Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролін теориялық - әдістемелік тұрғыда негіздеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктері ... ... ... ... .8
1.2. Жанұяда бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін (гумандық қасиет) дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3. Жанұя . бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың негізгі факторы ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының педагогикалық шарттары.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі ерекшеліктері ... ... ... .31
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс . тәсілдері ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... .50
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... .53
Қосымша
І . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктері ... ... ... ... .8
1.2. Жанұяда бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін (гумандық қасиет) дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3. Жанұя . бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың негізгі факторы ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының педагогикалық шарттары.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі ерекшеліктері ... ... ... .31
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс . тәсілдері ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... .50
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... .53
Қосымша
XXI ғасырда адамзат қоғамының бәсекелестік, ақпараттандыру заманына лайықты биік белестерден көрінуі – Мемлекет Президентінің жолдауында атап көрсетілгендей, тәрбиенің сапалы болуына, ұлттық білім беру жүйесінің деңгейіне байланысты.
Бүгінгі таңдағы жанұя тәрбиесінде қоғам ата-аналар алдына үлкен жауапкершілікті жүктеп отыр. Қазақстан Республикасының тәлім – тәрбие тұжырымдамасында тәрбие берудің негізгі міндеттерінің өзі “дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар – ожданы мол, мәдениетті, парасатты, еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу”, - деп көрсетілген.
Жанұя тәрбиесінің негізгі мәні – жанұядағы өзара ынтымақтастық пен түсіністік болып табылады. Жанұя – бастауыш сынып оқушысы үшін өніп - өсетін, тұлғалық қасиеттерін дамыта алатын бесігі, ал оқу орны – екінші алтын ұясы, жанұя мен мектепте әрбір оқушының бойындағы жеке қасиеттерді, тәрбие мен білімінің негіздері қаланады.
Бүгінгі таңдағы жанұя тәрбиесінде қоғам ата-аналар алдына үлкен жауапкершілікті жүктеп отыр. Қазақстан Республикасының тәлім – тәрбие тұжырымдамасында тәрбие берудің негізгі міндеттерінің өзі “дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар – ожданы мол, мәдениетті, парасатты, еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу”, - деп көрсетілген.
Жанұя тәрбиесінің негізгі мәні – жанұядағы өзара ынтымақтастық пен түсіністік болып табылады. Жанұя – бастауыш сынып оқушысы үшін өніп - өсетін, тұлғалық қасиеттерін дамыта алатын бесігі, ал оқу орны – екінші алтын ұясы, жанұя мен мектепте әрбір оқушының бойындағы жеке қасиеттерді, тәрбие мен білімінің негіздері қаланады.
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. Қазақстан мұғалімі, 1992. 18-қаңтар.
2. Қазақстан Республикасының этникалық – мәдени білім беру тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1996. 7-тамыз.
3. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі. 1993. 9-сәуір.
4. Қазақстан Республикасының азаматтарының мінез-құлықын қалыптастыру тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1995.
5. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1994. 20-тамыз.
6. Қазақтың тәлімдік ой-пікір онтологиясы. І-том. Қ. Жарықбаев және т.б.- А., 1994.
7. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігі. Б.Айтмамбетова және т.б.- А., 1993.
8. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жетекшілер тәрбиесі.- А., 1990.
9. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. Педагогика.- А., 1998.
10. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі, -А., 1993, ақпан.
11. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі.- А., 2002. – 118 б.
12. І. Сманов., А.Оңғарбай. Отабасы мен мектептің ынтымақтастығы. Оқу құралы. Шымкент. 2005. – 60 б.
13. Құнанбаев А. Қара сөздері.- А., 1993. – 91 б.
14. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. және т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері.- А., 1985.
15. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі.- А., Дарын, 2004.
16. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы және әдістемесі.- А., Дарын, 2004.
17. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. Шымкент. 1994.
18. Афанасьева Т.М. Семья. (жоғарғы класс оқушыларына арналған оқулық).- А., 1985.
19. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. А., 1986.
20. Рувинский Л.И. Тәрбие гуманизациясы. (мамандыққа кіріспе кітабынан)- А., 1991.
21. Өтешева Х.А. Оқушыларды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу.-А., 1994. – 135 б.
22. Төлебекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика.- А., 1994. – 135 б.
23. Төлебекова Р. Адамгершілік тәрбиесінің23. Төлебекова Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. -А., 1991.
24. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - А., 1982.
25. Гребенников И.В. Основы семейной жизни. – М., 1991.
26. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі. – А., 1995.
2. Қазақстан Республикасының этникалық – мәдени білім беру тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1996. 7-тамыз.
3. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі. 1993. 9-сәуір.
4. Қазақстан Республикасының азаматтарының мінез-құлықын қалыптастыру тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1995.
5. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1994. 20-тамыз.
6. Қазақтың тәлімдік ой-пікір онтологиясы. І-том. Қ. Жарықбаев және т.б.- А., 1994.
7. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігі. Б.Айтмамбетова және т.б.- А., 1993.
8. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жетекшілер тәрбиесі.- А., 1990.
9. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. Педагогика.- А., 1998.
10. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі, -А., 1993, ақпан.
11. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі.- А., 2002. – 118 б.
12. І. Сманов., А.Оңғарбай. Отабасы мен мектептің ынтымақтастығы. Оқу құралы. Шымкент. 2005. – 60 б.
13. Құнанбаев А. Қара сөздері.- А., 1993. – 91 б.
14. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. және т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері.- А., 1985.
15. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі.- А., Дарын, 2004.
16. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы және әдістемесі.- А., Дарын, 2004.
17. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. Шымкент. 1994.
18. Афанасьева Т.М. Семья. (жоғарғы класс оқушыларына арналған оқулық).- А., 1985.
19. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. А., 1986.
20. Рувинский Л.И. Тәрбие гуманизациясы. (мамандыққа кіріспе кітабынан)- А., 1991.
21. Өтешева Х.А. Оқушыларды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу.-А., 1994. – 135 б.
22. Төлебекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика.- А., 1994. – 135 б.
23. Төлебекова Р. Адамгершілік тәрбиесінің23. Төлебекова Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. -А., 1991.
24. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - А., 1982.
25. Гребенников И.В. Основы семейной жизни. – М., 1991.
26. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі. – А., 1995.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..2
І – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
теориялық негіздері
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жанұяда бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
(гумандық қасиет) дамытудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...14
1.3. Жанұя - бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
дамытудың негізгі
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...22
ІІ – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда
мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының педагогикалық шарттары.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп
пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі ерекшеліктері ... ... ... .31
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда
мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен
әдіс –
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.53
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
XXI ғасырда адамзат қоғамының бәсекелестік, ақпараттандыру заманына
лайықты биік белестерден көрінуі – Мемлекет Президентінің жолдауында атап
көрсетілгендей, тәрбиенің сапалы болуына, ұлттық білім беру жүйесінің
деңгейіне байланысты.
Бүгінгі таңдағы жанұя тәрбиесінде қоғам ата-аналар алдына үлкен
жауапкершілікті жүктеп отыр. Қазақстан Республикасының тәлім – тәрбие
тұжырымдамасында тәрбие берудің негізгі міндеттерінің өзі “дені сау,
ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар – ожданы мол,
мәдениетті, парасатты, еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер
қалыптасқан адамды тәрбиелеу”, - деп көрсетілген.
Жанұя тәрбиесінің негізгі мәні – жанұядағы өзара ынтымақтастық пен
түсіністік болып табылады. Жанұя – бастауыш сынып оқушысы үшін өніп -
өсетін, тұлғалық қасиеттерін дамыта алатын бесігі, ал оқу орны – екінші
алтын ұясы, жанұя мен мектепте әрбір оқушының бойындағы жеке қасиеттерді,
тәрбие мен білімінің негіздері қаланады.
Ынтымағы жарасқан отбасында әрбір бала өзара қамқорлық пен
татулыққа, үйіші жұмыстарын жұмыла кірісіп орындауға, жақсы мен жаман
туралы пікірлерін ортаға салып ұштастыруға, кішіпейілділікке,
адамгершілікке және т.б. жағымды қасиеттерді бойына сіңіреді.
Ата – ананың жанұя тәрбиесін дұрыс ұйымдастыруы - балалардың
тәртіптілігі, ұқыптылығы, ұйымшылдығы әрнәрсеге жоғары жауапкершілік
сезіммен қарау, үлкендерді құрметтеу сияқты адамгершілік қасиеттердің
дамуына және қалыптасуына зор мүмкіндік туғызады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзара және мұғаліммен қарым-қатынас
жасауы, мектепке енуі – отбасынан басталады. Сондай-ақ жанұяның баланың
жеке басының дамуы мен қалыптасуы процесіндегі ролі ерекше. Баланың жанұяда
тұрмыстың белгілі жағдайлары жасалады, мәдени ортасы қалыптасады, сезімдік
күйлері орнығады.
Баланың бойында жағымды қасиеттердің қалыптасуы үшін, ол күн сайын
жанұя мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым-қатынастардың
куәсі болуы қажет. Ол ата – анасының өзіне қандай қамқоршы екенін көрумен
қатар олар бір-біріне де сондай қамқоршы, сүйеніш екенін сезінуі керек.
Анасы баласына әкесінің өз әрекеттері арқылы қуантып, силап, құрметтеуді,
оған қолқанат болып жүруін талап етіп түсіндіріп отырады. Отбасы шын
мәнінде тату – тәтті, өзара түсіністікте болса, одан адамгершілік пен
әділеттің көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның бірлігі мен
ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген
қамқорлығынан, тіпті бірегей саяси көзқарасты ұстануынан, соған орай ер –
зайыптылық және ата – аналық сезімін терең түсіне білулерінен байқалады.
Жанұяның негізгі міндеті – баланы еңбек етуге, жарқын сезімдер мен
нұрлы мұраттарға тәрбиелеу және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету.
Бұл қасиеттердің бәрі – негізінен жанұяда, яғни “жан иелерін тәрбиелеп
шығаратын ортада және ұяда” дамып, қалыптасып нығаяды.
Мұнда, әсіресе, жанұядағы ересек адамдар өздерінің жеке бастарының
өнегесі арқылы жас балалардың бойында осындай сезімдері қалыптасады.
Өз ата – анасын сыйлап, құрметтеп үйренген бала өзге ата – аналарды
да құрметтей біледі, қашан да үлкендер алдында өзін дұрыс ұстап, құрмет пен
қамқорлық таныта біледі.
Баланы тәрбиелеудегі жанұяның ролі Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский
еңбектері жетекші орын алған. Ол тәрбие негізі ретінде отбасын бөліп
қарастырып, оны білім беру жүйесінің алғашқы сатысы “Аналар мектебі”,-деп
көрсетіледі. Өйткені, бала кішіпейілділіктің, достықтың, адамгершіліктің
негізгі түсініктерін отбасында алып, алғашқы адамдық қасиеттерін
қалыптастырады.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский баланы дұрыс тәрбиелеу туралы
былай деп жазады. Адамның жеке қара басы біреудің жеке басының қалыптасуына
және дамуына әсер ете алады, мінезді қалыптастыру үшін де мінезбен әсер ету
керек.
Қазақ ағартушыларынан С.Көбеев жанұя тәрбиесі баланы тәрбиелеудің
бірден – бір формасы болып келеді. Адамзат тарихындағы жанұя тәрбиесінің
тәжірибесі көптеген педагогикалық теориялардың пайда болуына алып келді.
Педагогикадағы жеке тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін фактор
ретінде жанұя тәрбиесінің ролі туралы ежелгі Рим философы Квинтилион,
педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменский, ағылшын философы Дж.
Локк, француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо, Швейцар педагогы И.Г.Пистолоций, орыс
педагогы К.Д.Ушинский, ұлы жазушы Л.Н.Толстой, қазақ ағартушылары
Ы.Алтынсарин және А.Құнанбаев, кеңес педагогтары Н.К.Крупская,
А.С.Макаренко, С.Т.Шоцкий, қазақ зиялылары М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов және
көптеген басқа педагогтар өз үлестерін қосты.
Барлық зерттеу жұмыстары баланы өмірге дайындауда жанұя тәрбиесіне
үлкен жауапкершіліктің жүктелгенін көрсетеді. Әділдік пен бауырмашылдық,
өзара түсінушілік, ата – анаға және туған туыстарға деген сүйіспеншілік пен
сыйластық, Отанға және айналадағы қоршаған табиғатқа деген махаббат,
адамдарға және еңбекке деген құрмет тағы да сол сияқты тұлғалық қасиеттер
баланың кішкентай кезінен жанұяда және мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан отбасындағы, мектептегі және айналадағылармен қарым – қатынас
жасаудың дұрыстығы өте маңызды. Соңғы жылдары Азаров Ю.П., Гребенников
И.В., Лихачев А.И., Петров Ю.П., Пинт А.О., т.б. жанұядағы тәрбие
мәселелерін зерттеген ғалымдар. Ал Қазақстанда Айтманбетова Б.Р., Қоянбаев
Ж.Б. отбасының мектеппен ынтымақтастығы мәселелерін зерттеген.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің бірі – оның
адамгершілігі. Баланың адамгершілігі – мектеп, ұстаз, отбасы т.б.
педагогикалық ынтымақтастығы арқылы жүзеге асырылады. Мектеп пен ата – ана
арасындағы байланыстың тұрақтылығын қамтамасыз ету бүгінгі сынып жетекшінің
міндетіне жүктелген үлкен жауапкершілік болып отыр.
Жанұя – адамзат қоғамының ең шағын бейнесі. Қоғамда жанұя екі қызмет
атқарады, оның бірі – дүниеге ұрпақ әкелу, екіншісі – дүниеге келген
баланың тәндік жағынан дамытуды қамтамасыз етіп, өмір бойы рухани жағынан
жетілдіріп, оны тұлға ретінде қалыптастыру.
“Баланың құқы жөніндегі конвенцияда” (1989) жанұяда баланың құқығын
қорғау, оған қамқорлық жасау көрсетілген. Жанұяда бастауыш сынып
оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің дамуына, қалыптасуына ата – ананың,
жанұя мүшелерінің қарым – қатынасындағы мейірімділік пен махаббат қажет.
Тек осындай ізгілік мұраттар жанұяда орын алғанда ғана Отанын, елін-жерін
сүйетін, өз ұлтының салт – дәстүрін, сонымен бірге жалпы адамзаттық мәдени
құндылықтарды бойына сіңіріп, өзінің кісілік келбетін сақтай алатын тұлға
тәрбиелеуге болады. Бала жанұядан жақсыны да, жаманды да бойына сіңіреді.
Сондықтан да халқымыз “Бала ұяда не көрсе, ұшқанда соны істейді”,- деп
текке айтпаған.
Көптеген психологтар М.Мұханов, Қ.Жарықбаев, А.Петровский және т.б.
ғалымдардың айтуы бойынша бастауыш сынып кезеңі орта мектеп оқушыларының I
– IV сыныптарын және 6-11 аралығын қамтиды. Бұл кезеңнің негізгі
психологиялық ерекшелігін оның өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық
шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл
белгілер оның мінез – құлқында, санасында күрделі, ол кейде қайшылықты
үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез – келген өтпелі күй сияқты бұл кезең
“көзі ашылмаған балалықтай” даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде
байқап, қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің
негіздері бастауыш сынып кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады.
Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерге талдау жасау барысында
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесі
мәселелерінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде көрініс тапқандығын
көрсетеді. Бұл кезең оқушылардың жеке тұлға болып дамуының және
қалыптасуының бастапқы кезеңі болып табылатындықтан жанұя тарапынан
берілетін тәрбиенің мәні аса маңызды. Алайда жанұя тәрбиесінің маңыздылығы
мектеппен бірлесе отырып жұмыс атқарса, онда жемісті болар еді. Сөйтіп,
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесінің
ғылыми теориялық негізінің жоқтығы мен практикалық мұқтаждығының арасындағы
қайшылық айқын байқалады. Осы қайшылықтың шешімін табу бізге зерттеу
тақырыбын “Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы
жанұяның ролі”,- деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның
ролін теориялық - әдістемелік тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы мектеп пен жанұяның бірлескен
жұмысы.
Зерттеу пәні: Жанұя тәрбиесінде бастауыш сынып оқушылардың тұлғалық
қасиеттерін дамыту үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктерін
және оны дамытудың негіздері ғылыми – педагогикалық тұрғыда негіздеу.
2. Жанұя тәрбиесінде бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық
қасиеттерін дамытудың педагогикалық шарттарын айқындау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп
пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұнын, әдіс – тәсілдерін айқындау.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Бәйдібек ауданындағы Алмалы
негізгі мектебінде өткізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктері.
Қазіргі таңдағы ұлттық тәрбие беру жүйесінде бастауыш мектеп кезеңі
бала өмірінің алты, жеті жастан – он, он бір жасқа дейінгі аралықтағы
кезеңді қамтиды.
Бастауыш сынып кезеңіне тән негізгі белгілері мынадай: бұл жаста
мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Мұнда баланың өз
бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтық белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең болып саналады. Бұл белгілер
оның мінез – құлқында санасында күрделі, ол кейде қиыншылықты үйлесім
түрінде қатар жүреді. Кез – келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған
даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері нақ осы бастауыш сынып
кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан бүгінгі таңда
көптеген ғалым – психологтарының ерекше назары, бастауыш сынып оқушыларының
дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану
балаларды ары қарай оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға
мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық
қасиеттері туралы мәселелерді Ресей – Кеңес ғалым психологтары: А.В.
Петровский, Р.С. Немов, В.С. Мухина, С.Ф. Жустков, Д.Б. Эльконин, Л.В.
Заньков және тағы басқалар. Ал Қазақстандық ғалым психологтар: Қ.Жарықбаев,
М. Мұханов және тағы басқа еңбектерінен кездестіруімізге болады.
Тәжірибелі ұстаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған мынадай
қағида бар.
Баланың класқа келген алғашқы күннен – ақ оған оқушының сабақтағы,
жанұядағы және қоғамдық орындардағы мінез – құлық ережелерін айқын да,
нақты мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа көзқарасын, міндеттерін
және құқығын бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығы дереу
түсіндіру маңызды. Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету
– бастауыш сынып оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға
даярланған балалардың өз түсініктеріне сәйкес, олардың тіршілігін
ұйымдастыруа қажетті шарт болып табылады.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиетінің дамуында Мен
деген ұғымның мәні жатады. Бала өзін білген соң құрбыларына қарағанда
бәлендей тізімде қандай орын алатынын ойлап, қайткенде жақсы орынға ие
болсам деп арман етеді. Бұл жағдайда баланың өзінің қандай орын алғысы
келетіні туралы бағасы мен құрбыларының, не үлкендердің ол жөніндегі бағасы
арасында үлкен алшақтық болғаны жақсы. Егер бастауыш сынып оқушысының өзі
жөніндегі бағасы, құрбыларының бағасынан асып кетсе, мұндай баланы
мақтаншақ деп атайды. Керісінше, оның өзі жөніндегі бағасы өзгелердің оған
беретін бағасына төменге түседі, осындай баланы кішіпейіл дейді. Кіші оқушы
өзінің ісіне, не мінезіне әлі сын көзбен қарай алмайтын болғандықтан, оның
өзі жөніндегі бағасы, әдетте өзгелердің бағасынан жоғары дәрежеде келеді.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиеттерді тек Мен деген
сала тұрғысынан бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады,
мінезі, ерік – жігері қандай, ашуланғыш не сабырлы келе ме, әсемдікті
ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай екендігін қарастыратын
болсақ, бастауыш сынып оқушысына қойылатын талаптарды мөлшер немесе норма
деп атайды. Балада мектепке келмей тұрып, нені істеуге болатынын не
болмайтынын әбден жақсы біледі. Мектепке кіргеннен кейін, бұрын орындап
көрмеген міндеттерді игере білуі тиіс. Мысалы, сабаққа кешігіп, не берілген
тапсырманы орындамай келуге болмайды. Тапсырманы орындамаса, сол сияқты
мектепке таза киініп келмесе немесе тәртіп бұзса, бұл нормаларды бұзуға
жатады. Әуелгі кезде осыған үйрене алмай қиналатын болады. Бірақ, бірте –
бірте мөлшерлерді орындауға үйрене бастайды. Бұл мөлшерлерді норма дейтін
себебі осыларды орындау дәлелденген және дәстүр болып кеткен.
Жалпы алғанда, осылардың бәріне бірдей тән қасиеттері мынада: әуесқой,
ақкөңіл, өзгелерге жәрдем бергісі келіп, дәрменсіздерді не қарт адамдарды
аяп, соларға қамқорлық көрсеткісі келетінінде. 7 – 8 жастағылардың
әуесқойлылығын алсақ, өзгелерге сұрақ қойғанды, мектепке дейінгілер сияқты
Бұл не ? деп сұрамайды, Бұл неліктен ? - дейді. Сұрақтарды осылай
құруда үлкен мән бар, өйткені бастауыш сынып оқушылары нәрсенің не екенін
ғана білгісі келмейді, соның бәлендей сырын, себебін білгісі келеді.
Бастауыш сынып оқушысында кейде ашуланғыштық қасиеті де болып тұрады.
Баланы үйінде көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп –
пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда, Жақсы, Өте жақсы ,
деген баға алса, жұрттың көзінше, соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.
Бастауыш сынып оқушысының ерік – жігерін недәуір қалыптасып қалса да,
кейде өзін - өзі меңгере алмайды, импульстік іс жасап қалатыны кездеседі.
Импульстік іс – деп ойланбай, не болса соған қызып, бірдеңені бүлдіріп
алуды айтады. Осындай жайт, баланың тәртіпсіздігінен емес, импульстік іске
өзінің икем келуіне, яғни өзін - өзі меңгере алмауынан кездеседі.
Бастауыш сынып оқушысының өз құрбыларымен қарым – қатынасы әртүрлі
және осының өзі бұрын бала – бақшада өстіме, соған орай келеді. Бұлардың
ұжымшылдық қасиетінің қалай қалыптасатынын алсақ , осының өзі І – сыныпта
әлі қалыптаспаған, балалар бақшасында тәрбиеленген балалардың бірқатары
өзгелерден бөлшектеніп, өзін сол ұжым мүшесі деп санамайтыны кездеседі.
Бұлар бір – біріне жаны ашып, көмектесу дегенді білмейді. Тек өзіне
басқалар кедергі жасамаса болғаны. Бірақ 2 – 3 сыныптарда бұл қасиеттер
жойылып, бұлар өзара достаса бастайды. Баланың бір – біріне көмектесуі
әуелгі уақытта мұғалімнің басшылығымен іске асады. Кейін барлығы өзара
достасып, бірі өзгесіне мейірімді келе бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларындағы басты қажеттілік – оқушы болу. Ол сыртқы
пішіні мен, оқуда озат болу ниетімен, оқушының мінез – құлқымен, мектеп
оқушысын алдымен мұғалімнің, содан соң құрбыларының тануымен,
сыныптағылармен бірге болуға талаптанумен айқындалады.
Оқушының тұлғалық бейнесі осы міндетті өтудің көрінісі. Бұл жаста
баланың бойында өзін оқушы сезіну, жақсы үлгеруші, қолынан бәрі келетін
екінші немесе үшінші оқушысымын деген мақтаныш сезімі билейді.
Жеке басының тұлғалық дамуының мүмкіндіктері: Оқудағы таңдаулар – бұл
сапалы білімді, оқу қызметін түсінуді қалыптастыру, қарым – қатынасқа,
бірлескен оқу қызметіне саналы түрде бірінші кезең ретінде қарау, қол
жеткен табысты нығайту.
Жоғарыда қарастырылған бастауыш сынып оқушыларының жеке басының дамуы
мен психологиялық ерекшеліктерін жалпылай келе, бұл жас кезеңнің тұлғалық
қасиеттерін №1 сызба түрінде көрсетуге болады.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттері – мейірімділік,
кішіпейілділік, тәртіптілік, ақкөңілділік, сүйкімділік және т.б. жалпы
адамзатқа тән гумандық қасиеттердің жиынтығы болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларының болашақта жақсы азамат болып өсуіне
құрбыларымен, мұғаліммен, ересектермен дұрыс қарым – қатынаста болуы үшін
және тұлғалық қасиеттерінің дамуы үшін гумандық қасиеттің алатын орны зор.
Осыған орай, олардың бойында жағымды ізгі қасиеттерді дамытуда тікелей
жанұя тәрбиесінің ролі зор екендігін айтуға болады.
А.В. Петровский өз еңбегінде бастауыш сынып оқушыларының жеке басының
даму мүмкіндіктерін жан – жақты сипаттайды. Баланы моральдық жағынан
тәрбиелеу мектепке дейін басталады. Алайда, ол мектепте ғана орындалуы
үнемі де мақсатқа бағытталып отыратын моральдық талаптардың айқын да, кең
жүйесіне кездеседі. Бастауыш сынып оқушыларына мінез – құлық нормалары мен
ережелерінің аса кең жиынтығы үйретілді, оларды оқушылар мұғаліммен және
үлкендермен өзара қарым – қатынас жасаудың әртүрлі жағдайларында,
сабақтарда, үзілісте, жолдастарымен араласқанда, қоғамдық орындарда және
көшеде болғанда басшылыққа алуы тиіс. Балаларда мінез – құлық нормалары
мен ережелерін сақтау көбінесе үлкендердің көңіл – күйіне, қалыптасқан
жағдайға және өз қалауларына байланысты деген сезім пайда болады. Баланың
моральдық өрісінің дұрыс қалыптасуының ең қауіпті жауы – мінез – құлық
нормалары мен ережелер жалған сипатта және ішкі қажеттіліктер үшін емес,
қандай да бір сыртқы жағдайлардың әсерімен, соның ішінде жазаланамын деп
қорыққандықтан орындалуы керек деген ұғым пайда болады.
Балалардың мінез – құлық нормалары мен ережелерін шын мәнінде және
негізінен игеруі алдымен мұғалімнің олардың орындалуын тексерудің жақсы
жетілген әдістер мен тәсілдер жүйесінің бар екендігін білдіреді. Осы
нормалар мен ережелерді айқын тұжырымдау, орындаушылықты міндетті түрде
мадақтау және ұқыпсыздық пен тәртіпсіздікке бұдан кем емес міндетті және
тиісті шаралар қолдану – бастауыш сынып оқушыларының тәртіптілігі мен
ұйымшылдығын тәрбиелеудің маңызды шарттары. Балада осы жаста қалыптасқан
осындай моральдық қасиеттер – жеке адамның ішкі және табиғи жетістігі
болады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзара және мұғаліммен қарым – қатынасты
бағдарлауының алғашқы кезеңдерінде балалардың бір бөлігінде оларға тән емес
белгілер көріне бастайды (тұйықсыздық, әдепсіздік). Бірақ, балалармен
өзара қарым – қатынасты орнату барысында әрбір оқушы өзінің шын мәніндегі
дара ерекшеліктерімен көрінеді.
1.2 Жанұяда бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
(гумандық қасиет) дамытудың теориялық негіздері.
Бүгінгі салауатты жанұя - өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек жанұяда ғана дамып, байыта
түседі. Адамдарды өзара түсіністікке алып келетін шынайы тұрақты
сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты жанұяда қалыптасады. Тәрбиенің
бастапқы әліппесін бала жанұяда алып, онда ізгіліктің, адамгершілік
тәрбиесінің негізі қаланады.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің дамуына ықпалы
ерекше болғандықтан жанұя тәрбиесіне әлеметтанушылық, психологиялық және
педагогикалық зерттеулерде ерекше көңіл бөліп, жанұя ұғымына көптеген
анықтамалар берілген. Мәселен, Р.Н Нұрғалиевтің 1996жылы жарық көрген
философиялық сөздігінде Жанұя - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-
зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-
аналармен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастарының және бірге туып,
ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан алуан қатынастарға
негізделген жеке тұрмысы деп аталған.
Ж.Б Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде: Жанұя- баланың өмір
жолын бастайтын және қоршаған шындық, орта туралы тиянақты да терең әсер
алатын ұжымы екенін, соның негізінде онда білім, әдет, мінез-құлық пен
өмірге деген көзқарасын қалыптасатын дәлелдеп көрсетеді.
Сонымен, жоғарыда айтылған анықтамаларға сүйене отырып, жанұяның
мынадай белгілерін айқындап көрсетуге болады:
1)Жанұя – бұл өзара туысқандық қатысы бар, әртүрлі жастағы және әртүрлі
құқылы адамдардан біріккен ұжым;
2)Оларды ерлі-зайыптылық,, ата-аналық,балардың ата-аналарына , ересектердің
кішілерге және бір-біріне деген қарым-қатынас жасау міндеттері
байланыстырып тұрады.
3)Ата-аналар мен балалар бір-бірінен бірі жанұясын басқарумен, екіншілері
сол отбасында тәрбиеленумен ерекшелінеді.
4)Жанұя өмірі әртүрлі материалдық (биологиялық шаруашылық) және рухани
(адамгершілік, құқықтық, психологиялық, эстетикалық) үрдістерімен
сипатталады. Жанұяның әлеуметтік ролі баланың тұлғалық қасиеттерінің одан
әрі дамуына тікелей қатысымен анықталады.
Жанұя тәрбиесі ұғымының өзі Жанұя мен тәрбие категорияларының
жиынтығы ғана емес, олардың синтезі де болып табылады. Оның қызметі мен
ролі, жанұядағы тәрбие толығымен қоғамдық өмір заңдылықтарына байланысты
дамиды.
Жанұя бастауыш сынып оқушыларының жеке басының қалыптасуына екі жақты
әсер етеді:
Біріншіден ,жанұяның материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру
дәстүрі арқылы, яғни жанұя мүшелерінің материалдық және рухани қажеттілігі
мен әлеуметтік құндылықтары арқылы;
Екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы.
Мұнда көбінесе , жанұядағы негігі көзқарас пен тәрбие үрдісі қоғамның
тәрбиелік мақсатына, идеялық , адамгершіліктік және эстетикалық талаптарына
сәйкес келуіне байланысты жүзеге асыралады.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда ықпал ететін
факторлар мыналар:
1) Тұқымқуалаушылық фактор.
2) Орта (әлеуметтік және географиялық).
3) Мақсатты түрде жүргізілетін іс - әрекет.
4) Тәрбие.
Жанұя тәрбиесінің мәнін ашу үшін, тәрбиелеу және әлеуметтендіру
ұғымдарын байланыстырып, қарастыру қажет.
Тәрбие – бұл қоғам талабына сай адамды қалыптастыруда белгілі бір
мақсатқа сәйкес, жүйелі, әрі саналы түрде ықпал ету болып табылады. Бұл
үрдіске әсерін тигізетін факторлар көп. Бастауыш сынып оқушыларында
тұлғалық қасиеттерді дамытуда ықпал ететін негізгі факторларды ескерте
отырып, тәрбиені жанұя тәрбиесі және қоғамдық тәрбие деп екі түрге бөлуге
болады. Олай болса, тәрбие – қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті
категориясы болып табылып, тәрбиенің мақсат – мазмұны, ұйымдастыру түрі,
әдісі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуына сәйкес өзгеріп отырады.
Кейде Тәрбиелеу ұғымы әлеуметтендіру ұғымымен сәйкестендіріліп,
түсіндіріледі.
Соңғы жылдары жарық көрген философиялық әдебиеттерде әлеуметтендіру –
индивидті ұрпақтан – ұрпаққа беріліп отыратын еңбек тәжірибелерін, білім
мен мінез – құлық нормалары, құндылық пен дәстүрлерді меңгеруге және әрі
қарай дамытуға бейімдеу. Сондай – ақ, индивидті қоғамдық қарым – қатынас
жүйесіне ендіру және оның бойында әлеуметтік қажеттерді қалыптастыру болып
табылады-деп анықтама берілген.
1) Жанұя тәрбиесінің әлеуметтік бағыты;
Бүгінгі әрбір жанұяның материалдық – экономикалық жағдайы жақсы
жанұялардағы балалар жоғары сапалы ақылы мектептерде білім алып, өнер,
спорт және басқа да тәрбие институттарында тәрбие алуға мүмкіндік алады.
Жанұя тәрбиесі мен балалар болашағын жоспарлау ең алымен әрбір отбасының
әлеуметтік жағдайына қарай жүзеге асады.
2) Тәрбиенің индустриялдылығы, яғни бүгінгі қоғам өміріндегі қатынастардың
жан – жақты дамып, мектеп пен жанұя өміріне ықпал жасайды.
Қазіргі компьютерлендіру заманында балалардың алатын ақпарат көлемі
бұрынғыдан да көп. Соған байланысты, балаға тәрбие беруші адамдардың
білімі, тәжірибесі барған сайын үлкен жауапкершілікті талап етеді. әрбір
жанұяда компьютердің пайда болуы, жоғары сапалы фотоаппараттар мен
бейнекамералар және т.б. құралдардың күнделікті тұрмыста қолданылуы дәлел
бола алады. Бұл үрдіс қоғам мектеп жанұя бағытымен жүзеге
асуда.
3) Жанұя тәрбиесіндегі баланың субьектілік ролі.
Ұлттық болмысымызға тән ұяңдық, үлкеннің алдын кеспей, тілалғыштық
т.б. қасиеттерді қолдай отырып, бүгінгі нарықтық қатынас тұсындағы қарым –
қатынаста қажеттілігі көпшілік, белсенділік, өз пікірі мен көзқарасын
дәлелдеуге талпынушылық, алға ұмтылушылық және т.б. ұнамды қасиеттерді
балалар бойында қалыптастыру қоғам талаптарына айналып отыр.
4) Мектеп пен жанұяның ынтымақтастығының бағыты.
Бұл жанұяның даму бағыттары бүгінгі нарықтық қатынас ықпалынан туындап
отырғандығы белгілі. Осы бағыттар бастауыш сынып оқушыларында гумандық
қасиеттерді дамытуда басшылыққа алатын бірнеше қағидаларды ақындауға
мүмкіндік берді. Олар:
1) Бастауыш сынып оқушыларында гумандық қасиеттерді дамытуда қоғам,
мектеп, жанұя және басқа да арнаулы институттардың тәрбиелік мүмкіндіктерін
интеграциялау.
2) Тәрбиені гуманизациялау. Бастауыш сынып оқушыларының бойында
жоғары интеллектуалдық, материалдық, азаматтық қасиеттерін дамытуда әрбір
баланы қоғамның ең жоғарғы әлеуметтік байлығы, құндылығы деп санап, онымен
гумандық қарым – қатынас жасау.
3) Мектептің педагогикалық ұжымының отбасымен тығыз байланыс жасай
отырып, әрбір баланың тұлғалық қасиеттерін дамытуға мүмкіндік жасауының
даралау мен жалпылау.
4) Мұғалімдер мен оқушылардың және ата – аналардың белсенділігін,
бастамашылдығы мен шығармашылығын арттыруда демократияландыру.
Жанұядағы гумандық, өзара түсіністік пен сүйіспеншілік Шығыстың ұлы
ғұламалары Әл – Фараби, Қ.А. Ясауи, М. Қашқари, Ж. Баласағұни еңбектерінен
кең көрініс тапқан. Ол идеялар гуманист педагогтар мен ағартушылар
тарапынан бүгінге дейін жалғасын тауып келеді.
Әл – Фараби, Ж. Баласағұн және т.б. ұсынған жанұя тәрбиесі
идеяларын ғылымға алып келіп ұштастырған чехтың ұлы педагогы Я.А. Коменский
болды.
Жанұя тәрбиесінің мәселелері кеңес педагогтары А.С. Макаренко, А.В.
Сухомлинский, Н.К. Крупская және т.б. педагогтар еңбектерінен кеңінен орын
алған.
А.С. Макаренко жанұядағы тәрбиенің негізі еңбекте екенін айта келіп,
балаларды жанұя өміріне қатыстыру ерте кезден ойын әрекетінде, соңынан
еңбекке ұласу ретінде басталуы керек дейді.
Оның Ата – аналар кітабы, Тәрбиенің жаңа жолдары, Балаларды
тәрбиелеу туралы лекциялар және т.б. еңбектері ата – аналарға, жанұя
тәрбиесіне арналған. Жанұядағы ата – аналардың бүгінгі міндеттері бала
тәрбиесі екенін кеңес педагогтарының бірі – В.А. Сухомлинский былай
түсіндіреді: Егер сіз жер бетінде өзіңізден кейін із қалдыруды
армандасаңыз – көрнекті жазушы немесе ғалым т.с.с. болу міндетті емес.
Жақсы бала тәрбиелеп – оң, өзіңізге қоғамнан берік орын қалдыра аласыз -
деп, ата – ананың қоғамдағы ең бірінші міндеті – бала тәрбиелеу екенін
ескертеді. Олай болуын қоғамның өзі талап етіп отырғанын айта келіп, Адам
– дүниедегі барлық бағалының ішіндегі жоғары бағалысы. Біздің әрқайсысымыз,
құрметті әке мен ана мынаны түсінуіміз керек. Тәрбие көрмеген щала сауатты,
надан адам бүлінген двигательдермен, аспанға көтерілген самолетпен бірдей
өзі күйрейді, жұртқа да өлім әкеледі.
Қазақ ағартушылары да жанұя тәрбиесін назардан тыс қалдырған емес.
Оның ішінде А. Құнанбаев ерекше орынға ие.
Абай жанұяда баланы тәрбиелегенде оның жас және психологиялық
ерекшелігін ескеріп отыру керектігін түсіндіріп талап етеді. Оның
көзқарасынша, баланың ең бірінші, әрі ең негізгі тәрбиешісі – бұл ата – ана
болуға тиіс. Әне, оны әперем, міне, мұны берем деп, басында балаңды
алдағаныңа мәз боласың. Соңында балаң алданшы болса, кімнен көресің? – деп
дәріс тәрбие беретін ата – аналарды қатты сынға алады. (10 – шы қара сөзі).
Жанұя тәрбиесін жақсарту мәселелерін қарастырған қазақ әдебиетінің
көрнекті өкілдерінің бірі – С. Көбеевтің жазушылық және педпгогикалық
қызметі тығыз байланыста дамыды.
С. Көбеев жанұя тәрбиесіндегі баланың бойында жағымды тұлғалық
қасиеттерін дамытуға көбірек көңіл бөлген. Оның баланы семьяда тәрбиелеу
кітабы осының айғағы. Онда ата – аналарға баланы жастайынан жанұяда
тәрбиелеудің нақтылы жолдарын көрсетіп береді.
Ол ата – анасы баласын әдепті де өнегелі етіп тәрбиелеуі үшін оның
әрбір әрекетінің дұрыс болуын қадағалап, бақылап отыруы керектігін ұсынады.
М. Жұмабаев Педагогика деп аталатын еңбегінде баланың жан – жақты
жетілуінің психологиялық мәселелеріне кеңінен тоқтала отырып, ата – аналар
мен тәрбиешілерге балалардың ересектерден ерекшелігін біліп, ескере отырып,
тәрбиелеуін ұсынады.
Жанұя тәрбиесінің мәселелері соңғы жылдары көптеген ғалым –
педпгогтарды ойландырып келді. Одақ көлемінде Ю.П. Азаров, Л.В. Белова,
И.В. Гребенников, Т. Делме, Б.А. Миренский, А.О. Пинг, А. Лихонов және
т.б., Республикамызда Б.Р. Айтмамбетоыа, Т.М. Афанасьева, Ә. Әбуов, Г.К.
Байгельдинова, М. Ғабдуллин, Қ. Жақыпов, Ә. Журмаханов, Л.К. Керимов, Г.А.
Уманов және т.б. еңбектерінде жанұяның педагогикалық мүмкіндіктері, қиын
балалардың пайда болуындағы жанұяның ықпалы, С. Қалиев, Қ. Абдіразақов, И.
Рустемов және т.б. еңбектерінде халықтық педагогика негізінде жанұя
тәрбиесін жақсарту, бастауыш сынып оқушыларында гумандық қасиеттерді
қалыптастыру және т.б. мәселелер қарастырылды.
Жанұядағы тәрбие ата – ананың жеке басының ықпалымен жүзеге асады.
Тіпті, баланың мінез – құлқы да жанұяда ата – ана ықпалымен, жанұядағы
психологиялық ахуал жағдайында байланысты қалыптасады. Мұның себебін
психолог Н. Айғабылов былай түсіндіреді: Бала мінезі көпшілік жағдайда әке
– шешесінің мінезіне өте ұқсас келеді. Осы жағдайға қарап, кейбір ата –
аналар мінезі тума қасиетке ие емес пе екен деген ойға келеді. Бала
мінезінің әке – шешесінің мінез ерекшеліктеріне ұқсас келуі, біріншіден,
жанұяда барлығына ортақ жалпы жағдайдың әсер ететіндігі болса, екіншідіен,
баланың ересек кісілерге еліктеуінен болады.
Ата – ананың әсерлі болуына қажетті жағдайдың бірі – олардың баламен
әділ сөйлесіп, ашық пікірлес болуы. Осындай өзара қарым – қатынас баланы
еріксіз ата – анаға жақындатып, олардың айтқандарын шын ықыласпен
қабылдауға мәжбүр етеді. Бастауыш сынып оқушыларын ізеттілікке,
адамгершілікке, еңбекқорлыққа және т.б. жағымды тұлғалық қасиеттерге
тәрбиелеуде жанұяның мүмкіндіктері ерекше.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында:
Қоғамды гуманитарландыру – XXI ғасырдың табалдырығындағы өркениетті
дамудың талабы - деп айтылған, гуманитарландыру мақсатына жету зиялылықты
қалыптастыру, өмірлік құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін
орнықтыру арқылы жүзеге асырылатынын атап өтеді. Ал оның басты міндеті –
бүкіл тәрбие, білім беру, оқу – ағарту және мәдениет кешенін гуманистік
бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру деп көрсетеді.
Гумандық қасиет пен қарым – қатынас, адамзат қоғамының дамуы мен жалпы
адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде дамып келе жатқан
философиялық, психологиялық, педагогикалық, социологиялық әдебиеттер мен
ғылыми еңбектерге шолу жасауда айқын көрініс табады. Шет тілдер сөздігінде
гуманизм - латынның humanus - адамсүйгіштік адам мен адамдық
қасиеттерге құрметінен қарау деген сөзді білдіреді.
Соңғы жылдары ғалым – педагог А.А. Бейсенбаева өзінің еңбегінде
гуманизм ұғымымен байланысты түсініктер қарастырылып, гумандылықтың бүгінгі
күнгі мәні ашылған. Сондай – ақ Г. Шолпанқұлова гумандық қарым – қатынас
ұғымына мынандай анықтама береді: Гумандық қарым – қатынас – адам
бойындағы адамгершілік, түсінік, сезім және мінез – құлықтың тұтастығымен,
бірлігінен анықталады деп қарастырған.
В.П. Кәріпжанованың зерттеу жұмысында баланы гумандылыққа тәрбиелеу
үшін ең алдымен гумандық көзқарасты қалыптастыру керектігі айтылады.
Ол мектеп оқушыларында гумандық көзқарасты қалыптастырудың құрылымдық
компоненттерін мынадай етіп береді:
1) Гумандық көзқарасты қалыптастырудың негізгі элементтерінің бірі
адамдарға деген гумандық қарым – қатынас, гумандылық, гуманизмнің мәні
туралы білімдер;
2) Гумандық қарым – қатынасты қалыптастырудың мазмұны;
3) Балалардың мінез – құлқындағы гумандылықты қалыптастырудың әдіс
тәсілдері мен формалары.
Жоғарыда аталған ғалым – педагог зерттеулеріне сүйене отырып, бастауыш
сынып оқушыларының гумандық қасиеті – баланың бойындағы ізгі ниетті барлық
ұнамды құлықтардың жиынтығы болып табалатынын байқауға болады. Ол баланың
ойы, көзқарасы, мінез – құлқы, іс - әрекеті, қарым – қатынасы арқылы
көрініс табады.
1.3 Жанұя – бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
негізгі факторы.
Жанұяның ықпалы мен педагогикалық мүмкіндіктері көптеген педагог
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан. Т.М. Афанасьева өзінің “Семья”
деген еңбегінде: “Кез-келген жұмыс саласы және бос уақытты өткізуге біздің
өзіндік ерекшелігіміз, қабілетіміз, сапалық қасиеттеріміздің қандай да бір
бөлігі қажет болып жатады. Бір жерде - біздің ақылымыз, екіншісіне –
шеберлігіміз, үшіншісіне – ептілігіміз, төртіншісіне – сезімталдығымыз және
т.б. қажетке асады. Ал балаға ата-ананың жеке басындағы қасиеттер толығымен
керек болады: ақылы да, шеберлігі де, күші мен мейірімі де, көз әлпеті мен
дауыс ырғағы да, тіпті балаға әке-шешесінің иісі де қымбат әрі маңызды; -
делінген. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиетіндегі – рухани және
эмоциялық негізін қолдау – жанұя тәрбиесінің мақсаты мен мәні бола алады.
Жанұяда баланың жан – жақты өсіп дамуы үшін қажетті жағдай – еңбек.
Бастауыш сынып оқушылары еңбегінің негізгі түрі – оқу іс - әрекеті болып
табылады. Баланың жақсы оқып, табиғат пен қоғам өміріндегі заңды
құбылыстарды жан-жақты түсінуді – оның болашағына да жол ашады.
Көптеген ғалым-педагогтардың еңбектеріндегі педагогикалық
көзқарастарды қорытындылай келе, қазақ жанұяларында баланы тәрбиелеу
мынадай төрт бағытта жүзеге асырылады деп тұжырымдауға болады.
1. Балаларды жанұяда ерте кезден үлкенді сыйлауға үйретеді. Олар
әртүрлі жолмен жүзеге асырылады. Ең бірінші жолы – ата – аналардың өз
өнегелері. Сондай – ақ жанұялық салт – дәстүрлер, әдеп – ғұрыптар, әртүрлі
нанымдар және т.б.
2. Жанұядағы балаларға жүйелі түрде өз бауырларына қамқоршы да,
көмекші болу керектігін олардың болашағына жауапкершілікпен қарауды
түсіндіріп, сендіріп отырады.
3. Балаларды өз бетінше еңбектенуге, қоршаған ортаға, адамдарға
үнемі көмектесуге дайын болуға тәрбиелеп, тұлғалық қасиеттерінің негізін
қалайды.
4. Жастайынан өнерге баулып, шығармашылық қабілеттілігін (сөз
шешендігі, күй, ән т.б.) қалыптастырады.
Кейбір жанұяларда тәрбиелік маңызы бар өзінше қалыптасқан салтты
байқауға болады. Осы салт жанұядағы күнделікті еңбек әрекетін жолға салып,
тәлім-тәрбие жұмысын жоғарылатып, жақсы сапаға келтіреді. Баланы жан-жақты
дамытып, ынталы, жігерлі болуын жетілдіру мақсатында жүргізілетін
жұмыстарда жанұяның ролі өте зор.
Сонымен, халқымыздың жанұядағы тәрбиелік ықпалдарды біріне-бірі
ұштасып жатқан үш сатыдан тұрады деуге болады. Олар: ата-әже, әке-шеше, ұл
мен қыз – осы үш ұрпақтың арасындағы міндеттері мен парыздары. Жанұяда ата-
ана ұл – қыздарын бағып, тәрбиелеп, оларды жақсы азамат, бауырмал, еңбекқор
етіп тәрбиелеумен қатар, өздерін кезінде тәрбиелеп өсірген ата-аналарын
күту мен оларға қызмет көрсету парызын өтеуге борышты. Мұны ел аузынан
тараған мынадай әңгіме дәлелдей түседі: “ Маңдай терін төгіп жүріп тапқан
еңбек ақысын үшке бөліп жатып бір кісі: “Бірінші бөлігін қарызымды өтеуге
беремін, екінші бөлігін қарызға беремін, ал үшінші бөлігін өзіме жұмсаймын”
– депті.
Жоғарыда келтірілген әдебиеттерге талдау – жанұя – бастауыш сынып
оқушыларының бойында гумандық қасиеттерді қалыптастыруда негізгі фактор
болатынын дәлелдейді.
Дегенмен, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің дамуына
ықпал ететін фактор – отбасы, мектеп, орта, көпшілік ақпараттық құралдар
және т.б. ішінен жанұяны - ең негізгі фактор деп бөліп алғанымызбен, ол
қоғамнан, әлеуметтік ортадан өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан, жанұяның
тәрбиелік мүмкіндігіне бірнеше ішкі факторлар әсер етеді. Олар:
1) Биологиялық фактор. 2. Қоғамдық фактор. 3. Әлеуметтік фактор.
4. Психологиялық фактор. 5. Педагогикалық фактор.
1. Биологиялық фактор – бұл ата-анадан немесе ата-бабаларынан
ауысқан баланың жеке басының ерекшелігін білдіретін қасиеттер. Олар
балажандылық, ақ көңілділік, сабырлылық, ұяңдық және т.б. қасиеттер бола
алады. Осындай туа бітті ерекешеліктердің өзі де жанұяда балалар бойында
тұлғалық қасиеттердің дамуына және қалыптастыруға біршама мүмкіндіктер мен
жеңілдіктер туғызады. Қазақта:
Жаманнан жақсы туды деп қуанба,
Жақсыдан жаман туды деп ренжіме,
Негізіне тартар бәрі бір, - халық мақалы бар. Мұнда баланың
тұлғалық қасиеті тұқымқуалаушылық факторынан, яки ата-тегінен деген
түсініктің дәлелі бола алады.
2. Қоғамдық фактор – бұл қоғамда болып жатқан өзгерістер мен
сұраныстар жанұяға тигізетін әсері. Жанұядағы өмір сүру салты мен
қабылданған дәстүрлердің қоғам талабымен белгілі бір мөлшерде сәйкес келуі
болып табылады.
3. Әлеуметтік фактор – бұл қоғам талабына сай өмір сүруде
материалдық жағдайдың мүмкіндіктері, адам денсаулығының күйімен жеке
басының тұлғалық қасиеттерін дамыту құралдарының жеткіліктілігі және т.б.
жағдайлар болып табылады.
4. Психологиялық фактор – бұл жанұяда баланың тұлғалық қасиеттерінің
дамуы үшін қолайлы психологиялық ахуалдың болуы, ондағы әрбір жанұя
мүшелерінің өзіне және өзгелерге деген сенімді көзқарасы мен ынтымақты
қарым-қатынасының болуы.
5. Педагогикалық фактор – бұл балалардың жас және дара,
психологиялық, қалыптасу ерекшеліктері туралы ата-аналардың жалпы
педагогикалық білімдерінің болуы. Жанұядағы жағдайлар мен ықпалдардың бала
тәрбиесіне оң әсер етерліктей мүмкіндігі.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың сәттілігі
көбінесе мектеп пен жанұядағы тәрбие жұмысының ынтымақты жүргізілуіне
байланысты болады. Мектепте бала қоғамдық мінез – құлықтар мен қоғам
алдындағы өз міндетін орындау, үйдегі міндетін орындау т.б. үйреніп, оның
орындалу деңгейінде жауап берудің алғашқы тәжірибелерін жинақтайды. Осы
міндеттерге байланысты мәселелерді шешуде ең бірінші орында көмекші, әрі
сүйеніш болатын адам бұл ата-ана және жанұядағы ересек адамдар. Оқушылардың
тұлғалық қасиеттерінің дамуына және қалыптасуында олардың әсері өте үлкен.
Жанұяда ата-ана балаларын адамдарға деген құрметпен ризашылық
сезімдерге тәрбиелей отырып, оларға үлкендермен сөйлесе білуді, қашан да
“сіз” – деп сыпайылық танытып, сөзін бөлмей тыңдауды талап етеді. Осындай
адамдарға құрметпен қарауға жанұяда үлкен мән берілсе, өнегелі тәрбие
тамырын терең жаяды.
Үлкенді сыйлап қадір тұту мен ілтипатты қарым-қатынас жасауды қазақ
жанұясында ертеден-ақ ұстанған. Мұны ғасырлардан ғасырларға ауысып келе
жатқан мынадай нақыл сөздердің өзінен – ақ байқауға болады. “Үлкенді сен
силасаң, кіші сені силайды, “кіші сені силаса, кісі сені силайды”, “ Аға
әдепті болса, іні де әдепті. Ана әдепті болса, сіңлі де әдепті”, “Әдептінің
не екенін, әдепсіз адамды көргенде ұғарсың”, “ Әдепті жігіт әсіресе,
ауылдың абыройы”, “Жібек мінезді қыз жұртқа жағады”.
Жанұядағы ата-ана мен ересектердің тәрбиесі, үлгі өнегесі – баланың
тұлғалық қасиеттерінің дамуының ірге тасы. Сондықтан, балаға өмірінің
алғашқы жылдарынан – ақ адамгершілік сезімдерін дамытудың орны ерекше.
Жастайынан бойға сіңген мінез, есейгенде де сақталады. “Сүтпен біткен
мінез, сүйекпен кетеді”-деген халық мақалы ең алдымен тәрбие мәселесіне
қаншалықты терең мән берілетінін көрсетеді. “Тәрбие - табалдырықтан
басталады”-деген нақылдың өзі өмірден алынған шындық. Бастауыш сынып
оқушыларына тән тағы бір қасиет- еліктегіштік. Олар ересек адамдардың жақсы
ісіне де, жаман ісіне де еліктейді. Егер жасөспірімнің өскен ортасында
өрескел қылықтар мен балағат сөз орын алатын болса, онда бала өзінің
еліктегіштік қасиетіне байланысты жағымсыз қылықтарды дағдысына
айналдырады. Олай болса, баланы кішкентайынан бастап ізгі адамгершілік
мінез-құлықтарға баулуға әрбір ата-ана міндетті. Жанұядағы тәрбие ісін
негізінен ата-ана басқарады және бұл үшін халық пен мемлекет алдында,
балаларының келешек өмірі алдында – жауапты. Егер жанұяда ата-ана тәрбие
мәселесіне жауапкершілікпен қарап, өздерінің әрбір әрекеті мен мінез-
құлықтарына есеп беріп отырса, мұндай тәрбие өз нәтижесін береді әрі ата-
ананың балалары алдында беделі де жоғары болады. Жанұяда ата-ананың
ұстамсыздық әрекеті, ұрыс-жанжалдар, дөрекіліктер – бәрі баланың бойында
жағымсыз қасиеттер мен қылықтарға тәрбиелейді. Егер бала үйінде
ересектердің айтқанын бірден орындайтын болып үйретілмесе, ол мектепте де
тіл алмайтын қырсық болуы мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының сөзге құлақ
қойғыш болып өсуі мектеп өмірінде де, үй тұрмысында да, алдағы өмірі үшін
де қажет.
Жанұяда ата-аналарының және ересектердің дағдылы іс-әрекеті, бір-
бірінен өзара қарым-қатынасымен балаларына үнемі әсер етіп отырады. Егер
бала ата-анасының өзін шын мәнінде сыйлайтынын, яғни біреудің қорлауына,
жол бермейтініне көзі жететін болса, ондай ата-аналар балалары алдында өте
беделді болмақ. Сондықтан, жанұядағы ата-ананың беделі баланың назарындағы
басты мәселе болып саналады да, бала әке-шешесіне ұқсауға тырысады. Ата-ана
беделіне нұқсан келтірмеуін көбірек ойлап, әрекет етеді, яғни “осы
әрекетімді әкем білсе, ренжиді ғой”, “үйдегілерге не бетіммен барам”,-деген
секілді, үнемі өз әрекеті арқылы ата-анасының көңілінен шығып отыру, оларды
ренжітіп алмау, оларды ұятқа қалдырмау мақсаты алға қойылады. Жанұяда ата-
ананың баланың бойындағы жағымды қасиеттерінің дамуына ықпал етуінің негізі
– олардың балаға деген махаббаты, сүйіспеншілік сезімі, оған талап қоя
отырып, қамқорлық жасауы болып табылады. Осы қамқорлық пен махаббатқа бала
өз ата-анасына деген бауыр басуы, сағынуы олардың беделін жоғары ұстап,
оларға еліктеу, олардың қылықтарын қайталаумен жауап береді. Ата-ана
тарапынан болатын әрекеттер жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Сондықтан,
педагогтар әрбір жанұядағы тәрбиенің міндеттерін анықтауға және баланың
өмірін, барлық әрекеттерін ұйымдастыру талаптарының мектеп пен жанұядағы
байланысын анықтауға көмектесуі керек. Өзбектің ғалым – педагогы Н.Зуннун
өзінің “Данышпандардың тәрбие жайлы айтқан ойлары”,-деген еңбегінде ата-
аналарға бала тәрбиесінде бірқатар кеңестер берген. Онда ата-аналарға:
- Балаларыңызды бар ықыласыңызбен тәрбиелеңіз. Таза жүруге,
үйлесімді киінуге және жарасымды мінез-құлыққа үйретіңіз.
- Балаларыңызды жас кезінен бастап тәрбиелеңіз, олардың пәк, нәзік
көңілдеріне жарасымды мінез-құлықтың, адамгершіліктің, инабаттылықтың
қандай екенін түсіндіріңіз. Керегі болған кезде аздап қаталдау да,
мейірімділеу де болған жөн.
- Бұл дүниеде адамдардың қадір – қасиеті тек өзінің күш – жігеріне
байланысты екенін әркім өз міндетін өзі атқаруы керектігін балаларыңызға
түсіндіріңіз және т.б.
Баланың тұлғалық қасиеттерінің дамуында жанұя тәрбиесінің ролі
туралы мәселелерін кеңес педагогы А.С.Макаренко да көптеп қарастырған.
Оның айтуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..2
І – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
теориялық негіздері
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жанұяда бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
(гумандық қасиет) дамытудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...14
1.3. Жанұя - бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
дамытудың негізгі
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...22
ІІ – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда
мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының педагогикалық шарттары.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп
пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі ерекшеліктері ... ... ... .31
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда
мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен
әдіс –
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.53
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
XXI ғасырда адамзат қоғамының бәсекелестік, ақпараттандыру заманына
лайықты биік белестерден көрінуі – Мемлекет Президентінің жолдауында атап
көрсетілгендей, тәрбиенің сапалы болуына, ұлттық білім беру жүйесінің
деңгейіне байланысты.
Бүгінгі таңдағы жанұя тәрбиесінде қоғам ата-аналар алдына үлкен
жауапкершілікті жүктеп отыр. Қазақстан Республикасының тәлім – тәрбие
тұжырымдамасында тәрбие берудің негізгі міндеттерінің өзі “дені сау,
ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар – ожданы мол,
мәдениетті, парасатты, еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер
қалыптасқан адамды тәрбиелеу”, - деп көрсетілген.
Жанұя тәрбиесінің негізгі мәні – жанұядағы өзара ынтымақтастық пен
түсіністік болып табылады. Жанұя – бастауыш сынып оқушысы үшін өніп -
өсетін, тұлғалық қасиеттерін дамыта алатын бесігі, ал оқу орны – екінші
алтын ұясы, жанұя мен мектепте әрбір оқушының бойындағы жеке қасиеттерді,
тәрбие мен білімінің негіздері қаланады.
Ынтымағы жарасқан отбасында әрбір бала өзара қамқорлық пен
татулыққа, үйіші жұмыстарын жұмыла кірісіп орындауға, жақсы мен жаман
туралы пікірлерін ортаға салып ұштастыруға, кішіпейілділікке,
адамгершілікке және т.б. жағымды қасиеттерді бойына сіңіреді.
Ата – ананың жанұя тәрбиесін дұрыс ұйымдастыруы - балалардың
тәртіптілігі, ұқыптылығы, ұйымшылдығы әрнәрсеге жоғары жауапкершілік
сезіммен қарау, үлкендерді құрметтеу сияқты адамгершілік қасиеттердің
дамуына және қалыптасуына зор мүмкіндік туғызады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзара және мұғаліммен қарым-қатынас
жасауы, мектепке енуі – отбасынан басталады. Сондай-ақ жанұяның баланың
жеке басының дамуы мен қалыптасуы процесіндегі ролі ерекше. Баланың жанұяда
тұрмыстың белгілі жағдайлары жасалады, мәдени ортасы қалыптасады, сезімдік
күйлері орнығады.
Баланың бойында жағымды қасиеттердің қалыптасуы үшін, ол күн сайын
жанұя мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым-қатынастардың
куәсі болуы қажет. Ол ата – анасының өзіне қандай қамқоршы екенін көрумен
қатар олар бір-біріне де сондай қамқоршы, сүйеніш екенін сезінуі керек.
Анасы баласына әкесінің өз әрекеттері арқылы қуантып, силап, құрметтеуді,
оған қолқанат болып жүруін талап етіп түсіндіріп отырады. Отбасы шын
мәнінде тату – тәтті, өзара түсіністікте болса, одан адамгершілік пен
әділеттің көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның бірлігі мен
ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген
қамқорлығынан, тіпті бірегей саяси көзқарасты ұстануынан, соған орай ер –
зайыптылық және ата – аналық сезімін терең түсіне білулерінен байқалады.
Жанұяның негізгі міндеті – баланы еңбек етуге, жарқын сезімдер мен
нұрлы мұраттарға тәрбиелеу және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету.
Бұл қасиеттердің бәрі – негізінен жанұяда, яғни “жан иелерін тәрбиелеп
шығаратын ортада және ұяда” дамып, қалыптасып нығаяды.
Мұнда, әсіресе, жанұядағы ересек адамдар өздерінің жеке бастарының
өнегесі арқылы жас балалардың бойында осындай сезімдері қалыптасады.
Өз ата – анасын сыйлап, құрметтеп үйренген бала өзге ата – аналарды
да құрметтей біледі, қашан да үлкендер алдында өзін дұрыс ұстап, құрмет пен
қамқорлық таныта біледі.
Баланы тәрбиелеудегі жанұяның ролі Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский
еңбектері жетекші орын алған. Ол тәрбие негізі ретінде отбасын бөліп
қарастырып, оны білім беру жүйесінің алғашқы сатысы “Аналар мектебі”,-деп
көрсетіледі. Өйткені, бала кішіпейілділіктің, достықтың, адамгершіліктің
негізгі түсініктерін отбасында алып, алғашқы адамдық қасиеттерін
қалыптастырады.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский баланы дұрыс тәрбиелеу туралы
былай деп жазады. Адамның жеке қара басы біреудің жеке басының қалыптасуына
және дамуына әсер ете алады, мінезді қалыптастыру үшін де мінезбен әсер ету
керек.
Қазақ ағартушыларынан С.Көбеев жанұя тәрбиесі баланы тәрбиелеудің
бірден – бір формасы болып келеді. Адамзат тарихындағы жанұя тәрбиесінің
тәжірибесі көптеген педагогикалық теориялардың пайда болуына алып келді.
Педагогикадағы жеке тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін фактор
ретінде жанұя тәрбиесінің ролі туралы ежелгі Рим философы Квинтилион,
педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменский, ағылшын философы Дж.
Локк, француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо, Швейцар педагогы И.Г.Пистолоций, орыс
педагогы К.Д.Ушинский, ұлы жазушы Л.Н.Толстой, қазақ ағартушылары
Ы.Алтынсарин және А.Құнанбаев, кеңес педагогтары Н.К.Крупская,
А.С.Макаренко, С.Т.Шоцкий, қазақ зиялылары М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов және
көптеген басқа педагогтар өз үлестерін қосты.
Барлық зерттеу жұмыстары баланы өмірге дайындауда жанұя тәрбиесіне
үлкен жауапкершіліктің жүктелгенін көрсетеді. Әділдік пен бауырмашылдық,
өзара түсінушілік, ата – анаға және туған туыстарға деген сүйіспеншілік пен
сыйластық, Отанға және айналадағы қоршаған табиғатқа деген махаббат,
адамдарға және еңбекке деген құрмет тағы да сол сияқты тұлғалық қасиеттер
баланың кішкентай кезінен жанұяда және мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан отбасындағы, мектептегі және айналадағылармен қарым – қатынас
жасаудың дұрыстығы өте маңызды. Соңғы жылдары Азаров Ю.П., Гребенников
И.В., Лихачев А.И., Петров Ю.П., Пинт А.О., т.б. жанұядағы тәрбие
мәселелерін зерттеген ғалымдар. Ал Қазақстанда Айтманбетова Б.Р., Қоянбаев
Ж.Б. отбасының мектеппен ынтымақтастығы мәселелерін зерттеген.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің бірі – оның
адамгершілігі. Баланың адамгершілігі – мектеп, ұстаз, отбасы т.б.
педагогикалық ынтымақтастығы арқылы жүзеге асырылады. Мектеп пен ата – ана
арасындағы байланыстың тұрақтылығын қамтамасыз ету бүгінгі сынып жетекшінің
міндетіне жүктелген үлкен жауапкершілік болып отыр.
Жанұя – адамзат қоғамының ең шағын бейнесі. Қоғамда жанұя екі қызмет
атқарады, оның бірі – дүниеге ұрпақ әкелу, екіншісі – дүниеге келген
баланың тәндік жағынан дамытуды қамтамасыз етіп, өмір бойы рухани жағынан
жетілдіріп, оны тұлға ретінде қалыптастыру.
“Баланың құқы жөніндегі конвенцияда” (1989) жанұяда баланың құқығын
қорғау, оған қамқорлық жасау көрсетілген. Жанұяда бастауыш сынып
оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің дамуына, қалыптасуына ата – ананың,
жанұя мүшелерінің қарым – қатынасындағы мейірімділік пен махаббат қажет.
Тек осындай ізгілік мұраттар жанұяда орын алғанда ғана Отанын, елін-жерін
сүйетін, өз ұлтының салт – дәстүрін, сонымен бірге жалпы адамзаттық мәдени
құндылықтарды бойына сіңіріп, өзінің кісілік келбетін сақтай алатын тұлға
тәрбиелеуге болады. Бала жанұядан жақсыны да, жаманды да бойына сіңіреді.
Сондықтан да халқымыз “Бала ұяда не көрсе, ұшқанда соны істейді”,- деп
текке айтпаған.
Көптеген психологтар М.Мұханов, Қ.Жарықбаев, А.Петровский және т.б.
ғалымдардың айтуы бойынша бастауыш сынып кезеңі орта мектеп оқушыларының I
– IV сыныптарын және 6-11 аралығын қамтиды. Бұл кезеңнің негізгі
психологиялық ерекшелігін оның өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық
шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл
белгілер оның мінез – құлқында, санасында күрделі, ол кейде қайшылықты
үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез – келген өтпелі күй сияқты бұл кезең
“көзі ашылмаған балалықтай” даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде
байқап, қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің
негіздері бастауыш сынып кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады.
Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерге талдау жасау барысында
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесі
мәселелерінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде көрініс тапқандығын
көрсетеді. Бұл кезең оқушылардың жеке тұлға болып дамуының және
қалыптасуының бастапқы кезеңі болып табылатындықтан жанұя тарапынан
берілетін тәрбиенің мәні аса маңызды. Алайда жанұя тәрбиесінің маңыздылығы
мектеппен бірлесе отырып жұмыс атқарса, онда жемісті болар еді. Сөйтіп,
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесінің
ғылыми теориялық негізінің жоқтығы мен практикалық мұқтаждығының арасындағы
қайшылық айқын байқалады. Осы қайшылықтың шешімін табу бізге зерттеу
тақырыбын “Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы
жанұяның ролі”,- деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның
ролін теориялық - әдістемелік тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы мектеп пен жанұяның бірлескен
жұмысы.
Зерттеу пәні: Жанұя тәрбиесінде бастауыш сынып оқушылардың тұлғалық
қасиеттерін дамыту үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктерін
және оны дамытудың негіздері ғылыми – педагогикалық тұрғыда негіздеу.
2. Жанұя тәрбиесінде бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық
қасиеттерін дамытудың педагогикалық шарттарын айқындау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда мектеп
пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұнын, әдіс – тәсілдерін айқындау.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Бәйдібек ауданындағы Алмалы
негізгі мектебінде өткізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктері.
Қазіргі таңдағы ұлттық тәрбие беру жүйесінде бастауыш мектеп кезеңі
бала өмірінің алты, жеті жастан – он, он бір жасқа дейінгі аралықтағы
кезеңді қамтиды.
Бастауыш сынып кезеңіне тән негізгі белгілері мынадай: бұл жаста
мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Мұнда баланың өз
бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтық белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең болып саналады. Бұл белгілер
оның мінез – құлқында санасында күрделі, ол кейде қиыншылықты үйлесім
түрінде қатар жүреді. Кез – келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған
даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері нақ осы бастауыш сынып
кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан бүгінгі таңда
көптеген ғалым – психологтарының ерекше назары, бастауыш сынып оқушыларының
дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану
балаларды ары қарай оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға
мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық
қасиеттері туралы мәселелерді Ресей – Кеңес ғалым психологтары: А.В.
Петровский, Р.С. Немов, В.С. Мухина, С.Ф. Жустков, Д.Б. Эльконин, Л.В.
Заньков және тағы басқалар. Ал Қазақстандық ғалым психологтар: Қ.Жарықбаев,
М. Мұханов және тағы басқа еңбектерінен кездестіруімізге болады.
Тәжірибелі ұстаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған мынадай
қағида бар.
Баланың класқа келген алғашқы күннен – ақ оған оқушының сабақтағы,
жанұядағы және қоғамдық орындардағы мінез – құлық ережелерін айқын да,
нақты мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа көзқарасын, міндеттерін
және құқығын бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығы дереу
түсіндіру маңызды. Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету
– бастауыш сынып оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға
даярланған балалардың өз түсініктеріне сәйкес, олардың тіршілігін
ұйымдастыруа қажетті шарт болып табылады.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиетінің дамуында Мен
деген ұғымның мәні жатады. Бала өзін білген соң құрбыларына қарағанда
бәлендей тізімде қандай орын алатынын ойлап, қайткенде жақсы орынға ие
болсам деп арман етеді. Бұл жағдайда баланың өзінің қандай орын алғысы
келетіні туралы бағасы мен құрбыларының, не үлкендердің ол жөніндегі бағасы
арасында үлкен алшақтық болғаны жақсы. Егер бастауыш сынып оқушысының өзі
жөніндегі бағасы, құрбыларының бағасынан асып кетсе, мұндай баланы
мақтаншақ деп атайды. Керісінше, оның өзі жөніндегі бағасы өзгелердің оған
беретін бағасына төменге түседі, осындай баланы кішіпейіл дейді. Кіші оқушы
өзінің ісіне, не мінезіне әлі сын көзбен қарай алмайтын болғандықтан, оның
өзі жөніндегі бағасы, әдетте өзгелердің бағасынан жоғары дәрежеде келеді.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиеттерді тек Мен деген
сала тұрғысынан бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады,
мінезі, ерік – жігері қандай, ашуланғыш не сабырлы келе ме, әсемдікті
ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай екендігін қарастыратын
болсақ, бастауыш сынып оқушысына қойылатын талаптарды мөлшер немесе норма
деп атайды. Балада мектепке келмей тұрып, нені істеуге болатынын не
болмайтынын әбден жақсы біледі. Мектепке кіргеннен кейін, бұрын орындап
көрмеген міндеттерді игере білуі тиіс. Мысалы, сабаққа кешігіп, не берілген
тапсырманы орындамай келуге болмайды. Тапсырманы орындамаса, сол сияқты
мектепке таза киініп келмесе немесе тәртіп бұзса, бұл нормаларды бұзуға
жатады. Әуелгі кезде осыған үйрене алмай қиналатын болады. Бірақ, бірте –
бірте мөлшерлерді орындауға үйрене бастайды. Бұл мөлшерлерді норма дейтін
себебі осыларды орындау дәлелденген және дәстүр болып кеткен.
Жалпы алғанда, осылардың бәріне бірдей тән қасиеттері мынада: әуесқой,
ақкөңіл, өзгелерге жәрдем бергісі келіп, дәрменсіздерді не қарт адамдарды
аяп, соларға қамқорлық көрсеткісі келетінінде. 7 – 8 жастағылардың
әуесқойлылығын алсақ, өзгелерге сұрақ қойғанды, мектепке дейінгілер сияқты
Бұл не ? деп сұрамайды, Бұл неліктен ? - дейді. Сұрақтарды осылай
құруда үлкен мән бар, өйткені бастауыш сынып оқушылары нәрсенің не екенін
ғана білгісі келмейді, соның бәлендей сырын, себебін білгісі келеді.
Бастауыш сынып оқушысында кейде ашуланғыштық қасиеті де болып тұрады.
Баланы үйінде көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп –
пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда, Жақсы, Өте жақсы ,
деген баға алса, жұрттың көзінше, соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.
Бастауыш сынып оқушысының ерік – жігерін недәуір қалыптасып қалса да,
кейде өзін - өзі меңгере алмайды, импульстік іс жасап қалатыны кездеседі.
Импульстік іс – деп ойланбай, не болса соған қызып, бірдеңені бүлдіріп
алуды айтады. Осындай жайт, баланың тәртіпсіздігінен емес, импульстік іске
өзінің икем келуіне, яғни өзін - өзі меңгере алмауынан кездеседі.
Бастауыш сынып оқушысының өз құрбыларымен қарым – қатынасы әртүрлі
және осының өзі бұрын бала – бақшада өстіме, соған орай келеді. Бұлардың
ұжымшылдық қасиетінің қалай қалыптасатынын алсақ , осының өзі І – сыныпта
әлі қалыптаспаған, балалар бақшасында тәрбиеленген балалардың бірқатары
өзгелерден бөлшектеніп, өзін сол ұжым мүшесі деп санамайтыны кездеседі.
Бұлар бір – біріне жаны ашып, көмектесу дегенді білмейді. Тек өзіне
басқалар кедергі жасамаса болғаны. Бірақ 2 – 3 сыныптарда бұл қасиеттер
жойылып, бұлар өзара достаса бастайды. Баланың бір – біріне көмектесуі
әуелгі уақытта мұғалімнің басшылығымен іске асады. Кейін барлығы өзара
достасып, бірі өзгесіне мейірімді келе бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларындағы басты қажеттілік – оқушы болу. Ол сыртқы
пішіні мен, оқуда озат болу ниетімен, оқушының мінез – құлқымен, мектеп
оқушысын алдымен мұғалімнің, содан соң құрбыларының тануымен,
сыныптағылармен бірге болуға талаптанумен айқындалады.
Оқушының тұлғалық бейнесі осы міндетті өтудің көрінісі. Бұл жаста
баланың бойында өзін оқушы сезіну, жақсы үлгеруші, қолынан бәрі келетін
екінші немесе үшінші оқушысымын деген мақтаныш сезімі билейді.
Жеке басының тұлғалық дамуының мүмкіндіктері: Оқудағы таңдаулар – бұл
сапалы білімді, оқу қызметін түсінуді қалыптастыру, қарым – қатынасқа,
бірлескен оқу қызметіне саналы түрде бірінші кезең ретінде қарау, қол
жеткен табысты нығайту.
Жоғарыда қарастырылған бастауыш сынып оқушыларының жеке басының дамуы
мен психологиялық ерекшеліктерін жалпылай келе, бұл жас кезеңнің тұлғалық
қасиеттерін №1 сызба түрінде көрсетуге болады.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттері – мейірімділік,
кішіпейілділік, тәртіптілік, ақкөңілділік, сүйкімділік және т.б. жалпы
адамзатқа тән гумандық қасиеттердің жиынтығы болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларының болашақта жақсы азамат болып өсуіне
құрбыларымен, мұғаліммен, ересектермен дұрыс қарым – қатынаста болуы үшін
және тұлғалық қасиеттерінің дамуы үшін гумандық қасиеттің алатын орны зор.
Осыған орай, олардың бойында жағымды ізгі қасиеттерді дамытуда тікелей
жанұя тәрбиесінің ролі зор екендігін айтуға болады.
А.В. Петровский өз еңбегінде бастауыш сынып оқушыларының жеке басының
даму мүмкіндіктерін жан – жақты сипаттайды. Баланы моральдық жағынан
тәрбиелеу мектепке дейін басталады. Алайда, ол мектепте ғана орындалуы
үнемі де мақсатқа бағытталып отыратын моральдық талаптардың айқын да, кең
жүйесіне кездеседі. Бастауыш сынып оқушыларына мінез – құлық нормалары мен
ережелерінің аса кең жиынтығы үйретілді, оларды оқушылар мұғаліммен және
үлкендермен өзара қарым – қатынас жасаудың әртүрлі жағдайларында,
сабақтарда, үзілісте, жолдастарымен араласқанда, қоғамдық орындарда және
көшеде болғанда басшылыққа алуы тиіс. Балаларда мінез – құлық нормалары
мен ережелерін сақтау көбінесе үлкендердің көңіл – күйіне, қалыптасқан
жағдайға және өз қалауларына байланысты деген сезім пайда болады. Баланың
моральдық өрісінің дұрыс қалыптасуының ең қауіпті жауы – мінез – құлық
нормалары мен ережелер жалған сипатта және ішкі қажеттіліктер үшін емес,
қандай да бір сыртқы жағдайлардың әсерімен, соның ішінде жазаланамын деп
қорыққандықтан орындалуы керек деген ұғым пайда болады.
Балалардың мінез – құлық нормалары мен ережелерін шын мәнінде және
негізінен игеруі алдымен мұғалімнің олардың орындалуын тексерудің жақсы
жетілген әдістер мен тәсілдер жүйесінің бар екендігін білдіреді. Осы
нормалар мен ережелерді айқын тұжырымдау, орындаушылықты міндетті түрде
мадақтау және ұқыпсыздық пен тәртіпсіздікке бұдан кем емес міндетті және
тиісті шаралар қолдану – бастауыш сынып оқушыларының тәртіптілігі мен
ұйымшылдығын тәрбиелеудің маңызды шарттары. Балада осы жаста қалыптасқан
осындай моральдық қасиеттер – жеке адамның ішкі және табиғи жетістігі
болады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзара және мұғаліммен қарым – қатынасты
бағдарлауының алғашқы кезеңдерінде балалардың бір бөлігінде оларға тән емес
белгілер көріне бастайды (тұйықсыздық, әдепсіздік). Бірақ, балалармен
өзара қарым – қатынасты орнату барысында әрбір оқушы өзінің шын мәніндегі
дара ерекшеліктерімен көрінеді.
1.2 Жанұяда бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
(гумандық қасиет) дамытудың теориялық негіздері.
Бүгінгі салауатты жанұя - өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек жанұяда ғана дамып, байыта
түседі. Адамдарды өзара түсіністікке алып келетін шынайы тұрақты
сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты жанұяда қалыптасады. Тәрбиенің
бастапқы әліппесін бала жанұяда алып, онда ізгіліктің, адамгершілік
тәрбиесінің негізі қаланады.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің дамуына ықпалы
ерекше болғандықтан жанұя тәрбиесіне әлеметтанушылық, психологиялық және
педагогикалық зерттеулерде ерекше көңіл бөліп, жанұя ұғымына көптеген
анықтамалар берілген. Мәселен, Р.Н Нұрғалиевтің 1996жылы жарық көрген
философиялық сөздігінде Жанұя - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-
зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-
аналармен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастарының және бірге туып,
ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан алуан қатынастарға
негізделген жеке тұрмысы деп аталған.
Ж.Б Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде: Жанұя- баланың өмір
жолын бастайтын және қоршаған шындық, орта туралы тиянақты да терең әсер
алатын ұжымы екенін, соның негізінде онда білім, әдет, мінез-құлық пен
өмірге деген көзқарасын қалыптасатын дәлелдеп көрсетеді.
Сонымен, жоғарыда айтылған анықтамаларға сүйене отырып, жанұяның
мынадай белгілерін айқындап көрсетуге болады:
1)Жанұя – бұл өзара туысқандық қатысы бар, әртүрлі жастағы және әртүрлі
құқылы адамдардан біріккен ұжым;
2)Оларды ерлі-зайыптылық,, ата-аналық,балардың ата-аналарына , ересектердің
кішілерге және бір-біріне деген қарым-қатынас жасау міндеттері
байланыстырып тұрады.
3)Ата-аналар мен балалар бір-бірінен бірі жанұясын басқарумен, екіншілері
сол отбасында тәрбиеленумен ерекшелінеді.
4)Жанұя өмірі әртүрлі материалдық (биологиялық шаруашылық) және рухани
(адамгершілік, құқықтық, психологиялық, эстетикалық) үрдістерімен
сипатталады. Жанұяның әлеуметтік ролі баланың тұлғалық қасиеттерінің одан
әрі дамуына тікелей қатысымен анықталады.
Жанұя тәрбиесі ұғымының өзі Жанұя мен тәрбие категорияларының
жиынтығы ғана емес, олардың синтезі де болып табылады. Оның қызметі мен
ролі, жанұядағы тәрбие толығымен қоғамдық өмір заңдылықтарына байланысты
дамиды.
Жанұя бастауыш сынып оқушыларының жеке басының қалыптасуына екі жақты
әсер етеді:
Біріншіден ,жанұяның материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру
дәстүрі арқылы, яғни жанұя мүшелерінің материалдық және рухани қажеттілігі
мен әлеуметтік құндылықтары арқылы;
Екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы.
Мұнда көбінесе , жанұядағы негігі көзқарас пен тәрбие үрдісі қоғамның
тәрбиелік мақсатына, идеялық , адамгершіліктік және эстетикалық талаптарына
сәйкес келуіне байланысты жүзеге асыралады.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда ықпал ететін
факторлар мыналар:
1) Тұқымқуалаушылық фактор.
2) Орта (әлеуметтік және географиялық).
3) Мақсатты түрде жүргізілетін іс - әрекет.
4) Тәрбие.
Жанұя тәрбиесінің мәнін ашу үшін, тәрбиелеу және әлеуметтендіру
ұғымдарын байланыстырып, қарастыру қажет.
Тәрбие – бұл қоғам талабына сай адамды қалыптастыруда белгілі бір
мақсатқа сәйкес, жүйелі, әрі саналы түрде ықпал ету болып табылады. Бұл
үрдіске әсерін тигізетін факторлар көп. Бастауыш сынып оқушыларында
тұлғалық қасиеттерді дамытуда ықпал ететін негізгі факторларды ескерте
отырып, тәрбиені жанұя тәрбиесі және қоғамдық тәрбие деп екі түрге бөлуге
болады. Олай болса, тәрбие – қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті
категориясы болып табылып, тәрбиенің мақсат – мазмұны, ұйымдастыру түрі,
әдісі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуына сәйкес өзгеріп отырады.
Кейде Тәрбиелеу ұғымы әлеуметтендіру ұғымымен сәйкестендіріліп,
түсіндіріледі.
Соңғы жылдары жарық көрген философиялық әдебиеттерде әлеуметтендіру –
индивидті ұрпақтан – ұрпаққа беріліп отыратын еңбек тәжірибелерін, білім
мен мінез – құлық нормалары, құндылық пен дәстүрлерді меңгеруге және әрі
қарай дамытуға бейімдеу. Сондай – ақ, индивидті қоғамдық қарым – қатынас
жүйесіне ендіру және оның бойында әлеуметтік қажеттерді қалыптастыру болып
табылады-деп анықтама берілген.
1) Жанұя тәрбиесінің әлеуметтік бағыты;
Бүгінгі әрбір жанұяның материалдық – экономикалық жағдайы жақсы
жанұялардағы балалар жоғары сапалы ақылы мектептерде білім алып, өнер,
спорт және басқа да тәрбие институттарында тәрбие алуға мүмкіндік алады.
Жанұя тәрбиесі мен балалар болашағын жоспарлау ең алымен әрбір отбасының
әлеуметтік жағдайына қарай жүзеге асады.
2) Тәрбиенің индустриялдылығы, яғни бүгінгі қоғам өміріндегі қатынастардың
жан – жақты дамып, мектеп пен жанұя өміріне ықпал жасайды.
Қазіргі компьютерлендіру заманында балалардың алатын ақпарат көлемі
бұрынғыдан да көп. Соған байланысты, балаға тәрбие беруші адамдардың
білімі, тәжірибесі барған сайын үлкен жауапкершілікті талап етеді. әрбір
жанұяда компьютердің пайда болуы, жоғары сапалы фотоаппараттар мен
бейнекамералар және т.б. құралдардың күнделікті тұрмыста қолданылуы дәлел
бола алады. Бұл үрдіс қоғам мектеп жанұя бағытымен жүзеге
асуда.
3) Жанұя тәрбиесіндегі баланың субьектілік ролі.
Ұлттық болмысымызға тән ұяңдық, үлкеннің алдын кеспей, тілалғыштық
т.б. қасиеттерді қолдай отырып, бүгінгі нарықтық қатынас тұсындағы қарым –
қатынаста қажеттілігі көпшілік, белсенділік, өз пікірі мен көзқарасын
дәлелдеуге талпынушылық, алға ұмтылушылық және т.б. ұнамды қасиеттерді
балалар бойында қалыптастыру қоғам талаптарына айналып отыр.
4) Мектеп пен жанұяның ынтымақтастығының бағыты.
Бұл жанұяның даму бағыттары бүгінгі нарықтық қатынас ықпалынан туындап
отырғандығы белгілі. Осы бағыттар бастауыш сынып оқушыларында гумандық
қасиеттерді дамытуда басшылыққа алатын бірнеше қағидаларды ақындауға
мүмкіндік берді. Олар:
1) Бастауыш сынып оқушыларында гумандық қасиеттерді дамытуда қоғам,
мектеп, жанұя және басқа да арнаулы институттардың тәрбиелік мүмкіндіктерін
интеграциялау.
2) Тәрбиені гуманизациялау. Бастауыш сынып оқушыларының бойында
жоғары интеллектуалдық, материалдық, азаматтық қасиеттерін дамытуда әрбір
баланы қоғамның ең жоғарғы әлеуметтік байлығы, құндылығы деп санап, онымен
гумандық қарым – қатынас жасау.
3) Мектептің педагогикалық ұжымының отбасымен тығыз байланыс жасай
отырып, әрбір баланың тұлғалық қасиеттерін дамытуға мүмкіндік жасауының
даралау мен жалпылау.
4) Мұғалімдер мен оқушылардың және ата – аналардың белсенділігін,
бастамашылдығы мен шығармашылығын арттыруда демократияландыру.
Жанұядағы гумандық, өзара түсіністік пен сүйіспеншілік Шығыстың ұлы
ғұламалары Әл – Фараби, Қ.А. Ясауи, М. Қашқари, Ж. Баласағұни еңбектерінен
кең көрініс тапқан. Ол идеялар гуманист педагогтар мен ағартушылар
тарапынан бүгінге дейін жалғасын тауып келеді.
Әл – Фараби, Ж. Баласағұн және т.б. ұсынған жанұя тәрбиесі
идеяларын ғылымға алып келіп ұштастырған чехтың ұлы педагогы Я.А. Коменский
болды.
Жанұя тәрбиесінің мәселелері кеңес педагогтары А.С. Макаренко, А.В.
Сухомлинский, Н.К. Крупская және т.б. педагогтар еңбектерінен кеңінен орын
алған.
А.С. Макаренко жанұядағы тәрбиенің негізі еңбекте екенін айта келіп,
балаларды жанұя өміріне қатыстыру ерте кезден ойын әрекетінде, соңынан
еңбекке ұласу ретінде басталуы керек дейді.
Оның Ата – аналар кітабы, Тәрбиенің жаңа жолдары, Балаларды
тәрбиелеу туралы лекциялар және т.б. еңбектері ата – аналарға, жанұя
тәрбиесіне арналған. Жанұядағы ата – аналардың бүгінгі міндеттері бала
тәрбиесі екенін кеңес педагогтарының бірі – В.А. Сухомлинский былай
түсіндіреді: Егер сіз жер бетінде өзіңізден кейін із қалдыруды
армандасаңыз – көрнекті жазушы немесе ғалым т.с.с. болу міндетті емес.
Жақсы бала тәрбиелеп – оң, өзіңізге қоғамнан берік орын қалдыра аласыз -
деп, ата – ананың қоғамдағы ең бірінші міндеті – бала тәрбиелеу екенін
ескертеді. Олай болуын қоғамның өзі талап етіп отырғанын айта келіп, Адам
– дүниедегі барлық бағалының ішіндегі жоғары бағалысы. Біздің әрқайсысымыз,
құрметті әке мен ана мынаны түсінуіміз керек. Тәрбие көрмеген щала сауатты,
надан адам бүлінген двигательдермен, аспанға көтерілген самолетпен бірдей
өзі күйрейді, жұртқа да өлім әкеледі.
Қазақ ағартушылары да жанұя тәрбиесін назардан тыс қалдырған емес.
Оның ішінде А. Құнанбаев ерекше орынға ие.
Абай жанұяда баланы тәрбиелегенде оның жас және психологиялық
ерекшелігін ескеріп отыру керектігін түсіндіріп талап етеді. Оның
көзқарасынша, баланың ең бірінші, әрі ең негізгі тәрбиешісі – бұл ата – ана
болуға тиіс. Әне, оны әперем, міне, мұны берем деп, басында балаңды
алдағаныңа мәз боласың. Соңында балаң алданшы болса, кімнен көресің? – деп
дәріс тәрбие беретін ата – аналарды қатты сынға алады. (10 – шы қара сөзі).
Жанұя тәрбиесін жақсарту мәселелерін қарастырған қазақ әдебиетінің
көрнекті өкілдерінің бірі – С. Көбеевтің жазушылық және педпгогикалық
қызметі тығыз байланыста дамыды.
С. Көбеев жанұя тәрбиесіндегі баланың бойында жағымды тұлғалық
қасиеттерін дамытуға көбірек көңіл бөлген. Оның баланы семьяда тәрбиелеу
кітабы осының айғағы. Онда ата – аналарға баланы жастайынан жанұяда
тәрбиелеудің нақтылы жолдарын көрсетіп береді.
Ол ата – анасы баласын әдепті де өнегелі етіп тәрбиелеуі үшін оның
әрбір әрекетінің дұрыс болуын қадағалап, бақылап отыруы керектігін ұсынады.
М. Жұмабаев Педагогика деп аталатын еңбегінде баланың жан – жақты
жетілуінің психологиялық мәселелеріне кеңінен тоқтала отырып, ата – аналар
мен тәрбиешілерге балалардың ересектерден ерекшелігін біліп, ескере отырып,
тәрбиелеуін ұсынады.
Жанұя тәрбиесінің мәселелері соңғы жылдары көптеген ғалым –
педпгогтарды ойландырып келді. Одақ көлемінде Ю.П. Азаров, Л.В. Белова,
И.В. Гребенников, Т. Делме, Б.А. Миренский, А.О. Пинг, А. Лихонов және
т.б., Республикамызда Б.Р. Айтмамбетоыа, Т.М. Афанасьева, Ә. Әбуов, Г.К.
Байгельдинова, М. Ғабдуллин, Қ. Жақыпов, Ә. Журмаханов, Л.К. Керимов, Г.А.
Уманов және т.б. еңбектерінде жанұяның педагогикалық мүмкіндіктері, қиын
балалардың пайда болуындағы жанұяның ықпалы, С. Қалиев, Қ. Абдіразақов, И.
Рустемов және т.б. еңбектерінде халықтық педагогика негізінде жанұя
тәрбиесін жақсарту, бастауыш сынып оқушыларында гумандық қасиеттерді
қалыптастыру және т.б. мәселелер қарастырылды.
Жанұядағы тәрбие ата – ананың жеке басының ықпалымен жүзеге асады.
Тіпті, баланың мінез – құлқы да жанұяда ата – ана ықпалымен, жанұядағы
психологиялық ахуал жағдайында байланысты қалыптасады. Мұның себебін
психолог Н. Айғабылов былай түсіндіреді: Бала мінезі көпшілік жағдайда әке
– шешесінің мінезіне өте ұқсас келеді. Осы жағдайға қарап, кейбір ата –
аналар мінезі тума қасиетке ие емес пе екен деген ойға келеді. Бала
мінезінің әке – шешесінің мінез ерекшеліктеріне ұқсас келуі, біріншіден,
жанұяда барлығына ортақ жалпы жағдайдың әсер ететіндігі болса, екіншідіен,
баланың ересек кісілерге еліктеуінен болады.
Ата – ананың әсерлі болуына қажетті жағдайдың бірі – олардың баламен
әділ сөйлесіп, ашық пікірлес болуы. Осындай өзара қарым – қатынас баланы
еріксіз ата – анаға жақындатып, олардың айтқандарын шын ықыласпен
қабылдауға мәжбүр етеді. Бастауыш сынып оқушыларын ізеттілікке,
адамгершілікке, еңбекқорлыққа және т.б. жағымды тұлғалық қасиеттерге
тәрбиелеуде жанұяның мүмкіндіктері ерекше.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында:
Қоғамды гуманитарландыру – XXI ғасырдың табалдырығындағы өркениетті
дамудың талабы - деп айтылған, гуманитарландыру мақсатына жету зиялылықты
қалыптастыру, өмірлік құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін
орнықтыру арқылы жүзеге асырылатынын атап өтеді. Ал оның басты міндеті –
бүкіл тәрбие, білім беру, оқу – ағарту және мәдениет кешенін гуманистік
бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру деп көрсетеді.
Гумандық қасиет пен қарым – қатынас, адамзат қоғамының дамуы мен жалпы
адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде дамып келе жатқан
философиялық, психологиялық, педагогикалық, социологиялық әдебиеттер мен
ғылыми еңбектерге шолу жасауда айқын көрініс табады. Шет тілдер сөздігінде
гуманизм - латынның humanus - адамсүйгіштік адам мен адамдық
қасиеттерге құрметінен қарау деген сөзді білдіреді.
Соңғы жылдары ғалым – педагог А.А. Бейсенбаева өзінің еңбегінде
гуманизм ұғымымен байланысты түсініктер қарастырылып, гумандылықтың бүгінгі
күнгі мәні ашылған. Сондай – ақ Г. Шолпанқұлова гумандық қарым – қатынас
ұғымына мынандай анықтама береді: Гумандық қарым – қатынас – адам
бойындағы адамгершілік, түсінік, сезім және мінез – құлықтың тұтастығымен,
бірлігінен анықталады деп қарастырған.
В.П. Кәріпжанованың зерттеу жұмысында баланы гумандылыққа тәрбиелеу
үшін ең алдымен гумандық көзқарасты қалыптастыру керектігі айтылады.
Ол мектеп оқушыларында гумандық көзқарасты қалыптастырудың құрылымдық
компоненттерін мынадай етіп береді:
1) Гумандық көзқарасты қалыптастырудың негізгі элементтерінің бірі
адамдарға деген гумандық қарым – қатынас, гумандылық, гуманизмнің мәні
туралы білімдер;
2) Гумандық қарым – қатынасты қалыптастырудың мазмұны;
3) Балалардың мінез – құлқындағы гумандылықты қалыптастырудың әдіс
тәсілдері мен формалары.
Жоғарыда аталған ғалым – педагог зерттеулеріне сүйене отырып, бастауыш
сынып оқушыларының гумандық қасиеті – баланың бойындағы ізгі ниетті барлық
ұнамды құлықтардың жиынтығы болып табалатынын байқауға болады. Ол баланың
ойы, көзқарасы, мінез – құлқы, іс - әрекеті, қарым – қатынасы арқылы
көрініс табады.
1.3 Жанұя – бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
негізгі факторы.
Жанұяның ықпалы мен педагогикалық мүмкіндіктері көптеген педагог
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан. Т.М. Афанасьева өзінің “Семья”
деген еңбегінде: “Кез-келген жұмыс саласы және бос уақытты өткізуге біздің
өзіндік ерекшелігіміз, қабілетіміз, сапалық қасиеттеріміздің қандай да бір
бөлігі қажет болып жатады. Бір жерде - біздің ақылымыз, екіншісіне –
шеберлігіміз, үшіншісіне – ептілігіміз, төртіншісіне – сезімталдығымыз және
т.б. қажетке асады. Ал балаға ата-ананың жеке басындағы қасиеттер толығымен
керек болады: ақылы да, шеберлігі де, күші мен мейірімі де, көз әлпеті мен
дауыс ырғағы да, тіпті балаға әке-шешесінің иісі де қымбат әрі маңызды; -
делінген. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиетіндегі – рухани және
эмоциялық негізін қолдау – жанұя тәрбиесінің мақсаты мен мәні бола алады.
Жанұяда баланың жан – жақты өсіп дамуы үшін қажетті жағдай – еңбек.
Бастауыш сынып оқушылары еңбегінің негізгі түрі – оқу іс - әрекеті болып
табылады. Баланың жақсы оқып, табиғат пен қоғам өміріндегі заңды
құбылыстарды жан-жақты түсінуді – оның болашағына да жол ашады.
Көптеген ғалым-педагогтардың еңбектеріндегі педагогикалық
көзқарастарды қорытындылай келе, қазақ жанұяларында баланы тәрбиелеу
мынадай төрт бағытта жүзеге асырылады деп тұжырымдауға болады.
1. Балаларды жанұяда ерте кезден үлкенді сыйлауға үйретеді. Олар
әртүрлі жолмен жүзеге асырылады. Ең бірінші жолы – ата – аналардың өз
өнегелері. Сондай – ақ жанұялық салт – дәстүрлер, әдеп – ғұрыптар, әртүрлі
нанымдар және т.б.
2. Жанұядағы балаларға жүйелі түрде өз бауырларына қамқоршы да,
көмекші болу керектігін олардың болашағына жауапкершілікпен қарауды
түсіндіріп, сендіріп отырады.
3. Балаларды өз бетінше еңбектенуге, қоршаған ортаға, адамдарға
үнемі көмектесуге дайын болуға тәрбиелеп, тұлғалық қасиеттерінің негізін
қалайды.
4. Жастайынан өнерге баулып, шығармашылық қабілеттілігін (сөз
шешендігі, күй, ән т.б.) қалыптастырады.
Кейбір жанұяларда тәрбиелік маңызы бар өзінше қалыптасқан салтты
байқауға болады. Осы салт жанұядағы күнделікті еңбек әрекетін жолға салып,
тәлім-тәрбие жұмысын жоғарылатып, жақсы сапаға келтіреді. Баланы жан-жақты
дамытып, ынталы, жігерлі болуын жетілдіру мақсатында жүргізілетін
жұмыстарда жанұяның ролі өте зор.
Сонымен, халқымыздың жанұядағы тәрбиелік ықпалдарды біріне-бірі
ұштасып жатқан үш сатыдан тұрады деуге болады. Олар: ата-әже, әке-шеше, ұл
мен қыз – осы үш ұрпақтың арасындағы міндеттері мен парыздары. Жанұяда ата-
ана ұл – қыздарын бағып, тәрбиелеп, оларды жақсы азамат, бауырмал, еңбекқор
етіп тәрбиелеумен қатар, өздерін кезінде тәрбиелеп өсірген ата-аналарын
күту мен оларға қызмет көрсету парызын өтеуге борышты. Мұны ел аузынан
тараған мынадай әңгіме дәлелдей түседі: “ Маңдай терін төгіп жүріп тапқан
еңбек ақысын үшке бөліп жатып бір кісі: “Бірінші бөлігін қарызымды өтеуге
беремін, екінші бөлігін қарызға беремін, ал үшінші бөлігін өзіме жұмсаймын”
– депті.
Жоғарыда келтірілген әдебиеттерге талдау – жанұя – бастауыш сынып
оқушыларының бойында гумандық қасиеттерді қалыптастыруда негізгі фактор
болатынын дәлелдейді.
Дегенмен, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің дамуына
ықпал ететін фактор – отбасы, мектеп, орта, көпшілік ақпараттық құралдар
және т.б. ішінен жанұяны - ең негізгі фактор деп бөліп алғанымызбен, ол
қоғамнан, әлеуметтік ортадан өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан, жанұяның
тәрбиелік мүмкіндігіне бірнеше ішкі факторлар әсер етеді. Олар:
1) Биологиялық фактор. 2. Қоғамдық фактор. 3. Әлеуметтік фактор.
4. Психологиялық фактор. 5. Педагогикалық фактор.
1. Биологиялық фактор – бұл ата-анадан немесе ата-бабаларынан
ауысқан баланың жеке басының ерекшелігін білдіретін қасиеттер. Олар
балажандылық, ақ көңілділік, сабырлылық, ұяңдық және т.б. қасиеттер бола
алады. Осындай туа бітті ерекешеліктердің өзі де жанұяда балалар бойында
тұлғалық қасиеттердің дамуына және қалыптастыруға біршама мүмкіндіктер мен
жеңілдіктер туғызады. Қазақта:
Жаманнан жақсы туды деп қуанба,
Жақсыдан жаман туды деп ренжіме,
Негізіне тартар бәрі бір, - халық мақалы бар. Мұнда баланың
тұлғалық қасиеті тұқымқуалаушылық факторынан, яки ата-тегінен деген
түсініктің дәлелі бола алады.
2. Қоғамдық фактор – бұл қоғамда болып жатқан өзгерістер мен
сұраныстар жанұяға тигізетін әсері. Жанұядағы өмір сүру салты мен
қабылданған дәстүрлердің қоғам талабымен белгілі бір мөлшерде сәйкес келуі
болып табылады.
3. Әлеуметтік фактор – бұл қоғам талабына сай өмір сүруде
материалдық жағдайдың мүмкіндіктері, адам денсаулығының күйімен жеке
басының тұлғалық қасиеттерін дамыту құралдарының жеткіліктілігі және т.б.
жағдайлар болып табылады.
4. Психологиялық фактор – бұл жанұяда баланың тұлғалық қасиеттерінің
дамуы үшін қолайлы психологиялық ахуалдың болуы, ондағы әрбір жанұя
мүшелерінің өзіне және өзгелерге деген сенімді көзқарасы мен ынтымақты
қарым-қатынасының болуы.
5. Педагогикалық фактор – бұл балалардың жас және дара,
психологиялық, қалыптасу ерекшеліктері туралы ата-аналардың жалпы
педагогикалық білімдерінің болуы. Жанұядағы жағдайлар мен ықпалдардың бала
тәрбиесіне оң әсер етерліктей мүмкіндігі.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың сәттілігі
көбінесе мектеп пен жанұядағы тәрбие жұмысының ынтымақты жүргізілуіне
байланысты болады. Мектепте бала қоғамдық мінез – құлықтар мен қоғам
алдындағы өз міндетін орындау, үйдегі міндетін орындау т.б. үйреніп, оның
орындалу деңгейінде жауап берудің алғашқы тәжірибелерін жинақтайды. Осы
міндеттерге байланысты мәселелерді шешуде ең бірінші орында көмекші, әрі
сүйеніш болатын адам бұл ата-ана және жанұядағы ересек адамдар. Оқушылардың
тұлғалық қасиеттерінің дамуына және қалыптасуында олардың әсері өте үлкен.
Жанұяда ата-ана балаларын адамдарға деген құрметпен ризашылық
сезімдерге тәрбиелей отырып, оларға үлкендермен сөйлесе білуді, қашан да
“сіз” – деп сыпайылық танытып, сөзін бөлмей тыңдауды талап етеді. Осындай
адамдарға құрметпен қарауға жанұяда үлкен мән берілсе, өнегелі тәрбие
тамырын терең жаяды.
Үлкенді сыйлап қадір тұту мен ілтипатты қарым-қатынас жасауды қазақ
жанұясында ертеден-ақ ұстанған. Мұны ғасырлардан ғасырларға ауысып келе
жатқан мынадай нақыл сөздердің өзінен – ақ байқауға болады. “Үлкенді сен
силасаң, кіші сені силайды, “кіші сені силаса, кісі сені силайды”, “ Аға
әдепті болса, іні де әдепті. Ана әдепті болса, сіңлі де әдепті”, “Әдептінің
не екенін, әдепсіз адамды көргенде ұғарсың”, “ Әдепті жігіт әсіресе,
ауылдың абыройы”, “Жібек мінезді қыз жұртқа жағады”.
Жанұядағы ата-ана мен ересектердің тәрбиесі, үлгі өнегесі – баланың
тұлғалық қасиеттерінің дамуының ірге тасы. Сондықтан, балаға өмірінің
алғашқы жылдарынан – ақ адамгершілік сезімдерін дамытудың орны ерекше.
Жастайынан бойға сіңген мінез, есейгенде де сақталады. “Сүтпен біткен
мінез, сүйекпен кетеді”-деген халық мақалы ең алдымен тәрбие мәселесіне
қаншалықты терең мән берілетінін көрсетеді. “Тәрбие - табалдырықтан
басталады”-деген нақылдың өзі өмірден алынған шындық. Бастауыш сынып
оқушыларына тән тағы бір қасиет- еліктегіштік. Олар ересек адамдардың жақсы
ісіне де, жаман ісіне де еліктейді. Егер жасөспірімнің өскен ортасында
өрескел қылықтар мен балағат сөз орын алатын болса, онда бала өзінің
еліктегіштік қасиетіне байланысты жағымсыз қылықтарды дағдысына
айналдырады. Олай болса, баланы кішкентайынан бастап ізгі адамгершілік
мінез-құлықтарға баулуға әрбір ата-ана міндетті. Жанұядағы тәрбие ісін
негізінен ата-ана басқарады және бұл үшін халық пен мемлекет алдында,
балаларының келешек өмірі алдында – жауапты. Егер жанұяда ата-ана тәрбие
мәселесіне жауапкершілікпен қарап, өздерінің әрбір әрекеті мен мінез-
құлықтарына есеп беріп отырса, мұндай тәрбие өз нәтижесін береді әрі ата-
ананың балалары алдында беделі де жоғары болады. Жанұяда ата-ананың
ұстамсыздық әрекеті, ұрыс-жанжалдар, дөрекіліктер – бәрі баланың бойында
жағымсыз қасиеттер мен қылықтарға тәрбиелейді. Егер бала үйінде
ересектердің айтқанын бірден орындайтын болып үйретілмесе, ол мектепте де
тіл алмайтын қырсық болуы мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының сөзге құлақ
қойғыш болып өсуі мектеп өмірінде де, үй тұрмысында да, алдағы өмірі үшін
де қажет.
Жанұяда ата-аналарының және ересектердің дағдылы іс-әрекеті, бір-
бірінен өзара қарым-қатынасымен балаларына үнемі әсер етіп отырады. Егер
бала ата-анасының өзін шын мәнінде сыйлайтынын, яғни біреудің қорлауына,
жол бермейтініне көзі жететін болса, ондай ата-аналар балалары алдында өте
беделді болмақ. Сондықтан, жанұядағы ата-ананың беделі баланың назарындағы
басты мәселе болып саналады да, бала әке-шешесіне ұқсауға тырысады. Ата-ана
беделіне нұқсан келтірмеуін көбірек ойлап, әрекет етеді, яғни “осы
әрекетімді әкем білсе, ренжиді ғой”, “үйдегілерге не бетіммен барам”,-деген
секілді, үнемі өз әрекеті арқылы ата-анасының көңілінен шығып отыру, оларды
ренжітіп алмау, оларды ұятқа қалдырмау мақсаты алға қойылады. Жанұяда ата-
ананың баланың бойындағы жағымды қасиеттерінің дамуына ықпал етуінің негізі
– олардың балаға деген махаббаты, сүйіспеншілік сезімі, оған талап қоя
отырып, қамқорлық жасауы болып табылады. Осы қамқорлық пен махаббатқа бала
өз ата-анасына деген бауыр басуы, сағынуы олардың беделін жоғары ұстап,
оларға еліктеу, олардың қылықтарын қайталаумен жауап береді. Ата-ана
тарапынан болатын әрекеттер жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Сондықтан,
педагогтар әрбір жанұядағы тәрбиенің міндеттерін анықтауға және баланың
өмірін, барлық әрекеттерін ұйымдастыру талаптарының мектеп пен жанұядағы
байланысын анықтауға көмектесуі керек. Өзбектің ғалым – педагогы Н.Зуннун
өзінің “Данышпандардың тәрбие жайлы айтқан ойлары”,-деген еңбегінде ата-
аналарға бала тәрбиесінде бірқатар кеңестер берген. Онда ата-аналарға:
- Балаларыңызды бар ықыласыңызбен тәрбиелеңіз. Таза жүруге,
үйлесімді киінуге және жарасымды мінез-құлыққа үйретіңіз.
- Балаларыңызды жас кезінен бастап тәрбиелеңіз, олардың пәк, нәзік
көңілдеріне жарасымды мінез-құлықтың, адамгершіліктің, инабаттылықтың
қандай екенін түсіндіріңіз. Керегі болған кезде аздап қаталдау да,
мейірімділеу де болған жөн.
- Бұл дүниеде адамдардың қадір – қасиеті тек өзінің күш – жігеріне
байланысты екенін әркім өз міндетін өзі атқаруы керектігін балаларыңызға
түсіндіріңіз және т.б.
Баланың тұлғалық қасиеттерінің дамуында жанұя тәрбиесінің ролі
туралы мәселелерін кеңес педагогы А.С.Макаренко да көптеп қарастырған.
Оның айтуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz