен.
Бұл талаптың орындалуы студенттердің оқу материалын түсінуге, ескіні
жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, оған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйену ұмтылысынан көрінеді.
Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін ақыл-
ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше интеллектуалдық қабілетін
қалыптастыру іске аспайды. Студенттердің белсенділік интеллектуалдық іс-
әрекетінің көздейтін мүддесі - білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға
қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең
жоғарғы көрінісі студенттердің алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі
пайдалана алуы болып табылады.
Студент ақпаратты, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық тәжірибенің фрагменті жөнінде
оқытушының беретін білімімен шектеліп қана қоймай, оны әрі қарай өз бетінше
белсенді, нысаналы когнитивті іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс. Осыдан
келіп, оқыту барысында студенттің іс-әрекетінде интеллектуалдық қабілетін
белсенділікті қалыптастыру талабы туындайды.
Интеллектуалдық іс-әрекет ұғымы мен интеллектуалдық белсенділікті
қалыптастыру проблемасына педагогтар, психологтар, әдіскерлердің көптеген
еңбектері арналған. Көне замандағы Антик дәуірдің өзінде-ақ
ойшылдар мен педагогтар студенттердің өзіндік ой-түжырымын жасау оны
дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл
бөлген. Студенттердің ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі
мен қоғамға, адамдарға дұрыс қарым-қатынасын қалыптастырылуын қарастырады.
Бұл идеялар Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі Рим философтары Плутарх,
Тапит, Квинтилин еңбектерінде одан әрі дами түсті
[12].
Сократ оқыту барысында шәкірттердің интеллектуалдық іс-әрекетін арнайы
басқарып отырудың қажеттілігімен коса, оның танымдық белсенділігін арттыру
мақсатында арнайы оқыту әдісін - эвристикалық әңгімелесуді алғашқылардын
бірі болып қолданды. Сократ шәкірттерге білімді жай ғана бере салмай,
интеллектуалдық белсенділіктің көрсеткіші ретінде - сұрақ қоюды ұсынды.
Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындай отырып, сұрақ қою арқылы олардың
ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге
үйретті [13].
Антикалық дәуірдін өзінде-ақ педагогтар студенттердің өзіндік ой
тұжырымын жасау, оны дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістерді
дұрыс қолдану мәселесіне көңіл бөлген.
Интеллектуалдық қабілет белсенділікті дамытудағы оқыту әдістемесінің
негізін алғашқылардың бірі болып қалаған ұлы педагог Я.А.Коменскийдің XII
ғасырда жазған ¥лы дидактика атты еңбегінде: Заттың не құбылыстың түп
тамырына жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана
білу кажет, - деп ерекше атап өтті [14].
Я.А.Коменский дидактикалық принциптерді ұсына келіп, танымдық
белсенділікті дамытуда мұғалімнің рөлі туралы жазған болатын. Ол: Таным
бастамасы - сезімнен, бала сезіне білмесе, оның ой-өрісінде ешқандай
өзгеріс болмайды. Оқытудың зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау аркылы
шәкірттің ойын дамыту керек, - деп жазды.
Мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын, практикада
өздігінен түжырым жасауын дамытуды - білім берудегі негізгі жетістікке жету
қүралы ретінде қарастырамын, - деп жазды. Сондай-ақ, ол оқыту үрдісінде
материалдың көлемін, сипатын және оқыту әдістерін анықтауда студенттердің
ой-өрісі мен қабілеттерінің ерекщеліктерін ескере отырып, материалдың
біртіндеп және тізбектеп берілуін әрдайым сақтап отыруды, мазмұндауда да,
анықтамаларда да, қорытындылар мен тұжырымдардың анық та дәл айтылуын талап
етті. Сондай-ақ шәкірттердің ойлау қабілетін дамытудың және өздігінше білім
алу дағдыларын қалыптастырудың маңызды құралы ретінде студенттердің
өздігінен істейтін жұмысына зор маңыз берді [15].
Қазақ мектептерінде дидактикалық міндеттерді шешуде Ы.Алтынсарин үлкен
үлес қосты. Ы.Алтынсариннің мүғалім міндеттері туралы, қалай оқыту керек,
қалай оқу керек деген талаптарды біздің зерттеулерімізде маңызды болды.
Ы.Алтынсарин оқыту үрдісіндегі мүғалімнің алатын орны, оның шеберлігі мен
біліктілігін жоғары қойды. Бұл жөнінде К.Д.Ушинскийдің ...тәрбиеші -
өткені мен болашақтың құдіретті жауынгері және ол өз ісінің сырт қарағанда
қарапайым екендігін, бірақ тарихтың ұлы істерінің бірі екендігін, бұл істен
көптеген үрпақтар нәр алатынын түсінеді деген ойларына пікірлес болған.
Ы.Алтынсарин: Балалармен: қысқа, ашуланбай, байсалды сөйлесу, әрбір пәнді
бар пейілмен және қарапайым тілмен түсіндіру керек, мұғалім жан-жақты,
білімді, өз ісінің шебері болуы қажет, -дейді.
Ы.Алтынсарин оқытудың жеке әдіс-тәсілдеріне мыналарды жатқызады:
а) окыту әдісі - бұл студенттің білімге құштарлығын оятатын, алған
білімін тереңдету мақсатында өз бетінше білім көтеруіне бастайтын жол;
ә) сабақта студенттің белсенді ой-әрекетін жаттықтыру. Маңыздысы -өз
бетінше ойлана білуі... [16].
Ы.Алтынсарин оқыту міндеттері ретінде студенттің белсенді ақыл-ой
әрекетін дамытуды көздеді.
Көптеген ғалым-педагогтар, практик-мүғалімдердің тәжірибелері оқу
үрдісінде басты рөлді студентің дербес әрекеті мен белсенділігі
атқаратындығын анықтайды. Сабақ сапалы өтуі үшін мұғалімнің білімі,
шеберлігімен қатар, бала өз тарапынан белсенділік әрекет жасамаса жұмыс
нәтижелі болмайды.
А.Байтұрсынов 20-30 жылдары, кейінгі уақытта Ресей ғалымдары
В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта окыту теориясына негіз болған белсенді
танымдык әрекеттің рөлі жоғары. Бұл ғалымдар бала білімді тәжірибе
арқылы өз бетімен алуы қажет деген пікір айтады.
Қазактың көптеген педагог-ғалымдары да А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев
Ж.Аймауытов, С.Көбеев балалалардың танымдық қызығушылығын тудыра отырып,
танымдық белсерділігін дамытуда құнды пікірлер айтты.
А.Байтұрсынов бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек,
мүғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және
белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек екендігіне көңіл бөледі.
Танымдық әрекеттің негізінде студенттерде танымдық белсенділік
қалыптасады. Танымдық белсенділік - студенттің оқуға, білуге деген ынта-
ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап
тұрған жаңа материалын түсіну үшін, студенттің оны зейін қойып тыңдауы,
алған білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау
сияқты жүмыстар жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы
қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде
белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни студенттің белсенділігі оқу үрдісінің
барлық кезеңінде орын алуы қажет.
Сабақ барысында студенттің бойында интеллектуалдық белсенділік пайда
болса, сонда студенттердің ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері
дамиды: зеректік, зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі
т.б. З.ФЛехлованың докторлық диссертациясында жеке адамның дербестігі мен
белсенділігі проблемасының кейбір қырлары баяндалады.Студенттің жеке тұлға
ретінде қалыптасуы әлеуметтік жағдайдың және субъект ретінде рухани
игіліктерді игеруге және жасауға, өзін-өзі жетілдіруге, дамытуға
бағытталған белсенділік арасында өзара байланыспен айқындалады деген идея
оның зерттеуінің өзегі болып табылады. Оның зерттеулерінде студенттің
когнитивтік әрекетіне және қарым-қатынасқа тәуелді екені дәлелденген.
Бәсекеге қабілетті болашақ мамандардың когнитивтік интеллектуалдық
белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер,
педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Жоғарыда айтылған
пікірлерді ескере отырып, интеллектуалдық белсенділіктің нәтижесінде жеке
тұлға сан қырлы білім алады, бұл білім алу танымдық әрекетке сезім, таным
және ерік процесінің нәтижесі болып табылатын өзін-өзі икемдеу көрінісімен,
танымдық мотив пен ізденімпаздық іс-әрекет тәсілдерін қатысуымен,
студенттің мінез-құлқындағы танымға деген тұрақты көзқараспен сипатталады.
Ойлау үрдісін түсіндіретін белгілі теорияларға тоқталатын болсақ, ең
алдымен бұл тұжырымдамаларды екі үлкен топқа бөлуге болады: бірінші топқа
жататын тұжырымдаманың өкілдері адамдарда өмір тәжірибесінің әсерімен
өзгермейтін табиғи интеллектуалдық қабілеттердің болатындығы туралы
қағидадан туындайды, екінші топтағы тұжырымдаманың негізіне ақыл-ой
қабілеттіліктері өмірге келгеннен кейін өмір бойы қалыптасады және дамиды
түсінікті жатқызады.
Бірінші тұжырымдамалар бойынша интеллектуалдық қабілеттер және
интелектінің өзі жаңа білімді алу мақсатында қабылдау мен ақпаратты өңдеуге
қамтамасыз ететін ішкі құрлымның жиынтығы ретінде анықталады.
Екінші теорияға қарама-қарсы интелектінің генетикалық тұжырымдамалары
бойынша ақыл-ой қабілеттері туғаннан берілмейді, өмірге келгеннен кейін
қалыптасады және дамиды деген қағиданы пайымдайды.
Ойлаудың өзіндік тұжырымдамалары психологиялық зерттеулердің
төменегідей бағыттарында қарастырылады: эмперикалық субъективтілік
психологияда, ассоциативтік сипаты жағынан және интроспективтік негізгі
әдіс бойынша гештальтпсихологияда алдынғыдан айырмашылығы тек қана
психикалық үрдістердің элементтілгінің жоққа шығаруы және олардың
тұтастығының жеке элементтер құрамын қарағанда үстемдік етуі. Ойлаудың
белсенді психологиялық зерттеулері XVII ғасырдан жүргізіле бастады.
Ойлау тәсілдеріне жалпылау талдау, жинақтау, салыстыру және жіктеу
кіреді.
Бихевиоризм бағытында ойлау стимулдар мен реакциялардың арасындағы
күрделі байланыстарды қалыптастыру үрдісі ретінде жеке міндеттерді шешуге
қатысты практикалық икемділіктер мен дағдыларды қалыптастыруды қарастырады.
Гешальтпсихология бағытында интуитивтік тұрғыдан түсіндіріледі.
Психологиядағы соңғы екі бағыт бихевиоризм мен гештальтпсихология ойлауды
түсіну үшін ештеңе бермеді деп айтуға болмайды.
Бихевиоризмнің арқасында психологиялық зерттеулердің саласында
практикалық ойлау енгізіледі, ал гешальтпсихологияның арқасында психологтар
ойлаудағы интуиция және шығармашылыққа ерекше көңіл бөлді. Ойлау
психологиясы проблемасын шешуде психология бағытындағы психологтардың
сіңірген еңбектері баршылық. Алғаш рет ойлаудың генозисі туралы мәселелерді
қою және шешу мүмкіншіліктері пайда болды.[17]
А.Н.Леонтьев адамзат ойлауының жоғарғы түрінің сипатын, әлеументтік
тәжірибенің, оның дамуының мүмкіншілігін атай келіп былай деп жазды:
Адамның ойлауы қоғамнан тыс, тілден тыс жинақталған адамзат білімінен тыс
және олардың қалыптасқан ойлау іс- әрекетінің тәсілдерінен тыс өмір сүруі
мүмкін емес.
Ойлаудың іс-әрекеттік теориясы балаларды оқыту және ақыл -ой дамуымен
байланысты көптеген практикалық міндеттерді шешуге көмектесті.
П.Я.Галпериннің, Л.В.Занковтың, В.В.Давыдовтың теориялары. Олардың бәрін
ойлаудың дамыту теориялары деп қарастыруға болады.
Біздің елімізде оқыту үрдісінде практикалық түрде кеңінен енгізілген
теориялардың бірі П.Я.Гальпериннің Ақыл-ой әрекетін қалыптастыру теориясы
Л.С. Выготскийдің белгілі қағидаларына және А.Н.Ленонтьевтің ақыл- ой
әрекетін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері туралы эерттеулеріне
негізделген. П.Я.Гальперин балалар интелектісін қалыптастыру теориясын
талдады, ол теория оқыту оқыту психологиясының ғылыми тұрғыдан негізделген
практикалық теориялардың бірі ретінде практикалық жағынан кеңінен қолдау
тапты.
Оқыту және дамыту проблемасын талдауда Л.С.Выготский ерекше үлес
қосты. Л.С.Выготскийдің және оның ғылыми мектебі қызметкерлерінің жалпы
теориялық қағидалары мен теориялары оқыту дамуда жаңаның қалыптасуының
қайнар көзі бола тұра оқытумен дамытудан озып отыруы қажет деген қортындыға
келеді.
Оқытудың негізгі міндеті ғылым негіздерін мектеп оқушыларының белсенді
және берік, саналы және жүйелі меңгеруді қамтамасыз етуі. Мысалы,
Л.В.Занков талдаған оқытудың дидакикалық жүйесі бастауыш мектеп оқушыларына
қатысты белгілі. Бұл жүйе теориялық білімдердің өзіндік салмағын арттыру,
қиындықтың жоғары деңгейінде оқыту және материалды тез қарқынмен өту
қағидаларына сүйенеді.
Оқытудың екінші жүйесін Д.Б.Элконин және В.В. Давыдов жетекшілік еткен
бір топ психологтар зерттеді. Оқытудің бұл жүйесі ойлаудың ғылыми теориялық
түрін тәрбиелеуге арналған. Бұл нақтылыға меңгергенде ғана мүмкін. Сонымен
қатар бастауыш мектептерде шәкірттерде ғылыми, шығармашылық ойлаудың
негіздері қаланады.
Оқыту психологиясындағы зеттеулердің негізгі бағыттары мектеп
оқушыларында белсенді өз бетімен және шығармашылық ойлауын, білімдерді
шығармашылықпен қолданудың қабілеттілігін қалыптастырудың әдістерін
іздестіруге байланысты.
Л.С.Выготский баланың ақыл-ой дамуының екі деңгейін актуалды даму
деңгейі және жақын арадағы даму аймағы, атап көрсетті. Ескі көзқарастан
айырмашылығы, жақын арадағы даму аймағы туралы ілім қарама қарсы қағиданы
ұсынуға мүмкіншілік береді, тек ол дамудан ілгерілеп алға озып отырса
сондай оқыту жақсы болады. Оқытудың маңызды белгісі болып табылатын оқыту
дамытудың таяу арадағы аймағын жасайды, баланы өмірге шақырады, дамудың
көптеген ішкі үрдістерін талпындырады және қозғалысқа келтіреді.
Құрылымдық психологияға сәйкес жеке сезімдік елестер психологиялық
тәжіртбенің бастапқы элементтері болып табылады. Осындай жеке сезімдік
елестер арасында ерекше байланыстар немесе ұқсастық, контрастылық, уақыт
пен кеңістікте сәйкес келу сияқты ассоциациялар орнайды. Осылайша,
ассоциативтік психологияда ойлау сезімдік елестердің ассоциациясы ретінде
түсініледі. Бұл бағыттағы психологтардың негізгі қойған міндеті – ойлаудың
белгілі логикалық формаларын ассоциация заңына сәйкес түсіндіру. Ұғымдардың
қалыптасуы елестерді ассоциациялау, ал ой қорытындысы пікірлердің
ассоциациялау натижесі ретінде түсіндіріледі.
Осылайша, мәнді мен жалпының арасына теңдік белгісін қою тұтас
ассоцианизмге тән құбылыс болды. Бұл бағыттағы теорияларға келесі
тұжырымдар енді:
1) Г.Мюллердің диффуздық репродукциялар теориясы. Берілген
тұжырымдамаға сәйкес, екі (немесе одан да көп) елестердің үйлесімі былайша
қалыптасады: субьекте олардың әрқайсысы судағы шеңберлер тәрізді басқа
елестермен ассоциацияларының ағымын тудырады (ал бұлар өз тарапынан дәл
солай жаңа ассоциацияларды тудырады).
2) Ойлау үйрену ретінде. Бұл жерде талдаудың негізгі элементтері
болып, қозғалыстық реакция және оларды үйлесімге келтіру заңдылықтары
бөлініп шығады. Жаңа стимул-реакциялық байланыстар, яғни шартталу
механизмдері интнллектуалдық мінез-құлыққа тән емес. Сондықтан ойлау бұл
жерде үйрену, интеллектуалдық практикалық міндетті шешу дағдысын
қалыптастыру болып табылады.
Адамның психикалық өмірінің принципімен байланысты. Ассоциацияның
негізгі заңы: ассоциация жиі қайталанған сайын, дұрыс әрі берік болады.
Ассоциациялардың төрт негізгі түрі бар: ұқсастық бойынша, контраст
бойынша, уақыттық немесе кеңістіктік іргелестік бойынша, қатынас бойынша.
Ассоциациялардың заңдылықтары Д.Гартли, Дж.Пристли, Дж..Милль, А.Бэн,
Т.Цигень және т.б. еңбектерінде зерттелінді. Бұл жерде ассоциация
психикалықтың бірлігі және түсіндіруші принципі ретінде қарастырылды.
Ассоцианистер ойлау белсенділігін түсіндіре алмай, оларды априорлы, яғни
ассоциацияларға тәуелсіз ақыл-ойдың туа біткен қабілеті деп білген. Бұлар
да рационалдық сезімдікке баланып, субъекттің іс-әрекет белсенділігі
талдаудан тыс қалды. Бейне – елестардің ырықсыз ілесуі кез-келген ақыл-ой
процесінің жүзеге асу типі ретінде ұғынылды. Осылайша, ассоцианитердің
пайымдауынша, ойлау – ассоциацияларды жинау процесі.
Идеялардың репродукция (қайта өңделуі) сауалы ақыл-ой іс-әрекетінің
ассоциативтік теориясының негізгі мәселелерінің бірі болып табылғандықтан,
соны жиі репродуктивтік психология деп атаған.
Отандық психологияда ассоцианистік тұрғы Ю.А.Самарин, П.А.Шеваревпен
зерттелінді. Ассоциациялардың ойлау механизмі ретіндегі мәні А.Ф.Эсауловпен
ерекше аталды.
1. Вюрцбурлық мектеп. Вюрцбурлық мектеп – сана психологиясын зерттеген
бағыттардың бірі. Бұл мектептің негізін салушылар – О.Кюльпе және
К.Бюлер, ал өкілдеріне жататындар – Н.Ах, А.Марбе, О,Зельц және т.б.
Вюрцбурлық мектеп зерттелінген негізгі мәселелер: а) ойлаушы субьекттің
белсенділігін анықтайтын ұғымдарды шығару; ә) ерекше психологиялық ақиқат
ретіндегі ойлаудың қасиеттерін сипаттау және мазмұнын анықтау; б) ойлау
процесінің психологиялық механизмдерін түсіндіру.
Сәйкес әдістемені шығара отырып, Н.Ах ұғымдарды қалыптастырудың
тәсілдерін таңдау процесі мен қолдану сипаты субъектпен шешілетін нақты
міндеттерге байланыстылығын атап өтті. Осылайша, вюрцбурлық мектептің
негізгі қосқан үлесі – міндет ұғымын енгізуі (В.Уайт). Вюрцбурлық мектеп
өкілдері интроспекция әдісін өзгертті. Субьектің өзінің ішкі ойлары,
елестері, күйзелістері жөніндегі есебі белгілі бір қойылған сұраққа жауапты
іздеу, белгілі бір міндетті шешу жолымен жүрді.
О.Кюльпе Ойлау психологтясы еңбегінде ойлау мен ерікті зерттеуде
интроспекциялық әдісті қолданды. Зерттеген мәселелрі: эмпирикалық ойлау
деп аталтын және формалдық логика заңдарына сүйенетін таза ойлаудың нақты
жүзеге асуын көрсететін психикалық акттер мен күйлер. Н.Ахтың тағы бір
қосқан үлесі – детерминациялық тенденциялар тұжырымдамасын шығарып
негіздеуі. Басқаша айтқанда, бұл – себептендіру теориясы. Адамның бойындағы
осындай детерминациялық тенденциялары адамды түртіп отырытын, санадан тыс
процестерге жатады. Ойлау өзінен-өзі қалыптаспайды. Ол тікелей сыртқы орта
әсерінен пайда болады. Сезімдік елестер мен ойлаудың арақатынасын
түсіндіруде бұлар мынадай пікірде болды. өздігінен сезімдік елестер мен
олардың кез-келген үйлесімі, тіпті оңай логикалық есепті шешіп бере
алмайды. Себебі есепті шешу үшін берілген міндеттің сезімдік көрінісінен
тыс, одан еркін болатын есептің (міндеттің) шарттары мен талаптары
арасындағы қатынастарды ашу мен саналау маңызды болып табылады.
Вюрцбурлық мектеп өкілдері ойлаудың басқа психикалық процестерден
өзіндік ерекшеліктерін көрсетті: тұтастылығы, белсенділігі, бағыттылығы,
бейнесіздігі және т.б.
Вюрцбурлық мектептің негізгі идеялары О.Зельцтің еңбектерінде жалғасын
тапты. Ол ойлауды интеллектуалдық операциялардың қызмет етуі ретінде
анықтады. О.Зельц өз алдына ойлау іс-әрекетінің қандай да бір нәтижесінің
жүзеге асуындағы интеллектуалдық іс-әрекеттің әрбір сатысының қызметін
анықтау мақсатын қойды. Қатынастарды саналау әрекеті ретіндегі ойлауды
түсіндіру үшін оның міндетті шешуде жүзеге асырылатын әрекет немесе
операция ретінде қарастыру керек.
О.Зельц міндетті шешу барысы мен тәсілдерін сипаттауда үш ұғымды
енгізді:
1) Арнайы реакция, яғни берілген жәйтта қойылған мақсатқа сәйкес
келетін объективті қажетті жауап.
2) Операция – осындай жауапты анықтайтын амал.
3) Әдіс, яғни субъектімен міндетті шешу тәсілі ретінде саналанатын және
пайдаланылатын операция.
О.Зельц репродуктивтік және продуктивтік ойлау түрлерін эксперименттік
зерттеуде ойлау процестерінің ерекше мәселе тудыратын кешен түріндегі
шешілетін міндеттің құрылымымен себептенетіні жөнінде тұжырымға келді. Бұл
мәселе тудыратын кешеннің ерекшелігі – онда аяқталмағандық элементінің
болуы. Осы аяқталмаған элементті толтыру берілген міндетті шешу нәтижесін
анықтайды. Мұның өзі, негізінен антиципация схемасын жүзеге асыру, яғни әлі
табылмаған шешімді алдын ала болжау негізінде іске асады. Бұл кезде
субъектпен міндетті шешуге қажетті интеллектуалдық операциялар жаңғыртылып,
есептің шешімі табылады (комплексті толықтыру, абстракция және
ұқсастықтарды қайта келтіру әдістері арқылы).
Осындай, мәселе тудыратын жәйттің құрылымының тұтастығын қалпына
келтіру идеясы кейін гештальтпсихология өкілдерінің зерттеулерінде, сондай-
ақ басқа да, мысалы, шығармашылық ойлау зерттеулерінде басшылыққа алынды.
3. Гештальтпсихологтар ойлау жайында. Гештельтпсихологияның өкілдері –
Келер, Вертгеймер, Коффка, К.Левин.
Гештальтпсихологтар ойлаудың құрылымын, шығармашылық астарларын
қарастырды. Ізделген шешімді оған қажетті құрылымды табу арқылы шешуді
ойлау деп атаған. Гештальтпсихологтар ойлауды формальды - логикалық
операциялардан ажыратылатын, мәселе тудыратын жәйтті ескеру арқылы соған
қарай танымдық құрылымдарды қайта құру, жаңадан орталықтандыру
нәтижесінде жүзеге асатын продуктивті психикалық процесс ретінде
түсіндірді. Олар тұтас құрылым ретіндегі мәселе тудыратын жәйттің барлық
құрауыштарын, олардың арасындағы қатынастарды бірден ұғынуды инсайт деп
атады.
Коффка бойынша, ойлау дегеніміз – вюрцбурлық мектептегідей
қатынастармен әрекет ету емес, ол көрнекі жәйттердің құрылымдарын
түрлендіру. Мәселе тудыратын жәйт – бұл өзінің көрнекі мазмұны
теңестірілмеген феноменалдық өріс тәрізді. Бұл өрістегі кейбіртолтырылмаған
орындар мәселе тудыратын жәйтте белгілі бір кернеу тудырады. Осы кернеу
тұрақсыз көрнекі жәйтті басқасына ауыстырады. Осылайша, міндет біздің
бастапқы жәйтті басқаша көруіміздің нәтижесінде шешіледі. Осы пікірлерден,
Коффканың ойлауды ассоцианистер сияқты көрнекі мазмұнға теңестіргенін
байқаймыз.
4.Психоанализ: Ойлау мотивтелген процесс ретінде. Адам мінез-құлқының
мотивтері ең алғаш психоанализбен қойылып, зерттелінді. З.Фрейд бойынша,
негізгі мотвтер санасыз сипатта болады және әр түрлі көрініс табады: түс
көру, сөзден жаңылу, ұмыту, аурулар симптомдары.
- Түстер – бұл ырықсыз жүзеге асатын, бейнелік ойлаудың бір түрі.
- Еркін ассоциациялар әдісі. Ырықсыз бейнелік ойлау, еркін
ассоциациялар – санасыз мотивтердің көрініс табатын маңызды аумақтарының
бірі.
- Сублимация – санасыз энергияны әлеуметтік құпталған тәсілдерге
ауыстыруда іске асатын шығармашылық ойлау процесі.
- Мотивті саналау адамның өзіндік саналауын, ішкі ойлау типін қажет
етеді.
Аутистік ойлау тұжырымдамасы Э.Блейлермен шығарылған. Аутизм адамның
ішкі өмірінің басымдылығымен, сыртқы өмірден кетуімен байланысты. әдетте,
түс көру, ырымшылдық, аңыздарға сену, шизофрениялық ойлау – аутистік
ойлаудың көріністері. Бұларда ойлар аффективтік ұғымдарға бағынады.[18]
5. Ойлаудың когнитивтік психологиясы (У.Найссер). Бұл тұрғы танымдық
процестерді жасанды модельдеу негізінде белгілі бір міндеттерді шешу
тәсілдерін табу мақсатымен қарастырған. Адам ақпаратты тасымалдау және
өңдеу каналы, компьютерлік жүйелердің аналогы ретінде ұғынылады. Есептерді
шешу механизмдері және оған қажетті жағдайлар (саналы елестер, әлеметтік
тәжірибе, тұлғаның мағыналық аумағы және т.б.) ерекше когнитивтік
құрылымдар болып есептеледі. Танымдық ретіндегі адамның кез-келген іс-
әрекетін талдау тек жаңа, айрықша ғылыми нәтижелерге әкелумен қатар бұрыс
тұжырымдарды да өмірге келтіреді. Осылайша, когнитивтік психология
тұрғысынан ойлау адам білімдерін жүйелейтін, өңдейтін, құрылымдайтын,
реттейтін танымдық процесс болып табылады.
1.2. Жаңа білім заманына лайықты интеллектуалды тұлға дамуына
психологиялық ықпал
Қазіргі ЖОО педагогикалық процесін бүгінде қарқынды даму үстіндегі
инновациялық білім беру жүйелерімен, бірінші кезекте, интеллектуалды
қабілетке, интеллектуалды рефлексияға, интеллектуалды өзін-өзі дамытуға,
креативтілікке қойылып жатқан талаптарға сәйкес келуі мәселесінің
қарастырылуына да үлкен мән берілуі керек. Интеллектуалды қызығушылықтың
динамикалық даралық сипаты креативтілікте және оның негізгі
көрсеткіштерінде көрінеді.
Ителлектуалды дегеніміз – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі
тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп,
өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани
күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Интеллектуалды іс-әрекет – мәселелі қою, ойды тұжырымдап айту, идеяның
пайда болуы, оны шешу, оның логикалық дамуы, аталған мәселені шешуде тиімді
әдістерді қолдану, негіздеу, оны тәжірибе жүзінде дәлелдеу барысында
нәтиженің нақты көрінуі.
Жеке тұлғаның интеллектуалды деңгейі – оның мәселені қою мен оны
шешудің
жолдарын табуынан көрінеді. Мұнда жаңа білімді меңгеру процесі
интеллектуалды ойдың қалыптасуымен және дамуымен бірге жүреді. Демек,
интеллектуалды ойдың нәтижесі - тек қана белгілі ұғымдарды қайталап,
жаңғыртумен ғана емес, сонымен қатар жаңа білімді жасау, тапсырманы
орындауда жаңа жолдарды ашу.
Креативтілік - тұлғаның өзін-өзі дамытудағы маңызды фактор. Адамның
креативтілік процеске дайындығы оның тәжірибеге деген ашықтығымен
анықталады.
Интеллектуалдықтың көзі – танымдық қызығушылық, интеллектуалдық
қабілет, білім, ойлау стилі, тұлғалық мінездеме, мотивация және қоршаған
орта.
Креативтілік факторлары – тұлғалық бағытталу, жағдайға талдау жасау,
шығармашылық процесс, шығармашылық нәтиже.
Интелектуалды-шығармашылық дегеніміз - адамның өмір шындығында өзін-
өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой
түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешішдер қабылдай білуге үйрену керек.
Оқыту жүйесіндегі рефлексия – оқыту субъектісінің өз іс-әрекетін
саналы түрде ой елегінен өткізіп, өзіндік сезінуі. Рефлексияның мақсаты –
іс-әрекет компоненттерін еске түсіру, санадан өткізу, оның мәнін, түрін,
өзекті мәселелерін белгілеу, шешу жолдарын анықтау т.б.
ХХІ ғасыр білімін адамның интеллектуалдық қызығушылықтарының дамуы,
оның өзінің жеке тұлғалық дамуы деп түсіну қажет. Бұл - әр адамның өзін-өзі
жасампаздықпен қайта құра алуы, қоғамдық талаптар тұрғысынан өзіне сыни
баға бере алуы, айналаны өзгертуге қатыса алуы. Білім арқылы адамның
интеллектуалдық, рухани күші артып, жеке тұлғасы қалыптасады.
Интеллектуалды қызығушылық ұғымының мазмұнын психологтар мен
педагогтар төмендегідей сипаттайды:
- жаңалықты сезінуге деген тұлғаның сезімдері, жаңалыққа ұмтылу,
ойлаудың жоғары деңгейі, жаңа жағдайға қарай әрекет түрлерін тез арада
өзгерте алу қабілеті (Ю.Н. Кулюткин);
- тұлғаның интеллектуалдық бағытталған позициясы, бағыттылықтары
(А.М. Матюшкин);
- индивидтің интеллектуалдық өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндігін
көрсететін қасиет (Л.В.Занков).
Әлемдік білім кеңістігіне енудің жаңашылдық стратегиясына сәйкес,
мектептің ғасырлар бойы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой
өкілдерінің интеллектуалдық қызығушылықты қалыптастыру идеяларын зерттеу
және талдау негізінде маңызды бес бағытты бөліп көрсетеміз: философиялық-
танымдық бағыт; дидактикалық-психологиялық бағыт; педагогикалық-әдістемелік
бағыт; педагогикалық-инновациялық бағыт; акмеологиялық бағыт. Сонымен,
психологиялық-педагогикалық зерттеулерді талдау мынадай тұжырымдар жасауға
мүмкіндік береді.
- интеллектуалды қызығушылықты қалыптастырудың қазіргі тұжырымдамасы
жаңа парадигмаға сүйенеді, ол әр жеке тұлғаның ынтасы; әр жеке тұлғаның
даму мүмкіндіктерінің, оның ішінде оның интеллектуалдық өзін-өзін дамытуды
қажетсінуінен; ішкі еркіндігінің басылымдылығы – сырқы интеллектуалдық өзін-
өзі дамытудың табиғатын танымдық қызығушылықтың ықпалдастырылған
сипаттамасы ретінде түсінуден тұрады.
- жеке тұлғаның интеллектуалды қызығушылығы – бұл ішкі процесс,
адамның орта әсеріне белгілі бір жауап беру тәсілі, өзіндік қарама-
қайшылықтар әсерінен және қоршаған ортаға, әлеуметтік қатынастардың
субъектісі ретінде өзінің субъективті қарым-қатынастарын есепке алу
негізінде өзін саналы түрде жетілдіруге ұмтылысы.
- интеллектуалды қызығушылықтың жетекші функцияларына талаптанушылық,
танымдық, реттеушілік, рефлексиялық, белсенді өзара қарым-қатынас т.б.
жатқызылады. Олар өзін-өзі дамытудың бағыттылығы мен артуын, тұлғалық
компоненттердің деңгейін және олардың сабақтастығын айқындайды, адамға өзін
жетілдіруге орай дербес әрекетін ұйымдастыруға мүмкіндік туғызады.
- интеллектуалды қызығушылықты қалыптастыру - субъект-субъектілік
бағдардың креативті әрекетінің ерекше түрі, ол бір жағынан “өзіндік”
процестердің “өзін-өзі тану, өзін-өзі айқындау, өзін-өзі басқару, өзін-өзі
таныту” қарқынын күшейту мен тиімділігін арттыруға, екінші жағынан,
педагог олардың шешімін табу барысында субъектілік бағыт ұстанатындай,
тұрақты түрде күрделеніп отыратын проблемалық интеллектуалдық міндеттердегі
қарама-қайшылықтарды шешуге бағытталады.
Зерттеу жұмысында көрсетілген мәселелерді теориялық тұрғыда саралай
отырып және ЖОО-да қалыптасқан іс-тәжірибелерді зерделей келе, біз
“интеллектуалды қызығушылық ” ұғымына мынадай анықтама береміз:
“Интеллектуалды қызығушылық ” – жеке тұлғаның жаңа жағдайда өзекті
мәселенің шешімін табуға танымдық бағдары негізінде, психологиялық
сапаларын дамыта отырып, білімдік-рухани құндылықтарға жетуге ұмтылысымен
сипаталатын және шығармашылық қабілетті дамытуға жетелейтін танымдық
сапасы“.
Инновация – жаңа мазмұнды ұйымдастыру, ал жаңалық енгізу дегеніміз –
инновациялық үдерісті мазмұнды дамыту, жаңаны ұйымдастыру, қалыптастыру.
Бүгінгі Қазақстанға қалыптан тыс ойлай алатын, шұғыл шешімдер
қабылдай білетін, белсенді, интеллектуалды жеке тұлға қажет.
Студенттердің интеллектуалдық белсенділігін қалыптастыруда заманына лайық
оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап,
сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы білім белсенділігін қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде
оқытушы мен студенттің бірлескен іс - әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
Е.Галант, Л.Аистова, М.Данилов);
- интеллектуалдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік
жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Н.Меньшинская,
П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова, А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы
(И.Лернер, Б.Коротяев);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);
Болашақ педагог-психологтардыңт интеллектуалды студенттің танымдық
белсенділігін қалыптастыру үшін білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды
қажеттендіруді қалыптастыратын шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын,
мәселелерді шешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың
шарттарын қамтамасыз етілуі тиіс [19].
Студенттердің танымдық белсенділігінің даму деңгейлеріне тоқталатын
болсақ, оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше қоюмен,
тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен және өз
бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады.Ал, орташа деңгей
жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының көмегімен орындалатынымен
сипатталады.Мұнда оқытушы танымдық тапсырма беріп,оның шешілуін бақылауы
немесе студентке шешілу тәсілдерін көрсетуі тиіс.Төменгі деңгейде студентке
белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау тәсілдері туралы
көмек болғанда ғана танымдық әрекетін ынталандыруға, белгілі тәсілдерге
бағдарлануда көрініс табады.
Танымдық ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс – бітімі болып табылады.Ол – сезімталдық, танымдық және еріктік
үрдіс нәтижесі, танымдық уәж бен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы,
танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке
бейімделуі.
Студенттердің танымдық белсенділігін арттырудың негізгі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, студенттердің өз таңдауымен жұмыс істеуі,
оларға оқытушы тарапынан қойылатын талап пен қабілеттерінің сәйкес болуы,
т.б. жатады.бұл факторлар оқу мотивтерінің өрісін кеңейтіп шығармашылық
әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер оқушыға дайын күйінде берілмейді, ол
оқыту барысында жүзеге асатын дамудың нәтижесі.Оқу, білім алу,
қабілеттерінің өзі студенттің іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін
емес.Қабілеттердің деңгейі әр студентте әр түрлі болғандықтан, оқытушы
танымдық тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Танымдық белсенділік студенттің интеллектуальдық дамуын қамтамасыз
етеді.Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Болашақ педагог-психологтардың интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
. Ғылыми – педагогикалық әдебиеттердегі болашақ мамандардың
интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық –
психологиялық жәйі және оның оқыту үдерісіндегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
. Жаңа білім заманына лайықты интеллектуалды тұлға дамуына психологиялық
ықпал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...14
2. Болашақ педагог-психологтардың интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық шарттары.
2.1. Болашақ педагог-психологтардың интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың әдістері мен түрлерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ...33
2.2. Жеке тұлғаның интеллектуалдық қызығушылығын қалыптастыру
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3. Болашақ педагог-психологтың интеллектуалдық қабілетін қалыптастыру
бойынша жүргізілетін тәжірибелік-экспериметтік жұмыстардың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің
стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту
қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде жасалып жатқан
реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден түрақты даму
кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси
бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык саласындағы
интеллектуалды тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды
ойлай білетін мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы
еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан
халыктарына арнаған Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңынды атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық және
қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған
болатын. Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы
білімнің сапасын арттырып, оның халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне
деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің
катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Интеллектуалдық білім - адамзаттың терең және үйлесімді дамуын
бекітетін қүралдардың бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен үлттық
қауіпсіздіктің маңызды факторы.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі инновациялық әдіс-
тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде
интеллектуалды әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Интеллектуалды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін
баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады.
Сондықтан студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен
бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын
игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі
интеллектуалды іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай,
студенттердің интеллектуалды белсенділігін қалыптастыруды арнайы
ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру студенттердің интеллектуалды белсенділігі мен ізденімпаздығын
ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Студенттердің интеллектуалды белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін
дамытуда, оқуға қажетті біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы
және біліктілігін қамтамассыз етуде көрнекіліктер мен инновациялық
технологиялардың маңызы зор. Интеллектуалды әрекеттің негізінде
студенттерде креативтілік белсенділік қалыптасады. Интеллектуалды
белсенділік – студенттің оқуға, білуге деген құштарлығының, ынта-
ықыласының ерекше көрінісі. Студенттердің креативтілік және интеллектуалды
белсенділігін қалыптастыруда оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне
қарай оның құндылығын анықтай білу, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра
білудің маңызы зор.
Егер жеке тұлғаның өз тарапынан интеллектуалды және креативтілік
белсенділікті қалыптастыру әрекеттеріне бақылау жасамаса, ізденіс нәтижесі
бағаланбаса, жетістіктерге жетуге болады деп айту қиын. Өзгелердің
тарапынан болатын бақылаудан гөрі, студент өз білім деңгейіне, біліктері
мен дағдыларына сын көзбен қарап, бақылау жасауы, оның білімді сапалы
меңгеруіне жұмыстың нәтижесін көруде барынша көмектесетіні белгілі .
Ғылыми психологиялық-педагогикалық еңбектерді және біліктілікті
арттырудың нақты тәжірибесін талдау барысында төмендегі қарама-
қайшылықтарды анықтауға мүмкіндік алдық: қазіргі біліктілікті арттыруды
ұйымдастыру практикасы мен онда болашақ мамандарда өз интеллектуалдық пен
шығармашылығының дамытуының мүмкіндіктерінің толық пайдаланылмауы
арасындағы. Бұл қарама-қайшылықтар педагогикалық теория мен практикада
болашақ мамандардың біліктілігін дамытудың тұғыры неде, қандай
заңдылықтарға негізделеді; проблеманы тиімді шешудің педагогикалық шарттары
мен тетіктері қандай деген мәселелерді туындатып, оны теориялық-әдіснамалық
және технологиялық деңгейде қарастыруды талап етеді. Бүл зерттеу тақырыбын
Интеллектуалды тұлғаны қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық
негіздері деп алуға негіз болды.
Зерттеу объектісі. Жоғарғы оқу орнындағы оқу үрдісі.
Зерттеу пәні. Жоғары оқу орнындағы интеллектуалды тұлғаны
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық шарттар жиынтығы.
Зерттеудің мақсаты. Жоғары оқу орнындағы интеллектуалды тұлғаның
шығармашылық іс-әрекетін белсендіруді теориялық тұрғыда негіздеп, жобасын
жасау.
Зерттеудің болжамы.
Зерттеу міндеттері:
1. Интеллектуалды тұлғаның шығармашылық іс-әрекеттерін
белсендіру проблемасын теориялық тұрғыда неіздеу және оны
қазіргі кезең жағдайында дамытудың перспективалық бағыттарын
айқындау.
2. Бәсекеге қабілетті болашақ мамандардың интеллектуалды
шығармашылық іс-әрекеттерін белсендірудің педагогикалық – психологиялық
шарттарын жасау :
- инновациялық технологиялар арқылы.
3. Жоғары оқу орнындағы студенттердің интеллектуалды
белсенділігін қалыптастырудың нақты жобасын жасау және оның тиімділігін
тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі,
дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық
деңгейге жылдам өту қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде
жасалып жатқан реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден
түрақты даму кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық
және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык
саласындағы шығармашыл тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы мұғалімдерсіз инновацияльқ экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс
жасау қарсаңынды атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық
және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар
аударылған болатын [1].
Білім - адамзаттың терең және үйлесімді дамуын бекітетін қүралдардың
бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен үлттық қауіпсіздіктің маңызды
факторы. Осыған орай бүрынғы мәдени тәжірибені жеткізуге бағытталған, үлгі
бойынша оқытатын репродуктивті, жеке адамның қызығушылықтарынан мемлекеттік
мүддені жоғары коятын білімнен адамның өзін танымның биік баспалдақтарына
қарай жетектеп отыратын өмір бойы алатын білімге бағытталу жүзеге
асырылуда. Білім беру үрдісі адамның ішкі табиғи мүмкіндіктерін ашып, әр
адамның өзінің Менін сезінуге, толықтыруға көмектесетіқцей, сыртқы
әлеммен әлеуметтік карым-қатынастарда өз орынын табуға, өзін
шығармашылықпен өзгертуде белсенділік танытуға ықпал етуі тиіс деп
есептелінеді.
Педагогикалық білім дәстүрге бай. Алайда, педагогика сол
дәстүрліліктердің бүгінгі күннің мәселесін шеше алмайтын немесе шешудегі
тиімділігінің төмен болып түрған кезеңіне өтті. Осыған орай жүріп жатқан
модернизациялау үрдісі - республикадағы білімнің сапасын арттырып, оның
халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін
қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің катарынан көрінеміз деген
талабына түғыр болады деп күтілуде.
Модернизациялаудың күқықтық негіздерін Мемлекеттік Білім
бағдарламасы [2], Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының 2010-жылға
дейінгі бағдарламасы [3], Қазақстан Республикасы білімді дамытудың 2005-
2010-жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы [4], Қазақстан Республикасы
білім беру жүйесін дамытудың 2015-жылға дейінгі тұжырымдамасы [5],
Қазақстан Республикасы мамандар біліктілігін арттыру мен қайта даярлаудың
ережесі мен тәртібі [6], Қазақстан Республикасы жоғарғы педагогикалық білім
тұжырымдамасы [7], Қазақстан Республикасы педагогикалық кадрлардың
біліктілігін арттыру және қайта даярлау жүйесін дамыту тұжырымдамасы [8]
және де басқа мемлекеттік нормативті құжаттар қүрайды. Білім саласына
жүктеліп отырған осындай міндеттерді жүзеге асыратын, барлық реформалардың
басты кейіпкерлері мұғалімдер - жаңа формация мұғалімі деп қабылданып,
олар: рухани-адамгершілікті, азаматтық белсенді, рефлексияға қабілетті,
шығармашыл, акпараттық, коммуникативтік, әлеуметтік-тұлғалық құзырлылықтары
қалыптасқан, әдіснамалық, зерттеушілік, әдістемелік деңгейі жоғары тұлға
ретінде сипатталады [9].
Ал ондай мамандардың қалыптасуы жоғарғы оқу орындарында басталып одан
кейінгі біліктілікті арттыру жүйесінде әрі қарай дамуы тиіс. Бүкіл
адамзаттың бар білетіні әрбір төрт жыл сайын екі есе үлғайып отырады деген
деректерге сүйенсек, онда казіргі адамның өмірінің соншалықты жылдамдығы
біліктілікті арттыру жүйесінің дер кезінде және үнемі жетілдіріліп, мектеп
тәжірибесінен озып отыруын талап етеді.
Жаңа жағдайда білім беру ұйымдары іс-әрекетінің негізгі нәтижесі тек
білім, іскерлік және дағды жүйесі ғана емес, керісінше зиялы, саяси-
қоғамдық, коммуникациялық, ақпараттық және басқа салаларындағы мемлекет
тапсырыс беріп отырған негізгі құзырлылықтардың жиынтығы болуына назар
аударылады, Білім беру қызметкерлерінің біліктілікті арттыру жүйесінің
сапалы өзгерістерге қол жеткізуі үшін оларды әдістемелік-ұйымдастырушылық
іс-әрекетінен зерттеу-әдістемелік іс-әрекетіне, Мұғалімді педагогикалық
нақты жағдайларға тез бейімдеу, оның шығармашылық ұмтылыстарын
қанағаттандыру ұстанымдарына көшіру өзекті болып отыр [10].
Оқыту үрдісінде студенттердің ойлау қабілетін дамыту үшін осы кезге
дейін мамандардың пәндік кәсіби аймақтары аясында қызмет етіп келген
біліктілікті арттыру жұмысындағы тәжірибеге түбегейлі өзгерістер енгізу
қажеттілігі күн санап артып отыр деуге болады. Сондықтан болашақ педагог-
психологтар мен басқа да педагогикалық мамандардың біліктілігін арттыру
ісімен айналысып отырған жүйенің де өз жұмысының мазмұнын, құрылымын
өзгертіп, жаңа дидактикасын жасау кезек күттірмейтін өзекті мәселелер
қатарына жатады.
Біздің ойымызша болашақ педагог-психологтардың білімін көтеру ісі ең
алдымен оның өзіне қарай бағытталғанда ғана ұстаздардың өз санасын дамытып,
атқарып отырған қызметінің мәнін терең үғынуы, соған сәйкес өзін - өзі
жетілдіру интеллектуалдық қабілеттерін қалыптастыруды, кәсіби
шығармашылықтың биіктеріне жетуді қамтамасыз ететін болады. Бұл мамандардың
кәсіби шеберлігін арттыру жүмысын олардың дамуының жақын аймағында
ұйымдастыру жағдайына көшіруді және сол арқылы әр педагог-психологты жаңа
белеске көтеріп, педагогикалық еңбекті шығармашылық деңгейге шығаруды
нәтижелі етеді.
Біліктілікті арттыру жүйесін кұрудың теориялық, әдіснамалық
тұғырларын айқындау міндеттерін алдыңғы катарға шығарады. Адам бойындағы
ашылмаған мүмкіндіктерін жетілдірудің мәні мен маңызы, шығармашылық
бастаулардың көзін ашу сияқты көпқырлы, күрделі мәселе өзінің тамырын
адамзат тарихының тереңінен алады. Зерттеу барысында антикалық дәуір
философтары (Гераклит, Сократ), жаңару кезеңінің ойшылдарының (Ж.Ж.Руссо,
К.Гельвеций, Д.Дидро, т.б.), субъективті идеализм теориясы өкілдері
(И.Кант, Л.Фейербах, И.Фихте, т.б), шығыстың көрнекті ойшылдары (Жүсіп
Баласағүн, Әбу Насыр әл-Фараби, Ш.Уәлиханов), ақындар (А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров), ағартушылар (Ы.Алтынсарин, А. Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, т.б.) еңбектерінде адамның жеке басын дамыту, ішкі мәнді
күштерін дамытуға ерекше мән берілгендігі анықталды [11].
Болашақ мамандарды дайындаудағы тұтас педагогикалық үрдістің теориясы
мен практикасы (Н.Д.Хмель, А.А.Бейсенбаева, С.Т.Каргин, Қ.К.Жампеисова,
т.б) [12;13;14;15]; Мұғалімдердің зерттеушілік мәдениетін қалыптастыру
(Ш.Таубаева, т.б.) ; болашақ мамандардың креактивтілігін зерттеуге
(Б.Оспанова) мәселелері кеңінен қарастырылады.
Сонымен ғылыми-философиялық, психологиялық-педагогикалық еңбектерді
және біліктілікті арттырудьщ нақты тәжірибесін талдау барысында төмендегі
қарама-қайшылықтарды анықтауға мүмкіндік алдық:
- қазіргі біліктілікті арттыруды ұйымдастыру практикасы мен онда болашақ
педагог-психологтардың өз интеллектуалдық қабілетін дамытуының
мүмкіндіктерінің толық пайдаланылмауы арасындағы.
Бұл қарама-қайшылықтар педагогикалық теория мен практикада
студенттердің ойлау қабілетін дамытудың тұғыры неде, қандай заңдылықтарға
негізделеді; проблеманы тиімді шешудің педагогикалық шарттары мен тетіктері
қандай деген мәселелерді туындатып, оны теориялық-әдіснамалық және
технологиялық деңгейде қарастыруды талап етеді. Бұл зерттеу тақырыбын
Болашақ мамандардың интеллектуалдық қабілетін қалыптастыру деп алуға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Оқыту үрдісінде студенттердің ойлау қабілетін дамытудың
теориялық - әдіснамалық негізін жасау;
Зерттеудің объектісі: жоғары оқу орны үрдісі
Зерттеудің пәні: оқыту үрдісінде болашақ педагог-психологтың ойлау
қабілетін дамытудың теориясы мен практикасы.
Зерттеу әдістері: зерттеу алдына қойған мәселелерді шешу және ғылыми
болжамды тексеру - философиялық, психологиялық-педагогикалық еңбектерге
теориялық талдау жасау, салыстыру, нақтылау мен жинақтау, сұрақ-жауап
алу, сауалнама жүргізу, әңгімелесу, тестілеу, әдістері арқылы қамтамасыз
етілді.
Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспеден, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
І Болашақ педагог-психологтардың интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1Ғылыми– педагогикалық әдебиеттердегі болашақ мамандардың
интеллектуалдық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық –
психологиялық және оның оқыту үдерісіндегі көрінісі
Білім берудің жаңа бағыттарының басты ерекшелігі – оқытудың нәтижесін
алдын-ала болжап, тұлғаның қызығушылықтары мен ізденімпаздығы негізінде
білімі мен біліктерін жетілдіріп, оны сана сүзгісінен терең зерделей
отырып, интеллектуалды тұлғаны үнемі дамытуға және рухани толысуға
ұмтылысын қалыптастыруды бағдар тұтады.
Білім беру процесін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық,
педагогикалық-психологиялық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек
қайта қарауды қажет етеді.
Болашақ педагог-психологтардыңт интеллектуалды қызығушылық – жеке
тұлғаның ізденімпаздық шығармашылық қабілет сапасын дамытудың негізгі өзегі
болып табылады. Сондықтан интеллектуалды тұлғаны дамуына, оның рухани
жетілуінде мәні терең, мотивациялық, білімділік бағдар құндылығы ретінде
танылуының маңызы зор. Көтеріліп отырған мәселенің өзектілігі ҚРБілім
туралы Заңында, ҚР стратегиялық дамуының Қазақстан - 2030, т.б
мемлекеттік бағдарламаларында басты принциптері ретінде интеллектуалды
тұлғаны дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелерінде басты
міндеттер қатарында қойылған.
Демек, болашақ жастарымыздың кәсіби құзырлы, интеллектуалды болуын
қамтамасыз ететін оқытудың жаңа парадигмасы оқытудың субъектін және
оқушының әлеуетіне тікелей әсері мол шығармашылық қызығушылығын,
интеллектуалдық қалыптастырудың теориялық, әдіснамалық, дидактикалық
тұғырларын айқындау міндеттерін алдыңғы қатарға шығарады.
Жеке тұлға бойындағы ашылмаған, сыры мол мүмкіндіктерді дамытудың
бастау көзі – интеллектуалдық қызығушылықты қалыптастыру мәселесі өзінің
тамырын адамзат дамуы тарихының тереңінен алады.
Ежелгі дәуір философтары (Аристотель, Демокрит, Платон, Сократ,
шығыстың көрнекті ойшылдары Әл-Фараби, Махмуд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ибн-
Сина, Қ.А.Иассауи), жаңару кезеңінің ағартушылары (Я.А.Коменский, Дж.Локк,
Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, А.Дистервег т.б.), орыс педагогтары
(К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б.), қазақтың ағартушылары
(Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов т.б.) еңбектерінде адамның дара
мүмкіндіктерін ашу, ішкі рухани күштерін дамыту мәселелеріне ерекше мән
берілгені анықталды.
Болашақ педагог-психологтардыңт интеллектуалдық қабілетін
қалыптастырудың жаңашылдығы (М.Н.Сарыбеков, Т.М.Әлсатов, Ш.Т.Таубаева,
О.Салимбаев, , Қ.Бұзаубақова, т.б.), қазақ педагогикасының негізінде жеке
тұлғаның жан-жақты дамуы теориялық-әдіснамалық тұрғыдан қарастырылуы
(Қ.Б.Бөлеев, Ж.Асанов, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Қ.Б.Жарықбаев
Х.Шалғынбаева, Ә.Табылдиев, Қ.Ыбыраимжанов, т.б.), жеке тұлғаның
креативтілік қабілетін дамыту және көркем өнер интеллектуалдық жетілдірудің
бағыттары (Б.А. Оспанова, Қ.Ералин, Р.Омарова, т.б.), зерттеулерінің
маңыздылығы жоғары. Қазақстандық психолог Ж.И.Намазбаеваның жеке тұлғаны
дамыту тұжырымдамасы ерекше назар аудартады. Л.С.Выготский бойынша тұлғаны
дамытудың әлеуметтік мәнін ашып, А.Н.Леонтьевтің іс-әрекеттілік теориясы
мен Д.В.Элькониннің танымдық теориясының тұлғалық аспектілеріне арқа
сүйейді. Өзекті мәселені көре білетін, ой ұшқырлығы мен ізденімпаздық іс-
әрекеті қалыптасқан білімі мен біліктерін өмірдің өзгермелі жағдайына қарай
оңтайлы пайдалана алатын, танымдық дербестігі жоғары деңгейдегі
интеллектуалды тұлға қазіргі білім беру стратегиясының мақсат-мұраты
Соңғы жылдардағы қоғамдық және әлеуметтік өмірде болып жатқан елеулі
өзгерістер мектеп жағдайында білім берудің қызметіне жаңаша қарауды, қол
жеткен табыстарға сын көзбен саралай отырып бағалауды, жастардың
интеллектуалдық қабілетін әлеуетін дамытуды талап етеді.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесі әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар, оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, ізденімпаз, интеллектуалдық барлық іс-
әрекетттерінде шығармашылық бағыт ұсынатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта
алатын маман етіп тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.
Білім беру және оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы,
студент тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып
табылады. Бұл теория интеллектуалдық қабілетін қалыптастыру және оқытуды
арнайы ұйымдастырылатын іс-әрекет ретінде қарастырылады. Білім беру және
оның оқыту үдерісіндегі теориясьшың студенттерді оқыту мәселесіндегі
талаптарының бірі – интеллектуалдық белсенділік пен.
Бұл талаптың орындалуы студенттердің оқу материалын түсінуге, ескіні
жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, оған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйену ұмтылысынан көрінеді.
Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін ақыл-
ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше интеллектуалдық қабілетін
қалыптастыру іске аспайды. Студенттердің белсенділік интеллектуалдық іс-
әрекетінің көздейтін мүддесі - білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға
қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең
жоғарғы көрінісі студенттердің алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі
пайдалана алуы болып табылады.
Студент ақпаратты, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық тәжірибенің фрагменті жөнінде
оқытушының беретін білімімен шектеліп қана қоймай, оны әрі қарай өз бетінше
белсенді, нысаналы когнитивті іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс. Осыдан
келіп, оқыту барысында студенттің іс-әрекетінде интеллектуалдық қабілетін
белсенділікті қалыптастыру талабы туындайды.
Интеллектуалдық іс-әрекет ұғымы мен интеллектуалдық белсенділікті
қалыптастыру проблемасына педагогтар, психологтар, әдіскерлердің көптеген
еңбектері арналған. Көне замандағы Антик дәуірдің өзінде-ақ
ойшылдар мен педагогтар студенттердің өзіндік ой-түжырымын жасау оны
дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл
бөлген. Студенттердің ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі
мен қоғамға, адамдарға дұрыс қарым-қатынасын қалыптастырылуын қарастырады.
Бұл идеялар Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі Рим философтары Плутарх,
Тапит, Квинтилин еңбектерінде одан әрі дами түсті
[12].
Сократ оқыту барысында шәкірттердің интеллектуалдық іс-әрекетін арнайы
басқарып отырудың қажеттілігімен коса, оның танымдық белсенділігін арттыру
мақсатында арнайы оқыту әдісін - эвристикалық әңгімелесуді алғашқылардын
бірі болып қолданды. Сократ шәкірттерге білімді жай ғана бере салмай,
интеллектуалдық белсенділіктің көрсеткіші ретінде - сұрақ қоюды ұсынды.
Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындай отырып, сұрақ қою арқылы олардың
ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге
үйретті [13].
Антикалық дәуірдін өзінде-ақ педагогтар студенттердің өзіндік ой
тұжырымын жасау, оны дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістерді
дұрыс қолдану мәселесіне көңіл бөлген.
Интеллектуалдық қабілет белсенділікті дамытудағы оқыту әдістемесінің
негізін алғашқылардың бірі болып қалаған ұлы педагог Я.А.Коменскийдің XII
ғасырда жазған ¥лы дидактика атты еңбегінде: Заттың не құбылыстың түп
тамырына жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана
білу кажет, - деп ерекше атап өтті [14].
Я.А.Коменский дидактикалық принциптерді ұсына келіп, танымдық
белсенділікті дамытуда мұғалімнің рөлі туралы жазған болатын. Ол: Таным
бастамасы - сезімнен, бала сезіне білмесе, оның ой-өрісінде ешқандай
өзгеріс болмайды. Оқытудың зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау аркылы
шәкірттің ойын дамыту керек, - деп жазды.
Мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын, практикада
өздігінен түжырым жасауын дамытуды - білім берудегі негізгі жетістікке жету
қүралы ретінде қарастырамын, - деп жазды. Сондай-ақ, ол оқыту үрдісінде
материалдың көлемін, сипатын және оқыту әдістерін анықтауда студенттердің
ой-өрісі мен қабілеттерінің ерекщеліктерін ескере отырып, материалдың
біртіндеп және тізбектеп берілуін әрдайым сақтап отыруды, мазмұндауда да,
анықтамаларда да, қорытындылар мен тұжырымдардың анық та дәл айтылуын талап
етті. Сондай-ақ шәкірттердің ойлау қабілетін дамытудың және өздігінше білім
алу дағдыларын қалыптастырудың маңызды құралы ретінде студенттердің
өздігінен істейтін жұмысына зор маңыз берді [15].
Қазақ мектептерінде дидактикалық міндеттерді шешуде Ы.Алтынсарин үлкен
үлес қосты. Ы.Алтынсариннің мүғалім міндеттері туралы, қалай оқыту керек,
қалай оқу керек деген талаптарды біздің зерттеулерімізде маңызды болды.
Ы.Алтынсарин оқыту үрдісіндегі мүғалімнің алатын орны, оның шеберлігі мен
біліктілігін жоғары қойды. Бұл жөнінде К.Д.Ушинскийдің ...тәрбиеші -
өткені мен болашақтың құдіретті жауынгері және ол өз ісінің сырт қарағанда
қарапайым екендігін, бірақ тарихтың ұлы істерінің бірі екендігін, бұл істен
көптеген үрпақтар нәр алатынын түсінеді деген ойларына пікірлес болған.
Ы.Алтынсарин: Балалармен: қысқа, ашуланбай, байсалды сөйлесу, әрбір пәнді
бар пейілмен және қарапайым тілмен түсіндіру керек, мұғалім жан-жақты,
білімді, өз ісінің шебері болуы қажет, -дейді.
Ы.Алтынсарин оқытудың жеке әдіс-тәсілдеріне мыналарды жатқызады:
а) окыту әдісі - бұл студенттің білімге құштарлығын оятатын, алған
білімін тереңдету мақсатында өз бетінше білім көтеруіне бастайтын жол;
ә) сабақта студенттің белсенді ой-әрекетін жаттықтыру. Маңыздысы -өз
бетінше ойлана білуі... [16].
Ы.Алтынсарин оқыту міндеттері ретінде студенттің белсенді ақыл-ой
әрекетін дамытуды көздеді.
Көптеген ғалым-педагогтар, практик-мүғалімдердің тәжірибелері оқу
үрдісінде басты рөлді студентің дербес әрекеті мен белсенділігі
атқаратындығын анықтайды. Сабақ сапалы өтуі үшін мұғалімнің білімі,
шеберлігімен қатар, бала өз тарапынан белсенділік әрекет жасамаса жұмыс
нәтижелі болмайды.
А.Байтұрсынов 20-30 жылдары, кейінгі уақытта Ресей ғалымдары
В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта окыту теориясына негіз болған белсенді
танымдык әрекеттің рөлі жоғары. Бұл ғалымдар бала білімді тәжірибе
арқылы өз бетімен алуы қажет деген пікір айтады.
Қазактың көптеген педагог-ғалымдары да А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев
Ж.Аймауытов, С.Көбеев балалалардың танымдық қызығушылығын тудыра отырып,
танымдық белсерділігін дамытуда құнды пікірлер айтты.
А.Байтұрсынов бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек,
мүғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және
белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек екендігіне көңіл бөледі.
Танымдық әрекеттің негізінде студенттерде танымдық белсенділік
қалыптасады. Танымдық белсенділік - студенттің оқуға, білуге деген ынта-
ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап
тұрған жаңа материалын түсіну үшін, студенттің оны зейін қойып тыңдауы,
алған білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау
сияқты жүмыстар жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы
қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде
белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни студенттің белсенділігі оқу үрдісінің
барлық кезеңінде орын алуы қажет.
Сабақ барысында студенттің бойында интеллектуалдық белсенділік пайда
болса, сонда студенттердің ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері
дамиды: зеректік, зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі
т.б. З.ФЛехлованың докторлық диссертациясында жеке адамның дербестігі мен
белсенділігі проблемасының кейбір қырлары баяндалады.Студенттің жеке тұлға
ретінде қалыптасуы әлеуметтік жағдайдың және субъект ретінде рухани
игіліктерді игеруге және жасауға, өзін-өзі жетілдіруге, дамытуға
бағытталған белсенділік арасында өзара байланыспен айқындалады деген идея
оның зерттеуінің өзегі болып табылады. Оның зерттеулерінде студенттің
когнитивтік әрекетіне және қарым-қатынасқа тәуелді екені дәлелденген.
Бәсекеге қабілетті болашақ мамандардың когнитивтік интеллектуалдық
белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер,
педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Жоғарыда айтылған
пікірлерді ескере отырып, интеллектуалдық белсенділіктің нәтижесінде жеке
тұлға сан қырлы білім алады, бұл білім алу танымдық әрекетке сезім, таным
және ерік процесінің нәтижесі болып табылатын өзін-өзі икемдеу көрінісімен,
танымдық мотив пен ізденімпаздық іс-әрекет тәсілдерін қатысуымен,
студенттің мінез-құлқындағы танымға деген тұрақты көзқараспен сипатталады.
Ойлау үрдісін түсіндіретін белгілі теорияларға тоқталатын болсақ, ең
алдымен бұл тұжырымдамаларды екі үлкен топқа бөлуге болады: бірінші топқа
жататын тұжырымдаманың өкілдері адамдарда өмір тәжірибесінің әсерімен
өзгермейтін табиғи интеллектуалдық қабілеттердің болатындығы туралы
қағидадан туындайды, екінші топтағы тұжырымдаманың негізіне ақыл-ой
қабілеттіліктері өмірге келгеннен кейін өмір бойы қалыптасады және дамиды
түсінікті жатқызады.
Бірінші тұжырымдамалар бойынша интеллектуалдық қабілеттер және
интелектінің өзі жаңа білімді алу мақсатында қабылдау мен ақпаратты өңдеуге
қамтамасыз ететін ішкі құрлымның жиынтығы ретінде анықталады.
Екінші теорияға қарама-қарсы интелектінің генетикалық тұжырымдамалары
бойынша ақыл-ой қабілеттері туғаннан берілмейді, өмірге келгеннен кейін
қалыптасады және дамиды деген қағиданы пайымдайды.
Ойлаудың өзіндік тұжырымдамалары психологиялық зерттеулердің
төменегідей бағыттарында қарастырылады: эмперикалық субъективтілік
психологияда, ассоциативтік сипаты жағынан және интроспективтік негізгі
әдіс бойынша гештальтпсихологияда алдынғыдан айырмашылығы тек қана
психикалық үрдістердің элементтілгінің жоққа шығаруы және олардың
тұтастығының жеке элементтер құрамын қарағанда үстемдік етуі. Ойлаудың
белсенді психологиялық зерттеулері XVII ғасырдан жүргізіле бастады.
Ойлау тәсілдеріне жалпылау талдау, жинақтау, салыстыру және жіктеу
кіреді.
Бихевиоризм бағытында ойлау стимулдар мен реакциялардың арасындағы
күрделі байланыстарды қалыптастыру үрдісі ретінде жеке міндеттерді шешуге
қатысты практикалық икемділіктер мен дағдыларды қалыптастыруды қарастырады.
Гешальтпсихология бағытында интуитивтік тұрғыдан түсіндіріледі.
Психологиядағы соңғы екі бағыт бихевиоризм мен гештальтпсихология ойлауды
түсіну үшін ештеңе бермеді деп айтуға болмайды.
Бихевиоризмнің арқасында психологиялық зерттеулердің саласында
практикалық ойлау енгізіледі, ал гешальтпсихологияның арқасында психологтар
ойлаудағы интуиция және шығармашылыққа ерекше көңіл бөлді. Ойлау
психологиясы проблемасын шешуде психология бағытындағы психологтардың
сіңірген еңбектері баршылық. Алғаш рет ойлаудың генозисі туралы мәселелерді
қою және шешу мүмкіншіліктері пайда болды.[17]
А.Н.Леонтьев адамзат ойлауының жоғарғы түрінің сипатын, әлеументтік
тәжірибенің, оның дамуының мүмкіншілігін атай келіп былай деп жазды:
Адамның ойлауы қоғамнан тыс, тілден тыс жинақталған адамзат білімінен тыс
және олардың қалыптасқан ойлау іс- әрекетінің тәсілдерінен тыс өмір сүруі
мүмкін емес.
Ойлаудың іс-әрекеттік теориясы балаларды оқыту және ақыл -ой дамуымен
байланысты көптеген практикалық міндеттерді шешуге көмектесті.
П.Я.Галпериннің, Л.В.Занковтың, В.В.Давыдовтың теориялары. Олардың бәрін
ойлаудың дамыту теориялары деп қарастыруға болады.
Біздің елімізде оқыту үрдісінде практикалық түрде кеңінен енгізілген
теориялардың бірі П.Я.Гальпериннің Ақыл-ой әрекетін қалыптастыру теориясы
Л.С. Выготскийдің белгілі қағидаларына және А.Н.Ленонтьевтің ақыл- ой
әрекетін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері туралы эерттеулеріне
негізделген. П.Я.Гальперин балалар интелектісін қалыптастыру теориясын
талдады, ол теория оқыту оқыту психологиясының ғылыми тұрғыдан негізделген
практикалық теориялардың бірі ретінде практикалық жағынан кеңінен қолдау
тапты.
Оқыту және дамыту проблемасын талдауда Л.С.Выготский ерекше үлес
қосты. Л.С.Выготскийдің және оның ғылыми мектебі қызметкерлерінің жалпы
теориялық қағидалары мен теориялары оқыту дамуда жаңаның қалыптасуының
қайнар көзі бола тұра оқытумен дамытудан озып отыруы қажет деген қортындыға
келеді.
Оқытудың негізгі міндеті ғылым негіздерін мектеп оқушыларының белсенді
және берік, саналы және жүйелі меңгеруді қамтамасыз етуі. Мысалы,
Л.В.Занков талдаған оқытудың дидакикалық жүйесі бастауыш мектеп оқушыларына
қатысты белгілі. Бұл жүйе теориялық білімдердің өзіндік салмағын арттыру,
қиындықтың жоғары деңгейінде оқыту және материалды тез қарқынмен өту
қағидаларына сүйенеді.
Оқытудың екінші жүйесін Д.Б.Элконин және В.В. Давыдов жетекшілік еткен
бір топ психологтар зерттеді. Оқытудің бұл жүйесі ойлаудың ғылыми теориялық
түрін тәрбиелеуге арналған. Бұл нақтылыға меңгергенде ғана мүмкін. Сонымен
қатар бастауыш мектептерде шәкірттерде ғылыми, шығармашылық ойлаудың
негіздері қаланады.
Оқыту психологиясындағы зеттеулердің негізгі бағыттары мектеп
оқушыларында белсенді өз бетімен және шығармашылық ойлауын, білімдерді
шығармашылықпен қолданудың қабілеттілігін қалыптастырудың әдістерін
іздестіруге байланысты.
Л.С.Выготский баланың ақыл-ой дамуының екі деңгейін актуалды даму
деңгейі және жақын арадағы даму аймағы, атап көрсетті. Ескі көзқарастан
айырмашылығы, жақын арадағы даму аймағы туралы ілім қарама қарсы қағиданы
ұсынуға мүмкіншілік береді, тек ол дамудан ілгерілеп алға озып отырса
сондай оқыту жақсы болады. Оқытудың маңызды белгісі болып табылатын оқыту
дамытудың таяу арадағы аймағын жасайды, баланы өмірге шақырады, дамудың
көптеген ішкі үрдістерін талпындырады және қозғалысқа келтіреді.
Құрылымдық психологияға сәйкес жеке сезімдік елестер психологиялық
тәжіртбенің бастапқы элементтері болып табылады. Осындай жеке сезімдік
елестер арасында ерекше байланыстар немесе ұқсастық, контрастылық, уақыт
пен кеңістікте сәйкес келу сияқты ассоциациялар орнайды. Осылайша,
ассоциативтік психологияда ойлау сезімдік елестердің ассоциациясы ретінде
түсініледі. Бұл бағыттағы психологтардың негізгі қойған міндеті – ойлаудың
белгілі логикалық формаларын ассоциация заңына сәйкес түсіндіру. Ұғымдардың
қалыптасуы елестерді ассоциациялау, ал ой қорытындысы пікірлердің
ассоциациялау натижесі ретінде түсіндіріледі.
Осылайша, мәнді мен жалпының арасына теңдік белгісін қою тұтас
ассоцианизмге тән құбылыс болды. Бұл бағыттағы теорияларға келесі
тұжырымдар енді:
1) Г.Мюллердің диффуздық репродукциялар теориясы. Берілген
тұжырымдамаға сәйкес, екі (немесе одан да көп) елестердің үйлесімі былайша
қалыптасады: субьекте олардың әрқайсысы судағы шеңберлер тәрізді басқа
елестермен ассоциацияларының ағымын тудырады (ал бұлар өз тарапынан дәл
солай жаңа ассоциацияларды тудырады).
2) Ойлау үйрену ретінде. Бұл жерде талдаудың негізгі элементтері
болып, қозғалыстық реакция және оларды үйлесімге келтіру заңдылықтары
бөлініп шығады. Жаңа стимул-реакциялық байланыстар, яғни шартталу
механизмдері интнллектуалдық мінез-құлыққа тән емес. Сондықтан ойлау бұл
жерде үйрену, интеллектуалдық практикалық міндетті шешу дағдысын
қалыптастыру болып табылады.
Адамның психикалық өмірінің принципімен байланысты. Ассоциацияның
негізгі заңы: ассоциация жиі қайталанған сайын, дұрыс әрі берік болады.
Ассоциациялардың төрт негізгі түрі бар: ұқсастық бойынша, контраст
бойынша, уақыттық немесе кеңістіктік іргелестік бойынша, қатынас бойынша.
Ассоциациялардың заңдылықтары Д.Гартли, Дж.Пристли, Дж..Милль, А.Бэн,
Т.Цигень және т.б. еңбектерінде зерттелінді. Бұл жерде ассоциация
психикалықтың бірлігі және түсіндіруші принципі ретінде қарастырылды.
Ассоцианистер ойлау белсенділігін түсіндіре алмай, оларды априорлы, яғни
ассоциацияларға тәуелсіз ақыл-ойдың туа біткен қабілеті деп білген. Бұлар
да рационалдық сезімдікке баланып, субъекттің іс-әрекет белсенділігі
талдаудан тыс қалды. Бейне – елестардің ырықсыз ілесуі кез-келген ақыл-ой
процесінің жүзеге асу типі ретінде ұғынылды. Осылайша, ассоцианитердің
пайымдауынша, ойлау – ассоциацияларды жинау процесі.
Идеялардың репродукция (қайта өңделуі) сауалы ақыл-ой іс-әрекетінің
ассоциативтік теориясының негізгі мәселелерінің бірі болып табылғандықтан,
соны жиі репродуктивтік психология деп атаған.
Отандық психологияда ассоцианистік тұрғы Ю.А.Самарин, П.А.Шеваревпен
зерттелінді. Ассоциациялардың ойлау механизмі ретіндегі мәні А.Ф.Эсауловпен
ерекше аталды.
1. Вюрцбурлық мектеп. Вюрцбурлық мектеп – сана психологиясын зерттеген
бағыттардың бірі. Бұл мектептің негізін салушылар – О.Кюльпе және
К.Бюлер, ал өкілдеріне жататындар – Н.Ах, А.Марбе, О,Зельц және т.б.
Вюрцбурлық мектеп зерттелінген негізгі мәселелер: а) ойлаушы субьекттің
белсенділігін анықтайтын ұғымдарды шығару; ә) ерекше психологиялық ақиқат
ретіндегі ойлаудың қасиеттерін сипаттау және мазмұнын анықтау; б) ойлау
процесінің психологиялық механизмдерін түсіндіру.
Сәйкес әдістемені шығара отырып, Н.Ах ұғымдарды қалыптастырудың
тәсілдерін таңдау процесі мен қолдану сипаты субъектпен шешілетін нақты
міндеттерге байланыстылығын атап өтті. Осылайша, вюрцбурлық мектептің
негізгі қосқан үлесі – міндет ұғымын енгізуі (В.Уайт). Вюрцбурлық мектеп
өкілдері интроспекция әдісін өзгертті. Субьектің өзінің ішкі ойлары,
елестері, күйзелістері жөніндегі есебі белгілі бір қойылған сұраққа жауапты
іздеу, белгілі бір міндетті шешу жолымен жүрді.
О.Кюльпе Ойлау психологтясы еңбегінде ойлау мен ерікті зерттеуде
интроспекциялық әдісті қолданды. Зерттеген мәселелрі: эмпирикалық ойлау
деп аталтын және формалдық логика заңдарына сүйенетін таза ойлаудың нақты
жүзеге асуын көрсететін психикалық акттер мен күйлер. Н.Ахтың тағы бір
қосқан үлесі – детерминациялық тенденциялар тұжырымдамасын шығарып
негіздеуі. Басқаша айтқанда, бұл – себептендіру теориясы. Адамның бойындағы
осындай детерминациялық тенденциялары адамды түртіп отырытын, санадан тыс
процестерге жатады. Ойлау өзінен-өзі қалыптаспайды. Ол тікелей сыртқы орта
әсерінен пайда болады. Сезімдік елестер мен ойлаудың арақатынасын
түсіндіруде бұлар мынадай пікірде болды. өздігінен сезімдік елестер мен
олардың кез-келген үйлесімі, тіпті оңай логикалық есепті шешіп бере
алмайды. Себебі есепті шешу үшін берілген міндеттің сезімдік көрінісінен
тыс, одан еркін болатын есептің (міндеттің) шарттары мен талаптары
арасындағы қатынастарды ашу мен саналау маңызды болып табылады.
Вюрцбурлық мектеп өкілдері ойлаудың басқа психикалық процестерден
өзіндік ерекшеліктерін көрсетті: тұтастылығы, белсенділігі, бағыттылығы,
бейнесіздігі және т.б.
Вюрцбурлық мектептің негізгі идеялары О.Зельцтің еңбектерінде жалғасын
тапты. Ол ойлауды интеллектуалдық операциялардың қызмет етуі ретінде
анықтады. О.Зельц өз алдына ойлау іс-әрекетінің қандай да бір нәтижесінің
жүзеге асуындағы интеллектуалдық іс-әрекеттің әрбір сатысының қызметін
анықтау мақсатын қойды. Қатынастарды саналау әрекеті ретіндегі ойлауды
түсіндіру үшін оның міндетті шешуде жүзеге асырылатын әрекет немесе
операция ретінде қарастыру керек.
О.Зельц міндетті шешу барысы мен тәсілдерін сипаттауда үш ұғымды
енгізді:
1) Арнайы реакция, яғни берілген жәйтта қойылған мақсатқа сәйкес
келетін объективті қажетті жауап.
2) Операция – осындай жауапты анықтайтын амал.
3) Әдіс, яғни субъектімен міндетті шешу тәсілі ретінде саналанатын және
пайдаланылатын операция.
О.Зельц репродуктивтік және продуктивтік ойлау түрлерін эксперименттік
зерттеуде ойлау процестерінің ерекше мәселе тудыратын кешен түріндегі
шешілетін міндеттің құрылымымен себептенетіні жөнінде тұжырымға келді. Бұл
мәселе тудыратын кешеннің ерекшелігі – онда аяқталмағандық элементінің
болуы. Осы аяқталмаған элементті толтыру берілген міндетті шешу нәтижесін
анықтайды. Мұның өзі, негізінен антиципация схемасын жүзеге асыру, яғни әлі
табылмаған шешімді алдын ала болжау негізінде іске асады. Бұл кезде
субъектпен міндетті шешуге қажетті интеллектуалдық операциялар жаңғыртылып,
есептің шешімі табылады (комплексті толықтыру, абстракция және
ұқсастықтарды қайта келтіру әдістері арқылы).
Осындай, мәселе тудыратын жәйттің құрылымының тұтастығын қалпына
келтіру идеясы кейін гештальтпсихология өкілдерінің зерттеулерінде, сондай-
ақ басқа да, мысалы, шығармашылық ойлау зерттеулерінде басшылыққа алынды.
3. Гештальтпсихологтар ойлау жайында. Гештельтпсихологияның өкілдері –
Келер, Вертгеймер, Коффка, К.Левин.
Гештальтпсихологтар ойлаудың құрылымын, шығармашылық астарларын
қарастырды. Ізделген шешімді оған қажетті құрылымды табу арқылы шешуді
ойлау деп атаған. Гештальтпсихологтар ойлауды формальды - логикалық
операциялардан ажыратылатын, мәселе тудыратын жәйтті ескеру арқылы соған
қарай танымдық құрылымдарды қайта құру, жаңадан орталықтандыру
нәтижесінде жүзеге асатын продуктивті психикалық процесс ретінде
түсіндірді. Олар тұтас құрылым ретіндегі мәселе тудыратын жәйттің барлық
құрауыштарын, олардың арасындағы қатынастарды бірден ұғынуды инсайт деп
атады.
Коффка бойынша, ойлау дегеніміз – вюрцбурлық мектептегідей
қатынастармен әрекет ету емес, ол көрнекі жәйттердің құрылымдарын
түрлендіру. Мәселе тудыратын жәйт – бұл өзінің көрнекі мазмұны
теңестірілмеген феноменалдық өріс тәрізді. Бұл өрістегі кейбіртолтырылмаған
орындар мәселе тудыратын жәйтте белгілі бір кернеу тудырады. Осы кернеу
тұрақсыз көрнекі жәйтті басқасына ауыстырады. Осылайша, міндет біздің
бастапқы жәйтті басқаша көруіміздің нәтижесінде шешіледі. Осы пікірлерден,
Коффканың ойлауды ассоцианистер сияқты көрнекі мазмұнға теңестіргенін
байқаймыз.
4.Психоанализ: Ойлау мотивтелген процесс ретінде. Адам мінез-құлқының
мотивтері ең алғаш психоанализбен қойылып, зерттелінді. З.Фрейд бойынша,
негізгі мотвтер санасыз сипатта болады және әр түрлі көрініс табады: түс
көру, сөзден жаңылу, ұмыту, аурулар симптомдары.
- Түстер – бұл ырықсыз жүзеге асатын, бейнелік ойлаудың бір түрі.
- Еркін ассоциациялар әдісі. Ырықсыз бейнелік ойлау, еркін
ассоциациялар – санасыз мотивтердің көрініс табатын маңызды аумақтарының
бірі.
- Сублимация – санасыз энергияны әлеуметтік құпталған тәсілдерге
ауыстыруда іске асатын шығармашылық ойлау процесі.
- Мотивті саналау адамның өзіндік саналауын, ішкі ойлау типін қажет
етеді.
Аутистік ойлау тұжырымдамасы Э.Блейлермен шығарылған. Аутизм адамның
ішкі өмірінің басымдылығымен, сыртқы өмірден кетуімен байланысты. әдетте,
түс көру, ырымшылдық, аңыздарға сену, шизофрениялық ойлау – аутистік
ойлаудың көріністері. Бұларда ойлар аффективтік ұғымдарға бағынады.[18]
5. Ойлаудың когнитивтік психологиясы (У.Найссер). Бұл тұрғы танымдық
процестерді жасанды модельдеу негізінде белгілі бір міндеттерді шешу
тәсілдерін табу мақсатымен қарастырған. Адам ақпаратты тасымалдау және
өңдеу каналы, компьютерлік жүйелердің аналогы ретінде ұғынылады. Есептерді
шешу механизмдері және оған қажетті жағдайлар (саналы елестер, әлеметтік
тәжірибе, тұлғаның мағыналық аумағы және т.б.) ерекше когнитивтік
құрылымдар болып есептеледі. Танымдық ретіндегі адамның кез-келген іс-
әрекетін талдау тек жаңа, айрықша ғылыми нәтижелерге әкелумен қатар бұрыс
тұжырымдарды да өмірге келтіреді. Осылайша, когнитивтік психология
тұрғысынан ойлау адам білімдерін жүйелейтін, өңдейтін, құрылымдайтын,
реттейтін танымдық процесс болып табылады.
1.2. Жаңа білім заманына лайықты интеллектуалды тұлға дамуына
психологиялық ықпал
Қазіргі ЖОО педагогикалық процесін бүгінде қарқынды даму үстіндегі
инновациялық білім беру жүйелерімен, бірінші кезекте, интеллектуалды
қабілетке, интеллектуалды рефлексияға, интеллектуалды өзін-өзі дамытуға,
креативтілікке қойылып жатқан талаптарға сәйкес келуі мәселесінің
қарастырылуына да үлкен мән берілуі керек. Интеллектуалды қызығушылықтың
динамикалық даралық сипаты креативтілікте және оның негізгі
көрсеткіштерінде көрінеді.
Ителлектуалды дегеніміз – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі
тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп,
өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани
күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Интеллектуалды іс-әрекет – мәселелі қою, ойды тұжырымдап айту, идеяның
пайда болуы, оны шешу, оның логикалық дамуы, аталған мәселені шешуде тиімді
әдістерді қолдану, негіздеу, оны тәжірибе жүзінде дәлелдеу барысында
нәтиженің нақты көрінуі.
Жеке тұлғаның интеллектуалды деңгейі – оның мәселені қою мен оны
шешудің
жолдарын табуынан көрінеді. Мұнда жаңа білімді меңгеру процесі
интеллектуалды ойдың қалыптасуымен және дамуымен бірге жүреді. Демек,
интеллектуалды ойдың нәтижесі - тек қана белгілі ұғымдарды қайталап,
жаңғыртумен ғана емес, сонымен қатар жаңа білімді жасау, тапсырманы
орындауда жаңа жолдарды ашу.
Креативтілік - тұлғаның өзін-өзі дамытудағы маңызды фактор. Адамның
креативтілік процеске дайындығы оның тәжірибеге деген ашықтығымен
анықталады.
Интеллектуалдықтың көзі – танымдық қызығушылық, интеллектуалдық
қабілет, білім, ойлау стилі, тұлғалық мінездеме, мотивация және қоршаған
орта.
Креативтілік факторлары – тұлғалық бағытталу, жағдайға талдау жасау,
шығармашылық процесс, шығармашылық нәтиже.
Интелектуалды-шығармашылық дегеніміз - адамның өмір шындығында өзін-
өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой
түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешішдер қабылдай білуге үйрену керек.
Оқыту жүйесіндегі рефлексия – оқыту субъектісінің өз іс-әрекетін
саналы түрде ой елегінен өткізіп, өзіндік сезінуі. Рефлексияның мақсаты –
іс-әрекет компоненттерін еске түсіру, санадан өткізу, оның мәнін, түрін,
өзекті мәселелерін белгілеу, шешу жолдарын анықтау т.б.
ХХІ ғасыр білімін адамның интеллектуалдық қызығушылықтарының дамуы,
оның өзінің жеке тұлғалық дамуы деп түсіну қажет. Бұл - әр адамның өзін-өзі
жасампаздықпен қайта құра алуы, қоғамдық талаптар тұрғысынан өзіне сыни
баға бере алуы, айналаны өзгертуге қатыса алуы. Білім арқылы адамның
интеллектуалдық, рухани күші артып, жеке тұлғасы қалыптасады.
Интеллектуалды қызығушылық ұғымының мазмұнын психологтар мен
педагогтар төмендегідей сипаттайды:
- жаңалықты сезінуге деген тұлғаның сезімдері, жаңалыққа ұмтылу,
ойлаудың жоғары деңгейі, жаңа жағдайға қарай әрекет түрлерін тез арада
өзгерте алу қабілеті (Ю.Н. Кулюткин);
- тұлғаның интеллектуалдық бағытталған позициясы, бағыттылықтары
(А.М. Матюшкин);
- индивидтің интеллектуалдық өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндігін
көрсететін қасиет (Л.В.Занков).
Әлемдік білім кеңістігіне енудің жаңашылдық стратегиясына сәйкес,
мектептің ғасырлар бойы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой
өкілдерінің интеллектуалдық қызығушылықты қалыптастыру идеяларын зерттеу
және талдау негізінде маңызды бес бағытты бөліп көрсетеміз: философиялық-
танымдық бағыт; дидактикалық-психологиялық бағыт; педагогикалық-әдістемелік
бағыт; педагогикалық-инновациялық бағыт; акмеологиялық бағыт. Сонымен,
психологиялық-педагогикалық зерттеулерді талдау мынадай тұжырымдар жасауға
мүмкіндік береді.
- интеллектуалды қызығушылықты қалыптастырудың қазіргі тұжырымдамасы
жаңа парадигмаға сүйенеді, ол әр жеке тұлғаның ынтасы; әр жеке тұлғаның
даму мүмкіндіктерінің, оның ішінде оның интеллектуалдық өзін-өзін дамытуды
қажетсінуінен; ішкі еркіндігінің басылымдылығы – сырқы интеллектуалдық өзін-
өзі дамытудың табиғатын танымдық қызығушылықтың ықпалдастырылған
сипаттамасы ретінде түсінуден тұрады.
- жеке тұлғаның интеллектуалды қызығушылығы – бұл ішкі процесс,
адамның орта әсеріне белгілі бір жауап беру тәсілі, өзіндік қарама-
қайшылықтар әсерінен және қоршаған ортаға, әлеуметтік қатынастардың
субъектісі ретінде өзінің субъективті қарым-қатынастарын есепке алу
негізінде өзін саналы түрде жетілдіруге ұмтылысы.
- интеллектуалды қызығушылықтың жетекші функцияларына талаптанушылық,
танымдық, реттеушілік, рефлексиялық, белсенді өзара қарым-қатынас т.б.
жатқызылады. Олар өзін-өзі дамытудың бағыттылығы мен артуын, тұлғалық
компоненттердің деңгейін және олардың сабақтастығын айқындайды, адамға өзін
жетілдіруге орай дербес әрекетін ұйымдастыруға мүмкіндік туғызады.
- интеллектуалды қызығушылықты қалыптастыру - субъект-субъектілік
бағдардың креативті әрекетінің ерекше түрі, ол бір жағынан “өзіндік”
процестердің “өзін-өзі тану, өзін-өзі айқындау, өзін-өзі басқару, өзін-өзі
таныту” қарқынын күшейту мен тиімділігін арттыруға, екінші жағынан,
педагог олардың шешімін табу барысында субъектілік бағыт ұстанатындай,
тұрақты түрде күрделеніп отыратын проблемалық интеллектуалдық міндеттердегі
қарама-қайшылықтарды шешуге бағытталады.
Зерттеу жұмысында көрсетілген мәселелерді теориялық тұрғыда саралай
отырып және ЖОО-да қалыптасқан іс-тәжірибелерді зерделей келе, біз
“интеллектуалды қызығушылық ” ұғымына мынадай анықтама береміз:
“Интеллектуалды қызығушылық ” – жеке тұлғаның жаңа жағдайда өзекті
мәселенің шешімін табуға танымдық бағдары негізінде, психологиялық
сапаларын дамыта отырып, білімдік-рухани құндылықтарға жетуге ұмтылысымен
сипаталатын және шығармашылық қабілетті дамытуға жетелейтін танымдық
сапасы“.
Инновация – жаңа мазмұнды ұйымдастыру, ал жаңалық енгізу дегеніміз –
инновациялық үдерісті мазмұнды дамыту, жаңаны ұйымдастыру, қалыптастыру.
Бүгінгі Қазақстанға қалыптан тыс ойлай алатын, шұғыл шешімдер
қабылдай білетін, белсенді, интеллектуалды жеке тұлға қажет.
Студенттердің интеллектуалдық белсенділігін қалыптастыруда заманына лайық
оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап,
сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы білім белсенділігін қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде
оқытушы мен студенттің бірлескен іс - әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
Е.Галант, Л.Аистова, М.Данилов);
- интеллектуалдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік
жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Н.Меньшинская,
П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова, А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы
(И.Лернер, Б.Коротяев);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);
Болашақ педагог-психологтардыңт интеллектуалды студенттің танымдық
белсенділігін қалыптастыру үшін білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды
қажеттендіруді қалыптастыратын шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын,
мәселелерді шешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың
шарттарын қамтамасыз етілуі тиіс [19].
Студенттердің танымдық белсенділігінің даму деңгейлеріне тоқталатын
болсақ, оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше қоюмен,
тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен және өз
бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады.Ал, орташа деңгей
жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының көмегімен орындалатынымен
сипатталады.Мұнда оқытушы танымдық тапсырма беріп,оның шешілуін бақылауы
немесе студентке шешілу тәсілдерін көрсетуі тиіс.Төменгі деңгейде студентке
белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау тәсілдері туралы
көмек болғанда ғана танымдық әрекетін ынталандыруға, белгілі тәсілдерге
бағдарлануда көрініс табады.
Танымдық ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс – бітімі болып табылады.Ол – сезімталдық, танымдық және еріктік
үрдіс нәтижесі, танымдық уәж бен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы,
танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке
бейімделуі.
Студенттердің танымдық белсенділігін арттырудың негізгі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, студенттердің өз таңдауымен жұмыс істеуі,
оларға оқытушы тарапынан қойылатын талап пен қабілеттерінің сәйкес болуы,
т.б. жатады.бұл факторлар оқу мотивтерінің өрісін кеңейтіп шығармашылық
әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер оқушыға дайын күйінде берілмейді, ол
оқыту барысында жүзеге асатын дамудың нәтижесі.Оқу, білім алу,
қабілеттерінің өзі студенттің іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін
емес.Қабілеттердің деңгейі әр студентте әр түрлі болғандықтан, оқытушы
танымдық тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Танымдық белсенділік студенттің интеллектуальдық дамуын қамтамасыз
етеді.Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz