Бастауыш сынып оқушылырының мінез – құлқының қалыптасуын теориялық тұрғыда талдау
КІРІСПЕ
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА МІНЕЗ . ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Тұлға даралығы мінез . құлыққа психологиялық сипаттама
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының мінез құрылымы мен қасиеттерінің даму ерекшеліктері
1.3 Бастауыш сыныпта мінез.құлықты қалыптастыратын негізгі шарттар
ІІ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МІНЕЗ . ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларында мінез . құлықтың қалыптасуын анықтау эксперименті
2.2 Бастауыш сыныпта мінез . құлықты түзету және дамыту жұмыстары
2.3 Зерттеу нәтижелерін жинақтау
ҚОРЫТЫНДЫ
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА МІНЕЗ . ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Тұлға даралығы мінез . құлыққа психологиялық сипаттама
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының мінез құрылымы мен қасиеттерінің даму ерекшеліктері
1.3 Бастауыш сыныпта мінез.құлықты қалыптастыратын негізгі шарттар
ІІ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МІНЕЗ . ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларында мінез . құлықтың қалыптасуын анықтау эксперименті
2.2 Бастауыш сыныпта мінез . құлықты түзету және дамыту жұмыстары
2.3 Зерттеу нәтижелерін жинақтау
ҚОРЫТЫНДЫ
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев білім мен ғылым қызметкерлерінің екінші синтезінде «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер - бүгінгі мектеп оқушылары. Мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан жүктелетін міндет өте ауыр» деген болатын. Осы ғылым мен білімнің негізін тереңдету нәтижеснде ғана еліміз өзінің елдігін басқа елдер алдында көрсете алады.
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. «Мінез» деген психологиялық қасиеттің төркіні гректің «характер» деген сөзінен шыққан. Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл дербестік мағынасы бар адамға байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қаситтері мен ерекшеліктері әркімде әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез ерекшеліктері – адамның даралық, өзіндік психикалық қасиеттері. Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл – ойдың тереңділігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Адам мінезінің көріністері әрбір жағдайда, оның оқиғаларға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс - әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар ерік – жігеріне, көңіл – күйіне, зейініне, ақыл – ойынада байланысты болады. Соның нәтижесінде адамның әралуан психикалық процестері оның іс - әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл – ойын, көңіл – күйін, эмоциясын, ерік – жігер қасиеттерін, ерешеліктерін айқын аңғартады.
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. «Мінез» деген психологиялық қасиеттің төркіні гректің «характер» деген сөзінен шыққан. Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл дербестік мағынасы бар адамға байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қаситтері мен ерекшеліктері әркімде әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез ерекшеліктері – адамның даралық, өзіндік психикалық қасиеттері. Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл – ойдың тереңділігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Адам мінезінің көріністері әрбір жағдайда, оның оқиғаларға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс - әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар ерік – жігеріне, көңіл – күйіне, зейініне, ақыл – ойынада байланысты болады. Соның нәтижесінде адамның әралуан психикалық процестері оның іс - әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл – ойын, көңіл – күйін, эмоциясын, ерік – жігер қасиеттерін, ерешеліктерін айқын аңғартады.
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев білім мен ғылым қызметкерлерінің екінші
синтезінде Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер - бүгінгі мектеп
оқушылары. Мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады.
Сондықтан жүктелетін міндет өте ауыр деген болатын. Осы ғылым мен білімнің
негізін тереңдету нәтижеснде ғана еліміз өзінің елдігін басқа елдер алдында
көрсете алады.
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді.
Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген
психологиялық қасиеттің төркіні гректің характер деген сөзінен шыққан.
Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл дербестік мағынасы бар адамға
байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер
мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қаситтері мен ерекшеліктері әркімде
әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді.
Мінез ерекшеліктері – адамның даралық, өзіндік психикалық қасиеттері.
Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің
нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл – ойдың
тереңділігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Адам мінезінің көріністері әрбір жағдайда, оның оқиғаларға қатысуынан
аңғарылады. Адамның іс - әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар
ерік – жігеріне, көңіл – күйіне, зейініне, ақыл – ойынада байланысты
болады. Соның нәтижесінде адамның әралуан психикалық процестері оның іс -
әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл – ойын, көңіл – күйін, эмоциясын,
ерік – жігер қасиеттерін, ерешеліктерін айқын аңғартады.
Адам мінезінің даралық ерекшелік екендігін ғылым тарихында тұңғыш рет
сипаттап жазған – ертедегі грек философы Теофраст (б.з.д. IV-III ғасырлар).
Бірақ, ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән қасиет дейді. Лабрюиер
(XVIII ғасыр) Теофраст мінездері деген еңбегінде мінезді осы мағынада
қолданған. Алғашқы кезде мінез адамның әлеуметтік – адамгершілік
ерекшеліктерін білдірген. Бұл - әрине, темпераментке кері анықтама.
Өйткені, темперамент – адамда туа пайда болатын генотипті организм қасиеті.
Ол көз қарасқа орай, мінез адамның туа пайда болатын фенотипті ерекшелігі.
Ұлттық мінез адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігімен ірі топтары
болып саналатын этностың, ұлттың, халықтың өмір тіршілігі мен әлеуметтік
жағдайының тұтастығы арқылы танылады. Әрбір халықпен ұлттың, этностың
өзіндік мінез – құлықтарының ерекшеліктері болатындығы – тарихи шындық және
объективті фактор. Қазақ халқының түркі тектес өзге халықтардан
ерекшеленіп, тұартын өзіндік сипат қаситтері бар.
Адамның мінез – құлқының өзгеріп отыруына әлеуметтік жағдайдың үнемі
ықпал етіп, оның жаңа сапаларын қалыптастырып отыратындығы ғылыми тұрғыдан
анықталған тарихи шындық және объективті фактор.
Адам мінезіндегі әрбір ерекшілік белгілі жағдайларға сәйкес көрініс
береді. Мұндай ерекшеліктердің өзіндік физиологиялық механизмі бар. Сондай
ақ механизмдердің бірі – динамикалық стреотип – жүйке жүйесінің тап-тауырын
болып қалыптасатын қызмет. Бұл – жоғары жүйке қызметіндегі шартты
рефклекстердің жасалу жүйесі.
Мінез иесі болып табылатын жеке адам – қоғамның мүшесі, ол қоғамда
түрлі қарым – қатынасқа түсіп отырады. Қоғамның мүшесі болып ол таптық
қоғамда – таптың өкілі бола отырып, жеке адам қоғамның таптың басқа
мүшелері сияқты, белгілі экономикалық, саяси, мәдени жағдайларға тәуелді
болады. Мұндай жағдайдлар мінездің жалпы типтік бітістерін қалыптастырады.
Адамдар мен нақты адамдар мінезіндегі типтік бітістер дәуір мен таптың
әлеуметтік өміріндегі маңызды жайттарды бейнелендіреді.
Типтікті осылайша түсіну мінез қалыптасуының негізгі аңдылықатыр және
бұған қоса келешекте, ертеңгі күнге лайықты сапалардың қалайша
қалыптасатынын түсінуге мүмкіндік береді.
Бірақ ұлттың өмір сүру жағдайлары өзгерген кездерде ұлттық мінездегі
типтік бітістерде өзгеріске түсіп отырады. Адам өмірінің типтік жағдайларын
сәулелендіретін ерекше, елеулі типтік бітістердің жиынтығы мінез типін
құрайды.
Әр әлеуметтік дәуір қоғамдық аренаға белгілі типтік мінезді әкеледі.
Таптың, дәуірдің типтік мінезі адам мінезінде бар. Сан алуан көріністерді
қамти алмайды. Сондықтан да мінездің тап, қоғам өкілдеріне тән ерекше жалпы
типтерімен қатар іс - әрекетпен өмір жағдайдалары біркелкі нақтылы топтағы
адамдардың мінез типтерін зерттеу қажеттілігі туындайды. Мінез типі типтік
бітістерге қарағанда күрделі құрылым болғанымен, ол адамның кейбір
топтарына тән негізгі типтік белгілерді ескергенде ғана дұрыс анықталады.
Мінез типі – біршама тұрақты құрылым, бірақ ол сонымен бірге өзгермелі
де келеді. Адамның өзіне - өзінің талап қоя білу деңгейі, қоғам қажеті мен
тәрбие, өмір жағдайларының ықпалы мен мінез типтері дамып, және өзгеріп
жатады. Мінез типтерін зерттеу оларды жіктеуге,оларды қалыптасуымен
көріністерінің белгілі бір заңды байланыстарына әкеледі. Мұндай жіктеудің
болмауы жеке типтерді сипаттаудың кездейсоқтығына, үстірт көз қарасқа
соқтырады да, оның теориялық және практикалық мәні елеусіз болады.
Психиологияда мінезді жіктеуге талай рет талпыныс жасалды. Мәселен,
осындай бір жіктеуден мінез типтері адамның ақыл – парасаты, еркі мен
эмоциясының басымдығына қарай анықталған.
Қоғамның моральдық нормалары мен талаптарына сәйкес келмейтін мінез –
құлықты әдетте әлеуметтік жат деген терминмен белгілеу қабылданған. Ми
патологиясына байланысты болатын балалардың аномал мінез құлқынан
айырмашылығы, әлеуметтік жат мінез – құлық әлеуметтік жағынан негізделген,
жағымсыз шағын ортаның теріс ықпалымен жанұядағы дұрыс емес өзара қарым –
қатынастарымен, жанұямен мектеп тәрбиесінің олқылықтарымен, қателіктерімен
сабақтас.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруда сыныптан тыс
жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық
әдебиеттерде қарастырылған. Олар сыныптан тыс жұмыс мектептегі бай рухани
өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс
жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық
пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық
қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Алға қойған мақсаттардың бірінде адамның іс - әрекетін алуға болады. Іс
- әрекет барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Мінез – құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Адам іс -
әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі
ретінде, мінез – құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен
ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп
отыр.
Бастауыш сынып оқушыларында оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруда мінез
бітістерінің комплекстері өз әсерін тигізеді. Сол себепті, мінез – құлық
ережелерін оларға тән моральдық нормаларды игеру тұлға іс - әрекетін
жеңілдетеді. Сондықтан диплом жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып
оқушыларының мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау деп алдық.
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушылырының мінез – құлқының
қалыптасуын теориялық тұрғыда талдау және эксперимент арқылы зерттеу.
Зерттеу нысаны - бастауыш сынып оқушыларының мінез – құлық
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - мінез – құлықты бастауыш сыныпта қалыптастыру жолдары.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер бастауыш сынып мұғалімдері мен педагог-
психологтар баланың мінез–құлқын күнделікті бақылауға алып, оны оқу
процесінде жүйелі қалыптастыру мақсатталса, онда бастауыш сынып
оқушыларының мінез-құлқында кездесетін қиындықтар болмас еді.
Зерттеу міндеттері:
- Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығын талдау.
- Оқу іс - әрекетінде мінез – құлықтың қалыптасуын анықтау.
- Оқушылардың мінез – құлқын оқу процесінде қалыптастыру.
- Зерттеу жұмысының нәтижелерін сараптау.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі: мінез – құлықты
қалыптастыру туралы теориялар Л.С. Славина, Л.Ф. Островская, В.Д. Шадриков,
Р.В. Овчарова, Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, оқу процесіндегі жеке тұлғаның
қалыптасуы туралы теориялар Д.Б. Эльконин, Л.В. Занков, Н. Зимняя, А.В.
Запорожец, А.Н. Леонтьев тұжырымдамалары құрайды.
Зеттеу әдістері - ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау әдісі, эксперимент әдісі, зерттеу
нәтижелерін өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы – зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – зерттеу әдістері бастауыш сынып
оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруға мақсатталған, арнайы маман
психологтарына, педагогтарына бала мінез-құлқы ерекшеліктерін терең
зерттеп, үйлесімді мінез құлқын дамытуға мүмкіндік туғызады.
Диплом жұмысының құрылымы - диплом жұмысы кіріспе, екі тарау,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу базасы – Тараз қаласы, Ш. Смаханұлы атындағы № 44 орта мектебі.
Зерттеу кезеңдері
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің ғылыми-ізденістері
қарастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бөлімдері
анықталынды. Қолданылатын әдебиеттер жинақталынып, талданды.
Зерттеудің екінші кезеңінде бастауыш сыныпта мінез-құлықты қалыптастыру
анықтау жұмыстары ұйымдастырылды. Психокоррекциялық жаттығулар жүргізілді.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу нәтижелері жинақталып, теориялық
және тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА МІНЕЗ - ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Тұлға даралығы мінез – құлыққа психологиялық сипаттама
ХІХ ғасырда француз ғалымы А. Бен мінезді тек психологиялық
ерекшелік, дара адамның ақыл – ойымен сезімінің және ерік ерекшеліктерінің
қасиеті деп санады. Т. Рибо мінезді сезім мен ерік ерекшелігі десе, ал орыс
медигі әрі педагог П.Ф. Лескафт ерік қасиеті И. Кант (ХVIII ғасыр) мінезді
темпараментпен салыстыра отырып, оны адамға жүре пайда болатын қасиет деп
анықтады. Сондай-ақ ол адамның даралық қасиеттеріндегі туа пайда болатын
ерекшеліктер мен жүре пайда болатын ерекшеліктерді бөліп көрсетеді. Т. Рибо
мінезді адамда туа пайда болатын икемдеу, десе, ал Малапер, Фули т.б.
мінездің туа пайда болуымен қатар жүре пайда болатын ерекшеліктер де бар
дейді. Полан мінездің барлық сипаттары адамның тіршілік жағдайымен
байланысты деген пікір айтады. Сонымен, мінез жөніндегі осындай екі түрлі
көзқарас қазірге дейін өзара талас тартыс туғызып келеді [1].
Адам мінезінің физиологиялық негізін ашып көрсетуде ерекше орын
алатын жайт – жоғары жүйке қызметінің типтеріндегі ауыспалы құбылыс. Осы
орайда И.П. Павлов қандай сигнал жүйесін басым екендігіне қарай адам
мінезінің типтерін мынадай үш түрге бөледі:
1. Ойшыл - бұл негізінен сөзбен байланысты, екінші сигнал жүйесі
рефлекторлық қызметінің басымдылығы.
2. Көркем тип – бірінші сигналдық шартты рефлекстің басымдылығы.
3. Орташа тип – мұнда екі сигнал жүйесінің бірде бірі басымдық көрсете
алмайды. Адамдардың көпшілігі осы орташа типке жатады.
Мінезді оны қалыптастыратын өмір жағдайларынан бөліп алып қарайтын
метафизикалық сипаттары, буржуазиялық психология адам мінезіндегі
индивидуалдық пен типтілік бітістердің өзара қатынасының мәнін ұға алмайды.
Идеалисттер мінезді туа бітетін, кейін өмірде өріс алатын адамның
рухани күші деп түсіндіреді. Идеалисттік психологияның кейбір өкілдері
бүкіл адамзатты барлық уақытта да өмір сүретін мырзалар мен құлдардың
мінездік типтері деп аталынатын өріссіз, жасанды схемаға сайғысы келеді.
Осындай психологтардың басқа бір тобы мінез бітістерінің типтерінің
қалыптасуындағы заңдылықтарды жоққа шығарып, адам бірінің мінезін екіншісі
қайталмайды. Және адам жазмыштан берілген мінез – құлқын өзгерте алмайды
дейді.
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл
орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген
психологиялық қасиеттің төркіні гректің характер деген сөзінен шыққан.
Мәнісі-із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға
байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер
мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде
әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді.
Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері.
Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің
нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшандығы, ақыл – ойдың
тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез – құлқының ерекшелігі ол
әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын бейнелейді және жүктелген іске,
адамдарға қарым – қатынасынан көрініп отырады. Жеке адамға немесе адамдар
тобына тән өзіндік қарым – қатынастар, мінез – құлық пен қимыл
қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс - әрекетінде, тәрбие мен
өзін - өзі тәрбиелеу үрдісінде қалыптасады.
Іс - әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің
толысуы мен күші тәуелді болады. Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол
қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса, онда біртіндеп
оралымсыз, тартқыншақ мінез қалыптасады. Бала мінезінің қалыптасуына жанұя
мен мектеп өмірінің моральдық – психикалық жағдайы үлкен әсер етеді.
Жолдастық өзара жәрдем, ынтымақшылдық өріс алған қоғамда кеңес адамдарының
бойында ұжымдық, сергектік, ілтипаттылық, мақсаттылық және табандылық
сияқты тамаша қасиеттер қалыптасып отырады. Олай болса, нақты адамның
мінезіне талдау жасағанда ол өмір сүріп отырған қоғамдық – тарихи жағдайды
еске алумен бірге, оның тәрбиеленуі бағытын да ескеріп отырған дұрыс,
өйткені бұл екеуі адамның белгілі мінез бітімін қалыптастыратын өзара
байланысты себептер болып есептеледі. Соның нәтижесінде адамның әр алуан
психикалық процестері оның іс - әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл –
ойын, көңіл – күйін, эмоциясын, ерік – жігер қасиеттерін айқын аңғартады.
Мінездің мәнерлі белгілері. Мінез тек қылық пен қимыл –
қозғалыстардан ғана емес, бет - әлпеттен және ымнан да байқалады. Мінез
жеке адамның сыртқы кейпіне әсер етеді. Мәселен, беттегі әжім бұл адамның
жасы ұлғаюының ғана белгісі емес, ол сондай – ақ беттегі бұлшық еттердің
әдеттегі қозғалыстарының да нәтижесі. Кейбіреулер үнемі күлімсіреп жүрсе,
енді біреулері түнеріп жүреді, біреудің бетінен таңдаған пішінді, екінші
біреу мұны бүкіл бет пішінімен байқатады.
Көз – адам жанының айнасы деген сөз бар. Шынында да, көз мінез бен
темпераменттің кейбір ерекшеліктерін байқатады. Мәселен, Л.Н. Толстой
шығармалары қаһармандарының көз жанарлары олардың моральдық – еріктік не
эмоциялық ерекшеліктерін тайға таңба басқандай көрсетеді [2].
Мінез адамның сырт қалпынан да байқалады. Мәселен, тәкаппар адамдар
денесін шалқайта, кеудесін керіп, басын кекірейте ұстайды. Қарапайым адам
көзге түсуді қаламайды, еңкіштеніп басын мойнына тығып жүреді. Жағымпаз
адам сөйлескен адамына жаутаңдай қарап, мүләйімсіп тұрады, көз түбінен
қуланған күлкі болар – болмас байқалады. Адамның алшаңдай немесе қысқа
адымдап жүруі, тұрысы, қолын қандай қалыпта ұстайтындығы да мінезін
сипаттайды. Адамның сыртқы түріне қарап мінезін анықтау, әрине оңай нәрсе
емес, өйткені, кейбіреулер өзінің жан дүниесін сыртқы жасанды қылығымен
жасырғысы келеді.
Мәселен, жарамсақтық кейде айлакерлік пен сатқындықты бүркемелеп
тұруы мүмкін. Әйтсе де, адам қандай қулыққа салынса да бірде болмаса бірде
өзінің нағыз бет пердесін көрсетіп алады. Бұл әсіресе, қақтығыс үстінде
оқыс жағдайларда кездеседі. Мінезді танып, білу үшін – адамның сөзі мен
ісін салыстырып, оны өмірдің сан – алуан жағдайларында байқап көру қажет.
Мінезді оны қалыптастыратын өмір жағдайларынан бөліп алып қарайтын
метафизикалық тұрпаттағы психология – адам мінезіндегі даралық пен типтілік
бітістердің өзара қатынасының мәнін ұға алмайды.
Жаңа психологияның кейбір өкілдері бүкіл адамзатты барлық уақытта да
өмір сүретін мырзалар мен құлдардың мінездік типтері деп аталатын өріссіз,
жасанды сұлбаға саяғысы келеді. Осындай психологтардың басқа бір тобы мінез
бітістері мен типтерінің қалыптасуындағы заңдылықтарды жоққа шығарып, адам
бірінің мінезін екіншісі қайталамайды және адам тумысынан берілген мінез –
құлқын өзгерте алмайды дейді.
Психологиялық - педагогикалық зерттеулерде бала мінез – құлығының
ауытқу мәселесі түбегейлі зерттелініп сипат алғанымен, қалыпты дамыған бала
мінез – құлқының жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз
денгейінде зерттелінбеуде. Л.С. Славина Дети с аффективным поведением
атты еңбегінде кіші мектеп жасындағы балалардың аффективті мінез-құлқына
сипаттама бере отырып, психологиялық талдау жасайды. Мұндай балалардың
мінез-құлқына мыналар тән: өкпелегіштік, бұзықтық, бірбеткейлік, дөрекілік.
Олар басқа балалармен үнемі ұрсысып, керісіп, ескертулерге тез ренжіп
қалады. Автор мұндай мінез-құлық оның ұжымындағы дұрыс құрылмаған өзара
қарым-қатынастардың салдарынан пайда болады деген қорытындыға келеді [3].
Зерттеулердің басым көпшілігі қиын балалардың тұлғалық ерекшеліктерін
тануға арналған. Баладағы әр түрлі жағымсыз мінез-құлықтарға орталық жүйке
жүйесінің ықпалы зор екен.
М. Гриднер өзінің бала қылығы және олардың себептері туралы деген
мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен-өзі туындамайды, олар арам ниеттің
нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің
жаман өнегесінен, дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді [4].
Жағымсыз реакциялар, соған сәйкес мінез-құлықтың еркелік, қыңырлық,
қиқарлық, эмоционалды тұрақсыздық түріндегі қылықтары басым балаларды
түбегейлі оқып-тануға М.Р. Битянова да бар жігерін салды. Ол барабар емес
аффекте көрінетін бала мінез-құлқы үшін оларға қасарушылық, тұйық
мінезділік тән деп көрсетеді. Бұл балалар басқалармен дау-жанжалға жиі
түседі, үлкендердің ескертпе-түзетулеріне қарсы шығады. Оның зерттеу
жұмысының мақсаты балалардың аффектілі мінез-құлқына толыққанды талдау
жасай отырып жағымсыз мінез-құлықтарды жою жолдарын көрсету болды. Зерттеу
барысында жинаған материалдары авторды мынадай қорытындыға әкелді [5].
Мұндай қателіктерге мыналарды жатқызады:
-талап қоюдың жүйелігі мен дәйектілігінің қалыс қалуы;
-шамадан тыс еркелету;
-ата-ана тарапынан бақылаудың болмауы;
Л.Ф. Островская өз зерттеулерінде еркелікке бейім балалардың жас
ерекшелік және психофизикалық ерекшеліктеріне, оларды дұрыс тәрбиелеуге
қатысты туындайды деп тұжырымдайды. Ал қазіргі көзқарастарда И.Ә.
Абеуованың пікірінше қасарушылық кейде тәрбиенің жағымсыз жағдайларына
байланысты ерте туындайды [6].
В.Д. Шадриков негативті мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс құрылмаған
тәрбиенің нәтижелі болуы мүмкін дейді. Автордың пікірінше бала бетінен
қақпайтын ортада өссе, өз дегенін істесе, әрекеттері мен талап-тілектеріне
шек келтірмесе, онда оларда өз мінез- құлықтарын еркінше басқару және
ережелер мен мөлшерлерге бағыну қабілеттіліктері қалыптаспайтын болады [7].
Олай болса эмоционалды қызбалық және ұшқалақтық немесе баладағы
танымдық және қозғалыс іс-әрекетінің кідірісі, оның темпераменті мен жеке
ерекшеліктерінің көрінуімен байланысты болуы мүмкін. Асықпаушылық пен баяу
қозғалу флегматиктерге тән болса, артық қозғалу ментұрақсыздық-сангвиниктер
мен меланхоликтердің айрықша белгісі.
Н.Е. Ефимова балалардың қарым-қатынасқа түсулерінің қиындықтарын
барлай отырып, олардың мінез-құлқындағы мынадай бітістерді, яғни,
өрескелдігі, сенбеушілігі, агрессивтілігі болатындығын анықтады [8]. А.И.
Захаров тәрбиедегі ауытқушылық отбасында көрініс береді және оның себептері
отбасы құрылымында болады, сондай-ақ ата-ананың балаға қарым-қатынасынан
туындайтынын айта келіп осы бағыттағы тәрбиенің мынадай негізгі параметрін
бөліп көрсетеді.
-түсінбеушілік;
-қабыл алмау;
-тоталитарлық сәйкессіздігі;
-балалармен қарым-қатынасындағы икемсіздігі;
-балаға қараудағы бір қалыпсыздығы;
-ата-аналардың өзара қатынасындағы келіспеушіліктері;
Отбасы жағдайындағы осындай мәселелерді ескерген автор бала мінез-құлқының
бұзылуына, олардың тууына себепші болатындығын көрсетіп, егер ата-аналар
өздерінің жеке проблемаларын дер кезінде шешіп отырса , бала
психологиясының бұзылуына жол бермейтінін баса айтады [9].
Сонымен Р.В. Овчарова және басқа да ғалымдардың зерттеулерімен келісе
отырып, бала мінез-құлқы қиындығының себептерін жалпы мынадай топтарға
жатқызуға болады.
1. Әлеуметтік-педагогикалық қараусыз қалу, бұл арада бала өзінің
тәрбиесіздігінің нәтижесінде өзін дұрыс көрсете алмайды, онда қажетті
білім, іскерлік, дағды және жағымсыз мінез-құлық стереотипі қалыс қалады.
2. Терең психикалық дискомфорт бұл отбасы өзара қатынасының сәтсіздігінен,
яғни отбасындағы психологиялық жағдайдың терістігі, топтағы құрбы-
құрдастарымен өзара қатынасының жараспауы, балаға ата-ана, тәрбиеші,
оқытушы тарапынан әділетсіз қатынас жасалуы салдарынан көрінеді.
3. Жас дағдарысы, мінез акцентуациясы және басқа да себептерге байланысты
психикалық және дене күшінің саулығы мен дамуының ауытқу күйі.
4. Өз ойын білдіруде парасатты белсенділік танытудан, пайдалы әрекет
түрімен шұғылданудан қалыс қалу.
5. Қараусыздық, қоршаған ортаның теріс ықпалын және оның негізінде
әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның дамуы.
Осы аталған себептердің қатарында әсіресе баланың әлеуметтік-
психологиялық қараусыздығы, оларға қоршаған ортаның немқұрайды қатынасы
басты орын алады, нәтижесінде шет қалу, өзінің қажет еместігі,
қорғансыздығы сияқты сезімдер туындайды [10]. Сондықтан өскелең ұрпақ
тәрбиесіне әрқашан жауапкершілікпен қарау керек.
Психологтар бастауыш мектеп жасындағы оқушының жеке тұлғасының
қалыптасуындағы оқу іс-әрекетінің мәніне ерекше көңіл бөліп, оқушының ішкі
позициясын қабыл алу, (Л.И. Божович), оның танымдық және адамгершілік
күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез – құлық мотивтерінің
өзгерісі (В.В. Давыдов), баланың мектепке оқу міндетін сезінуде
қамтылған қоғамдық орнының өзгерісі (Н.Ф. Добрынин) сияқты аспектілерді
бөліп көрсетеді [13]. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше
қарастырылады ол адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде
бағытталған қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін
қамтиды (Л.И. Божович). Баланың қай мотиві өзіне жетекші мотиві ретінде
таңдап алуына қатысты оның адамгершілік позициясы қалыптаса бастайды (Л.И.
Божович). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды – еріктік
сферасына, оның ақыл- ой әрекетіне әсер ететін түрлі қатынастардың қайта
құрылуына әсер ететін өте мәнді фактор ретінде көрінетін педагогикалық
бағамен анықталады [11,12].
Осы жастағы оқушылардың қарым–қатынастарының ерекшеліктерін сипаттай
келе, Л.И. Божович, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин балалардың құрдастарымен
жақындығына қарамастан ересек адам, әсіресе мұғалім олар үшін бедел иесі
болып табылатындығын көрсетеді. Д.Б. Эльконин, баланың ересектермен
қатынастарының барлық жүйесі жеке қарым-қатынасқа дейін оқу іс-әрекеті
арқылы жанамаланады деген қортындыға келеді. Баланың оқу іс - әрекетіне
енуі ересектің оқушылардың өзіндік сана сезіміне әсер ету мүмкіншілігін
ұлғайтады. Осындай көзқарастың негізінде бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың ересектермен өзара қатынастары бір – біріне қайшы екі
тенденциямен сипатталады. Бір жағынан ересектердің талаптарына мойынсыну,
бағыну міндеті айқын көрінсе, екінші жағынан өзінің жеке басының
дербестілігін, ынтасын, құқығын қорғау мақсатында дербестік пен тәуелсіздік
сезімі пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектерге
қатысты тәртіп сезімі әлі қалыптаса қоймайды. Дамудың осы сатысындағы
балалардың сана сезімі жаңадан қалыптаса бастайды. Жеке басының жеткілікті
дәрежеде жетілмеу себебінен, балалардың ересектермен қатынас қажеттілігі
пайда болады [14].
Психологтардың ойынша бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара
қатынастарының негізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы
өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде.
Құрдастарының берген бағасы өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз болмайды.
Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс - әрекеті болып табылады. М.И.
Лисина бойынша қарым – қатынас көбінде өз - өзін және басқа адамдарды тану
қажеттілігін қанағаттандыратын іс - әрекет ретінде қарастырылады [15].
Д.Б. Эльконин баланың ересектермен қарым – қатынастарының жүйесі жеке
қарым – қатынасының өзі оқу іс - әрекеті арқылы жанамалданады [14].
Баланың мектептегі өзгерістерден кейін өмірлік тәжірибесі пайда
болады, құрбыларының арасында өзіне тән нақты орынды иелену ұмтылысы пайда
болады (А.Н. Леонтьев, Л.И. Божович, И.В. Дубровина, Б.Г. Ананьев).
Бастауыш мектеп жасында балалардың ересектермен, әсіресе мұғаліммен қарым –
қатынастары ерекше мәнге ие болады, өйткені осы жас шамасындағы баланы
мектептегі оқуға өтумен байланысты өзінің іс - әрекетіне, ересектермен және
құрбылармен жаңа қатынасқа, жаңа өмір салтына өту дайындығымен қатар,
білімдерді меңгеру дайындығын қамтитын, оқушының әлеуметтік позициясы
қалыптасады (Л.И. Божович) [11].
Балада мектепке келісімен оқығысы келу тілегімен қатар осы
міндеттерді жүзеге асыра алмауымен байланысты қиыншылықтар мен қарама –
қайшылықтары пайда болады. Ересек адам баланы жаңа іс - әрекеттерді
орындауға неғұрлым дұрыс үйрететін болса, оқушының оқуға деген қызығушылығы
соғұрлым нығая түседі, оқудың қандай да бір жағымды мотивациясы
қалыптасады. Соңғысы аса мәнді, өйткені бастауыш сыныптағы оқушының жеке
тұлғасының дамуы көбіне оқу іс - әрекетінің мотивтерінің бағыттылығымен
қарым – қатынасында қалыптасатындығы белгілі. Ересек адам балаларға адамзат
мәдениетінің жетістіктерін табыс етеді, адамның психикалық дамуын
қамтамасыз етеді (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, М.И.
Лисина) [16,17].
Балада қарым – қатынас қажеттілігінің пайда болуы оның
онтогенезіндегі дамуының анықтауышы мезеті болып табылады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ересектермен қарым – қатынасы олардың
жеке тұлғасының қалыптасуының жетекші факторларының бірі болып табылады.
Л.С. Славина мен Э.Л. Фрухтың пікірінше балалардың ересектермен қарым –
қатынасының жетіспеуі, олардың бір – бірімен қарым – қатынастарының мәнін
ұлғайтады. 30 – шы жылдардың өзінде кейбір балалардың теріс мінез –
құлықтарының астарында психикалық витаминдердің - әсіресе ересектер
тарапынан қарым – қатынастың, мейрімінің, көңілдің жетіспеуі жатыр деген
болатын [3].
С.Г. Якобсон зерттеулерінде тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай
қойылмасын, махаббаттан мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да,
тәні де қалжырайды. Осындай жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами
алмайды, өткені әлеуметтік дағды тәжірбиесі бірден жүдеп кетеді, бала
өзінің жеке басын дұрыс бағалай алмайды [18].
Бастауыш сынып оқушыларының денесінің барлық организмдері мен
тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Олардың психологиясының
нығаюна байланысты 10 – 11 жасқа толғанша жазуға қиналады. Сондықтан
жазба жұмысымен көп айналыстыруға, әсіресе көшіріп жазуға көп
уақыт жіберуге болмайды. 7 - 8 жас арасында бала жылына 2,5 кг
дейін салмақ қосады. Баланың өсуі жылына 5 см өседі, жүрегінің соғуы
84 – 90 дейін болады. Осының өзі баланы едәуір қиналдырады. Бас
миының салмағы 100 - 150 гр өседі. Әсіресе оның маңдай бөлігі едәуір
қалыптасады. Маңдай бөлігі ой мен сөйлеудің орталығы болғандықтан
осының қалыптасуы бала ақыл – ойының кеңінен өріс алуына мүмкіндік
береді.
Оқуды өзінше іс- әрекеттің бір түрі сөз немесе нақты бейне
арқылы белсенділік пен ұғынуды айтады. Оқу әрекеті білім алумен
шектелмейді, сонымен қатар ептілік пен дағдылану да керек. Бастауыш
сыныптағы оқушылар тапсырманы қалай орындауды тәсілін білмейді. Олар
берілген тапсырманы жаттап алады. Тапсырма балаларға мынадай екі
жолмен беріледі:
- берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен
іздестіреді
- тапсырманы жауап іздестіру ретінде балаға берілмейді.
Оны орындау үшін үлгі мен мәтіні беріледі. Ал оқу әрекетінің ендігі
бөлшегіне келсек, осының өзі тиісті мәліметтерді пайдалана отырып,
сол тапсырманы орындаудан тұрады. Бұл оқу іс - әрекеті деп аталады.
Тапсырманы қалай орындауды және пәндер сабағына тәуелділігі
әртүрлі болады. Оқу әрекетін тексеру кезеңі осыған мән берудің
үлкен маңызы бар. Күнделікті кейбір балалардың, нашар оқушылардың
тапсырманы орындап біттім деген соң соның нәтижесін тексермей
сабаққа бірден келуінен оқушының сәтсіздігі кішкентай кезден бастап
мән бермеуінен кездеседі. Ал мұнымен күресіп, бала тапсырманы орындаған
соң, қаншалықты дұрыс екенін оны тексерсе, соны балаға үйретсе,
балалардың бәрі қатесіз оқиды. Себебі балалар тапсырманы қате
орындағанын үйінде отырып білсе, уақытын бос өткізбей, сол қатені
жоюға әрекет жасаған болар еді.
Қазақ халқының ұлттық мінезінің басқа халықтармен салыстырғанда
өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақ халқы ғасырлар бойы көшпенді ғұмыр
кешкендіктен оның ұлттық психологиясы мен мінез бітістері өзі өмір сүрген
ортаның әлеуметтік, экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына,
табиғатына сәйкес өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие берудің өзіндік
психологиялық талап-тілектерін қалыптастырады.
Ұлтымыздың болашақ жас ұрпағына қойылатын ең басты мақсаттарының бірі
жан-жақты үйлесімді дамыған, психологиялық жағынан жетілген өз елін сыртқы
жаулардан қорғай білетін ержүрек жауынгер, еңбексүйгіш, қиыншылыққа төзе
білетін, ата тегін, салт-дәстүрін қастерлейтін сегіз қырлы, бір сырлы
азаматты тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының ұлттық мінезі және ұлттық психологиясы хақында XX
ғасырдың басында қазақ халқынын ояну дәуірі туғызған алыптарымыз Әлихан
Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Халел Досмұхамедов, Мұстафа
Шоқай, Ж. Аймауытов және т.б. ұлтжанды зиялыларымыз мәселе көтеріп, кезінде
күн тәртібіне қоя білді. Бүгінде бұл мәселе күн тәртібінен түспей отырған
өзекті мәселелердің бірі.
Ұлттық болмыс-бітім адам мінезінен, іс-әрекетінен ерекшелене
көрінетін тұрақты құбылыс. Ұлттық мінез-құлық сол ұлтқа тән ерекшелік болып
табылады. Мысалы, қазақтардың ұлттық мінезіне бауырмалдық, ақжарқындық,
қонақжайлық касиеттер тән. Бұдан бұл мінездің қасиеттері басқа халықтарда
жоқ, кездеспейді деген ұғым тумауы керек. Алайда, бұл қасиеттер қазақ
халқының мінез-құлқында басымырақ аңғарылуы мүмкін [19].
Ұлттық мінез, ұлттық болмыс, ұлттық психология туралы айтқанда ең
алдымен халқымыздың кеңжазира даласы сияқты дархандығы, қонақжайлығы,
әруақытта да қатігездікті, зорлық-зомбылықты білмейтін, қолынан келсе
жақсылық жасауға, қол ұшын беруге даяр тұратын қасиеттерін ерекше атауға,
мақтан етуге тұрарлық. Қазақ халқының мінез-құлқындағы, ұлттық
психологиясындағы ерекшелігі бауырмалдық, қонақжайлык қасиеттермен қатар
төзімділігі, басқа халықтардың,- ұлттардың басына түскен қиыншылықтарға қол
ұшын беруге әрқашан даярлығы.
Қалыптасқан және адамгершілік тұрғыдан анықталған мінезде негізгі
саласы сендірулердің жүйесі болып табылады. Сендіру адамның мінез-құлқының
принципшілдігін анықтайды. Адамдарға тән сендірушілік мынандай мінез
бітістерінде байқалады; мақсатқа ұмтылушылық, принципшілдік, оптимизм,
өзіне және басқаларға талап қоюшылық.
Қажеттіліктер мен қызығулардың жетекші қызметіне байланысты адамның
өзіндік мінезі қалыптасады. Адамда рухани қажеттіліктер және қызығулар
үстемдік ете ме -бұл жеке тұлғаның ақыл-ойы мен сезімдерін ғана анықтап
қоймайды, сонымен қатар оның істерінің бағыттылығын да анықтайды.
Ерік дегеніміз — алға саналы түрде қойылған мақсатты орындау жолында
кездескен қиыншылықтарды жеңуге даярлығы, белсенділігі, табандылығы. Адам
өзінің өмірлік іс-әрекетін, өзінің еркі мен санасының нысанын жасайды.
Еріктің арқасында адам өз іс-әрекетін бағыттайды, реттейді, бақылайды.
Жануарларда екінші сигнал жүйесінің болмауына байланысты саналы мақсатқа
ұмтылушылық сонымен қатар өз мінез-құлқына саналы бақылауды іске асыру
қабілетгілігі болмайды.
Мінезге қатысты жеке тұлғаның белгілі ерешеліктерін мінез бітістері
деп атайды. Мінез бітістері - бұл жеке тұлғаның кездейсоқ көрінуі емес,
адамның мінез-құлқының тұрақты ерекшеліктері, жеке тұлғаның өзінің
қасиеттері болып табылатын ерекшеліктері. Әрбір адам жекелеген жағдайларда
батылдық табандылық, әділдік, ашықтық көрсетуі мүмкін. Бірақ адамның
психикалық өмірінің бұл жеке көріністері әлі де оның мінезінің тұрақты
бітісі болып табылмайды. Адамның мінез бітістерін біле отырып, біз алдын
ала белгілі жағдайда оның мінез-құлқын көре, жобалай білуіміз керек.
Адамның мінезінің жекелеген бітістерінің қоғамдық қатынастардың
дамуына байланысты тарихы пайда болады және өзгеріп отырады. Мәселен,
нарықтық қатынастарға байланысты біздің қоғамдағы адамдардың
психологиясында, сана-сезімінде, мінез бітістерінде нарық талаптарына сай
елеулі өзгерістерді байқауға болады, адам мінез-құлқындағы қалыптасқан
бұрынғы құндылықтар өзгеріске ұшырады. Нарық жағдайында жекеменшік
психологияға негізделген жаңа мінез бітістері қалыптасады.
Мінез бітістерін екі негізгі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші
топқа жеке түлғаның бағыттылығын білдіретін мінез бітістері жатады:
қоғамға, ұжымға, басқа адамдарға қатынасын білдіретін мінез бітістері,
еңбекке қатынасын білдіретін мінез бітістері, өзіне-өзінің қатынасын
білдіретін мінез бітістерінен тұрады. Екінші топқа алға қойған мақсатты
орындау жолында кездесетін қиыншылықтарды жеңуге бағытталған - мінездің
ерік-қайрат бітістері.
Темпераменттен айырмашылығы адам мінезі мінез-құлықтың сыртқы,
динамикалық ерекшеліктеріне жатпайды, мінез-құлықтың ішкі психологиялық
негіздеріне жатады, адамның жеке тұлғасына байланысты. Егер адам жүйке
жүйесінің қасиеттерінің белгіті бірігуімен дүниеге келсе, онын мінезі өмір
барысында тәрбиеленеді. Мінез — бұл темпераментке қарағанда жеке тұлғаның
ерекше нетізгі сипаттамасы, сондықтан да мінезді бейнелеу үшін мінез
бітістері деген сөз тіркесі қолданылады.
Мінез-құлық адамға мақсатқа ұмтылушылық, табандылықты, нәтижеге
жетуге ұмтылуды бере отырып, өмірде оның іс-әрекетінің әр түрлерінде
байқалуын мінездін ерік-қайрат бітістері деп атайды. Сонымен қатар адам
мінезі онын акниеттілігі, жауапкершілігі, ұқыптылығында керінуін мінездін
іскерлік бітістері деп атайды. Адамдарға ашықтылығы, тілтапқыштығы,
қызығушылығы мен зейінділігін мінездің коммуникативтік(тілдік) бітістері
деп атайды.
Осы аталған мінез бітісінің 3 тобы - негізгі мінез бітістері болып
табылды. Адамдардың мінездеріндегі даралық айырмашылықтар оларда әртүрлі
еріктік, іскерлік және тілдік мінез бітістерінің бірігіп келуі мен
дамығандық дәрежесіне қатысты. Осындай мінез бітістері адамның туып-өскен,
тәрбиеленген ортасына, отбасына, қайда оқығанына, еңбек еткен ұжымына,
өмірде араласқан, кездескен жеке адамдарға байланысты.
Мінездің темпераменттен айырмашылығы - адам мінезі бүкіл өмір бойы
белгілі дәрежеде емір жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Мінездің
қатыптасуыньщ негізгі кезеңі балалық шақта іске асады. Баланың мінезінін
қалыптасуы алғашқы дүниеге келгеннен бастап, ата-аналарының немесе
үлкеңдердің тікелей ықпалымен дамиды.
Үлкендер, ата-аналар тарапынан балаға жақсы көңіл бөлінген жағдайда
сәбидің бойында жағымды мінез бітістері қалыптасады, егер баланың жан-жақты
дамуына, қалыптасуына қолайлы жағдай жасалмаған жағдайда, үміт артып
отырған жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін көруге болады.
Мінездің құрылымын зерттеу міндеті ең алдымен мінез бітісін бөліп
көрсету және жүйелеу, олардың өзара байланысын орнату болып табылады.
Мінезді түсіну, тұтастай талдаусыз оны қарастыру мүмкін емес. Күнделікті
өмірде адамдарға берілетін мінездемелер, оның ішінде шәкірттерге
педагогтардың берген мінездемелері бұл тек қана қарапайым суреттеу емес,
кейбір негізгі сапаларын бөліп көрсету арқылы мінезді талдаудың нәтижесі
және осының негізінде оларды белгілі типтерге келтіру. Мінезді талдаусыз
оның дұрыстығын түсінуді дәлелдеу, оған дұрыс баға беру мүмкін емес.
Жазушылар мінездердің көркем бейнесін жасағанда олардың жекелеген
мінез бітістері мен көрінуін бөліп көрсетеді, оларды салыстырады. Кейде
мінезді түсінуде интуиция ерекше рөл атқарады. Егер интуиция жемісті болса,
тек талдаудың жемісі түрінде пайда болады. Интуиция шабыт сияқты тек ғана
еңбексүйгіш адамдарға тән. Әрбір адамның бойында кісінің барлық
қасиеттерінің негіздерін кездестіруге болады және кейде біреулерін, кейде
басқаларын аңғарамыз. кейде тіптен өзіне-өзі ұқсас болмайды.
Мінездің құрылымында оның тарихы күшті бейнеленеді. Сондықтан да
мінезді зерттеуде оны міндетті түрде қалыптастыру шарттарымен тығыз
байланысты қарастыру кажет.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының мінез құрылымы мен қасиеттерінің даму
ерекшеліктері
Бастауыш мектеп оқушыларының жасы 6-7 ден 9-10-ға дейінгі уақытты
қамтиды. Бұл кезеңде организмнің белсенді анатомиялық - физиологиялық дамуы
жүзеге асады. 6-7 жасқа қарай нерв жүйесі процестерінін жылдамдығы артады,
қозу және тежелу процестері теңеседі, дегенмен қозу процесі басымдау
болады. Екінші сигналдық жүйенің функционалдық маңызы жоғарылайды, сөз
ересек адамдарға ұқсап жалпылама маңызда қалыптаса бастайды. Жалпы алғанда
7-10 жасар балалардың нерв жүйесі процестерінің негізгі ерекшеліктері
кейбір сипаттамаларына қарағанда ересек адамдарға жақындайды. Соған
қарамастан кейбір балаларда бұл ерекшеліктер әлі де тұрақсыз, сондықтан
физиологтар бастауыш мектеп балаларының нерв жүйе типі туралы шартты түрде
ғана айтуға болады деп есептейді.
Бұл кезеңде дене мүшелерінде, организмде елеулі өзгерістер болады,
еңбекке шыдамдылықтары артады, анатомиялық-физиологиялық жетілуі дамиды.
Балалардың мектепке алғаш баруына байланысты олардың дамуының әлеуметтік
жағдайы өзгереді, оқу іс-әрекеті қалыптасады. Сол іс-әрекет негізінде
бастауыш мектеп балаларында психологиялық жаңа пайда болулар дамиды.
Бастауыш сынып оқушаларының негізгі таным процестері: қабылдау,
зейін, ойлау, сөйлеу, қиял, есте сақтау. Мектепке келгеннен кейін
көптеген өзгерістерге ұшырайды. Осыған орай, біз талдауды ең алдымен
қабылдаудан бастаймыз. Жеті жаста баланың қабылдауы едәуір қалыптасып
қалады. Жалпы алғанда, кіші оқушыға не қызықты, не қажетті екеніне мән
беріп, қабылдауға икемдеу келеді. Мысалы: балаларға берілген текст
әртүрлі бояумен жазылса, осының өзі оқуға кедергі жасайды. Себебі,
бала оқудың орнына бояуға қызығып, алаңдайды. Кіші оқушыға әсіресе
кеңістік пен уақытты қабылдау қиынға соғады. Сабақтың үстінде оқушы
бір пәннің қабылдау міндеттерін алып, ал одан кейін оны кең түрде
тұжырымдамайды. Егер қабылдау кезінде баланың ойланып, нені негізге
алатынын 2 –ші дәрежедегі қасиет екенін ажыратады. Бастауыш сыныптағы
оқушының зейіні де қабылдау сияқты ең алдымен терең дамыған. Зейін
ерікті, еріксіз болып бөлінеді. Бала не қызық екеніне мән
беретініне оның еріксіз зейіні алғашқы кезде ерікті зейінінен басым
келеді. Оның еріксіз зейіні әсем бояулармен, сөздермен өзіне тартқыш
келетіне байланысты мұғалім мүмкіндігінше сабақты қызықтыруға тиісті.
Бастауыш сынып оқушыларының зейін көлемі және бір мезгілде бірнеше
іске зейін бөле алуының үлкен маңызы бар.
Мектепке келген бала көбінесе сырттай ашық және эмоционалды
жағдайларды, суреттеулерді дәл есте сақтайды. Оқушылар күн режимін,
мінез – құлық ережелерін, үй тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс.
Мысалы: бірінші сынып оқушысы текстті бір қарайды, танысқаннан кейін
жаттап алдым деп ойлайды. Есте сақтаудың екі формасы бар: ерікті және
еріксіз.
Бастауыш сынып кезеңі – мектеп өмірінің басы. Бұл жаста оқу әрекеті
бала үшін бастау болып табылады.
Мінез – адам өмірін бейнелей отырып, сонымен бірге өмір салтына
ықпал жасайды. Табанды, қажырлы қайратты кісі қандай кедергіні болса да
жеңіп, өзінің көздеген мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын
тиімді етіп ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады. Осындай
мінезді адам қоғамға аса пайдалы болады, өйткені ол алда тұрған қоғамдық
міндеттерді шешуде белсенділік қабілет көрсетеді. Мінез адамның жеке өзі
үшін ғана емес қоғам үшін де қажет. Ұжымдық өмір мен ондағы тіршілік
әсіресе жұмыстағы әр адамның көңіл – күйі осы адамдардың мінез бітімімен де
сабақтасып жатады.
Кейбір балалардың мінез – құлқына, тұрмыс жағдайына зерттеу жүргізбей-
ақ ұрысып әртүрлі шаралар қолданып жатамыз. Бірақ одан жақсы нәтижеге қол
жеткізген емеспіз. Баланың әрбір ісіне ескерту жасап, кемшілігіне төзе
бергенше, бір мақтаумен жазалау әдістерін қолдану керек. Тек өзімнің
айтқаным болсын дейтін өр көкірек, өзімшіл, қыңыр – қырсық мінезді
балаларды сабақта, сабақтан тыс уақыттарда да болса да жолдастары арасында
айтып, ұялтып, қателігін өзіне мойындатқан жөн.
Бала дамуының қай бағытын қай кезеңін алсақ та ең басты рольді отбасы
атқаратыны анық. Отбасылық тәрбиенің басты міндеттері: бала денсаулығына
қамқорлық; оқуына көмек, жетекшілік; еңбек тәрбиесі, мамандық таңдауға
көмек; жеке тұлғаны әлеуметтендруге көмек; адамгершілікке тәрбиелеу. Бұл
міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымының, әр мұғалімнің ізденісі арқылы
барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық
жаңа тәжірибеге, жаңа қарым-қатынасты өтеу қажеттігі туындайды.
Сондықтан да әр мектеп ұжымы өз іс-әрекетінде қажетті өзгерістерді,
әртүрлі тәжірибелер жөніндегі мағұлматтарды, жаңа әдіс-тәсілдерді дер
кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білуі керек.
Еліміздің экономикалық, саяси-мәдени дамуына үлес қосатын,
әлеуметтік өркениетке көтерілетін, парасатты, денсаулығы мықты азаматын
тәрбиелеу – ұстаздар қауымының, мектеп ұжымының бүгінгі таңдағы
мерейлі міндеті.
Оқу процесінің дамуы үшін оқушы бойында міндетті түрде талаптың
болуы шарт. Талап, құлшыныс болмаған жерде оқу іс-әрекеті дами
алмайды. Талап әдетте көру және есту анализаторларынан, сондай – ақ нерв
жүйелерінің типологиялық қасиеттерінен құралады. 1- 2-ші сигнал
жүйелерінің арақатынастары мен даму деңгейін де талапқа жатқызуға
болады. 1- ші сигналдық жүйеге - түйсік, қабылдау, елес, ал 2- ге
шындықтың ұғым болып қалыптасуы жатады. Сол үшін ашылмай бұйығы жатқан
мол мүмкіндіктерді дер кезінде ашып, дұрыс жолға бағыттай білу
керек. Сайып келгенде, бұл бәрімізден де аса үлкен жауапкершілікті,
сезімталдылықты, ыждағаттылықты талап етері сөзсіз.
Оқу іс-әрекетімен мінез-құлық арасындағы өзара байланысты
ескеру де өте маңызды. Сондықтан ең бастысы оқу іс-әрекеті жоғары
болуы үшін ақыл – ой деңгейі де биік болуға тиісті. Бала
интеллектуалдылығы биіктеген сайын мінез-құлықтың дамуы да жоғарылай
түспек. Осы тұрғыда Л.С. Выготский былай деді: Оқу - ойлауды бала
санасының ортасына қарай жылжытатын Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов және
олардың әріптестерінің жұмыстарының арқасында бұл жастағы балалардың таным
мүмкіндіктері мол екендігі, оларда ойлаудың теориялық формаларының негізін
дамытуға болатыңдығы дәлелденді [16].
Бастауыш сынып балаларының өмірінде ерекше роль атқаратын - алғашқы
мұғалім, ал бұл кезеңнің аяғына қарай құрдастарының пікірі маңызды бола
бастайды, бала жолдастарының ортасында абыройлы болғысы келеді. Бастауыш
сынып өмірінде оқу іс-әрекетімен қоса, ойын әлі де маңызды орын алады,
әсіресе ережелі ойындар, драматизация ойындары.
Психолог баланың мектепке дайындығын анықтау барысында мұны не үшін
істеп отырғанын нақты сезінуі керек. Баланың сабақтағы іс-әрекетін
ұйымдастыруларда - оларды мадақтауға, ескертуге қалай қарайтындығын оқып,
үйрену де маңызды роль атқарады. Бұл туралы Н. Костикованың
зерттеулерінде қызықты көрсетілген. Психологиялық дайындықты анықтау үшін,
оның барлық жақтарына диагностика жүргізу керек: ақыл-ой жайындығы, ерік-
жігер дайындығы, мотивациялық айындық және баладағы мұғалімге, ересектерге
деген қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуы [20].
Сонымен, балалардың мектептегі оқуға жалпы дайындығы туралы толық
және жан-жақты бағдарлама Д.Б. Эльконин мен А.Л. Венгердің жетекшілігімен
жүргізілген зерттеулерде берілген [21].
1 сынып оқушыларына мектепке бейімделу кезеңі үлкен қиындықтар
туғызады. Әдетте ол 4-7 аптадай уақытқа созылады. Бейімделу кезеңінде
кейбір балалар өте шулайды, айқайлайды, коридор бойымен жүгіріп жүреді,
сабақта аландап ойлары бөліне береді, мұғаліммен дөрекі, әдепсіз
болуы мүмкін, ал, кейбіреулері керісінше ұялшақ, жасқаншақ болып,
көзге түспеуге тырысады. Егер оларға бір ескерту жасаса бірден жылайды,
тіпті ұйқылары, тәбеттері бұзылады, қыңыр мінез пайда болады, ауыра
бастайды. Функционалдық деп аталатын бұл ауытқулар бала организмінің
кенеттен өзгергісі кезеңіне байланысты және оның психикасына үлкен әсер
етеді. Әсіресе, бұрын балалар бақшасына бармаған, қарым-қатынасқа көп
түспеген балалардың мектеп өміріне бейімделуі қиынға соғады. Мұндай
жағдайларда психолог мұғалімдер мен ата-аналарға баланың мектепке тез
үйренуіне көмектесетін тәрбие жұмыстарының әдіс-тәсілдеріне
бағытталған кеңестер береді.
Бейімделу кезінде психологтың сыныпты мұғаліммен жеке қалдырғаны
дұрыс, оның сабақтарға қатысуы онсыз да үйрене алмай жүрген балаға қиын
болады. Мектепке дайындықтың функционалдық және психологиялық жақтарын
анықтау сақтандыру тұрғысында маңызды. Әр бірінші сыныпта артық
педагогикалық дайындықпен келген балалар кездеседі. Олар жақсы оқи біледі,
жаза алады, қосып-азайту амалдарын оңай қолданып, есеп шығарады, өздеріне
берілген тапсырманы тез орындап қояды да, баяу оқитын балалардың іс-
әрекеттерін бақылау оларға қиын соғады. Мұндай жағдайда бұл балалар басқа
әңгіме оқып немесе есеп шығарып өз істерімен айналысатын болады. Сонымен,
олар оқу процесінен өздерінен өздері шыға бастайды.
Бұл жердегі қауіп олардың мектепке ешнәрсемен айналыспай тек уақыт
өткізгендігінде ғана емес, ең маңыздысы сол педагогикалық дайындықтың
жоғарғы деңгейі, мектепте соған сәйкес психологиялық және функционалдық
дайындықпен бекітілмейді. Мұндай балалар еш қиналмай жақсы баға алғанға,
әрқашан балаларды мақтап отырғанға үйренеді де, бастауыштан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу өзектілігі
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев білім мен ғылым қызметкерлерінің екінші
синтезінде Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер - бүгінгі мектеп
оқушылары. Мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады.
Сондықтан жүктелетін міндет өте ауыр деген болатын. Осы ғылым мен білімнің
негізін тереңдету нәтижеснде ғана еліміз өзінің елдігін басқа елдер алдында
көрсете алады.
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді.
Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген
психологиялық қасиеттің төркіні гректің характер деген сөзінен шыққан.
Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл дербестік мағынасы бар адамға
байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер
мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қаситтері мен ерекшеліктері әркімде
әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді.
Мінез ерекшеліктері – адамның даралық, өзіндік психикалық қасиеттері.
Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің
нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл – ойдың
тереңділігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Адам мінезінің көріністері әрбір жағдайда, оның оқиғаларға қатысуынан
аңғарылады. Адамның іс - әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар
ерік – жігеріне, көңіл – күйіне, зейініне, ақыл – ойынада байланысты
болады. Соның нәтижесінде адамның әралуан психикалық процестері оның іс -
әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл – ойын, көңіл – күйін, эмоциясын,
ерік – жігер қасиеттерін, ерешеліктерін айқын аңғартады.
Адам мінезінің даралық ерекшелік екендігін ғылым тарихында тұңғыш рет
сипаттап жазған – ертедегі грек философы Теофраст (б.з.д. IV-III ғасырлар).
Бірақ, ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән қасиет дейді. Лабрюиер
(XVIII ғасыр) Теофраст мінездері деген еңбегінде мінезді осы мағынада
қолданған. Алғашқы кезде мінез адамның әлеуметтік – адамгершілік
ерекшеліктерін білдірген. Бұл - әрине, темпераментке кері анықтама.
Өйткені, темперамент – адамда туа пайда болатын генотипті организм қасиеті.
Ол көз қарасқа орай, мінез адамның туа пайда болатын фенотипті ерекшелігі.
Ұлттық мінез адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігімен ірі топтары
болып саналатын этностың, ұлттың, халықтың өмір тіршілігі мен әлеуметтік
жағдайының тұтастығы арқылы танылады. Әрбір халықпен ұлттың, этностың
өзіндік мінез – құлықтарының ерекшеліктері болатындығы – тарихи шындық және
объективті фактор. Қазақ халқының түркі тектес өзге халықтардан
ерекшеленіп, тұартын өзіндік сипат қаситтері бар.
Адамның мінез – құлқының өзгеріп отыруына әлеуметтік жағдайдың үнемі
ықпал етіп, оның жаңа сапаларын қалыптастырып отыратындығы ғылыми тұрғыдан
анықталған тарихи шындық және объективті фактор.
Адам мінезіндегі әрбір ерекшілік белгілі жағдайларға сәйкес көрініс
береді. Мұндай ерекшеліктердің өзіндік физиологиялық механизмі бар. Сондай
ақ механизмдердің бірі – динамикалық стреотип – жүйке жүйесінің тап-тауырын
болып қалыптасатын қызмет. Бұл – жоғары жүйке қызметіндегі шартты
рефклекстердің жасалу жүйесі.
Мінез иесі болып табылатын жеке адам – қоғамның мүшесі, ол қоғамда
түрлі қарым – қатынасқа түсіп отырады. Қоғамның мүшесі болып ол таптық
қоғамда – таптың өкілі бола отырып, жеке адам қоғамның таптың басқа
мүшелері сияқты, белгілі экономикалық, саяси, мәдени жағдайларға тәуелді
болады. Мұндай жағдайдлар мінездің жалпы типтік бітістерін қалыптастырады.
Адамдар мен нақты адамдар мінезіндегі типтік бітістер дәуір мен таптың
әлеуметтік өміріндегі маңызды жайттарды бейнелендіреді.
Типтікті осылайша түсіну мінез қалыптасуының негізгі аңдылықатыр және
бұған қоса келешекте, ертеңгі күнге лайықты сапалардың қалайша
қалыптасатынын түсінуге мүмкіндік береді.
Бірақ ұлттың өмір сүру жағдайлары өзгерген кездерде ұлттық мінездегі
типтік бітістерде өзгеріске түсіп отырады. Адам өмірінің типтік жағдайларын
сәулелендіретін ерекше, елеулі типтік бітістердің жиынтығы мінез типін
құрайды.
Әр әлеуметтік дәуір қоғамдық аренаға белгілі типтік мінезді әкеледі.
Таптың, дәуірдің типтік мінезі адам мінезінде бар. Сан алуан көріністерді
қамти алмайды. Сондықтан да мінездің тап, қоғам өкілдеріне тән ерекше жалпы
типтерімен қатар іс - әрекетпен өмір жағдайдалары біркелкі нақтылы топтағы
адамдардың мінез типтерін зерттеу қажеттілігі туындайды. Мінез типі типтік
бітістерге қарағанда күрделі құрылым болғанымен, ол адамның кейбір
топтарына тән негізгі типтік белгілерді ескергенде ғана дұрыс анықталады.
Мінез типі – біршама тұрақты құрылым, бірақ ол сонымен бірге өзгермелі
де келеді. Адамның өзіне - өзінің талап қоя білу деңгейі, қоғам қажеті мен
тәрбие, өмір жағдайларының ықпалы мен мінез типтері дамып, және өзгеріп
жатады. Мінез типтерін зерттеу оларды жіктеуге,оларды қалыптасуымен
көріністерінің белгілі бір заңды байланыстарына әкеледі. Мұндай жіктеудің
болмауы жеке типтерді сипаттаудың кездейсоқтығына, үстірт көз қарасқа
соқтырады да, оның теориялық және практикалық мәні елеусіз болады.
Психиологияда мінезді жіктеуге талай рет талпыныс жасалды. Мәселен,
осындай бір жіктеуден мінез типтері адамның ақыл – парасаты, еркі мен
эмоциясының басымдығына қарай анықталған.
Қоғамның моральдық нормалары мен талаптарына сәйкес келмейтін мінез –
құлықты әдетте әлеуметтік жат деген терминмен белгілеу қабылданған. Ми
патологиясына байланысты болатын балалардың аномал мінез құлқынан
айырмашылығы, әлеуметтік жат мінез – құлық әлеуметтік жағынан негізделген,
жағымсыз шағын ортаның теріс ықпалымен жанұядағы дұрыс емес өзара қарым –
қатынастарымен, жанұямен мектеп тәрбиесінің олқылықтарымен, қателіктерімен
сабақтас.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруда сыныптан тыс
жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық
әдебиеттерде қарастырылған. Олар сыныптан тыс жұмыс мектептегі бай рухани
өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс
жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық
пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық
қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Алға қойған мақсаттардың бірінде адамның іс - әрекетін алуға болады. Іс
- әрекет барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Мінез – құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Адам іс -
әрекеті барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі
ретінде, мінез – құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен
ғалымдардың теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп
отыр.
Бастауыш сынып оқушыларында оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруда мінез
бітістерінің комплекстері өз әсерін тигізеді. Сол себепті, мінез – құлық
ережелерін оларға тән моральдық нормаларды игеру тұлға іс - әрекетін
жеңілдетеді. Сондықтан диплом жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып
оқушыларының мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау деп алдық.
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушылырының мінез – құлқының
қалыптасуын теориялық тұрғыда талдау және эксперимент арқылы зерттеу.
Зерттеу нысаны - бастауыш сынып оқушыларының мінез – құлық
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - мінез – құлықты бастауыш сыныпта қалыптастыру жолдары.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер бастауыш сынып мұғалімдері мен педагог-
психологтар баланың мінез–құлқын күнделікті бақылауға алып, оны оқу
процесінде жүйелі қалыптастыру мақсатталса, онда бастауыш сынып
оқушыларының мінез-құлқында кездесетін қиындықтар болмас еді.
Зерттеу міндеттері:
- Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығын талдау.
- Оқу іс - әрекетінде мінез – құлықтың қалыптасуын анықтау.
- Оқушылардың мінез – құлқын оқу процесінде қалыптастыру.
- Зерттеу жұмысының нәтижелерін сараптау.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі: мінез – құлықты
қалыптастыру туралы теориялар Л.С. Славина, Л.Ф. Островская, В.Д. Шадриков,
Р.В. Овчарова, Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, оқу процесіндегі жеке тұлғаның
қалыптасуы туралы теориялар Д.Б. Эльконин, Л.В. Занков, Н. Зимняя, А.В.
Запорожец, А.Н. Леонтьев тұжырымдамалары құрайды.
Зеттеу әдістері - ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау әдісі, эксперимент әдісі, зерттеу
нәтижелерін өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы – зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – зерттеу әдістері бастауыш сынып
оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруға мақсатталған, арнайы маман
психологтарына, педагогтарына бала мінез-құлқы ерекшеліктерін терең
зерттеп, үйлесімді мінез құлқын дамытуға мүмкіндік туғызады.
Диплом жұмысының құрылымы - диплом жұмысы кіріспе, екі тарау,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу базасы – Тараз қаласы, Ш. Смаханұлы атындағы № 44 орта мектебі.
Зерттеу кезеңдері
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің ғылыми-ізденістері
қарастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бөлімдері
анықталынды. Қолданылатын әдебиеттер жинақталынып, талданды.
Зерттеудің екінші кезеңінде бастауыш сыныпта мінез-құлықты қалыптастыру
анықтау жұмыстары ұйымдастырылды. Психокоррекциялық жаттығулар жүргізілді.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу нәтижелері жинақталып, теориялық
және тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА МІНЕЗ - ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Тұлға даралығы мінез – құлыққа психологиялық сипаттама
ХІХ ғасырда француз ғалымы А. Бен мінезді тек психологиялық
ерекшелік, дара адамның ақыл – ойымен сезімінің және ерік ерекшеліктерінің
қасиеті деп санады. Т. Рибо мінезді сезім мен ерік ерекшелігі десе, ал орыс
медигі әрі педагог П.Ф. Лескафт ерік қасиеті И. Кант (ХVIII ғасыр) мінезді
темпараментпен салыстыра отырып, оны адамға жүре пайда болатын қасиет деп
анықтады. Сондай-ақ ол адамның даралық қасиеттеріндегі туа пайда болатын
ерекшеліктер мен жүре пайда болатын ерекшеліктерді бөліп көрсетеді. Т. Рибо
мінезді адамда туа пайда болатын икемдеу, десе, ал Малапер, Фули т.б.
мінездің туа пайда болуымен қатар жүре пайда болатын ерекшеліктер де бар
дейді. Полан мінездің барлық сипаттары адамның тіршілік жағдайымен
байланысты деген пікір айтады. Сонымен, мінез жөніндегі осындай екі түрлі
көзқарас қазірге дейін өзара талас тартыс туғызып келеді [1].
Адам мінезінің физиологиялық негізін ашып көрсетуде ерекше орын
алатын жайт – жоғары жүйке қызметінің типтеріндегі ауыспалы құбылыс. Осы
орайда И.П. Павлов қандай сигнал жүйесін басым екендігіне қарай адам
мінезінің типтерін мынадай үш түрге бөледі:
1. Ойшыл - бұл негізінен сөзбен байланысты, екінші сигнал жүйесі
рефлекторлық қызметінің басымдылығы.
2. Көркем тип – бірінші сигналдық шартты рефлекстің басымдылығы.
3. Орташа тип – мұнда екі сигнал жүйесінің бірде бірі басымдық көрсете
алмайды. Адамдардың көпшілігі осы орташа типке жатады.
Мінезді оны қалыптастыратын өмір жағдайларынан бөліп алып қарайтын
метафизикалық сипаттары, буржуазиялық психология адам мінезіндегі
индивидуалдық пен типтілік бітістердің өзара қатынасының мәнін ұға алмайды.
Идеалисттер мінезді туа бітетін, кейін өмірде өріс алатын адамның
рухани күші деп түсіндіреді. Идеалисттік психологияның кейбір өкілдері
бүкіл адамзатты барлық уақытта да өмір сүретін мырзалар мен құлдардың
мінездік типтері деп аталынатын өріссіз, жасанды схемаға сайғысы келеді.
Осындай психологтардың басқа бір тобы мінез бітістерінің типтерінің
қалыптасуындағы заңдылықтарды жоққа шығарып, адам бірінің мінезін екіншісі
қайталмайды. Және адам жазмыштан берілген мінез – құлқын өзгерте алмайды
дейді.
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл
орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген
психологиялық қасиеттің төркіні гректің характер деген сөзінен шыққан.
Мәнісі-із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға
байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер
мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде
әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді.
Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері.
Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің
нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшандығы, ақыл – ойдың
тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез – құлқының ерекшелігі ол
әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын бейнелейді және жүктелген іске,
адамдарға қарым – қатынасынан көрініп отырады. Жеке адамға немесе адамдар
тобына тән өзіндік қарым – қатынастар, мінез – құлық пен қимыл
қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс - әрекетінде, тәрбие мен
өзін - өзі тәрбиелеу үрдісінде қалыптасады.
Іс - әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің
толысуы мен күші тәуелді болады. Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол
қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса, онда біртіндеп
оралымсыз, тартқыншақ мінез қалыптасады. Бала мінезінің қалыптасуына жанұя
мен мектеп өмірінің моральдық – психикалық жағдайы үлкен әсер етеді.
Жолдастық өзара жәрдем, ынтымақшылдық өріс алған қоғамда кеңес адамдарының
бойында ұжымдық, сергектік, ілтипаттылық, мақсаттылық және табандылық
сияқты тамаша қасиеттер қалыптасып отырады. Олай болса, нақты адамның
мінезіне талдау жасағанда ол өмір сүріп отырған қоғамдық – тарихи жағдайды
еске алумен бірге, оның тәрбиеленуі бағытын да ескеріп отырған дұрыс,
өйткені бұл екеуі адамның белгілі мінез бітімін қалыптастыратын өзара
байланысты себептер болып есептеледі. Соның нәтижесінде адамның әр алуан
психикалық процестері оның іс - әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл –
ойын, көңіл – күйін, эмоциясын, ерік – жігер қасиеттерін айқын аңғартады.
Мінездің мәнерлі белгілері. Мінез тек қылық пен қимыл –
қозғалыстардан ғана емес, бет - әлпеттен және ымнан да байқалады. Мінез
жеке адамның сыртқы кейпіне әсер етеді. Мәселен, беттегі әжім бұл адамның
жасы ұлғаюының ғана белгісі емес, ол сондай – ақ беттегі бұлшық еттердің
әдеттегі қозғалыстарының да нәтижесі. Кейбіреулер үнемі күлімсіреп жүрсе,
енді біреулері түнеріп жүреді, біреудің бетінен таңдаған пішінді, екінші
біреу мұны бүкіл бет пішінімен байқатады.
Көз – адам жанының айнасы деген сөз бар. Шынында да, көз мінез бен
темпераменттің кейбір ерекшеліктерін байқатады. Мәселен, Л.Н. Толстой
шығармалары қаһармандарының көз жанарлары олардың моральдық – еріктік не
эмоциялық ерекшеліктерін тайға таңба басқандай көрсетеді [2].
Мінез адамның сырт қалпынан да байқалады. Мәселен, тәкаппар адамдар
денесін шалқайта, кеудесін керіп, басын кекірейте ұстайды. Қарапайым адам
көзге түсуді қаламайды, еңкіштеніп басын мойнына тығып жүреді. Жағымпаз
адам сөйлескен адамына жаутаңдай қарап, мүләйімсіп тұрады, көз түбінен
қуланған күлкі болар – болмас байқалады. Адамның алшаңдай немесе қысқа
адымдап жүруі, тұрысы, қолын қандай қалыпта ұстайтындығы да мінезін
сипаттайды. Адамның сыртқы түріне қарап мінезін анықтау, әрине оңай нәрсе
емес, өйткені, кейбіреулер өзінің жан дүниесін сыртқы жасанды қылығымен
жасырғысы келеді.
Мәселен, жарамсақтық кейде айлакерлік пен сатқындықты бүркемелеп
тұруы мүмкін. Әйтсе де, адам қандай қулыққа салынса да бірде болмаса бірде
өзінің нағыз бет пердесін көрсетіп алады. Бұл әсіресе, қақтығыс үстінде
оқыс жағдайларда кездеседі. Мінезді танып, білу үшін – адамның сөзі мен
ісін салыстырып, оны өмірдің сан – алуан жағдайларында байқап көру қажет.
Мінезді оны қалыптастыратын өмір жағдайларынан бөліп алып қарайтын
метафизикалық тұрпаттағы психология – адам мінезіндегі даралық пен типтілік
бітістердің өзара қатынасының мәнін ұға алмайды.
Жаңа психологияның кейбір өкілдері бүкіл адамзатты барлық уақытта да
өмір сүретін мырзалар мен құлдардың мінездік типтері деп аталатын өріссіз,
жасанды сұлбаға саяғысы келеді. Осындай психологтардың басқа бір тобы мінез
бітістері мен типтерінің қалыптасуындағы заңдылықтарды жоққа шығарып, адам
бірінің мінезін екіншісі қайталамайды және адам тумысынан берілген мінез –
құлқын өзгерте алмайды дейді.
Психологиялық - педагогикалық зерттеулерде бала мінез – құлығының
ауытқу мәселесі түбегейлі зерттелініп сипат алғанымен, қалыпты дамыған бала
мінез – құлқының жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз
денгейінде зерттелінбеуде. Л.С. Славина Дети с аффективным поведением
атты еңбегінде кіші мектеп жасындағы балалардың аффективті мінез-құлқына
сипаттама бере отырып, психологиялық талдау жасайды. Мұндай балалардың
мінез-құлқына мыналар тән: өкпелегіштік, бұзықтық, бірбеткейлік, дөрекілік.
Олар басқа балалармен үнемі ұрсысып, керісіп, ескертулерге тез ренжіп
қалады. Автор мұндай мінез-құлық оның ұжымындағы дұрыс құрылмаған өзара
қарым-қатынастардың салдарынан пайда болады деген қорытындыға келеді [3].
Зерттеулердің басым көпшілігі қиын балалардың тұлғалық ерекшеліктерін
тануға арналған. Баладағы әр түрлі жағымсыз мінез-құлықтарға орталық жүйке
жүйесінің ықпалы зор екен.
М. Гриднер өзінің бала қылығы және олардың себептері туралы деген
мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен-өзі туындамайды, олар арам ниеттің
нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің
жаман өнегесінен, дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді [4].
Жағымсыз реакциялар, соған сәйкес мінез-құлықтың еркелік, қыңырлық,
қиқарлық, эмоционалды тұрақсыздық түріндегі қылықтары басым балаларды
түбегейлі оқып-тануға М.Р. Битянова да бар жігерін салды. Ол барабар емес
аффекте көрінетін бала мінез-құлқы үшін оларға қасарушылық, тұйық
мінезділік тән деп көрсетеді. Бұл балалар басқалармен дау-жанжалға жиі
түседі, үлкендердің ескертпе-түзетулеріне қарсы шығады. Оның зерттеу
жұмысының мақсаты балалардың аффектілі мінез-құлқына толыққанды талдау
жасай отырып жағымсыз мінез-құлықтарды жою жолдарын көрсету болды. Зерттеу
барысында жинаған материалдары авторды мынадай қорытындыға әкелді [5].
Мұндай қателіктерге мыналарды жатқызады:
-талап қоюдың жүйелігі мен дәйектілігінің қалыс қалуы;
-шамадан тыс еркелету;
-ата-ана тарапынан бақылаудың болмауы;
Л.Ф. Островская өз зерттеулерінде еркелікке бейім балалардың жас
ерекшелік және психофизикалық ерекшеліктеріне, оларды дұрыс тәрбиелеуге
қатысты туындайды деп тұжырымдайды. Ал қазіргі көзқарастарда И.Ә.
Абеуованың пікірінше қасарушылық кейде тәрбиенің жағымсыз жағдайларына
байланысты ерте туындайды [6].
В.Д. Шадриков негативті мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс құрылмаған
тәрбиенің нәтижелі болуы мүмкін дейді. Автордың пікірінше бала бетінен
қақпайтын ортада өссе, өз дегенін істесе, әрекеттері мен талап-тілектеріне
шек келтірмесе, онда оларда өз мінез- құлықтарын еркінше басқару және
ережелер мен мөлшерлерге бағыну қабілеттіліктері қалыптаспайтын болады [7].
Олай болса эмоционалды қызбалық және ұшқалақтық немесе баладағы
танымдық және қозғалыс іс-әрекетінің кідірісі, оның темпераменті мен жеке
ерекшеліктерінің көрінуімен байланысты болуы мүмкін. Асықпаушылық пен баяу
қозғалу флегматиктерге тән болса, артық қозғалу ментұрақсыздық-сангвиниктер
мен меланхоликтердің айрықша белгісі.
Н.Е. Ефимова балалардың қарым-қатынасқа түсулерінің қиындықтарын
барлай отырып, олардың мінез-құлқындағы мынадай бітістерді, яғни,
өрескелдігі, сенбеушілігі, агрессивтілігі болатындығын анықтады [8]. А.И.
Захаров тәрбиедегі ауытқушылық отбасында көрініс береді және оның себептері
отбасы құрылымында болады, сондай-ақ ата-ананың балаға қарым-қатынасынан
туындайтынын айта келіп осы бағыттағы тәрбиенің мынадай негізгі параметрін
бөліп көрсетеді.
-түсінбеушілік;
-қабыл алмау;
-тоталитарлық сәйкессіздігі;
-балалармен қарым-қатынасындағы икемсіздігі;
-балаға қараудағы бір қалыпсыздығы;
-ата-аналардың өзара қатынасындағы келіспеушіліктері;
Отбасы жағдайындағы осындай мәселелерді ескерген автор бала мінез-құлқының
бұзылуына, олардың тууына себепші болатындығын көрсетіп, егер ата-аналар
өздерінің жеке проблемаларын дер кезінде шешіп отырса , бала
психологиясының бұзылуына жол бермейтінін баса айтады [9].
Сонымен Р.В. Овчарова және басқа да ғалымдардың зерттеулерімен келісе
отырып, бала мінез-құлқы қиындығының себептерін жалпы мынадай топтарға
жатқызуға болады.
1. Әлеуметтік-педагогикалық қараусыз қалу, бұл арада бала өзінің
тәрбиесіздігінің нәтижесінде өзін дұрыс көрсете алмайды, онда қажетті
білім, іскерлік, дағды және жағымсыз мінез-құлық стереотипі қалыс қалады.
2. Терең психикалық дискомфорт бұл отбасы өзара қатынасының сәтсіздігінен,
яғни отбасындағы психологиялық жағдайдың терістігі, топтағы құрбы-
құрдастарымен өзара қатынасының жараспауы, балаға ата-ана, тәрбиеші,
оқытушы тарапынан әділетсіз қатынас жасалуы салдарынан көрінеді.
3. Жас дағдарысы, мінез акцентуациясы және басқа да себептерге байланысты
психикалық және дене күшінің саулығы мен дамуының ауытқу күйі.
4. Өз ойын білдіруде парасатты белсенділік танытудан, пайдалы әрекет
түрімен шұғылданудан қалыс қалу.
5. Қараусыздық, қоршаған ортаның теріс ықпалын және оның негізінде
әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның дамуы.
Осы аталған себептердің қатарында әсіресе баланың әлеуметтік-
психологиялық қараусыздығы, оларға қоршаған ортаның немқұрайды қатынасы
басты орын алады, нәтижесінде шет қалу, өзінің қажет еместігі,
қорғансыздығы сияқты сезімдер туындайды [10]. Сондықтан өскелең ұрпақ
тәрбиесіне әрқашан жауапкершілікпен қарау керек.
Психологтар бастауыш мектеп жасындағы оқушының жеке тұлғасының
қалыптасуындағы оқу іс-әрекетінің мәніне ерекше көңіл бөліп, оқушының ішкі
позициясын қабыл алу, (Л.И. Божович), оның танымдық және адамгершілік
күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез – құлық мотивтерінің
өзгерісі (В.В. Давыдов), баланың мектепке оқу міндетін сезінуде
қамтылған қоғамдық орнының өзгерісі (Н.Ф. Добрынин) сияқты аспектілерді
бөліп көрсетеді [13]. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше
қарастырылады ол адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде
бағытталған қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін
қамтиды (Л.И. Божович). Баланың қай мотиві өзіне жетекші мотиві ретінде
таңдап алуына қатысты оның адамгершілік позициясы қалыптаса бастайды (Л.И.
Божович). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды – еріктік
сферасына, оның ақыл- ой әрекетіне әсер ететін түрлі қатынастардың қайта
құрылуына әсер ететін өте мәнді фактор ретінде көрінетін педагогикалық
бағамен анықталады [11,12].
Осы жастағы оқушылардың қарым–қатынастарының ерекшеліктерін сипаттай
келе, Л.И. Божович, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин балалардың құрдастарымен
жақындығына қарамастан ересек адам, әсіресе мұғалім олар үшін бедел иесі
болып табылатындығын көрсетеді. Д.Б. Эльконин, баланың ересектермен
қатынастарының барлық жүйесі жеке қарым-қатынасқа дейін оқу іс-әрекеті
арқылы жанамаланады деген қортындыға келеді. Баланың оқу іс - әрекетіне
енуі ересектің оқушылардың өзіндік сана сезіміне әсер ету мүмкіншілігін
ұлғайтады. Осындай көзқарастың негізінде бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың ересектермен өзара қатынастары бір – біріне қайшы екі
тенденциямен сипатталады. Бір жағынан ересектердің талаптарына мойынсыну,
бағыну міндеті айқын көрінсе, екінші жағынан өзінің жеке басының
дербестілігін, ынтасын, құқығын қорғау мақсатында дербестік пен тәуелсіздік
сезімі пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектерге
қатысты тәртіп сезімі әлі қалыптаса қоймайды. Дамудың осы сатысындағы
балалардың сана сезімі жаңадан қалыптаса бастайды. Жеке басының жеткілікті
дәрежеде жетілмеу себебінен, балалардың ересектермен қатынас қажеттілігі
пайда болады [14].
Психологтардың ойынша бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара
қатынастарының негізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы
өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде.
Құрдастарының берген бағасы өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз болмайды.
Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс - әрекеті болып табылады. М.И.
Лисина бойынша қарым – қатынас көбінде өз - өзін және басқа адамдарды тану
қажеттілігін қанағаттандыратын іс - әрекет ретінде қарастырылады [15].
Д.Б. Эльконин баланың ересектермен қарым – қатынастарының жүйесі жеке
қарым – қатынасының өзі оқу іс - әрекеті арқылы жанамалданады [14].
Баланың мектептегі өзгерістерден кейін өмірлік тәжірибесі пайда
болады, құрбыларының арасында өзіне тән нақты орынды иелену ұмтылысы пайда
болады (А.Н. Леонтьев, Л.И. Божович, И.В. Дубровина, Б.Г. Ананьев).
Бастауыш мектеп жасында балалардың ересектермен, әсіресе мұғаліммен қарым –
қатынастары ерекше мәнге ие болады, өйткені осы жас шамасындағы баланы
мектептегі оқуға өтумен байланысты өзінің іс - әрекетіне, ересектермен және
құрбылармен жаңа қатынасқа, жаңа өмір салтына өту дайындығымен қатар,
білімдерді меңгеру дайындығын қамтитын, оқушының әлеуметтік позициясы
қалыптасады (Л.И. Божович) [11].
Балада мектепке келісімен оқығысы келу тілегімен қатар осы
міндеттерді жүзеге асыра алмауымен байланысты қиыншылықтар мен қарама –
қайшылықтары пайда болады. Ересек адам баланы жаңа іс - әрекеттерді
орындауға неғұрлым дұрыс үйрететін болса, оқушының оқуға деген қызығушылығы
соғұрлым нығая түседі, оқудың қандай да бір жағымды мотивациясы
қалыптасады. Соңғысы аса мәнді, өйткені бастауыш сыныптағы оқушының жеке
тұлғасының дамуы көбіне оқу іс - әрекетінің мотивтерінің бағыттылығымен
қарым – қатынасында қалыптасатындығы белгілі. Ересек адам балаларға адамзат
мәдениетінің жетістіктерін табыс етеді, адамның психикалық дамуын
қамтамасыз етеді (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, М.И.
Лисина) [16,17].
Балада қарым – қатынас қажеттілігінің пайда болуы оның
онтогенезіндегі дамуының анықтауышы мезеті болып табылады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ересектермен қарым – қатынасы олардың
жеке тұлғасының қалыптасуының жетекші факторларының бірі болып табылады.
Л.С. Славина мен Э.Л. Фрухтың пікірінше балалардың ересектермен қарым –
қатынасының жетіспеуі, олардың бір – бірімен қарым – қатынастарының мәнін
ұлғайтады. 30 – шы жылдардың өзінде кейбір балалардың теріс мінез –
құлықтарының астарында психикалық витаминдердің - әсіресе ересектер
тарапынан қарым – қатынастың, мейрімінің, көңілдің жетіспеуі жатыр деген
болатын [3].
С.Г. Якобсон зерттеулерінде тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай
қойылмасын, махаббаттан мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да,
тәні де қалжырайды. Осындай жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами
алмайды, өткені әлеуметтік дағды тәжірбиесі бірден жүдеп кетеді, бала
өзінің жеке басын дұрыс бағалай алмайды [18].
Бастауыш сынып оқушыларының денесінің барлық организмдері мен
тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Олардың психологиясының
нығаюна байланысты 10 – 11 жасқа толғанша жазуға қиналады. Сондықтан
жазба жұмысымен көп айналыстыруға, әсіресе көшіріп жазуға көп
уақыт жіберуге болмайды. 7 - 8 жас арасында бала жылына 2,5 кг
дейін салмақ қосады. Баланың өсуі жылына 5 см өседі, жүрегінің соғуы
84 – 90 дейін болады. Осының өзі баланы едәуір қиналдырады. Бас
миының салмағы 100 - 150 гр өседі. Әсіресе оның маңдай бөлігі едәуір
қалыптасады. Маңдай бөлігі ой мен сөйлеудің орталығы болғандықтан
осының қалыптасуы бала ақыл – ойының кеңінен өріс алуына мүмкіндік
береді.
Оқуды өзінше іс- әрекеттің бір түрі сөз немесе нақты бейне
арқылы белсенділік пен ұғынуды айтады. Оқу әрекеті білім алумен
шектелмейді, сонымен қатар ептілік пен дағдылану да керек. Бастауыш
сыныптағы оқушылар тапсырманы қалай орындауды тәсілін білмейді. Олар
берілген тапсырманы жаттап алады. Тапсырма балаларға мынадай екі
жолмен беріледі:
- берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен
іздестіреді
- тапсырманы жауап іздестіру ретінде балаға берілмейді.
Оны орындау үшін үлгі мен мәтіні беріледі. Ал оқу әрекетінің ендігі
бөлшегіне келсек, осының өзі тиісті мәліметтерді пайдалана отырып,
сол тапсырманы орындаудан тұрады. Бұл оқу іс - әрекеті деп аталады.
Тапсырманы қалай орындауды және пәндер сабағына тәуелділігі
әртүрлі болады. Оқу әрекетін тексеру кезеңі осыған мән берудің
үлкен маңызы бар. Күнделікті кейбір балалардың, нашар оқушылардың
тапсырманы орындап біттім деген соң соның нәтижесін тексермей
сабаққа бірден келуінен оқушының сәтсіздігі кішкентай кезден бастап
мән бермеуінен кездеседі. Ал мұнымен күресіп, бала тапсырманы орындаған
соң, қаншалықты дұрыс екенін оны тексерсе, соны балаға үйретсе,
балалардың бәрі қатесіз оқиды. Себебі балалар тапсырманы қате
орындағанын үйінде отырып білсе, уақытын бос өткізбей, сол қатені
жоюға әрекет жасаған болар еді.
Қазақ халқының ұлттық мінезінің басқа халықтармен салыстырғанда
өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақ халқы ғасырлар бойы көшпенді ғұмыр
кешкендіктен оның ұлттық психологиясы мен мінез бітістері өзі өмір сүрген
ортаның әлеуметтік, экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына,
табиғатына сәйкес өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие берудің өзіндік
психологиялық талап-тілектерін қалыптастырады.
Ұлтымыздың болашақ жас ұрпағына қойылатын ең басты мақсаттарының бірі
жан-жақты үйлесімді дамыған, психологиялық жағынан жетілген өз елін сыртқы
жаулардан қорғай білетін ержүрек жауынгер, еңбексүйгіш, қиыншылыққа төзе
білетін, ата тегін, салт-дәстүрін қастерлейтін сегіз қырлы, бір сырлы
азаматты тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының ұлттық мінезі және ұлттық психологиясы хақында XX
ғасырдың басында қазақ халқынын ояну дәуірі туғызған алыптарымыз Әлихан
Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Халел Досмұхамедов, Мұстафа
Шоқай, Ж. Аймауытов және т.б. ұлтжанды зиялыларымыз мәселе көтеріп, кезінде
күн тәртібіне қоя білді. Бүгінде бұл мәселе күн тәртібінен түспей отырған
өзекті мәселелердің бірі.
Ұлттық болмыс-бітім адам мінезінен, іс-әрекетінен ерекшелене
көрінетін тұрақты құбылыс. Ұлттық мінез-құлық сол ұлтқа тән ерекшелік болып
табылады. Мысалы, қазақтардың ұлттық мінезіне бауырмалдық, ақжарқындық,
қонақжайлық касиеттер тән. Бұдан бұл мінездің қасиеттері басқа халықтарда
жоқ, кездеспейді деген ұғым тумауы керек. Алайда, бұл қасиеттер қазақ
халқының мінез-құлқында басымырақ аңғарылуы мүмкін [19].
Ұлттық мінез, ұлттық болмыс, ұлттық психология туралы айтқанда ең
алдымен халқымыздың кеңжазира даласы сияқты дархандығы, қонақжайлығы,
әруақытта да қатігездікті, зорлық-зомбылықты білмейтін, қолынан келсе
жақсылық жасауға, қол ұшын беруге даяр тұратын қасиеттерін ерекше атауға,
мақтан етуге тұрарлық. Қазақ халқының мінез-құлқындағы, ұлттық
психологиясындағы ерекшелігі бауырмалдық, қонақжайлык қасиеттермен қатар
төзімділігі, басқа халықтардың,- ұлттардың басына түскен қиыншылықтарға қол
ұшын беруге әрқашан даярлығы.
Қалыптасқан және адамгершілік тұрғыдан анықталған мінезде негізгі
саласы сендірулердің жүйесі болып табылады. Сендіру адамның мінез-құлқының
принципшілдігін анықтайды. Адамдарға тән сендірушілік мынандай мінез
бітістерінде байқалады; мақсатқа ұмтылушылық, принципшілдік, оптимизм,
өзіне және басқаларға талап қоюшылық.
Қажеттіліктер мен қызығулардың жетекші қызметіне байланысты адамның
өзіндік мінезі қалыптасады. Адамда рухани қажеттіліктер және қызығулар
үстемдік ете ме -бұл жеке тұлғаның ақыл-ойы мен сезімдерін ғана анықтап
қоймайды, сонымен қатар оның істерінің бағыттылығын да анықтайды.
Ерік дегеніміз — алға саналы түрде қойылған мақсатты орындау жолында
кездескен қиыншылықтарды жеңуге даярлығы, белсенділігі, табандылығы. Адам
өзінің өмірлік іс-әрекетін, өзінің еркі мен санасының нысанын жасайды.
Еріктің арқасында адам өз іс-әрекетін бағыттайды, реттейді, бақылайды.
Жануарларда екінші сигнал жүйесінің болмауына байланысты саналы мақсатқа
ұмтылушылық сонымен қатар өз мінез-құлқына саналы бақылауды іске асыру
қабілетгілігі болмайды.
Мінезге қатысты жеке тұлғаның белгілі ерешеліктерін мінез бітістері
деп атайды. Мінез бітістері - бұл жеке тұлғаның кездейсоқ көрінуі емес,
адамның мінез-құлқының тұрақты ерекшеліктері, жеке тұлғаның өзінің
қасиеттері болып табылатын ерекшеліктері. Әрбір адам жекелеген жағдайларда
батылдық табандылық, әділдік, ашықтық көрсетуі мүмкін. Бірақ адамның
психикалық өмірінің бұл жеке көріністері әлі де оның мінезінің тұрақты
бітісі болып табылмайды. Адамның мінез бітістерін біле отырып, біз алдын
ала белгілі жағдайда оның мінез-құлқын көре, жобалай білуіміз керек.
Адамның мінезінің жекелеген бітістерінің қоғамдық қатынастардың
дамуына байланысты тарихы пайда болады және өзгеріп отырады. Мәселен,
нарықтық қатынастарға байланысты біздің қоғамдағы адамдардың
психологиясында, сана-сезімінде, мінез бітістерінде нарық талаптарына сай
елеулі өзгерістерді байқауға болады, адам мінез-құлқындағы қалыптасқан
бұрынғы құндылықтар өзгеріске ұшырады. Нарық жағдайында жекеменшік
психологияға негізделген жаңа мінез бітістері қалыптасады.
Мінез бітістерін екі негізгі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші
топқа жеке түлғаның бағыттылығын білдіретін мінез бітістері жатады:
қоғамға, ұжымға, басқа адамдарға қатынасын білдіретін мінез бітістері,
еңбекке қатынасын білдіретін мінез бітістері, өзіне-өзінің қатынасын
білдіретін мінез бітістерінен тұрады. Екінші топқа алға қойған мақсатты
орындау жолында кездесетін қиыншылықтарды жеңуге бағытталған - мінездің
ерік-қайрат бітістері.
Темпераменттен айырмашылығы адам мінезі мінез-құлықтың сыртқы,
динамикалық ерекшеліктеріне жатпайды, мінез-құлықтың ішкі психологиялық
негіздеріне жатады, адамның жеке тұлғасына байланысты. Егер адам жүйке
жүйесінің қасиеттерінің белгіті бірігуімен дүниеге келсе, онын мінезі өмір
барысында тәрбиеленеді. Мінез — бұл темпераментке қарағанда жеке тұлғаның
ерекше нетізгі сипаттамасы, сондықтан да мінезді бейнелеу үшін мінез
бітістері деген сөз тіркесі қолданылады.
Мінез-құлық адамға мақсатқа ұмтылушылық, табандылықты, нәтижеге
жетуге ұмтылуды бере отырып, өмірде оның іс-әрекетінің әр түрлерінде
байқалуын мінездін ерік-қайрат бітістері деп атайды. Сонымен қатар адам
мінезі онын акниеттілігі, жауапкершілігі, ұқыптылығында керінуін мінездін
іскерлік бітістері деп атайды. Адамдарға ашықтылығы, тілтапқыштығы,
қызығушылығы мен зейінділігін мінездің коммуникативтік(тілдік) бітістері
деп атайды.
Осы аталған мінез бітісінің 3 тобы - негізгі мінез бітістері болып
табылды. Адамдардың мінездеріндегі даралық айырмашылықтар оларда әртүрлі
еріктік, іскерлік және тілдік мінез бітістерінің бірігіп келуі мен
дамығандық дәрежесіне қатысты. Осындай мінез бітістері адамның туып-өскен,
тәрбиеленген ортасына, отбасына, қайда оқығанына, еңбек еткен ұжымына,
өмірде араласқан, кездескен жеке адамдарға байланысты.
Мінездің темпераменттен айырмашылығы - адам мінезі бүкіл өмір бойы
белгілі дәрежеде емір жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Мінездің
қатыптасуыньщ негізгі кезеңі балалық шақта іске асады. Баланың мінезінін
қалыптасуы алғашқы дүниеге келгеннен бастап, ата-аналарының немесе
үлкеңдердің тікелей ықпалымен дамиды.
Үлкендер, ата-аналар тарапынан балаға жақсы көңіл бөлінген жағдайда
сәбидің бойында жағымды мінез бітістері қалыптасады, егер баланың жан-жақты
дамуына, қалыптасуына қолайлы жағдай жасалмаған жағдайда, үміт артып
отырған жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін көруге болады.
Мінездің құрылымын зерттеу міндеті ең алдымен мінез бітісін бөліп
көрсету және жүйелеу, олардың өзара байланысын орнату болып табылады.
Мінезді түсіну, тұтастай талдаусыз оны қарастыру мүмкін емес. Күнделікті
өмірде адамдарға берілетін мінездемелер, оның ішінде шәкірттерге
педагогтардың берген мінездемелері бұл тек қана қарапайым суреттеу емес,
кейбір негізгі сапаларын бөліп көрсету арқылы мінезді талдаудың нәтижесі
және осының негізінде оларды белгілі типтерге келтіру. Мінезді талдаусыз
оның дұрыстығын түсінуді дәлелдеу, оған дұрыс баға беру мүмкін емес.
Жазушылар мінездердің көркем бейнесін жасағанда олардың жекелеген
мінез бітістері мен көрінуін бөліп көрсетеді, оларды салыстырады. Кейде
мінезді түсінуде интуиция ерекше рөл атқарады. Егер интуиция жемісті болса,
тек талдаудың жемісі түрінде пайда болады. Интуиция шабыт сияқты тек ғана
еңбексүйгіш адамдарға тән. Әрбір адамның бойында кісінің барлық
қасиеттерінің негіздерін кездестіруге болады және кейде біреулерін, кейде
басқаларын аңғарамыз. кейде тіптен өзіне-өзі ұқсас болмайды.
Мінездің құрылымында оның тарихы күшті бейнеленеді. Сондықтан да
мінезді зерттеуде оны міндетті түрде қалыптастыру шарттарымен тығыз
байланысты қарастыру кажет.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының мінез құрылымы мен қасиеттерінің даму
ерекшеліктері
Бастауыш мектеп оқушыларының жасы 6-7 ден 9-10-ға дейінгі уақытты
қамтиды. Бұл кезеңде организмнің белсенді анатомиялық - физиологиялық дамуы
жүзеге асады. 6-7 жасқа қарай нерв жүйесі процестерінін жылдамдығы артады,
қозу және тежелу процестері теңеседі, дегенмен қозу процесі басымдау
болады. Екінші сигналдық жүйенің функционалдық маңызы жоғарылайды, сөз
ересек адамдарға ұқсап жалпылама маңызда қалыптаса бастайды. Жалпы алғанда
7-10 жасар балалардың нерв жүйесі процестерінің негізгі ерекшеліктері
кейбір сипаттамаларына қарағанда ересек адамдарға жақындайды. Соған
қарамастан кейбір балаларда бұл ерекшеліктер әлі де тұрақсыз, сондықтан
физиологтар бастауыш мектеп балаларының нерв жүйе типі туралы шартты түрде
ғана айтуға болады деп есептейді.
Бұл кезеңде дене мүшелерінде, организмде елеулі өзгерістер болады,
еңбекке шыдамдылықтары артады, анатомиялық-физиологиялық жетілуі дамиды.
Балалардың мектепке алғаш баруына байланысты олардың дамуының әлеуметтік
жағдайы өзгереді, оқу іс-әрекеті қалыптасады. Сол іс-әрекет негізінде
бастауыш мектеп балаларында психологиялық жаңа пайда болулар дамиды.
Бастауыш сынып оқушаларының негізгі таным процестері: қабылдау,
зейін, ойлау, сөйлеу, қиял, есте сақтау. Мектепке келгеннен кейін
көптеген өзгерістерге ұшырайды. Осыған орай, біз талдауды ең алдымен
қабылдаудан бастаймыз. Жеті жаста баланың қабылдауы едәуір қалыптасып
қалады. Жалпы алғанда, кіші оқушыға не қызықты, не қажетті екеніне мән
беріп, қабылдауға икемдеу келеді. Мысалы: балаларға берілген текст
әртүрлі бояумен жазылса, осының өзі оқуға кедергі жасайды. Себебі,
бала оқудың орнына бояуға қызығып, алаңдайды. Кіші оқушыға әсіресе
кеңістік пен уақытты қабылдау қиынға соғады. Сабақтың үстінде оқушы
бір пәннің қабылдау міндеттерін алып, ал одан кейін оны кең түрде
тұжырымдамайды. Егер қабылдау кезінде баланың ойланып, нені негізге
алатынын 2 –ші дәрежедегі қасиет екенін ажыратады. Бастауыш сыныптағы
оқушының зейіні де қабылдау сияқты ең алдымен терең дамыған. Зейін
ерікті, еріксіз болып бөлінеді. Бала не қызық екеніне мән
беретініне оның еріксіз зейіні алғашқы кезде ерікті зейінінен басым
келеді. Оның еріксіз зейіні әсем бояулармен, сөздермен өзіне тартқыш
келетіне байланысты мұғалім мүмкіндігінше сабақты қызықтыруға тиісті.
Бастауыш сынып оқушыларының зейін көлемі және бір мезгілде бірнеше
іске зейін бөле алуының үлкен маңызы бар.
Мектепке келген бала көбінесе сырттай ашық және эмоционалды
жағдайларды, суреттеулерді дәл есте сақтайды. Оқушылар күн режимін,
мінез – құлық ережелерін, үй тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс.
Мысалы: бірінші сынып оқушысы текстті бір қарайды, танысқаннан кейін
жаттап алдым деп ойлайды. Есте сақтаудың екі формасы бар: ерікті және
еріксіз.
Бастауыш сынып кезеңі – мектеп өмірінің басы. Бұл жаста оқу әрекеті
бала үшін бастау болып табылады.
Мінез – адам өмірін бейнелей отырып, сонымен бірге өмір салтына
ықпал жасайды. Табанды, қажырлы қайратты кісі қандай кедергіні болса да
жеңіп, өзінің көздеген мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын
тиімді етіп ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады. Осындай
мінезді адам қоғамға аса пайдалы болады, өйткені ол алда тұрған қоғамдық
міндеттерді шешуде белсенділік қабілет көрсетеді. Мінез адамның жеке өзі
үшін ғана емес қоғам үшін де қажет. Ұжымдық өмір мен ондағы тіршілік
әсіресе жұмыстағы әр адамның көңіл – күйі осы адамдардың мінез бітімімен де
сабақтасып жатады.
Кейбір балалардың мінез – құлқына, тұрмыс жағдайына зерттеу жүргізбей-
ақ ұрысып әртүрлі шаралар қолданып жатамыз. Бірақ одан жақсы нәтижеге қол
жеткізген емеспіз. Баланың әрбір ісіне ескерту жасап, кемшілігіне төзе
бергенше, бір мақтаумен жазалау әдістерін қолдану керек. Тек өзімнің
айтқаным болсын дейтін өр көкірек, өзімшіл, қыңыр – қырсық мінезді
балаларды сабақта, сабақтан тыс уақыттарда да болса да жолдастары арасында
айтып, ұялтып, қателігін өзіне мойындатқан жөн.
Бала дамуының қай бағытын қай кезеңін алсақ та ең басты рольді отбасы
атқаратыны анық. Отбасылық тәрбиенің басты міндеттері: бала денсаулығына
қамқорлық; оқуына көмек, жетекшілік; еңбек тәрбиесі, мамандық таңдауға
көмек; жеке тұлғаны әлеуметтендруге көмек; адамгершілікке тәрбиелеу. Бұл
міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымының, әр мұғалімнің ізденісі арқылы
барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық
жаңа тәжірибеге, жаңа қарым-қатынасты өтеу қажеттігі туындайды.
Сондықтан да әр мектеп ұжымы өз іс-әрекетінде қажетті өзгерістерді,
әртүрлі тәжірибелер жөніндегі мағұлматтарды, жаңа әдіс-тәсілдерді дер
кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білуі керек.
Еліміздің экономикалық, саяси-мәдени дамуына үлес қосатын,
әлеуметтік өркениетке көтерілетін, парасатты, денсаулығы мықты азаматын
тәрбиелеу – ұстаздар қауымының, мектеп ұжымының бүгінгі таңдағы
мерейлі міндеті.
Оқу процесінің дамуы үшін оқушы бойында міндетті түрде талаптың
болуы шарт. Талап, құлшыныс болмаған жерде оқу іс-әрекеті дами
алмайды. Талап әдетте көру және есту анализаторларынан, сондай – ақ нерв
жүйелерінің типологиялық қасиеттерінен құралады. 1- 2-ші сигнал
жүйелерінің арақатынастары мен даму деңгейін де талапқа жатқызуға
болады. 1- ші сигналдық жүйеге - түйсік, қабылдау, елес, ал 2- ге
шындықтың ұғым болып қалыптасуы жатады. Сол үшін ашылмай бұйығы жатқан
мол мүмкіндіктерді дер кезінде ашып, дұрыс жолға бағыттай білу
керек. Сайып келгенде, бұл бәрімізден де аса үлкен жауапкершілікті,
сезімталдылықты, ыждағаттылықты талап етері сөзсіз.
Оқу іс-әрекетімен мінез-құлық арасындағы өзара байланысты
ескеру де өте маңызды. Сондықтан ең бастысы оқу іс-әрекеті жоғары
болуы үшін ақыл – ой деңгейі де биік болуға тиісті. Бала
интеллектуалдылығы биіктеген сайын мінез-құлықтың дамуы да жоғарылай
түспек. Осы тұрғыда Л.С. Выготский былай деді: Оқу - ойлауды бала
санасының ортасына қарай жылжытатын Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов және
олардың әріптестерінің жұмыстарының арқасында бұл жастағы балалардың таным
мүмкіндіктері мол екендігі, оларда ойлаудың теориялық формаларының негізін
дамытуға болатыңдығы дәлелденді [16].
Бастауыш сынып балаларының өмірінде ерекше роль атқаратын - алғашқы
мұғалім, ал бұл кезеңнің аяғына қарай құрдастарының пікірі маңызды бола
бастайды, бала жолдастарының ортасында абыройлы болғысы келеді. Бастауыш
сынып өмірінде оқу іс-әрекетімен қоса, ойын әлі де маңызды орын алады,
әсіресе ережелі ойындар, драматизация ойындары.
Психолог баланың мектепке дайындығын анықтау барысында мұны не үшін
істеп отырғанын нақты сезінуі керек. Баланың сабақтағы іс-әрекетін
ұйымдастыруларда - оларды мадақтауға, ескертуге қалай қарайтындығын оқып,
үйрену де маңызды роль атқарады. Бұл туралы Н. Костикованың
зерттеулерінде қызықты көрсетілген. Психологиялық дайындықты анықтау үшін,
оның барлық жақтарына диагностика жүргізу керек: ақыл-ой жайындығы, ерік-
жігер дайындығы, мотивациялық айындық және баладағы мұғалімге, ересектерге
деген қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуы [20].
Сонымен, балалардың мектептегі оқуға жалпы дайындығы туралы толық
және жан-жақты бағдарлама Д.Б. Эльконин мен А.Л. Венгердің жетекшілігімен
жүргізілген зерттеулерде берілген [21].
1 сынып оқушыларына мектепке бейімделу кезеңі үлкен қиындықтар
туғызады. Әдетте ол 4-7 аптадай уақытқа созылады. Бейімделу кезеңінде
кейбір балалар өте шулайды, айқайлайды, коридор бойымен жүгіріп жүреді,
сабақта аландап ойлары бөліне береді, мұғаліммен дөрекі, әдепсіз
болуы мүмкін, ал, кейбіреулері керісінше ұялшақ, жасқаншақ болып,
көзге түспеуге тырысады. Егер оларға бір ескерту жасаса бірден жылайды,
тіпті ұйқылары, тәбеттері бұзылады, қыңыр мінез пайда болады, ауыра
бастайды. Функционалдық деп аталатын бұл ауытқулар бала организмінің
кенеттен өзгергісі кезеңіне байланысты және оның психикасына үлкен әсер
етеді. Әсіресе, бұрын балалар бақшасына бармаған, қарым-қатынасқа көп
түспеген балалардың мектеп өміріне бейімделуі қиынға соғады. Мұндай
жағдайларда психолог мұғалімдер мен ата-аналарға баланың мектепке тез
үйренуіне көмектесетін тәрбие жұмыстарының әдіс-тәсілдеріне
бағытталған кеңестер береді.
Бейімделу кезінде психологтың сыныпты мұғаліммен жеке қалдырғаны
дұрыс, оның сабақтарға қатысуы онсыз да үйрене алмай жүрген балаға қиын
болады. Мектепке дайындықтың функционалдық және психологиялық жақтарын
анықтау сақтандыру тұрғысында маңызды. Әр бірінші сыныпта артық
педагогикалық дайындықпен келген балалар кездеседі. Олар жақсы оқи біледі,
жаза алады, қосып-азайту амалдарын оңай қолданып, есеп шығарады, өздеріне
берілген тапсырманы тез орындап қояды да, баяу оқитын балалардың іс-
әрекеттерін бақылау оларға қиын соғады. Мұндай жағдайда бұл балалар басқа
әңгіме оқып немесе есеп шығарып өз істерімен айналысатын болады. Сонымен,
олар оқу процесінен өздерінен өздері шыға бастайды.
Бұл жердегі қауіп олардың мектепке ешнәрсемен айналыспай тек уақыт
өткізгендігінде ғана емес, ең маңыздысы сол педагогикалық дайындықтың
жоғарғы деңгейі, мектепте соған сәйкес психологиялық және функционалдық
дайындықпен бекітілмейді. Мұндай балалар еш қиналмай жақсы баға алғанға,
әрқашан балаларды мақтап отырғанға үйренеді де, бастауыштан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz