Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастандағы адами және кәсіби қасиеттердің жырланып, көрініс табуы
КІРІСПЕ
І ТАРАУ
ДАСТАНДАҒЫ АДАМИ АСЫЛ ЖӘНЕ КӘСІБИ ҚАСИЕТТЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
ІІ ТАРАУ
АДАМИ АСЫЛ ЖӘНЕ КӘСІБИ ҚАСИЕТТЕРДІҢ ДАСТАНДАҒЫ КӨРІНІСІ
ҚОРЫТЫНДЫ
І ТАРАУ
ДАСТАНДАҒЫ АДАМИ АСЫЛ ЖӘНЕ КӘСІБИ ҚАСИЕТТЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
ІІ ТАРАУ
АДАМИ АСЫЛ ЖӘНЕ КӘСІБИ ҚАСИЕТТЕРДІҢ ДАСТАНДАҒЫ КӨРІНІСІ
ҚОРЫТЫНДЫ
Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастаны – адамзаттық мәні бар құнды шығарма. Онда ғылым, дін, сопылық ілімге қатысты мол білім көзі қамтылған. Бұл шығарма он тоғызыншы ғасырдың алғашқы ширегінен бастап зерттеліп келеді. Ең алғаш Г.Вамбери тарапынан неміс тіліне аударылып жарық көрді. 1910 жылы В.В.Радлов «Құтты біліктің» факсимилие, транскрипциялық нұсқасы және неміс тіліне felfhsg жариялады. Ғылым әлеміне осылайша жол тартқан «Құтты білік» дастаны өмірдегі ең өзекті мәселелерді жырлаған. Яғни дастанда жеке адам мен қоғам, мемлекеттің құтқа, бақытқа жету, жетілу жайы қарастырылған. Бұл тақырыптар қай заманда да мәнін жоймақ емес. Дастанның әрбір адам мен қоғам үшін пайдалы, қажетті болар ақыл-кеңес, қағидалы ойларын жаңа бүгінгі жағдайымызда да білудің мәні зор. Бұрынғы-соңғы ойшылдардың айтуынша, адамзат қоғамы өз атына лайық болып бақытқа жетуі үшін ондағы әрбір адам әуелі кісілік, адамгершілік қасиеттерін жетілдіріп, сонан соң өзі атқаратын қызметінің қыр-сырын меңгеріп, кәсіби қабілет, дағдыларын жан-жақты білмегі жөн. Осы тұрғыдан алғанда дастандағы осы орайдағы ойлардың қазіргі қоғам мүшелеріне де пайдасы мен көмегі мол болмақ. Тақырыбымыздың өзектілігі осыдан байқалады.
«Құтты білік» дастаны бүгінге дейін біршама зерттеліп, танылып қалған жайы бар. Шығарма түрік, өзбек, орыс, ұйғыр тілдеріне аударылған. Ал қазақ тіліндегі аудармасы екеу, бірінші нұсқасын А.Егеубаев аударып, 1986 жылы жарияласа, екінші аудармасы Ә.Құрышжанов тарапынан дайындалып, 2004 жылы Түркістанда жарияланды.
«Құтты білік» дастаны бүгінге дейін біршама зерттеліп, танылып қалған жайы бар. Шығарма түрік, өзбек, орыс, ұйғыр тілдеріне аударылған. Ал қазақ тіліндегі аудармасы екеу, бірінші нұсқасын А.Егеубаев аударып, 1986 жылы жарияласа, екінші аудармасы Ә.Құрышжанов тарапынан дайындалып, 2004 жылы Түркістанда жарияланды.
1. Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. А., «Қазақ университеті», 1999.
2. Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары. А., «Ана тілі», 1998.
3. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. А., «Санат», 2006.
4. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. А., «Қазақстан», 1994.
5. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. А., «Рауан», 1995.
6. Егеубаев А. Кісілік кітабы. А., «Ана тілі», 1998.
7. Қазақ даласының ойшылдары. А., «Ғылым», 1995.
8. Әліпханұлы М. Құттың кілті - кісілік. Түркістан. «Мұра», 1997.
9. Жүсіп Баласағұн. Құтадғу білік. Түркістан. 2004.
10. М.Өтемісов атындағы БҚМУ-інің Хабаршысы. № 2, 2009.
11. Абай. Шығармалар жинағы. І том. Алматы. «Жазушы», 1986.
12. Абай. Шығармалар жинағы. ІІ том. Алматы. «Жазушы», 1986.
13. Абай және қазіргі заман. Алматы. «Ғылым», 1994.
14. Ахметов Т. Жүсіп Баласағұнның имандылық идеялары. Қазақстан мектебі. 1993. № 10.
15. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы, «Ғылым», 1975.
16. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы. «Ғылым», 19737
17. Baser Sait. Kutadgu bilig’de kut be tore. Ankara. 1990.
18. Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері. Алматы. «Әл-Фараби». 1995.
19. Есімов Ғ. Хакім Абай. Алматы, «Атамұра-Қазақстан», 1994.
20. Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы) Баспаға әзірлеп, қазақшаға аударғандар: М.Жармұхамедов, С.Дәуітұлы, М.Шафиғи. Алматы, Мұраттас. 1993.
21. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. Алматы. «Қазақ университеті», 1991.
22. Қоңыратбаев Т. Әуелбек Қоңыратбаев – түркітанушы. Алматы. «Білім», 1996. 86-96-беттер.
23. Машанов А. Әл-Фараби және Абай. Алматы. «Қазақстан», 1994.
24. Мырзахметов М. Абайдың адамгершілік мұраттары. Алматы. «Рауан», 1993.
25. Мырзахметов М. Абай және Шығыс. «Алматы Қазақстан», 1994.
26. Мырзахметов М. Жүсіп Баласағұни. –Сөнбес жұлдыздар. Алматы. «Қазақстан», 1989.
27. Мырзахметов М. Абайдың «Құтадғу білікке» қатынасы. Бастауыш мектеп. 1985. № 8.
28. Орынбеков М. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанындағы философиялық ойлар. – Қазақ даласының ойшылдары. ІХ-ХІІ ғ. Алматы. «Ғылым». 1995. 58-93-беттер.
Ф-ОБ-001/033
29. Орта Азия және Қазақстанның ұлы ғалымдары (ІХ-ХІХ ғғ.) Алматы. 1964.
30. Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары. Алматы, «Жазушы». 1988.
31. Шалекенов У. Құм басқан қала. Алматы. «Қазақ университеті». 1992.
32. Юсуф Хос Хожиб. Қутадғу билиг (Саодатга иулловчи били). Тошкент, «Фан», 1971.
2. Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары. А., «Ана тілі», 1998.
3. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. А., «Санат», 2006.
4. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. А., «Қазақстан», 1994.
5. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. А., «Рауан», 1995.
6. Егеубаев А. Кісілік кітабы. А., «Ана тілі», 1998.
7. Қазақ даласының ойшылдары. А., «Ғылым», 1995.
8. Әліпханұлы М. Құттың кілті - кісілік. Түркістан. «Мұра», 1997.
9. Жүсіп Баласағұн. Құтадғу білік. Түркістан. 2004.
10. М.Өтемісов атындағы БҚМУ-інің Хабаршысы. № 2, 2009.
11. Абай. Шығармалар жинағы. І том. Алматы. «Жазушы», 1986.
12. Абай. Шығармалар жинағы. ІІ том. Алматы. «Жазушы», 1986.
13. Абай және қазіргі заман. Алматы. «Ғылым», 1994.
14. Ахметов Т. Жүсіп Баласағұнның имандылық идеялары. Қазақстан мектебі. 1993. № 10.
15. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы, «Ғылым», 1975.
16. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы. «Ғылым», 19737
17. Baser Sait. Kutadgu bilig’de kut be tore. Ankara. 1990.
18. Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері. Алматы. «Әл-Фараби». 1995.
19. Есімов Ғ. Хакім Абай. Алматы, «Атамұра-Қазақстан», 1994.
20. Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы) Баспаға әзірлеп, қазақшаға аударғандар: М.Жармұхамедов, С.Дәуітұлы, М.Шафиғи. Алматы, Мұраттас. 1993.
21. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. Алматы. «Қазақ университеті», 1991.
22. Қоңыратбаев Т. Әуелбек Қоңыратбаев – түркітанушы. Алматы. «Білім», 1996. 86-96-беттер.
23. Машанов А. Әл-Фараби және Абай. Алматы. «Қазақстан», 1994.
24. Мырзахметов М. Абайдың адамгершілік мұраттары. Алматы. «Рауан», 1993.
25. Мырзахметов М. Абай және Шығыс. «Алматы Қазақстан», 1994.
26. Мырзахметов М. Жүсіп Баласағұни. –Сөнбес жұлдыздар. Алматы. «Қазақстан», 1989.
27. Мырзахметов М. Абайдың «Құтадғу білікке» қатынасы. Бастауыш мектеп. 1985. № 8.
28. Орынбеков М. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанындағы философиялық ойлар. – Қазақ даласының ойшылдары. ІХ-ХІІ ғ. Алматы. «Ғылым». 1995. 58-93-беттер.
Ф-ОБ-001/033
29. Орта Азия және Қазақстанның ұлы ғалымдары (ІХ-ХІХ ғғ.) Алматы. 1964.
30. Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары. Алматы, «Жазушы». 1988.
31. Шалекенов У. Құм басқан қала. Алматы. «Қазақ университеті». 1992.
32. Юсуф Хос Хожиб. Қутадғу билиг (Саодатга иулловчи били). Тошкент, «Фан», 1971.
Ф-ОБ-001033
КІРІСПЕ
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны – адамзаттық мәні бар құнды
шығарма. Онда ғылым, дін, сопылық ілімге қатысты мол білім көзі қамтылған.
Бұл шығарма он тоғызыншы ғасырдың алғашқы ширегінен бастап зерттеліп
келеді. Ең алғаш Г.Вамбери тарапынан неміс тіліне аударылып жарық көрді.
1910 жылы В.В.Радлов Құтты біліктің факсимилие, транскрипциялық нұсқасы
және неміс тіліне felfhsg жариялады. Ғылым әлеміне осылайша жол тартқан
Құтты білік дастаны өмірдегі ең өзекті мәселелерді жырлаған. Яғни
дастанда жеке адам мен қоғам, мемлекеттің құтқа, бақытқа жету, жетілу жайы
қарастырылған. Бұл тақырыптар қай заманда да мәнін жоймақ емес. Дастанның
әрбір адам мен қоғам үшін пайдалы, қажетті болар ақыл-кеңес, қағидалы
ойларын жаңа бүгінгі жағдайымызда да білудің мәні зор. Бұрынғы-соңғы
ойшылдардың айтуынша, адамзат қоғамы өз атына лайық болып бақытқа жетуі
үшін ондағы әрбір адам әуелі кісілік, адамгершілік қасиеттерін жетілдіріп,
сонан соң өзі атқаратын қызметінің қыр-сырын меңгеріп, кәсіби қабілет,
дағдыларын жан-жақты білмегі жөн. Осы тұрғыдан алғанда дастандағы осы
орайдағы ойлардың қазіргі қоғам мүшелеріне де пайдасы мен көмегі мол
болмақ. Тақырыбымыздың өзектілігі осыдан байқалады.
Құтты білік дастаны бүгінге дейін біршама зерттеліп, танылып қалған
жайы бар. Шығарма түрік, өзбек, орыс, ұйғыр тілдеріне аударылған. Ал қазақ
тіліндегі аудармасы екеу, бірінші нұсқасын А.Егеубаев аударып, 1986 жылы
жарияласа, екінші аудармасы Ә.Құрышжанов тарапынан дайындалып, 2004 жылы
Түркістанда жарияланды.
Вена, Каир нұсқаларынан бөлек ең сапалы саналатын үшінші Наманган
нұсқасына 1913 жылы А.З.Валиди тап болып, 1925 жылы оны өзбек ғалымы Фитрат
қайта тауып, ол туралы мақала жазды (Өзбек әдебиетінің нұсқалары 1928),
дастаннан үзінді жариялады. 1951 жылы А.Валитова ең алғаш Жүсіп Баласағұн
және оның Құтты білік дастаны тақырыбында кандидаттық диссертация
қорғады. Қазақ әдебиеті тарихында бұл шығарма 1967 жылы жарық көрген
Ертедегі әдебиет нұсқалары атты кітапта қарастырылды. Дастанның әдеби,
танымдық мәні мен оның Абай шығармаларымен сабақтастығы жөніндегі мәселені
ғалым М.Мырзахметұлы 1970 жылдардан бері қарастырып келеді. Дастанның қазақ
әдебиетінде бейнеленуі мен Абай шығармаларымен сабақтастығы жөнінде
А.Егеубаев пен М.Әліпхан кандидаттық диссертация (1989, 1998) қорғаған.
Н.Келімбетов, Х.Сүйіншәлиев, А.Қыраубаева, Ә.Дербісәлиев өздерінің әдебиет
тарихына қатысты оқулықтарында дастан туралы өз тұжырымдарын жазған. Дастан
мазмұны мен мәні философ ғалымдар тарапынан да зерттеліп келеді.
Біз диплом жұмысымызға дастандағы адами және кәсіби қасиеттердің
жырланып, көрініс табуын тақырып етіп алдық. Жұмысымыздың мақсаты -
Ф-ОБ-001033
дастанда көрініс тапқан қоғам мен мемлекетті құт пен бақытқа, игілікке,
жеңіске жеткізетін адами, кәсіби қасиеттердің жырлануын қарастыру.
Мақсатымызға жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- дастан туралы зерттеу жүргізген ғалымдардың тақырыбымыз
төңірегіндегі ой-пікірлерін саралау;
- мемлекет қызметіндегі бек, уәзір, хажиб, қолбасшы, тағы басқалардың
адами, кәсіби қасиет, қабілеттерін дастан мазмұны негізінде талдау;
- мемлекеттен тыс бейресми ортадағы әртүрлі әлеуметтік топ өкілдерінің
адами, кәсіби қабілет, әрекеттеріне талдау жасау.
- дастандағы қызметшінің ғана емес, қызметті пайдаланушының да
қызметші алдындағы парыз, қарызы қалай болу керектігін қарастыру.
Диплом жұмысымыздың жаңалығы бар деп ойлаймыз. Себебі мұнда дастандағы
адами және кәсіби қасиеттердің жырлану жайы арнайы тақырып ретінде алынып
ізерлей қарастырылды. Ғалымдар еңбектеріндегі дастанды талдау барысында жол-
жөнекей айтылған ой-пікірлерді жүйелеп, өз тарапымыздан мемлекеттік
қызметшілер мен әлеуметтік тап өкілдерінің адами және кәсіби қасиеттеріне
жан-жақты талдау жасадық.
Диплом жұмысының құрылымы негізгі бөлімдегі екі тарау, кіріспе мен
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Алғашқы тарауда
тақырыбымызға қатысты зерттеушілердің ой-пікірлерін жинақтап, жүйелеп
сараладық. Ал екінші тарауда мемлекет қызметшілері мен әлеуметтік тап
өкілдерінің дастандағы адами, кәсіби қасиеттерінің жырлануына өз
тарапымыздан талдау жасадық.
Ф-ОБ-001033
І ТАРАУ
ДАСТАНДАҒЫ АДАМИ АСЫЛ ЖӘНЕ КӘСІБИ ҚАСИЕТТЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Әдебиетші ғалым Алма Қыраубаеваның 1999 жылы Қазақ университеті
баспасынан шыққан Ежелгі әдебиет атты оқу құралында Жүсіп Баласағұнға
арналған он бес беттік мақала бар. Біз ғалым ойларын өз тақырыбымыз
тұрғысынан саралауға тырысамыз. Сөйтсе де дастанның жалпы мазмұнын білу
үшін А.Қыраубаеваның мақаласындағы дастан оқиғасын ұсынғанды жөн көреміз.
Күнтуды деген Елбасы (Елік) болыпты. Даңқы дүйім жұртқа тараған, халқының
құты, парасатты, білімді, адал билеушісі еді. Барлық ісін ақылмен,
саясатпен басқарды. Парықсызды жазалайды, ақылсызды қуады. Бұл бектің
тұсында елі бақытты болды.
Сол елде және бір Айтолды атты көңілі зерек, ақылды жігіт бар еді.
Бекер жүргенше, Күнтудыға қызмет қылайын, - деп жолға шығады. Жолында
Көсәміш атты бауырмал жігітпен дос болып, ол Айтолдының мақсатын білген
соң, Күнтудыға жақын жүретін Ерсін деген жігіт арқылы хабарын жеткізеді.
Біраз уақыт Күнтуды бектің сынынан өткен соң, уәзір болады. Бектің
Айтолдының даналығына күннен-күнге көзі жетеді, сеніміне ие болады.
Күндерде бір күн Айтолды ауыр науқасқа ұшырап, өмірімен қош айтысады.
Ақылман уәзірінен айырылу Күнтуды бекке оңай соқпайды, бірақ ажалға араша
тұру жоқ. Айтолдының өзі өлсе де, артында істеген ісі, мол ғибрат сөздері
және Өгдүлміш атты ұлы қалды.
Арада біраз жыл өткен соң Өгдүлміш те ер жетіп, әке орнын басады.
Мемлекет ісіне араласады. Күнтудының сеніміне қылдай сызат түсірмейді.
Өгдүлміштың Одғұрмыш атты немере ағасы бар еді. Ол дағы ел мұңын жүрк
қайғысына айналдырып, ақылдың азабын тартқан, сөйтіп елден жырақ қалған,
жалғыз өмір сүрген адам болатын. Күнтуды Одғұрмышты жанына алмақшы болып,
Өгдүлмішті жұмсап, шақыртады. Одғұрмыш патшаға қызмет етіп, кіріптар
болудан бас тартады, екі шақыртқанда да келмейді. Хатпен жауаптасқан
Күнтуды Одғұрмыштың даналығына көзі жетіп, үшінші рет әңгімелесуге
шақыртады. Бұл жолы Одғұрмыш келіп, біраз әңгіме-дүкен құрады. Одан соң өз
мекеніне қайта кетіп қалады. Бұл кісі 63-ке келген соң, өмірдің қалған
қызықтарынан безіп, жер астына түсіп отырған Йасауи сияқты ақылман адам еді
(сопылық ілім). Өгдүлміш: - Жасы келген адам дүниеден безу керек пе? –
десе, Одғұрмыш: - Адамға жақсылық жасау үшін қызмет ету – сауап, - деп
жауап береді.
Бір күні Одғұрмыш түс көреді. Түсінде: Елу басқышы бар тайғақ сатымен
көтеріліп, ең басына шыққанда, бір атты кісі су ұсынады. Суды қанып ішкен
Одғұрмыш көкке ұшып, ғайып болып кетеді. Бұл түсті екеуі екі
Ф-ОБ-001033
түрлі жориды. Өгдүлміш: Түсің жақсы-ақ түс екен. Сатыға шыққаның – атақ-
даңқың әлемге тарап, абыройың асқаны, көкке ұшқаның – мәртебеңнің биік
болмағы, суды қанып ішкенің – ұзақ өмір сүріп, тіршілік қызығына қанады
екенсің, - дейді. Одғұрмыш болса: Елу басқыш сатының басына шыққаным –
елуге келгенім, суды ішіп тауысқаным - өмірімнің таусылғаны болар.
Өміріммен қоштасармын, - деп інісіне көп өсиет айтып қайтарады. Ажал
сағатын жалғыз қарсы алады. Өгдүлміш қайта айналып келгенде Одғұрмыштың
шәкірті алдынан шығып, ұстазының өлімін естіртеді. Өкінішпен Күнтуды бектің
сарайына қайтып келген Өгдүлміш, ағадан қалған көз – құмыра мен асатаяқты
алып, құмыраны өзіне қалдырып, асатаяқты елбасына береді. Аға өсиетін
ұмытпай, адал қызметін әрі қарай жалғастыра береді
Аталған кейіпкерлердің арасындағы сұрақ-жауап, әңгімелер дастанның
бүкіл ой өзегін құрайды [1. 88-90].
Алма Қыраубаева дастан оқиғасын баяндай келіп, шығармаға, оның басты
идеясына қатысты көңілге қонымды пікірін айтады. Ғалым дастан мазмұнының
өзегі адамгершілік екенін танып, өз ойын былайша өрбітеді: Оқи келе,
Баласағұндық ойшылдың кемеңгерлігінің бір ұшын Абайдан табасың, Лев Толстой
мен Махатма Гандиге тірелесің. Яғни адамшылық бастаудың негізгі қағидалары
Баласағұни мен Абайға, әлемдік ой-санаға ортақ екенін сезінесің. Құтты
білікте көтерілген негізгі мәселе: Адам. Оның кемелденуінің жолдары [1.
90]. Осындай тапқыр түйін жасаған ғалым бұдан арғы ойларын Адам. Оның
кемелдену жолдары деген тақырыппен жалғастырады. Ғалым дастандағы
дәріптелетін асыл қасиеттердің ең бастысы – ақыл мен білім екенін дұрыс
таныған. Оның ойынша, ақыл мен білім – адамның жетіліп, кемелденуінің
алғашқы жолы.
Ғалым өз ойын бекіту мақсатында дастаннан көптеген мысалдар келтіреді.
Ғалым келтірген мысалдардың кейбірі мыналар:
Ақыл қайда болса, ұлылық толады,
Білім кімде, сол білікті болады.
Ғалым дастаннан алынған мысалдарды қандай ойды насихаттауына қарай
жүйелеп ұсынады. Мәселен, тілдің пайдасы мен зияны бірдей екенін білу
жөнінде оған қатысты мынадай бәйітті келтіреді:
Көп сөйлеме, аз айт бірер түйірін,
Бірер сөзбен шеш түмен сөздің түйірін.
Ізгілік – адамзат үшін ең қажетті қасиет екенін ұғу үшін мына жолдарды
оқысақ болады:
Ізгілік – оң, ессіздік - сол, жүгің – ар,
Ф-ОБ-001033
Оңың – ұжмақ, солың – тамұқ, біліп ал!
Елдің басшысы ізгі болса, халқы да ізгі болады.
Егер ізгі болса елдің басшысы
Түгел ізгі болар атшы, қосшысы.
Даңқ пен дәулетке мастанбай олардың бір орында тұрмайтынын білу де
маңызды.
Бір орында су, сөз, дәулет тұрмайды,
Жиһангерлер кезе бермей тынбайды.
Әділеттің жолын қуып, шыншыл болу – адамзат міндеті:
Әділ болсаң қараға – ақ, аққа – жақ,
Ұрпақтарың жақсы атыңды сақтамақ!
Нәпсіні тыйып, сабырлы болу қажет:
Егер қайғы жараласа жаныңды,
Күт сабырмен туатын шат шағыңды.
Сараңдық пен ашкөздіктен аулақ болу кеңес етіледі:
Қиды терген сасық қоңыз сияқты,
Сараңдықтан асқан не бар ұятты.
Бәрі де тегіне, тамырына, көрген өнегесіне тартады:
Жаман-жақсы табыспайды ешқашан,
Түзу-қисық қабыспайды ешқашан.
Намысшыл ер болу, өз пайдасынан гөрі ел пайдасын ойлау дәріптеледі:
Намысшыл ер жаудың мысын басады,
Намыссыз ер жер бауырлап қалады.
Адам ба адам өз пайдасын күйттеген,
Адам нағыз – ел пайдасын діттеген.
Міне ғалым Алма Қыраубаева дастан мазмұнынан адамгершілікті
насихаттаған бәйіттерді осылайша жүйелеп ұсынады. Дастанның басты идеясы –
адамгершілік екенін таныта түседі. Дастандағы әртүрлі танымдарды айта
келіп, ғалым шығарма желісімен адамгершіліктің насихатталуын
Ф-ОБ-001033
әңгімелейді. Ғалым пікірінше, дастанның алғашқы бөлімдерінде исламның
ережелері, тіл, білім,қайырымдылық туралы айтылады. Алланың құдіреті шексіз
екендігін, Мұхаммед Пайғамбар мен оның төрт сахабасы туралы жазады. Ғалым
үнемі дастан мазмұнының өзегі – адамгершілік екенін айтып отырады. Құтты
біліктің негізгі көтерген мәселесі – адамгершілік. Адамгершіліктің сан
саласы бар. Оның бірі – тілді тыйып ұстап, орынды жұмсай білу. Тіл екі
жүзді қанжар секілді. Тілден бақ қонады, тілден бас кетеді. Адамгершіліктің
тағы бір көрінісі – білімде. Өйткені білімді адам – ақылды адам. Ақыл
түнектегі шаммен тең [1. 94]. Ғалым дастандағы кесірлі, кеселді
қасиеттерді әшкерелей отырып, оларды да адамгершілік туралы оймен
байланыста қарастырады. Себебі адам кеселді қасиеттерден арылу арқылы ғана
асыл қасиеттерді иелену жолына түседі. Осы орайда ғалым ойы былайша
жалғасады: Туындыгер сонымен бірге адамгершілікке қарама-қайшы қылықтардан
сақтандырады. Олар: жалған сөз, екі сөйлеу, шарапқұмарлық, жүгенсіздік,
зымияндық, ащы тіл [1. 94]. Адамгершілік адамзат есін біліп ойға түсе
бастағаннан айтылып келе жатқан өзекті тақырып. Сондықтан да
адамгершіліктің жайын адамзаттың барлық ой адамдары өзінше насихаттаған.
Ғалым адамгершілікті насихаттауда Ж.Баласағұн ойының кейінгі ақындарда
жалғастық тапқанын да айта кетеді. Оның ойынша, Ж.Баласағұнидің көптеген
ойлары Қорқытпен, Абай, Жамбылмен үндеседі. Ұлы Абайдың: бес нәрседен
қашық бол, бес нәрсеге асық бол, адам болам десеңіз - дегендегі бес
жамандықты Ж.Баласағұни да сынайды. Абай сынаған қылықтар: өсек, өтірік
айту, мақтаншақтық, еріншектік, бекер мал шашпақтық болатын. Қазақ
әдебиетіндегі Абайға дейінгі келген бес асыл іс пен бес жамандықты
суреттеу дәстүрі Ж.Баласағұни заманынан бар екені аңғарылады. Жақсы-жаман
қасиеттерді санамалап айту Авеста кітабында да бар болатын [1. 95].
А.Қыраубаева дастандағы адамгершілік тақырыбының жырлануын айта келіп,
кемел мемлекет туралы пікірінде кәсіби қасиетке қатысты ой айтып өтеді.
Мемлекет әр түрлі қызметшілер қызметімен гүлденбек. Әр қызметшінің өзіне
тән, өзіне лайық қасиет, қабілеттері болады. Бәрі жиналып келіп жалпыға
ортақ мемлекеттегі игі, ізгі дәстүрді жалғастырады. Ғалымның осы орайдағы
ойлары назар аударарлық деп білеміз: Адамзат өмірінде кемел мемлекет ќ±ру,
жаќсы µмір с‰ру арманы қуатты қозғаушы күштердің бірі болған. Конфуцийдіњ:
Егер елдегі билік ж‰з жыл бойы абзал адамдардыњ ќолында т±рса, зорлыќ-
зомбылыќ µзінен-µзі кетер еді, жазаѓа тартпай-аќ жаќсылыќќа жетер еді, –
дегені де осы ізгі ойдыњ жетегі [1. 97]. Ғалым осы ойын ақын С.Торайғыров
өлеңімен бекіте түседі. С.Торайғыров армандаған кемел мемлекет бейнесі
мынадай:
Ол өмірде бірді-бір алдау болмас,
Жағынып, арды ақшаға жалдау болмас,
Ешкімнен достық таппай, қастық көріп,
Ф-ОБ-001033
Бар адамды сайтан деп қарғау болмас.
(Адасқан өмір поэмасы)
А.Қыраубаеваның ойынша, ақынның суреттеп отырған қоғамы әрісі шығыс
ойшылдарынан, бергісі Томас Мор, Жан Жак Руссодан қуат алған адамгершілік
көзқарастан туған арман болатын. Адам адам болғалы бақытты өмір сүретін жер
іздеген. Көптеген ескілікті қисса-дастандарының идеясы да осыған саяды.
Ақша билеген қоғамнан тыс өмір сүргендіктен, адами қасиеттерді сақтаған
Мұңлық-Зарлық пен Робинзон Крузоның тағдыры да ұқсас [1. 97].
Кемел, ізгілікті мемлекет пен қоғамды жасайтын адами, кәсіби қасиеттер
жете меңгерген кемел адамдар. Ғалымның бұл жөніндегі ой толғанысы көңілге
қонымды көрінеді. Ғалымның пікірінше, кемел мемлекет, ізгілікті қоғам
туралы ойдың Сұлтанмахмұтқа келу жолдарын Платон, әл-Фараби, Баласағұни
және утопистер атанѓан Европа ойшылдарыныњ ењбектерінен іздеген жµн.
Бұған мысал ретінде ғалым көне ойшыл Платонның кемел мемлекетін келтіреді.
Платон (б.д.д.421 ж.) Атлантида мекенін ойдан шығарып, оған өзіндік
көзқарас кіргізген екен. Тіпті Сицилия төңірегінде осындай жайлы мекен
жасап көрмек те болыпты. Атлантида Платонның жағырапиялық, экономикалық,
саяси білімдерінің өзі өмір бойы арман еткен кемел мемлекет құру идеясына
біріккен жиынтығы көрінеді. Платонның қиялынан туған Атлантидасында
билеушілер байлық пен алтынды құндылық ретінде бағаламайды. Осы ойлар
Платонның Пир атты шығармасында бар. Апполодар деген кейіпкер байлар
туралы: Сіздер мені бақытсыз деп ойлайтын шығарсыздар, бұлай болуы мүмкін,
бірақ сіздердің бақытсыз жандар екендіктеріңіз мүмкін ғана емес, анық [1.
97-98] дейді. А.Қыраубаеваның пікірінше, кемел мемлекет арманы
Ж.Баласағұниді де толғандырған. Ақын әрі ойшыл Ж.Баласағұнидің Құтты
білігі тұтастай кемел мемлекеттің құрылымы [1. 98]. Құтты білікте
мынадай ойлар бар:
Құт дарыды, өсті халық өрісі,
Бірге жусап, өрді қозы, бөрісі.
Ғалым осы ойларды Орхон ескерткіштеріндегі мына жолдармен
салыстырады:
Кедейді бай қылдым,
Азды көп қылдым.
Алма Қыраубаеваның зерттеу мақаласында біздің тақырыбымызға негіз
болар ойлар баршылық. Біздің ғалым ойына көбірек тоқтағанымыз да осыдан.
Кәсіби қасиеттердің көбірек көрініс табатын тұсы әр түрлі қызметшілер
болмысы туралы айтылатын тараулар болса,осыған қатысты
Ф-ОБ-001033
ойлар ғалым мақаласында жақсы айтылған: Ж.Баласағұни Құтты білікте
әділетті, құтты мемлекеттің үлгісін жасаған. Құт-берекелі елдің патшасы мен
уәзірі, бітігшісі мен қазынашысы, көпесі мен саудагері, ақыны мен ары, ұлы
мен қызы, адамы мен қоғамы қандай болмақ? Осы сұраудың жауабын түгел
жүйелеп берген. Платонныњ Атлантидасы мен Єл-Фарабидіњ ќайырлы ќаласы,
Баласаѓ±нидіњ ќ±тты мемлекеті, Фирдоусидіњ Сияуыш ќаласы, Низамидіњ
єділетті елі, Асан ќайѓыныњ Жер±йыѓынан – С±лтанмахм±ттыњ єділетті ќоѓамына
дейінгі жалѓастыќтар ж‰йесі – танымдыќ-аќлаќтыќ, єдеби-мєдени т±рѓыда
ќызыќты мєселелер [1. 98]. Ғалым пікірінше, осындай елдіњ бегі мен уєзірі
ќандай, олар халыќпен, сарай ќызметкерлерімен ќандай ќарым-ќатынаста
болады, ѓалымдар, аќындар, диќан, малшы, сатушымен ќалай ќатынасады деген
с±раќтарѓа жауап бере отырып, Баласаѓ±ни адамшылыќ, ізгілік жолын ‰лгі
етеді. Баласаѓ±ни суреттеген ќоѓамда ќызметші мен ел басќарѓан бектіњ де,
малшы мен ѓалымныњ да, сатушы мен аќынныњ да, тєуіптіњ де - єрќайсысыныњ µз
орны бар, µзіне ѓана лайыќ ќадір-ќасиеттері бар [1. 99]. Мемлекет құрылымы
мен қоғамдағы әрбір ресми, бейресми тұлғалардың бәріне бірдей ортақ адами
асыл қасиеттерімен бірге тек олардың өздеріне ғана тән кәсіби қасиеттері де
бар.
А.Қыраубаева адам болмысы мен қасиетіндегі, тіпті әрекетіндегі өте
нәзік нәрселерді жете байқап жазғанына куә боламыз. Мәселен, ғалымның мына
тұжырымдары назар аударарлық. Мысалы, бекке қара халықтың қажеттілігін
естен шығармауды, бірақ олардың деңгейіне түспеуді ескертеді.
Оларсыз еш іс бітпейді емес пе?
Жылы сөйлес, тек олармен теңеспе.
Ал ел басқарған әкім жанып тұрған отпен тең. Одан жылыну да, өртену де
мүмкін. Өте жақын болудан сақтанған жөн. Бектер екі жүзді алмас секілді.
Бек деген от, ойнама отпен жаќындап,
К‰йініп кеп к‰л боларсыњ саќырлап.
Ал аќындарѓа ерекше ќамќорлыќ керек:
Мадаќтаса – елге дањќыњ жетеді,
Егер сµксе – масќара ќор етеді.
Өз ќадірін ойлаѓан бек аќынмен тату-тєтті болѓаны жµн. Ал қолөнерші
ісіңді істеп берсе, ішкіз-жегіз, мол етіп құнын қайтар.
Ел басқарған бектің қонаққа шақырған жердің қайсысына бару-бармау
керектігіне дейін ақыл-кеңес айтады. Ағайын-дос, туыс-бауыр, көрші-
көңілдес, арнайы шақырған жер болмаса, құлқын үшін қадірін кетірмеу
Ф-ОБ-001033
дұрыс. Қонаққа бару онда өзін ұстаудың өзі әдептілікті талап етеді. Жасы
үлкен кісі қолын тамаққа созса, онымен қатарласпай, кезек тос.
Кісі алдында т±рѓанды алма ±мсынып,
¤з алдыңда т±рѓанды же ќымсынып.
Егер өісі алдында әдептілікті талап етеді. Жасы үлкен кісі қолын
тамаққа созса, онымен қатарласпай, кезек тос.
зіњ ќонаќ шаќырсањ, ыдыс-аяќ таза болсын. Барынша ырза ќыл. Ќонаќтыњ 4 т‰рі
болады: бірі к‰ллі шаќырудан ќалмайды, енді бірі шаќырѓанѓа бармайды,
келесісі µзі барады жєне ќарымтасын ќайтара біледі, таѓы бірі µзі ќонаќќа
баруѓа ќ±мар емес, біраќ ќонаќты жиі шаќырып малын шашады. Кісінің көңілін
қалдырмау, сыйлау, т.б. мәселелер де сөз болатынын жазады А.Қыраубаева [1.
100]. Ғалымның мына тұжырымы назар аударарлық: Жарасымды киім, жинақы
тұлға, майда сөз, ақыл, сана, білім, кемеңгерлік! Ел билігі қолында
тұрған кісілердің осындай қасиетті адамдар болуын адамзат аңсап келген. Сол
аңсардың әдебиеттегі көрінісі – бұл [100]. Ғалым дастан мазмұнынан
жинақтап құтты адам болмысын өз тарапынан түйіндеп былайша баяндайды:
Құтты іздеген адам жібек мінезді, көңілі таза, тілі майда, жігерлі болып,
үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге мейірін төксе, араз көңілді тыйып ұстаса,
осы қасиеттер құтты ұстаудың құлып-кісені [1. 101]. Ғалым Хас Хажыптың
өзіне ғана тән артықша адами қасиеттері мен кәсіби қасиеттерін де жинақтап
баяндапты: Хас Хажыптың қызметі төмендегідей екен: Заңдар мен салт-
дәстүрдің дұрыс орындалуын бақылау. Қазынашы, бітікші (көшірмеші), шебер,
тағы басқа қызметкерлермен байланыста болу. Елшілерді қабылдап, шығарып
салып отыру, салтанатты жиындарды ұйымдастыру. Кедейлердің арызын тыңдап,
ел бегіне жеткізіп отыру. Қысқасы ел бегінің көмекшісі Хас Хажыптың он
түрлі қасиеті бар [1. 101].
Байқағанымыздай, ғалым Алма Қыраубаева Ж.Баласағұнға арналған зерттеу
мақаласында дастандағы адамгершілік тақырыбына, яғни адами асыл
қасиеттерлің жырлануына көп көңіл бөлген. Кемел, ізгі қоғам, мемлекет
туралы айта отырып, ондағы кәсіп иелерінің тек өздеріне ғана тән
қасиеттеріне де тоқтала кеткен.
Қазақ әдебиеті тарихының ежелгі дәуірін зерттеп, оның оқулығын жазған
ғалым – Немат Келімбетов 1998 жылы Ана тілі баспасынан жарық көрген
Қазақ әдебиеті бастаулары атты кітабында дастан туралы өз тұжырым-ойларын
ұсынған. Ол дастанның туу себебіне ой жүгіртеді: бұл елде ХІ ғасырдың орта
кезінде қоғамдық дамудың әртүрлі дәрежесіндегі өлкелер мен уәлеяттар
арасындағы қым-қиғаш соғыс, аласапыран арпалыс тынымсыз жүріп жатты. Енді
осындай қиын жағдайда мемлекетті қалай басқару керек, оның ішкі және сыртқы
тәртібін сақтап отыру үшін қандай заң-ережелер қажет, елді басқаратын патша
мен сарай қызметкерлері, оларға бағынышты диқандар, малшылар, т.б. қоғам
мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынас қандай болу керек деген сұрақтар
туа бастады. Өмірдің өзі
Ф-ОБ-001033
алға қойған бұл сауалдарға жауап ретінде нақ осы кезде Құтты білік
дастаны жазылды [2. 146]. Ғалым бұл шығармадағы патша мен өзге де мемлекет
қызметшілерінің қандай болу керектігі туралы мәселені арнайы айтып отыр.
Мемлекет ісі осы лауазым иелерінің қызметімен жүзеге асатынын ескерген.
Кейінгі ойларымен де ғалым осы ойын дамыта түседі. Бұл дастан – мемлекетті
басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық-саяси мәні бар түрлі
ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар нормасын қамтыған, энциклопедиялық
дәрежеде жазылған көркем туынды [2. 146]. Ел мен мемлекеттегі бүкіл іс-
әрекет, іс жүйесі көптеген кәсіп, лауазым иелерінің қажырлы еңбегімен
жүзеге асады. Олардың әрқайсысы туралы дастанда арнайы айтылған. Ғалым
пікірінде бұл мәселе де қамтылған: Дидактикалық сарында жазылып, ғибрат-
уағыздарды бейнелі, көркем тілмен жырлайтын бұл дастанда қарапайым халықтан
бастап, Бограханға дейінгі түрлі дәрежедегі әлеуметтік топтардың, түрлі
кәсіп иелерінің мінез-құлық нормалары қандай болу керек, олардың
әрқайсысының қоғамнан алатын орны қандай болуы тиіс екені баяндалады [2.
147]. Ғалым мақаласында ақын мен оның шығармасы, ол туған кезең туралы
мәліметтер көп айтылған. Ал біз ғалым пікірлерінен өз тақырыбымызға
қатыстыны ғана назарға аламыз, өз жұмысымызға пайдаланамыз. Ғалым
дастандағы Ұлы Хас Хажиб және өзге де қызметшілер туралы өз ойын былайша
баяндайды: Ұлы Хас Хажиб - әмірші патшаның көрер көзі, естір құлағы, ол
мемлекет заңдары мен сол елдің әдет-ғұрпының дұрыс орындалуын қадағалап
отырады. Ал ұлы уәзір – қазына ісін басқарушы адамға, сарайда қызмет ететін
хат көшірушілер мен қолөнершілерге патша атынан әмір береді, елшілерді
қабылдап, шығарып салып отырады, ресми түрдегі салтанатты жиындардың заңға
сәйкес өтуін қадағалайды, әрі кедейлер мен жетім-жесірлердің арызын тыңдап,
оны Елік бекке, яғни Табғаш Қара Боғраханға жеткізіп отыруы тиіс [2. 149].
Ғалым дастанның негізгі, басты мәселесін тануға тырысады да, оны ел
басқарумен байланыстырады. Ғалымның бұл ойы біздің тақырыбымызға жақын
келеді. Ғалым ойы былайша өрбиді: Жүсіп Баласағұн мемлекет пен патша,
әкімдер мен қарапайым халық, патша сарайының қызметкерлері, олардың құқығы
мен міндеттері, әкімдер мен қалың бұқара арасындағы қарым-қатынас туралы
оқырманға ой салады. Ақын ел басқарған патшадан бастап, аспазға дейінгі
барлық хан сарайы қызметкерлерінің түр-сипаты, мінез-құлқы, ақыл-парасаты,
міндеттері, жауапкершілігі қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады
[2. 155]. Бұдан әрі ғалым дастандағы бек, уәзір, қолбасшы болмысы қалай
мүсінделгені жөнінде ойын жалғастырады, дастаннан мысалдар келтіру арқылы
өз ойын бекіте түседі. Сөйтіп, мынадай түйін жасайды: Ақын дастанда идеал
болатындай патшаны, автордың өз қиялынан, халықтың қиялынан туған ел
билеуші әділ әкімдерді армандайды. Солардың көркем бейнесін жасайды [2.
157]. Дастанда мемлекет қызметшілері және қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топ
өкілдері туралы айта келіп, соңынан қызметшілер хақы мен оларға құрмет
Ф-ОБ-001033
көрсету жөнінде арнайы баяндаған. Ғалым дастанның осы ерекшелігін де атап
өткен. Дастанда әрбір адам, қызметші, қарапайым қауым өкілі туралы
айтқанда олардың адами, кәсіби қасиеттерін дәріптеумен бірге олардан аулақ
болатын кеселді қасиеттерін әшкерелеп отырады. Осы орайда ғалым ойы
мынадай: Жүсіп Баласағұнның қоғамдық-әлеуметтік көзқарасын әңгіме еткенде
мықтап ескеретін аса маңызды бір жәйт бар. Елді надандық пен қатыгездік,
ұрлық пен маскүнемдік, қанағатсыздық пен әділетсіздік, опасыздық пен өтірік-
өсек қара түнектей қаптап алған қилы заманда ақынның адамгершілік, әділет,
қанағат, мейірімділік, оқу-білім, ақыл-парасат, т.б. жөнінде сөз қозғауының
өзі прогрессивті құбылыс болды [2. 158]. Ғалым дастандағы жетім-жесір,
ғаріп-қасерлерге көмек жасап, қамқор болуды жетістік ретінде бағалайды. Ол
дастандағы асыл қасиеттердің жоғары, биік, саналы дәріптелгенін де атап
өтеді: Жүсіп Баласағұн дүниеде адам зерттеп білмейтін нәрсе жоқ, адамның
ақыл-парасаты құдіретті, ол өмірдегі барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге
қабілетті деген пікір айтты [2. 159]. Дастанда ақыл, әсіресе білім, ғылым
қасиеттерінің айрықша дәріптелгенін ғалым арнайы атап өтеді. Ғалым
пікірінше, дастанда жырланатын басты мәселенің бірі - өзара сыйластық:
Құтты білік дастанында автор ерекше мән беріп, зор шабытпен жазылған аса
маңызды мәселелердің бірі – адамдардың бірін-бірі құрметтеуі, ізет
көрсетуі, сыйласуы болып табылады. Атап айтқанда, мұнда жастардың
қарттарға, қариялардың жастарға, әкімдердің қол астындағы қызметшілеріне,
жалшылардың өз қожаларына, балалардың өз әке-шешелеріне, ата-ананың өз
перзенттеріне деген ізгі құрметі қандай болу керек деген сауалға жауап
берілген [2. 161]. Ғалым дастандағы адамгершілік қасиеттердің жырлануын
өз пайымы арқылы тұжырымдап береді, яғни дастанға адамгершілік тақырыбы
тұрғысынан талдау жасайды: Сөйтіп Жүсіп Баласағұн ағартушылық, моральдық,
этикалық принциптерді жырлап, оларды әлеуметтік мәселе ретінде көтере
білген көрнекті қоғам қайраткері болды [2. 163]. Ғалым осы ойы мен өз
пайымдауын қорытады.
Қазақ әдебиеті тарихын зерттеуші көрнекті ғалым Ханғали Сүйіншәлиев
2006 жылы Санат баспасынан шыққан Қазақ әдебиетінің тарихы атты
кітабында Құдатғу білік - даналық дастан атты мақаласы берілген. Ол
ақын туралы былай жазады: Білім мен өнер жолын қуған Жүсіптің дүние,
дәулетпен ісі болмай, парасатты өмір сүрген [3. 100]. Ал ақынның дастанды
жазудағы басты мақсаты мен идеясын былайша түйіндейді: Баласағұндық
Жүсіптің негізгі пікірі әділеттілік пен ақыл... берекелі елді аңсау. Бұл
әрине, халықтың ертеден бергі ізгі армандарына ұштасады және әл-Фарабидің
Жақсы қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактатымен үндес пікірлер мол
ұшырайды. Әл-Фараби сияқты Жүсіп Баласағұн да қатал қара күшке қарсы ақыл
мен парасаттықты қойған. Әділдік пен ақыл билеген бақытты өмір, молшылыққа
кенелген тұрмысты аңсаған [3. 102]. Ғалым дастанды әңгіме-аңыз ретінде
баяндалатын даналық
Ф-ОБ-001033
сөз, өсиет, ғибрат түрінде бағалайды [3. 106]. Ғалым пікірінше, Жүсіп
Баласағұнның дастаны саяси және ғибрат-өсиет, ақыл айту түріндегі трактат,
адамгершілікке үндейтін, тәлім-тәрбие берерлік дидактикалық туынды. Онда
жеке адамның өзін қоғамда, үй ішінде қалай ұстай білуі керектігінен бастап,
хандар мен бектердің өз қарамағындағы әрбір қоғамдық топтарға қалай қарауға
тиіс екендігі жөніндегі көптеген мәселелер қамтылған. Өзінің идеясы жағынан
бұл дастан – жалпы адамгершілік, гуманизм рухында жазылған дидактикалық
шығарма [3. 106]. Ғалым дастанда сөз болатын әр түрлі лауазым иелері мен
әлеуметтік топ өкілдері туралы сипаттауларға біршама тоқтайды, солар
жөніндегі ойын білдіреді. Мәселен, дастандағы білім туралы ойларға өзінше
толғанып ой қосады. Оның айтуынша, Құтадғу біліктің білім туралы
түсініктері – тамаша. Білім – адам баласының сарқылмас қазына –мүлкі.
Білімді адам – білгір, ақылды; жазу, оқу – білімділік белгісі; надандық
деген сырқатты ешбір емші жаза алмас, оны тек білімділік қана айықтырар.
Ақыл – түпсіз құзға бара жатқан адамды аман сақтап қалатын қыл арқан. Терең
ой, зерек білімімізбен ғана біз алдағы арманымызға жетеміз. Надан адам –
соқыр әрі керең, білімді адам – соқырға көз, кереңге құлақ. Білместік
қараңғы түн, адасасың. Білім – жарық, өзіңе жол ашасың. Ақылың мен білімің
ғана өмірде сый, өлгенде құрмет әпереді. Ғалым дастандағы білім мен ақыл
туралы осылайша толғанады. Әр нәрсенің екі жағы болатыны секілді,
адамгершілік асыл қасиеттерге кері, кесел қасиеттер де көп. Олар да
дастанда мейлінше әшкерелене, сынала суреттелген. Ғалым осы орайдағы
ойларын да айтып өтеді: Жүсіп ақылға қарама-қарсы ашуды, зұлымдықты,
өтірікшілік - жалғандықты, қызғаншақтық пен пейілсіздікті, арамдық пен
мейірімсіздіктерді қояды. Ел үшін еңбек етер ақыл иесі, ер азамат бұл
сияқты жұғымсыз мінездерден таза болса екен деген арманын білдіреді [3.
108]. Ғалым дастандағы ең өзекті басты мәселе, негізгі тақырып –
адамгершілік екенін орынды атап өтеді. Осы орайдағы ойларын тарата
баяндайды. Адам өзінің адам деген атына лайық қайырымды болмақ. Адам адамға
дос болып, тату-тәтті өмір сүрсе, қой мен қасқыр бірге жүргендей жайлы өмір
орнар еді деп татулыққа, ағайыншылыққа үндегенін баса жазады. Ғалым Жүсіп
Баласағұн мен Абай шығармаларындағы ортақ үндестік – адамгершілікті
жырлауды айрықша мән бере баяндайды. Ғалым пікірінше, адамның мінез-құлқын
бейнелеуде бұлардың ойлары тамырласып жатады. Ақылға мінез сауыт болады.
Ақылды адамға байсалдылық керек деген ойлар айтады. Екі ақын да
қызғаншақтық, ашушаңдық, өзімшілдік мінездерге қарсы ақылдылықты,
әділеттілікті қояды. Ғалым дастан ішінде келетін нақыл сөздерді өз
мақаласында жинақтап көп келтіріпті. Адами, кәсіби қасиеттер лауазым
иелеріне де, әр түрлі әлеумет өкілдеріне де тән. Дастанда бұл туралы
кеңінен жырланғанын білеміз. Ғалым бұл мәселені де назардан тыс қалдырмай,
өз пікірін танытып өткен.
Құтты білікте Боғраханға арналып айтылған мақтаулармен бірге басқа
да көптеген нақылдар бар. Онда хан өз тұсындағы қоғамдық топтарға
Ф-ОБ-001033
қалай қарауға тиіс, мұның хандықтың нығая түсуіне қаншалықты пайдасы тимек
деген сұрауларға жауап беріледі. Оның ішінде керуеншілер, саяхатшылар,
егіншілер, малшылар, қолөнершілер жайлы, шаруалар мұңы туралы айтылады.
Бұларға адамша қарап, олармен санасып отырса ғана ханның даңқы арта береді
дейді ол... Поэманың авторы сауда-саттық адамдарымен санасып, сыйласып
отыруды ұсынады. Осындай ақылды автор – шеберлер, ұсталар, ершілер,
тасшылар, оқшылар, шешендер, қолбасылар турасында да айтады [3. 115-116].
Осылайша Х.Сүйіншәлиев дастан мазмұнын негізге ала отырып, ондағы лауазым,
кәсіп иелерінің әрбіріне тән сипаттамаларын әңгімелейді. Өз тарапынан
дастанға өте жоғары баға береді. Ол Құтадғу білікті түркілердің көне
әдебиеттерінің жарық жұлдызы деп атарлық әдеби мұра ретінде құнды санайды.
Ғалым мақаласының соңында дастанды өз тарапынан ұзақ жылдар зерттеп
келгенін атап өтеді. Ғалымның Құтты білік туралы ең алғашқы түйіндеулері
оның 1967 жылы жарық көрген Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері атты
кітабында қамтылып берілген. Мақала соңын ғалым шығарманы қазақ тіліне
аударудағы А.Егеубаевтың еңбегін жоғары бағалап атап өтумен аяқтайды.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны туралы ой-пікірлер ғалым
М.Мырзахметұлының зерттеу еңбегінде де кездеседі.Ғалымның Қазақстан
баспасынан 1994 жылы жарық көрген Абай және Шығыс атты кітабында Құтадғу
білік және Абай деген мақала берілген. Мұнда дастан мазмұны мен Абай
шығармаларындағы сабақтастық мәселесі қарастырылған. Ғалым өз мақаласын
мынадай пікірмен бастайды: Абай шығармаларында жүйелі түрде мол талданатын
мораль философиясы жайлы ой-толғаныстардың ішкі төркіндері, әсіресе ондағы
жәуәнмәртлік жөнінде айтылатын пікірмен іштей іліктестік табатын рухани
қазына көздерінің біріне ХІ ғасырда қазақ жерінде жазылып дүниеге келген
Құтадғу білік дастанын жатқызамыз. Бұл ойымызға айғақты дәлел ретінде екі
түрлі себепті еске алмақ керек. Оның бірі – Абайдың ақындық кітапханасының
қорында Жүсіп Баласағұнның атақты дидактикалық дастаны Құтадғу біліктің
де болғаны жайында ақынның немере інісі Мұтылғанның (Шәкәрімнің) жазбаша
дерегі. Ол дерек бойынша оның Құтадғу білікпен таныс болғаны әрі ол
кітапты Абай кітапханасынан алып пайдаланғаны туралы құнды мағлұмат
берілген [4. 133-134]. Сөйтіп Құтадғу білікті Абай да, Шәкәрім де
оқыған, өз қажеттеріне пайдаланған екен. Бұдан әрі ғалым дастан туралы
қысқаша мәлімет беріп өтеді. Ғалым дастанның басты идеясын тапқыр тауып
айтқан деп білеміз: Жүсіп Баласағұн осы кезеңге тұс келді де, мемлекетті
орталықтандыру идеясын жыр етті. Ескі түркі жазуындағы Білге қаған
толғайтын мемлекетті орталықтандыру, білім, ақыл, білік жайлы өсиет сарыны
рухани дәстүр ретінде жалғас тапқаны бұл идеяның Құтадғу білікте жаңаша
қойылуынан да көрінеді [4. 135-136]. Адамгершілік асыл қасиеттер мен
әсіресе кәсіби қасиет, қабілеттер осы мемлекетті орталықтандыру, оны мықты,
қуатты ету жолында көбірек керек. Сондықтан
Ф-ОБ-001033
да ғалымның бұл пікірін өте орынды айтылған ой ретінде қабылдаймыз. Ғалым
шығармаға қатысты, оның авторы, туған жылы мен мекені, дастан ерекшелігі
мен нұсқалары туралы тың, толымды пікірлер айтады. Біз ғалым мақаласын өз
тақырыбымыз тұрғысынан қарастыруды мақсат етеміз. Осы орайда ғалымның мына
ойларын атап өткен жөн: Құтадғу білік - дидактикалық дастан болуы себепті
сол дәуір жағдайына лайықты мемлекеттік басқару ережелерін, халықтың мінез-
құлқы, салт-санасы, әдет-ғұрпын өз бойына жинақтаған өмір оқулығы іспеттес
энциклопедиялық зор шығарма [4. 137]. Ғалым әсіресе дастандағы негізгі
мәселе, мазмұнын мораль философиясына, яғни адамгершілік тақырыбына
негізделетінін баса айтады. Шынында да ғалым жазғандай, дастанда әділет,
бақыт, ақыл, қанағат сияқты этикалық күрделі төрт ұғым екшеліп алынып,
оларға балама бейне ретіндегі төрт кейіпкердің сұрақ-жауабы баяндалған.
Ғалым әсіресе дастандағы жәуәнмәртлік ұғымына баса мән беретінін байқатады:
Құтадғу біліктегі бастан-аяқ сөз болып көптеген ой-толғаныстарға өзекті
желі болған - әділет, ақыл, қанағат, рахым, ізгілік жайлы моральдық
ұғымдардың арғы төркіні Тұран жерінде жатқан жәуәнмәртлікпен тұтасып жатқан
тума құбылыстар десе болғандай [4. 138]. Ал жәуәнмәртлік М.Мырзахметұлы
еңбегінде жазылғандай, адам бойындағы адамгершілік қасиеттердің ең негізгі,
ең басты үшеуін қамтиды. Абай 38-қара сөзінде жәуәнмәртлік ұғымы құрамында
ақыл, әділет, рақым атты үш қасиетті атайды. Жәуәнмәртлік құрамындағы үш
қасиет өзге барша асыл, ізгі қасиеттерге негіз, іргетас секілді әрі өзге
қасиеттер осы үшеуінен тарап жатады. М.Мырзахметұлы жазғандай, дастандағы
жәуәнмәртлік ұғымы төрт қасиетпен танылады. Олар әр кейіпкер болмысына
телініп, олардың басты сипаты түрінде көрініс тапқан - әділет, бақыт, ақыл,
қанағат қасиеттері. Әрбір адам да, жалпы қоғам мен мемлекет те осы төртеуін
меңгеру арқылы кемел, жетілген, қуатты да құтты болмақ. М.Мырзахметұлы
мақаласында айтылған мына пікірдің танымдық мәні зор деп білеміз: М.Әуезов
те бұл дастанға көп көңіл бөлген. Москва университетінде оқыған лекциясында
осы дастанға арнайы тоқталып, талдау жасап, пікір білдірген жерлері бар.
Бұл аталған деректер тобы Құтадғу білік пен қазақ әдебиетінің байланысы
жайлы зерттеу жұмысын жүргізуді қажет етеді [4. 138]. Ғалым адамгершілік
жағынан кемелденіп, жетілу жолындағы екі түрлі бағытты – камили инсан мен
бенделіктің кәмәлат табуын арнайы атап өтеді. Мұның дастан мазмұны мен
мәнін танудағы пайдасы зор. Осы орайдағы ойын ғалым былайша өрбітеді:
Жүсіп дастанында әділет, ақыл, рахымды бойына дарытқан шын өмірдегі толық
адам образын Айтолды, Ұғдырмыш бейнесі арқылы берсе, бенделіктің
кәмәләттығын аңсағандардың жиынтық образын тәркі дүние жолына түскен
Ұдғырмыш бейнесі арқылы көрсете алған [4. 138]. Кәмили инсан жолындағылар
өздерінің адамгершілік қасиеттерін қоғам ішінде адамдармен араласа, олармен
қарым-қатынас жасай жүріп жүзеге асырады. Ал бенделіктің кәмәләты
жолындағылар қоғамнан, елден, мемлекеттен кетіп,
Ф-ОБ-001033
оңаша, оқшау өмір салтын ұстағандар. Олар өздерінің рухани болмысын,
адамгершілік қасиеттерін бір Жаратушы ризалығы үшін, соның жолында ғана
жүріп жетілдіруді көздейді. Мұндай жағдайда адамның шынайы адамгершілігі,
нақты қайырымдылығы көрінбей, байқалмай қалатыны бар. Себебі адамгершілік,
қайырымдылық кісінің кісіге жасаған жақсылығы, пайдасы, қайырымы арқылы
көрініс табады. Оңаша өмір сүрген жан өзгеге де жақсылық, пайда жасай
алмай, өзі де өзгенің қайырымын пайдалана алмайды. Ғалым дастандағы
адамгершілікті дәріптеудің ерекшелігін былайша түсіндіріп береді: Құтадғу
білік дастанында негізінен тәркі дүние жолына түскендердің идеалы
бенделіктің кәмалаттығын терістеу мен өмірге құштар, ізгілікті көздеген,
кәмили инсаниді (толық адамды) мадақтау жағы басым жатады. Ал осы таным
Абай шығармаларында толық адам мен бенделіктің кәмалаттығы деген арнайы
термин сөздермен беріліп, кеңінен таратылып отырады [4. 139]. Ғалым
мақаласында дастандағы адамгершілік тақырыбы мен адами асыл қасиеттерді
жырлау жайы басым айтылады. Сөйтсе де кәсіби қасиетке қатысты ойлары да сөз
арасында айтылып өтеді. Ғалым дастандағы әр түрлі әлеуметтік топ өкілдері
туралы мәселені қозғайды. Ал әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің
адамгершілік ортақ қасиеттерімен бірге олардың әрбіріне жекеше тән қасиет,
қабілеттері де болатыны белгілі. Ғалым Ж.Баласағұн мен Абай
шығармаларындағы ерекше құрметті әлеуметтік топ өкілдері - хакимдер туралы
ой өрбітеді. Дастанда қоғамдағы барлық әлеуметтік топтарды саралап талдай
келе, Жүсіп солардың арасынан хакимдерді ерекше бағалап, көтере мадақтайды:
Дана ғалымдармен араласуды үйретеді деп аталатын тарауында хакимдер
халықты жақсылыққа, ізгілікке бастаушылар. Олардың білімін үйрен, өздерін
сыйла деп уағыздайтын:
Әлемде болмаса егер ғалым, хаким,
Егіліп егін жерде бермес өнім,
дегендегі ой желісі Абайдың 38-қарасөзінде кеңінен таратылған. Абай
жәуәнмәртлікке байланысты әлеуметтік топтарды төртке бөліп жіктегенде,
солардың ішінен хакімдерді бөліп алып, олардың қоғамдағы қызметін аса
жоғары бағалаған. Абайдың 38-қарасөзіндегі: Бұлардың ісінің көбі дүние
ісі... Бұл хакимдер ұйқы, тыныштық, әуес-қызықтың бәрін қойып, адам
баласына пайдалы іс шығармақлығына, яғни электрді тауып аспаннан жайды
бұрып алып, дүниенің бір шетінен қазір жауап алып тұрып, от пен суға
қайласын тауып, мың адам қыла алмастай қызметтер істетіп қойып тұрғандығы,
уахсусан адам баласының ақыл пікірін ұстартып, хақ пен батылдықты айырмақты
көрсеткендігі – баршасы кәфиғлық болған соң, біздің оларға
міндеткерлігімізге дағуа жоқ деген пікірлер хакимдерді бағалауы жағынан
Құтадғу біліктегі Жүсіп ойларымен ұштасып жатқан нақты айғақты
дәлелдейді [4. 139]. Сөйтіп ғалымды құрметтеу екі ақындағы
Ф-ОБ-001033
басты мәселе бұ дүние ісінде жасалатын ізгі, қайырымды, игі істер мен
қасиеттерді дәріптеу екенін байқаймыз. Яғни бұ дүние, жердегі тіршілік,
қоғам мен мемлекет – жақсылық, қайырымдылық жасау алаңы секілді Ғалым Абай
мен Жүсіп Баласағұн арасындағы сарындастықты жар таңдау мәселесіне де
қатысты талдап өтеді. Негізі М.Мырзахметұлының мақаласында екі ақындағы
сабақтастық назарға алынған. Ал сабақтастық көбіне адамгершілік тақырыбымен
негізделген.
Бүгінгі бас мүфтиіміз, көрнекті ғалым Әбсаттар Дербісәлиевтің 1995
жылы Рауан баспасынан шыққан Қазақ даласының жұлдыздары атты зерттеу
кітабында көптеген тарихи тұлғалар жайы жазылған. Солардың бірі – Тараздан
шыққан тарландар қатарындағы Жүсіп Баласағұн туралы мақала. Ә.Дербісәлиев
шығарма, оның авторы, дастан тілі, зерттелуі туралы өз пайымдауларын
ұсынады. Ғалымның мына тұжырымы назар аударарлық: Идеясы жағынан дастан
имандылық, ізгілік рухында жазылған еңбек [5. 138]. Ғалым мақаласында
дастандағы адамгершілік мәселесіне қатысты бұдан өзге тұжырым айтылмаған.
Ол Ж.Баласағұн мен әл-Фараби шығармаларындағы сабақтастық туралы ой айтады:
Жүсіп Баласағұнидің аталған шығармасының кейбір тарауларынан атақты
Отырар ойшылы әл-Фарабидің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты
трактатымен үндес келетін, мінсіз адамзат қоғамы болуын аңсағанына дау жоқ
[5. 140]. Сөйтсе де екі ойшылдың ойлары шындықтан алшақ жатқан қиял
екенін баса айтады. Ғалымның осы ойы көңілімізден шықпады. Себебі өнер
туындыларындағы биік идеалды қиял деп қомсына қарау оларды өнеге етуден
алыстатады. Адамдарда үлгі тұтар өнеге қалмас еді. Ә.Дербісәлиевтің көңілге
қона бермейтін бұл пікірін оқып көрейік: Әл-Фараби мен Жүсіп Баласағұнидің
әділетті адам, әділетті басшы немесе қайырымды мемлекет туралы идеясы –
қиял. Әл-Фараби һәм Жүсіп Баласағұни де мұндай идеяның жүзеге асатын
мүмкіндігіне сенбеген, өйткені ол қасиеттердің бәрін өз бойына жинайтын
фәлсапашыл басшыны табу қиын екенін олар түсіне білген [5. 140]. Негізі
сондай адам ретінде де, маман ретінде де үлгілі, өнегелі басшылардың
болуы мүмкін екеніне сенген, үміт артқан жөн секілді.
Құтты білікті қазақ тіліне аударған ақын Асқар Егеубаев дастан
туралы арнайы зерттеу еңбегін жазған ғалым. Ол 1998 жылы Ана тілі
баспасынан жарық көрген Кісілік кітабы атты монографиясындағы алғашқы
бөлімінде осы зерттеуін ұсынған. Сірә 180 беттен тұратын бұл ауқымды
зерттеу ғалымның 1989 жылы қорғаған Құтты білік дастанының қазақ
әдебиетінің дамуына идеялық-көркемдік әсері (Дәстүр, поэтика және аударма
мәселелері) деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясының кітап болып
жарияланғаны болар. Ғалым дастан туралы толғана келе, оның мәні туралы
былай жазады: Осыдан он ғасырдан астап уақыт бұрын жазылған көне мұра біз
үшін несімен құнды, несімен қымбат?! Ең алдымен ақиқаттық – этикалық,
эстетикалық көзқарастарымен бағалы [6. 12]. Ғалым ойы көбіне дастандағы
басты мәселе – адамгершілік екеніне ойыса беретінін
Ф-ОБ-001033
байқаймыз: Дастан авторы адамгершілікті, адалдықты, адамды сүюді тебірене
жырлайды [6. 12]. Дастанның әлемдік, жалпыадамзаттық құндылығын айта
келіп, тағы да негізгі мәселе - адамгершілікке назар аударады: Бақытты
қоғам құрудың жолдарын іздейді. Құттың, бақыт-ырыстың көзі – адамшылық,
білім, ақыл, парасат және қанағатшылдық дейді көне дәуір ақыны [6. 12].
Ғалым дастанда жалпыадамзаттық, адамгершілік идеялары туралы да көп
насихатталғанын жазады. Оның ойынша, күллі адам баласына тән адамдық
мұрат, адамгершілік асқақ сезімдер шығарманың маңызын күшейте бермек [6.
17]. Ғалым зерттеуі өте ауқымды, көлемді. Мәліметке бай зерттеуінің ара-
арасында дастанның өзекті мәселесі, мемлекет, қоғамды үйлестіру жайлы
ойларын ұсынып отырады. Бір сөзінде ғалым былай жазады: Дастанның басты
мақсаты, түйіп айтсақ, бақытты қоғам, құтты заман орнату ғой. Сондықтан да
отбасын құрудан бастап, мемлекет басқару ісіне дейін сөз етеді [6. 25].
Ғалым монографиясының дастан мен қазіргі қазақ әдебиетінің байланысын
қарастырған бөлімінде адамзаттың асыл арманы туралы толғанады.
А.Егеубаевтың Кісілік кітабындағы Құтты білік дастаны туралы ой-
тұжырымдары біршама мол көлемде баяндалған. Ғалымның 320 беттен тұратын
кітабының бірінші бөлімі түгелдей дастан туралы тақырыпқа арналған. Бұл
кітаптың 180 бетін құрайды. Біз ғалым еңбегінің өз тақырыбымызға қатысты
тұстарын ғана қарастырумен шектелеміз. Мәселен бірінші бөлімнің бір тарауы
Құтадғу білік дәстүрі және қазіргі қазақ әдебиеті деп аталады. Ғалым
көне дәуірдегі көптеген шығармаларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны – адамзаттық мәні бар құнды
шығарма. Онда ғылым, дін, сопылық ілімге қатысты мол білім көзі қамтылған.
Бұл шығарма он тоғызыншы ғасырдың алғашқы ширегінен бастап зерттеліп
келеді. Ең алғаш Г.Вамбери тарапынан неміс тіліне аударылып жарық көрді.
1910 жылы В.В.Радлов Құтты біліктің факсимилие, транскрипциялық нұсқасы
және неміс тіліне felfhsg жариялады. Ғылым әлеміне осылайша жол тартқан
Құтты білік дастаны өмірдегі ең өзекті мәселелерді жырлаған. Яғни
дастанда жеке адам мен қоғам, мемлекеттің құтқа, бақытқа жету, жетілу жайы
қарастырылған. Бұл тақырыптар қай заманда да мәнін жоймақ емес. Дастанның
әрбір адам мен қоғам үшін пайдалы, қажетті болар ақыл-кеңес, қағидалы
ойларын жаңа бүгінгі жағдайымызда да білудің мәні зор. Бұрынғы-соңғы
ойшылдардың айтуынша, адамзат қоғамы өз атына лайық болып бақытқа жетуі
үшін ондағы әрбір адам әуелі кісілік, адамгершілік қасиеттерін жетілдіріп,
сонан соң өзі атқаратын қызметінің қыр-сырын меңгеріп, кәсіби қабілет,
дағдыларын жан-жақты білмегі жөн. Осы тұрғыдан алғанда дастандағы осы
орайдағы ойлардың қазіргі қоғам мүшелеріне де пайдасы мен көмегі мол
болмақ. Тақырыбымыздың өзектілігі осыдан байқалады.
Құтты білік дастаны бүгінге дейін біршама зерттеліп, танылып қалған
жайы бар. Шығарма түрік, өзбек, орыс, ұйғыр тілдеріне аударылған. Ал қазақ
тіліндегі аудармасы екеу, бірінші нұсқасын А.Егеубаев аударып, 1986 жылы
жарияласа, екінші аудармасы Ә.Құрышжанов тарапынан дайындалып, 2004 жылы
Түркістанда жарияланды.
Вена, Каир нұсқаларынан бөлек ең сапалы саналатын үшінші Наманган
нұсқасына 1913 жылы А.З.Валиди тап болып, 1925 жылы оны өзбек ғалымы Фитрат
қайта тауып, ол туралы мақала жазды (Өзбек әдебиетінің нұсқалары 1928),
дастаннан үзінді жариялады. 1951 жылы А.Валитова ең алғаш Жүсіп Баласағұн
және оның Құтты білік дастаны тақырыбында кандидаттық диссертация
қорғады. Қазақ әдебиеті тарихында бұл шығарма 1967 жылы жарық көрген
Ертедегі әдебиет нұсқалары атты кітапта қарастырылды. Дастанның әдеби,
танымдық мәні мен оның Абай шығармаларымен сабақтастығы жөніндегі мәселені
ғалым М.Мырзахметұлы 1970 жылдардан бері қарастырып келеді. Дастанның қазақ
әдебиетінде бейнеленуі мен Абай шығармаларымен сабақтастығы жөнінде
А.Егеубаев пен М.Әліпхан кандидаттық диссертация (1989, 1998) қорғаған.
Н.Келімбетов, Х.Сүйіншәлиев, А.Қыраубаева, Ә.Дербісәлиев өздерінің әдебиет
тарихына қатысты оқулықтарында дастан туралы өз тұжырымдарын жазған. Дастан
мазмұны мен мәні философ ғалымдар тарапынан да зерттеліп келеді.
Біз диплом жұмысымызға дастандағы адами және кәсіби қасиеттердің
жырланып, көрініс табуын тақырып етіп алдық. Жұмысымыздың мақсаты -
Ф-ОБ-001033
дастанда көрініс тапқан қоғам мен мемлекетті құт пен бақытқа, игілікке,
жеңіске жеткізетін адами, кәсіби қасиеттердің жырлануын қарастыру.
Мақсатымызға жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- дастан туралы зерттеу жүргізген ғалымдардың тақырыбымыз
төңірегіндегі ой-пікірлерін саралау;
- мемлекет қызметіндегі бек, уәзір, хажиб, қолбасшы, тағы басқалардың
адами, кәсіби қасиет, қабілеттерін дастан мазмұны негізінде талдау;
- мемлекеттен тыс бейресми ортадағы әртүрлі әлеуметтік топ өкілдерінің
адами, кәсіби қабілет, әрекеттеріне талдау жасау.
- дастандағы қызметшінің ғана емес, қызметті пайдаланушының да
қызметші алдындағы парыз, қарызы қалай болу керектігін қарастыру.
Диплом жұмысымыздың жаңалығы бар деп ойлаймыз. Себебі мұнда дастандағы
адами және кәсіби қасиеттердің жырлану жайы арнайы тақырып ретінде алынып
ізерлей қарастырылды. Ғалымдар еңбектеріндегі дастанды талдау барысында жол-
жөнекей айтылған ой-пікірлерді жүйелеп, өз тарапымыздан мемлекеттік
қызметшілер мен әлеуметтік тап өкілдерінің адами және кәсіби қасиеттеріне
жан-жақты талдау жасадық.
Диплом жұмысының құрылымы негізгі бөлімдегі екі тарау, кіріспе мен
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Алғашқы тарауда
тақырыбымызға қатысты зерттеушілердің ой-пікірлерін жинақтап, жүйелеп
сараладық. Ал екінші тарауда мемлекет қызметшілері мен әлеуметтік тап
өкілдерінің дастандағы адами, кәсіби қасиеттерінің жырлануына өз
тарапымыздан талдау жасадық.
Ф-ОБ-001033
І ТАРАУ
ДАСТАНДАҒЫ АДАМИ АСЫЛ ЖӘНЕ КӘСІБИ ҚАСИЕТТЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Әдебиетші ғалым Алма Қыраубаеваның 1999 жылы Қазақ университеті
баспасынан шыққан Ежелгі әдебиет атты оқу құралында Жүсіп Баласағұнға
арналған он бес беттік мақала бар. Біз ғалым ойларын өз тақырыбымыз
тұрғысынан саралауға тырысамыз. Сөйтсе де дастанның жалпы мазмұнын білу
үшін А.Қыраубаеваның мақаласындағы дастан оқиғасын ұсынғанды жөн көреміз.
Күнтуды деген Елбасы (Елік) болыпты. Даңқы дүйім жұртқа тараған, халқының
құты, парасатты, білімді, адал билеушісі еді. Барлық ісін ақылмен,
саясатпен басқарды. Парықсызды жазалайды, ақылсызды қуады. Бұл бектің
тұсында елі бақытты болды.
Сол елде және бір Айтолды атты көңілі зерек, ақылды жігіт бар еді.
Бекер жүргенше, Күнтудыға қызмет қылайын, - деп жолға шығады. Жолында
Көсәміш атты бауырмал жігітпен дос болып, ол Айтолдының мақсатын білген
соң, Күнтудыға жақын жүретін Ерсін деген жігіт арқылы хабарын жеткізеді.
Біраз уақыт Күнтуды бектің сынынан өткен соң, уәзір болады. Бектің
Айтолдының даналығына күннен-күнге көзі жетеді, сеніміне ие болады.
Күндерде бір күн Айтолды ауыр науқасқа ұшырап, өмірімен қош айтысады.
Ақылман уәзірінен айырылу Күнтуды бекке оңай соқпайды, бірақ ажалға араша
тұру жоқ. Айтолдының өзі өлсе де, артында істеген ісі, мол ғибрат сөздері
және Өгдүлміш атты ұлы қалды.
Арада біраз жыл өткен соң Өгдүлміш те ер жетіп, әке орнын басады.
Мемлекет ісіне араласады. Күнтудының сеніміне қылдай сызат түсірмейді.
Өгдүлміштың Одғұрмыш атты немере ағасы бар еді. Ол дағы ел мұңын жүрк
қайғысына айналдырып, ақылдың азабын тартқан, сөйтіп елден жырақ қалған,
жалғыз өмір сүрген адам болатын. Күнтуды Одғұрмышты жанына алмақшы болып,
Өгдүлмішті жұмсап, шақыртады. Одғұрмыш патшаға қызмет етіп, кіріптар
болудан бас тартады, екі шақыртқанда да келмейді. Хатпен жауаптасқан
Күнтуды Одғұрмыштың даналығына көзі жетіп, үшінші рет әңгімелесуге
шақыртады. Бұл жолы Одғұрмыш келіп, біраз әңгіме-дүкен құрады. Одан соң өз
мекеніне қайта кетіп қалады. Бұл кісі 63-ке келген соң, өмірдің қалған
қызықтарынан безіп, жер астына түсіп отырған Йасауи сияқты ақылман адам еді
(сопылық ілім). Өгдүлміш: - Жасы келген адам дүниеден безу керек пе? –
десе, Одғұрмыш: - Адамға жақсылық жасау үшін қызмет ету – сауап, - деп
жауап береді.
Бір күні Одғұрмыш түс көреді. Түсінде: Елу басқышы бар тайғақ сатымен
көтеріліп, ең басына шыққанда, бір атты кісі су ұсынады. Суды қанып ішкен
Одғұрмыш көкке ұшып, ғайып болып кетеді. Бұл түсті екеуі екі
Ф-ОБ-001033
түрлі жориды. Өгдүлміш: Түсің жақсы-ақ түс екен. Сатыға шыққаның – атақ-
даңқың әлемге тарап, абыройың асқаны, көкке ұшқаның – мәртебеңнің биік
болмағы, суды қанып ішкенің – ұзақ өмір сүріп, тіршілік қызығына қанады
екенсің, - дейді. Одғұрмыш болса: Елу басқыш сатының басына шыққаным –
елуге келгенім, суды ішіп тауысқаным - өмірімнің таусылғаны болар.
Өміріммен қоштасармын, - деп інісіне көп өсиет айтып қайтарады. Ажал
сағатын жалғыз қарсы алады. Өгдүлміш қайта айналып келгенде Одғұрмыштың
шәкірті алдынан шығып, ұстазының өлімін естіртеді. Өкінішпен Күнтуды бектің
сарайына қайтып келген Өгдүлміш, ағадан қалған көз – құмыра мен асатаяқты
алып, құмыраны өзіне қалдырып, асатаяқты елбасына береді. Аға өсиетін
ұмытпай, адал қызметін әрі қарай жалғастыра береді
Аталған кейіпкерлердің арасындағы сұрақ-жауап, әңгімелер дастанның
бүкіл ой өзегін құрайды [1. 88-90].
Алма Қыраубаева дастан оқиғасын баяндай келіп, шығармаға, оның басты
идеясына қатысты көңілге қонымды пікірін айтады. Ғалым дастан мазмұнының
өзегі адамгершілік екенін танып, өз ойын былайша өрбітеді: Оқи келе,
Баласағұндық ойшылдың кемеңгерлігінің бір ұшын Абайдан табасың, Лев Толстой
мен Махатма Гандиге тірелесің. Яғни адамшылық бастаудың негізгі қағидалары
Баласағұни мен Абайға, әлемдік ой-санаға ортақ екенін сезінесің. Құтты
білікте көтерілген негізгі мәселе: Адам. Оның кемелденуінің жолдары [1.
90]. Осындай тапқыр түйін жасаған ғалым бұдан арғы ойларын Адам. Оның
кемелдену жолдары деген тақырыппен жалғастырады. Ғалым дастандағы
дәріптелетін асыл қасиеттердің ең бастысы – ақыл мен білім екенін дұрыс
таныған. Оның ойынша, ақыл мен білім – адамның жетіліп, кемелденуінің
алғашқы жолы.
Ғалым өз ойын бекіту мақсатында дастаннан көптеген мысалдар келтіреді.
Ғалым келтірген мысалдардың кейбірі мыналар:
Ақыл қайда болса, ұлылық толады,
Білім кімде, сол білікті болады.
Ғалым дастаннан алынған мысалдарды қандай ойды насихаттауына қарай
жүйелеп ұсынады. Мәселен, тілдің пайдасы мен зияны бірдей екенін білу
жөнінде оған қатысты мынадай бәйітті келтіреді:
Көп сөйлеме, аз айт бірер түйірін,
Бірер сөзбен шеш түмен сөздің түйірін.
Ізгілік – адамзат үшін ең қажетті қасиет екенін ұғу үшін мына жолдарды
оқысақ болады:
Ізгілік – оң, ессіздік - сол, жүгің – ар,
Ф-ОБ-001033
Оңың – ұжмақ, солың – тамұқ, біліп ал!
Елдің басшысы ізгі болса, халқы да ізгі болады.
Егер ізгі болса елдің басшысы
Түгел ізгі болар атшы, қосшысы.
Даңқ пен дәулетке мастанбай олардың бір орында тұрмайтынын білу де
маңызды.
Бір орында су, сөз, дәулет тұрмайды,
Жиһангерлер кезе бермей тынбайды.
Әділеттің жолын қуып, шыншыл болу – адамзат міндеті:
Әділ болсаң қараға – ақ, аққа – жақ,
Ұрпақтарың жақсы атыңды сақтамақ!
Нәпсіні тыйып, сабырлы болу қажет:
Егер қайғы жараласа жаныңды,
Күт сабырмен туатын шат шағыңды.
Сараңдық пен ашкөздіктен аулақ болу кеңес етіледі:
Қиды терген сасық қоңыз сияқты,
Сараңдықтан асқан не бар ұятты.
Бәрі де тегіне, тамырына, көрген өнегесіне тартады:
Жаман-жақсы табыспайды ешқашан,
Түзу-қисық қабыспайды ешқашан.
Намысшыл ер болу, өз пайдасынан гөрі ел пайдасын ойлау дәріптеледі:
Намысшыл ер жаудың мысын басады,
Намыссыз ер жер бауырлап қалады.
Адам ба адам өз пайдасын күйттеген,
Адам нағыз – ел пайдасын діттеген.
Міне ғалым Алма Қыраубаева дастан мазмұнынан адамгершілікті
насихаттаған бәйіттерді осылайша жүйелеп ұсынады. Дастанның басты идеясы –
адамгершілік екенін таныта түседі. Дастандағы әртүрлі танымдарды айта
келіп, ғалым шығарма желісімен адамгершіліктің насихатталуын
Ф-ОБ-001033
әңгімелейді. Ғалым пікірінше, дастанның алғашқы бөлімдерінде исламның
ережелері, тіл, білім,қайырымдылық туралы айтылады. Алланың құдіреті шексіз
екендігін, Мұхаммед Пайғамбар мен оның төрт сахабасы туралы жазады. Ғалым
үнемі дастан мазмұнының өзегі – адамгершілік екенін айтып отырады. Құтты
біліктің негізгі көтерген мәселесі – адамгершілік. Адамгершіліктің сан
саласы бар. Оның бірі – тілді тыйып ұстап, орынды жұмсай білу. Тіл екі
жүзді қанжар секілді. Тілден бақ қонады, тілден бас кетеді. Адамгершіліктің
тағы бір көрінісі – білімде. Өйткені білімді адам – ақылды адам. Ақыл
түнектегі шаммен тең [1. 94]. Ғалым дастандағы кесірлі, кеселді
қасиеттерді әшкерелей отырып, оларды да адамгершілік туралы оймен
байланыста қарастырады. Себебі адам кеселді қасиеттерден арылу арқылы ғана
асыл қасиеттерді иелену жолына түседі. Осы орайда ғалым ойы былайша
жалғасады: Туындыгер сонымен бірге адамгершілікке қарама-қайшы қылықтардан
сақтандырады. Олар: жалған сөз, екі сөйлеу, шарапқұмарлық, жүгенсіздік,
зымияндық, ащы тіл [1. 94]. Адамгершілік адамзат есін біліп ойға түсе
бастағаннан айтылып келе жатқан өзекті тақырып. Сондықтан да
адамгершіліктің жайын адамзаттың барлық ой адамдары өзінше насихаттаған.
Ғалым адамгершілікті насихаттауда Ж.Баласағұн ойының кейінгі ақындарда
жалғастық тапқанын да айта кетеді. Оның ойынша, Ж.Баласағұнидің көптеген
ойлары Қорқытпен, Абай, Жамбылмен үндеседі. Ұлы Абайдың: бес нәрседен
қашық бол, бес нәрсеге асық бол, адам болам десеңіз - дегендегі бес
жамандықты Ж.Баласағұни да сынайды. Абай сынаған қылықтар: өсек, өтірік
айту, мақтаншақтық, еріншектік, бекер мал шашпақтық болатын. Қазақ
әдебиетіндегі Абайға дейінгі келген бес асыл іс пен бес жамандықты
суреттеу дәстүрі Ж.Баласағұни заманынан бар екені аңғарылады. Жақсы-жаман
қасиеттерді санамалап айту Авеста кітабында да бар болатын [1. 95].
А.Қыраубаева дастандағы адамгершілік тақырыбының жырлануын айта келіп,
кемел мемлекет туралы пікірінде кәсіби қасиетке қатысты ой айтып өтеді.
Мемлекет әр түрлі қызметшілер қызметімен гүлденбек. Әр қызметшінің өзіне
тән, өзіне лайық қасиет, қабілеттері болады. Бәрі жиналып келіп жалпыға
ортақ мемлекеттегі игі, ізгі дәстүрді жалғастырады. Ғалымның осы орайдағы
ойлары назар аударарлық деп білеміз: Адамзат өмірінде кемел мемлекет ќ±ру,
жаќсы µмір с‰ру арманы қуатты қозғаушы күштердің бірі болған. Конфуцийдіњ:
Егер елдегі билік ж‰з жыл бойы абзал адамдардыњ ќолында т±рса, зорлыќ-
зомбылыќ µзінен-µзі кетер еді, жазаѓа тартпай-аќ жаќсылыќќа жетер еді, –
дегені де осы ізгі ойдыњ жетегі [1. 97]. Ғалым осы ойын ақын С.Торайғыров
өлеңімен бекіте түседі. С.Торайғыров армандаған кемел мемлекет бейнесі
мынадай:
Ол өмірде бірді-бір алдау болмас,
Жағынып, арды ақшаға жалдау болмас,
Ешкімнен достық таппай, қастық көріп,
Ф-ОБ-001033
Бар адамды сайтан деп қарғау болмас.
(Адасқан өмір поэмасы)
А.Қыраубаеваның ойынша, ақынның суреттеп отырған қоғамы әрісі шығыс
ойшылдарынан, бергісі Томас Мор, Жан Жак Руссодан қуат алған адамгершілік
көзқарастан туған арман болатын. Адам адам болғалы бақытты өмір сүретін жер
іздеген. Көптеген ескілікті қисса-дастандарының идеясы да осыған саяды.
Ақша билеген қоғамнан тыс өмір сүргендіктен, адами қасиеттерді сақтаған
Мұңлық-Зарлық пен Робинзон Крузоның тағдыры да ұқсас [1. 97].
Кемел, ізгілікті мемлекет пен қоғамды жасайтын адами, кәсіби қасиеттер
жете меңгерген кемел адамдар. Ғалымның бұл жөніндегі ой толғанысы көңілге
қонымды көрінеді. Ғалымның пікірінше, кемел мемлекет, ізгілікті қоғам
туралы ойдың Сұлтанмахмұтқа келу жолдарын Платон, әл-Фараби, Баласағұни
және утопистер атанѓан Европа ойшылдарыныњ ењбектерінен іздеген жµн.
Бұған мысал ретінде ғалым көне ойшыл Платонның кемел мемлекетін келтіреді.
Платон (б.д.д.421 ж.) Атлантида мекенін ойдан шығарып, оған өзіндік
көзқарас кіргізген екен. Тіпті Сицилия төңірегінде осындай жайлы мекен
жасап көрмек те болыпты. Атлантида Платонның жағырапиялық, экономикалық,
саяси білімдерінің өзі өмір бойы арман еткен кемел мемлекет құру идеясына
біріккен жиынтығы көрінеді. Платонның қиялынан туған Атлантидасында
билеушілер байлық пен алтынды құндылық ретінде бағаламайды. Осы ойлар
Платонның Пир атты шығармасында бар. Апполодар деген кейіпкер байлар
туралы: Сіздер мені бақытсыз деп ойлайтын шығарсыздар, бұлай болуы мүмкін,
бірақ сіздердің бақытсыз жандар екендіктеріңіз мүмкін ғана емес, анық [1.
97-98] дейді. А.Қыраубаеваның пікірінше, кемел мемлекет арманы
Ж.Баласағұниді де толғандырған. Ақын әрі ойшыл Ж.Баласағұнидің Құтты
білігі тұтастай кемел мемлекеттің құрылымы [1. 98]. Құтты білікте
мынадай ойлар бар:
Құт дарыды, өсті халық өрісі,
Бірге жусап, өрді қозы, бөрісі.
Ғалым осы ойларды Орхон ескерткіштеріндегі мына жолдармен
салыстырады:
Кедейді бай қылдым,
Азды көп қылдым.
Алма Қыраубаеваның зерттеу мақаласында біздің тақырыбымызға негіз
болар ойлар баршылық. Біздің ғалым ойына көбірек тоқтағанымыз да осыдан.
Кәсіби қасиеттердің көбірек көрініс табатын тұсы әр түрлі қызметшілер
болмысы туралы айтылатын тараулар болса,осыған қатысты
Ф-ОБ-001033
ойлар ғалым мақаласында жақсы айтылған: Ж.Баласағұни Құтты білікте
әділетті, құтты мемлекеттің үлгісін жасаған. Құт-берекелі елдің патшасы мен
уәзірі, бітігшісі мен қазынашысы, көпесі мен саудагері, ақыны мен ары, ұлы
мен қызы, адамы мен қоғамы қандай болмақ? Осы сұраудың жауабын түгел
жүйелеп берген. Платонныњ Атлантидасы мен Єл-Фарабидіњ ќайырлы ќаласы,
Баласаѓ±нидіњ ќ±тты мемлекеті, Фирдоусидіњ Сияуыш ќаласы, Низамидіњ
єділетті елі, Асан ќайѓыныњ Жер±йыѓынан – С±лтанмахм±ттыњ єділетті ќоѓамына
дейінгі жалѓастыќтар ж‰йесі – танымдыќ-аќлаќтыќ, єдеби-мєдени т±рѓыда
ќызыќты мєселелер [1. 98]. Ғалым пікірінше, осындай елдіњ бегі мен уєзірі
ќандай, олар халыќпен, сарай ќызметкерлерімен ќандай ќарым-ќатынаста
болады, ѓалымдар, аќындар, диќан, малшы, сатушымен ќалай ќатынасады деген
с±раќтарѓа жауап бере отырып, Баласаѓ±ни адамшылыќ, ізгілік жолын ‰лгі
етеді. Баласаѓ±ни суреттеген ќоѓамда ќызметші мен ел басќарѓан бектіњ де,
малшы мен ѓалымныњ да, сатушы мен аќынныњ да, тєуіптіњ де - єрќайсысыныњ µз
орны бар, µзіне ѓана лайыќ ќадір-ќасиеттері бар [1. 99]. Мемлекет құрылымы
мен қоғамдағы әрбір ресми, бейресми тұлғалардың бәріне бірдей ортақ адами
асыл қасиеттерімен бірге тек олардың өздеріне ғана тән кәсіби қасиеттері де
бар.
А.Қыраубаева адам болмысы мен қасиетіндегі, тіпті әрекетіндегі өте
нәзік нәрселерді жете байқап жазғанына куә боламыз. Мәселен, ғалымның мына
тұжырымдары назар аударарлық. Мысалы, бекке қара халықтың қажеттілігін
естен шығармауды, бірақ олардың деңгейіне түспеуді ескертеді.
Оларсыз еш іс бітпейді емес пе?
Жылы сөйлес, тек олармен теңеспе.
Ал ел басқарған әкім жанып тұрған отпен тең. Одан жылыну да, өртену де
мүмкін. Өте жақын болудан сақтанған жөн. Бектер екі жүзді алмас секілді.
Бек деген от, ойнама отпен жаќындап,
К‰йініп кеп к‰л боларсыњ саќырлап.
Ал аќындарѓа ерекше ќамќорлыќ керек:
Мадаќтаса – елге дањќыњ жетеді,
Егер сµксе – масќара ќор етеді.
Өз ќадірін ойлаѓан бек аќынмен тату-тєтті болѓаны жµн. Ал қолөнерші
ісіңді істеп берсе, ішкіз-жегіз, мол етіп құнын қайтар.
Ел басқарған бектің қонаққа шақырған жердің қайсысына бару-бармау
керектігіне дейін ақыл-кеңес айтады. Ағайын-дос, туыс-бауыр, көрші-
көңілдес, арнайы шақырған жер болмаса, құлқын үшін қадірін кетірмеу
Ф-ОБ-001033
дұрыс. Қонаққа бару онда өзін ұстаудың өзі әдептілікті талап етеді. Жасы
үлкен кісі қолын тамаққа созса, онымен қатарласпай, кезек тос.
Кісі алдында т±рѓанды алма ±мсынып,
¤з алдыңда т±рѓанды же ќымсынып.
Егер өісі алдында әдептілікті талап етеді. Жасы үлкен кісі қолын
тамаққа созса, онымен қатарласпай, кезек тос.
зіњ ќонаќ шаќырсањ, ыдыс-аяќ таза болсын. Барынша ырза ќыл. Ќонаќтыњ 4 т‰рі
болады: бірі к‰ллі шаќырудан ќалмайды, енді бірі шаќырѓанѓа бармайды,
келесісі µзі барады жєне ќарымтасын ќайтара біледі, таѓы бірі µзі ќонаќќа
баруѓа ќ±мар емес, біраќ ќонаќты жиі шаќырып малын шашады. Кісінің көңілін
қалдырмау, сыйлау, т.б. мәселелер де сөз болатынын жазады А.Қыраубаева [1.
100]. Ғалымның мына тұжырымы назар аударарлық: Жарасымды киім, жинақы
тұлға, майда сөз, ақыл, сана, білім, кемеңгерлік! Ел билігі қолында
тұрған кісілердің осындай қасиетті адамдар болуын адамзат аңсап келген. Сол
аңсардың әдебиеттегі көрінісі – бұл [100]. Ғалым дастан мазмұнынан
жинақтап құтты адам болмысын өз тарапынан түйіндеп былайша баяндайды:
Құтты іздеген адам жібек мінезді, көңілі таза, тілі майда, жігерлі болып,
үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге мейірін төксе, араз көңілді тыйып ұстаса,
осы қасиеттер құтты ұстаудың құлып-кісені [1. 101]. Ғалым Хас Хажыптың
өзіне ғана тән артықша адами қасиеттері мен кәсіби қасиеттерін де жинақтап
баяндапты: Хас Хажыптың қызметі төмендегідей екен: Заңдар мен салт-
дәстүрдің дұрыс орындалуын бақылау. Қазынашы, бітікші (көшірмеші), шебер,
тағы басқа қызметкерлермен байланыста болу. Елшілерді қабылдап, шығарып
салып отыру, салтанатты жиындарды ұйымдастыру. Кедейлердің арызын тыңдап,
ел бегіне жеткізіп отыру. Қысқасы ел бегінің көмекшісі Хас Хажыптың он
түрлі қасиеті бар [1. 101].
Байқағанымыздай, ғалым Алма Қыраубаева Ж.Баласағұнға арналған зерттеу
мақаласында дастандағы адамгершілік тақырыбына, яғни адами асыл
қасиеттерлің жырлануына көп көңіл бөлген. Кемел, ізгі қоғам, мемлекет
туралы айта отырып, ондағы кәсіп иелерінің тек өздеріне ғана тән
қасиеттеріне де тоқтала кеткен.
Қазақ әдебиеті тарихының ежелгі дәуірін зерттеп, оның оқулығын жазған
ғалым – Немат Келімбетов 1998 жылы Ана тілі баспасынан жарық көрген
Қазақ әдебиеті бастаулары атты кітабында дастан туралы өз тұжырым-ойларын
ұсынған. Ол дастанның туу себебіне ой жүгіртеді: бұл елде ХІ ғасырдың орта
кезінде қоғамдық дамудың әртүрлі дәрежесіндегі өлкелер мен уәлеяттар
арасындағы қым-қиғаш соғыс, аласапыран арпалыс тынымсыз жүріп жатты. Енді
осындай қиын жағдайда мемлекетті қалай басқару керек, оның ішкі және сыртқы
тәртібін сақтап отыру үшін қандай заң-ережелер қажет, елді басқаратын патша
мен сарай қызметкерлері, оларға бағынышты диқандар, малшылар, т.б. қоғам
мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынас қандай болу керек деген сұрақтар
туа бастады. Өмірдің өзі
Ф-ОБ-001033
алға қойған бұл сауалдарға жауап ретінде нақ осы кезде Құтты білік
дастаны жазылды [2. 146]. Ғалым бұл шығармадағы патша мен өзге де мемлекет
қызметшілерінің қандай болу керектігі туралы мәселені арнайы айтып отыр.
Мемлекет ісі осы лауазым иелерінің қызметімен жүзеге асатынын ескерген.
Кейінгі ойларымен де ғалым осы ойын дамыта түседі. Бұл дастан – мемлекетті
басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық-саяси мәні бар түрлі
ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар нормасын қамтыған, энциклопедиялық
дәрежеде жазылған көркем туынды [2. 146]. Ел мен мемлекеттегі бүкіл іс-
әрекет, іс жүйесі көптеген кәсіп, лауазым иелерінің қажырлы еңбегімен
жүзеге асады. Олардың әрқайсысы туралы дастанда арнайы айтылған. Ғалым
пікірінде бұл мәселе де қамтылған: Дидактикалық сарында жазылып, ғибрат-
уағыздарды бейнелі, көркем тілмен жырлайтын бұл дастанда қарапайым халықтан
бастап, Бограханға дейінгі түрлі дәрежедегі әлеуметтік топтардың, түрлі
кәсіп иелерінің мінез-құлық нормалары қандай болу керек, олардың
әрқайсысының қоғамнан алатын орны қандай болуы тиіс екені баяндалады [2.
147]. Ғалым мақаласында ақын мен оның шығармасы, ол туған кезең туралы
мәліметтер көп айтылған. Ал біз ғалым пікірлерінен өз тақырыбымызға
қатыстыны ғана назарға аламыз, өз жұмысымызға пайдаланамыз. Ғалым
дастандағы Ұлы Хас Хажиб және өзге де қызметшілер туралы өз ойын былайша
баяндайды: Ұлы Хас Хажиб - әмірші патшаның көрер көзі, естір құлағы, ол
мемлекет заңдары мен сол елдің әдет-ғұрпының дұрыс орындалуын қадағалап
отырады. Ал ұлы уәзір – қазына ісін басқарушы адамға, сарайда қызмет ететін
хат көшірушілер мен қолөнершілерге патша атынан әмір береді, елшілерді
қабылдап, шығарып салып отырады, ресми түрдегі салтанатты жиындардың заңға
сәйкес өтуін қадағалайды, әрі кедейлер мен жетім-жесірлердің арызын тыңдап,
оны Елік бекке, яғни Табғаш Қара Боғраханға жеткізіп отыруы тиіс [2. 149].
Ғалым дастанның негізгі, басты мәселесін тануға тырысады да, оны ел
басқарумен байланыстырады. Ғалымның бұл ойы біздің тақырыбымызға жақын
келеді. Ғалым ойы былайша өрбиді: Жүсіп Баласағұн мемлекет пен патша,
әкімдер мен қарапайым халық, патша сарайының қызметкерлері, олардың құқығы
мен міндеттері, әкімдер мен қалың бұқара арасындағы қарым-қатынас туралы
оқырманға ой салады. Ақын ел басқарған патшадан бастап, аспазға дейінгі
барлық хан сарайы қызметкерлерінің түр-сипаты, мінез-құлқы, ақыл-парасаты,
міндеттері, жауапкершілігі қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады
[2. 155]. Бұдан әрі ғалым дастандағы бек, уәзір, қолбасшы болмысы қалай
мүсінделгені жөнінде ойын жалғастырады, дастаннан мысалдар келтіру арқылы
өз ойын бекіте түседі. Сөйтіп, мынадай түйін жасайды: Ақын дастанда идеал
болатындай патшаны, автордың өз қиялынан, халықтың қиялынан туған ел
билеуші әділ әкімдерді армандайды. Солардың көркем бейнесін жасайды [2.
157]. Дастанда мемлекет қызметшілері және қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топ
өкілдері туралы айта келіп, соңынан қызметшілер хақы мен оларға құрмет
Ф-ОБ-001033
көрсету жөнінде арнайы баяндаған. Ғалым дастанның осы ерекшелігін де атап
өткен. Дастанда әрбір адам, қызметші, қарапайым қауым өкілі туралы
айтқанда олардың адами, кәсіби қасиеттерін дәріптеумен бірге олардан аулақ
болатын кеселді қасиеттерін әшкерелеп отырады. Осы орайда ғалым ойы
мынадай: Жүсіп Баласағұнның қоғамдық-әлеуметтік көзқарасын әңгіме еткенде
мықтап ескеретін аса маңызды бір жәйт бар. Елді надандық пен қатыгездік,
ұрлық пен маскүнемдік, қанағатсыздық пен әділетсіздік, опасыздық пен өтірік-
өсек қара түнектей қаптап алған қилы заманда ақынның адамгершілік, әділет,
қанағат, мейірімділік, оқу-білім, ақыл-парасат, т.б. жөнінде сөз қозғауының
өзі прогрессивті құбылыс болды [2. 158]. Ғалым дастандағы жетім-жесір,
ғаріп-қасерлерге көмек жасап, қамқор болуды жетістік ретінде бағалайды. Ол
дастандағы асыл қасиеттердің жоғары, биік, саналы дәріптелгенін де атап
өтеді: Жүсіп Баласағұн дүниеде адам зерттеп білмейтін нәрсе жоқ, адамның
ақыл-парасаты құдіретті, ол өмірдегі барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге
қабілетті деген пікір айтты [2. 159]. Дастанда ақыл, әсіресе білім, ғылым
қасиеттерінің айрықша дәріптелгенін ғалым арнайы атап өтеді. Ғалым
пікірінше, дастанда жырланатын басты мәселенің бірі - өзара сыйластық:
Құтты білік дастанында автор ерекше мән беріп, зор шабытпен жазылған аса
маңызды мәселелердің бірі – адамдардың бірін-бірі құрметтеуі, ізет
көрсетуі, сыйласуы болып табылады. Атап айтқанда, мұнда жастардың
қарттарға, қариялардың жастарға, әкімдердің қол астындағы қызметшілеріне,
жалшылардың өз қожаларына, балалардың өз әке-шешелеріне, ата-ананың өз
перзенттеріне деген ізгі құрметі қандай болу керек деген сауалға жауап
берілген [2. 161]. Ғалым дастандағы адамгершілік қасиеттердің жырлануын
өз пайымы арқылы тұжырымдап береді, яғни дастанға адамгершілік тақырыбы
тұрғысынан талдау жасайды: Сөйтіп Жүсіп Баласағұн ағартушылық, моральдық,
этикалық принциптерді жырлап, оларды әлеуметтік мәселе ретінде көтере
білген көрнекті қоғам қайраткері болды [2. 163]. Ғалым осы ойы мен өз
пайымдауын қорытады.
Қазақ әдебиеті тарихын зерттеуші көрнекті ғалым Ханғали Сүйіншәлиев
2006 жылы Санат баспасынан шыққан Қазақ әдебиетінің тарихы атты
кітабында Құдатғу білік - даналық дастан атты мақаласы берілген. Ол
ақын туралы былай жазады: Білім мен өнер жолын қуған Жүсіптің дүние,
дәулетпен ісі болмай, парасатты өмір сүрген [3. 100]. Ал ақынның дастанды
жазудағы басты мақсаты мен идеясын былайша түйіндейді: Баласағұндық
Жүсіптің негізгі пікірі әділеттілік пен ақыл... берекелі елді аңсау. Бұл
әрине, халықтың ертеден бергі ізгі армандарына ұштасады және әл-Фарабидің
Жақсы қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактатымен үндес пікірлер мол
ұшырайды. Әл-Фараби сияқты Жүсіп Баласағұн да қатал қара күшке қарсы ақыл
мен парасаттықты қойған. Әділдік пен ақыл билеген бақытты өмір, молшылыққа
кенелген тұрмысты аңсаған [3. 102]. Ғалым дастанды әңгіме-аңыз ретінде
баяндалатын даналық
Ф-ОБ-001033
сөз, өсиет, ғибрат түрінде бағалайды [3. 106]. Ғалым пікірінше, Жүсіп
Баласағұнның дастаны саяси және ғибрат-өсиет, ақыл айту түріндегі трактат,
адамгершілікке үндейтін, тәлім-тәрбие берерлік дидактикалық туынды. Онда
жеке адамның өзін қоғамда, үй ішінде қалай ұстай білуі керектігінен бастап,
хандар мен бектердің өз қарамағындағы әрбір қоғамдық топтарға қалай қарауға
тиіс екендігі жөніндегі көптеген мәселелер қамтылған. Өзінің идеясы жағынан
бұл дастан – жалпы адамгершілік, гуманизм рухында жазылған дидактикалық
шығарма [3. 106]. Ғалым дастанда сөз болатын әр түрлі лауазым иелері мен
әлеуметтік топ өкілдері туралы сипаттауларға біршама тоқтайды, солар
жөніндегі ойын білдіреді. Мәселен, дастандағы білім туралы ойларға өзінше
толғанып ой қосады. Оның айтуынша, Құтадғу біліктің білім туралы
түсініктері – тамаша. Білім – адам баласының сарқылмас қазына –мүлкі.
Білімді адам – білгір, ақылды; жазу, оқу – білімділік белгісі; надандық
деген сырқатты ешбір емші жаза алмас, оны тек білімділік қана айықтырар.
Ақыл – түпсіз құзға бара жатқан адамды аман сақтап қалатын қыл арқан. Терең
ой, зерек білімімізбен ғана біз алдағы арманымызға жетеміз. Надан адам –
соқыр әрі керең, білімді адам – соқырға көз, кереңге құлақ. Білместік
қараңғы түн, адасасың. Білім – жарық, өзіңе жол ашасың. Ақылың мен білімің
ғана өмірде сый, өлгенде құрмет әпереді. Ғалым дастандағы білім мен ақыл
туралы осылайша толғанады. Әр нәрсенің екі жағы болатыны секілді,
адамгершілік асыл қасиеттерге кері, кесел қасиеттер де көп. Олар да
дастанда мейлінше әшкерелене, сынала суреттелген. Ғалым осы орайдағы
ойларын да айтып өтеді: Жүсіп ақылға қарама-қарсы ашуды, зұлымдықты,
өтірікшілік - жалғандықты, қызғаншақтық пен пейілсіздікті, арамдық пен
мейірімсіздіктерді қояды. Ел үшін еңбек етер ақыл иесі, ер азамат бұл
сияқты жұғымсыз мінездерден таза болса екен деген арманын білдіреді [3.
108]. Ғалым дастандағы ең өзекті басты мәселе, негізгі тақырып –
адамгершілік екенін орынды атап өтеді. Осы орайдағы ойларын тарата
баяндайды. Адам өзінің адам деген атына лайық қайырымды болмақ. Адам адамға
дос болып, тату-тәтті өмір сүрсе, қой мен қасқыр бірге жүргендей жайлы өмір
орнар еді деп татулыққа, ағайыншылыққа үндегенін баса жазады. Ғалым Жүсіп
Баласағұн мен Абай шығармаларындағы ортақ үндестік – адамгершілікті
жырлауды айрықша мән бере баяндайды. Ғалым пікірінше, адамның мінез-құлқын
бейнелеуде бұлардың ойлары тамырласып жатады. Ақылға мінез сауыт болады.
Ақылды адамға байсалдылық керек деген ойлар айтады. Екі ақын да
қызғаншақтық, ашушаңдық, өзімшілдік мінездерге қарсы ақылдылықты,
әділеттілікті қояды. Ғалым дастан ішінде келетін нақыл сөздерді өз
мақаласында жинақтап көп келтіріпті. Адами, кәсіби қасиеттер лауазым
иелеріне де, әр түрлі әлеумет өкілдеріне де тән. Дастанда бұл туралы
кеңінен жырланғанын білеміз. Ғалым бұл мәселені де назардан тыс қалдырмай,
өз пікірін танытып өткен.
Құтты білікте Боғраханға арналып айтылған мақтаулармен бірге басқа
да көптеген нақылдар бар. Онда хан өз тұсындағы қоғамдық топтарға
Ф-ОБ-001033
қалай қарауға тиіс, мұның хандықтың нығая түсуіне қаншалықты пайдасы тимек
деген сұрауларға жауап беріледі. Оның ішінде керуеншілер, саяхатшылар,
егіншілер, малшылар, қолөнершілер жайлы, шаруалар мұңы туралы айтылады.
Бұларға адамша қарап, олармен санасып отырса ғана ханның даңқы арта береді
дейді ол... Поэманың авторы сауда-саттық адамдарымен санасып, сыйласып
отыруды ұсынады. Осындай ақылды автор – шеберлер, ұсталар, ершілер,
тасшылар, оқшылар, шешендер, қолбасылар турасында да айтады [3. 115-116].
Осылайша Х.Сүйіншәлиев дастан мазмұнын негізге ала отырып, ондағы лауазым,
кәсіп иелерінің әрбіріне тән сипаттамаларын әңгімелейді. Өз тарапынан
дастанға өте жоғары баға береді. Ол Құтадғу білікті түркілердің көне
әдебиеттерінің жарық жұлдызы деп атарлық әдеби мұра ретінде құнды санайды.
Ғалым мақаласының соңында дастанды өз тарапынан ұзақ жылдар зерттеп
келгенін атап өтеді. Ғалымның Құтты білік туралы ең алғашқы түйіндеулері
оның 1967 жылы жарық көрген Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері атты
кітабында қамтылып берілген. Мақала соңын ғалым шығарманы қазақ тіліне
аударудағы А.Егеубаевтың еңбегін жоғары бағалап атап өтумен аяқтайды.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны туралы ой-пікірлер ғалым
М.Мырзахметұлының зерттеу еңбегінде де кездеседі.Ғалымның Қазақстан
баспасынан 1994 жылы жарық көрген Абай және Шығыс атты кітабында Құтадғу
білік және Абай деген мақала берілген. Мұнда дастан мазмұны мен Абай
шығармаларындағы сабақтастық мәселесі қарастырылған. Ғалым өз мақаласын
мынадай пікірмен бастайды: Абай шығармаларында жүйелі түрде мол талданатын
мораль философиясы жайлы ой-толғаныстардың ішкі төркіндері, әсіресе ондағы
жәуәнмәртлік жөнінде айтылатын пікірмен іштей іліктестік табатын рухани
қазына көздерінің біріне ХІ ғасырда қазақ жерінде жазылып дүниеге келген
Құтадғу білік дастанын жатқызамыз. Бұл ойымызға айғақты дәлел ретінде екі
түрлі себепті еске алмақ керек. Оның бірі – Абайдың ақындық кітапханасының
қорында Жүсіп Баласағұнның атақты дидактикалық дастаны Құтадғу біліктің
де болғаны жайында ақынның немере інісі Мұтылғанның (Шәкәрімнің) жазбаша
дерегі. Ол дерек бойынша оның Құтадғу білікпен таныс болғаны әрі ол
кітапты Абай кітапханасынан алып пайдаланғаны туралы құнды мағлұмат
берілген [4. 133-134]. Сөйтіп Құтадғу білікті Абай да, Шәкәрім де
оқыған, өз қажеттеріне пайдаланған екен. Бұдан әрі ғалым дастан туралы
қысқаша мәлімет беріп өтеді. Ғалым дастанның басты идеясын тапқыр тауып
айтқан деп білеміз: Жүсіп Баласағұн осы кезеңге тұс келді де, мемлекетті
орталықтандыру идеясын жыр етті. Ескі түркі жазуындағы Білге қаған
толғайтын мемлекетті орталықтандыру, білім, ақыл, білік жайлы өсиет сарыны
рухани дәстүр ретінде жалғас тапқаны бұл идеяның Құтадғу білікте жаңаша
қойылуынан да көрінеді [4. 135-136]. Адамгершілік асыл қасиеттер мен
әсіресе кәсіби қасиет, қабілеттер осы мемлекетті орталықтандыру, оны мықты,
қуатты ету жолында көбірек керек. Сондықтан
Ф-ОБ-001033
да ғалымның бұл пікірін өте орынды айтылған ой ретінде қабылдаймыз. Ғалым
шығармаға қатысты, оның авторы, туған жылы мен мекені, дастан ерекшелігі
мен нұсқалары туралы тың, толымды пікірлер айтады. Біз ғалым мақаласын өз
тақырыбымыз тұрғысынан қарастыруды мақсат етеміз. Осы орайда ғалымның мына
ойларын атап өткен жөн: Құтадғу білік - дидактикалық дастан болуы себепті
сол дәуір жағдайына лайықты мемлекеттік басқару ережелерін, халықтың мінез-
құлқы, салт-санасы, әдет-ғұрпын өз бойына жинақтаған өмір оқулығы іспеттес
энциклопедиялық зор шығарма [4. 137]. Ғалым әсіресе дастандағы негізгі
мәселе, мазмұнын мораль философиясына, яғни адамгершілік тақырыбына
негізделетінін баса айтады. Шынында да ғалым жазғандай, дастанда әділет,
бақыт, ақыл, қанағат сияқты этикалық күрделі төрт ұғым екшеліп алынып,
оларға балама бейне ретіндегі төрт кейіпкердің сұрақ-жауабы баяндалған.
Ғалым әсіресе дастандағы жәуәнмәртлік ұғымына баса мән беретінін байқатады:
Құтадғу біліктегі бастан-аяқ сөз болып көптеген ой-толғаныстарға өзекті
желі болған - әділет, ақыл, қанағат, рахым, ізгілік жайлы моральдық
ұғымдардың арғы төркіні Тұран жерінде жатқан жәуәнмәртлікпен тұтасып жатқан
тума құбылыстар десе болғандай [4. 138]. Ал жәуәнмәртлік М.Мырзахметұлы
еңбегінде жазылғандай, адам бойындағы адамгершілік қасиеттердің ең негізгі,
ең басты үшеуін қамтиды. Абай 38-қара сөзінде жәуәнмәртлік ұғымы құрамында
ақыл, әділет, рақым атты үш қасиетті атайды. Жәуәнмәртлік құрамындағы үш
қасиет өзге барша асыл, ізгі қасиеттерге негіз, іргетас секілді әрі өзге
қасиеттер осы үшеуінен тарап жатады. М.Мырзахметұлы жазғандай, дастандағы
жәуәнмәртлік ұғымы төрт қасиетпен танылады. Олар әр кейіпкер болмысына
телініп, олардың басты сипаты түрінде көрініс тапқан - әділет, бақыт, ақыл,
қанағат қасиеттері. Әрбір адам да, жалпы қоғам мен мемлекет те осы төртеуін
меңгеру арқылы кемел, жетілген, қуатты да құтты болмақ. М.Мырзахметұлы
мақаласында айтылған мына пікірдің танымдық мәні зор деп білеміз: М.Әуезов
те бұл дастанға көп көңіл бөлген. Москва университетінде оқыған лекциясында
осы дастанға арнайы тоқталып, талдау жасап, пікір білдірген жерлері бар.
Бұл аталған деректер тобы Құтадғу білік пен қазақ әдебиетінің байланысы
жайлы зерттеу жұмысын жүргізуді қажет етеді [4. 138]. Ғалым адамгершілік
жағынан кемелденіп, жетілу жолындағы екі түрлі бағытты – камили инсан мен
бенделіктің кәмәлат табуын арнайы атап өтеді. Мұның дастан мазмұны мен
мәнін танудағы пайдасы зор. Осы орайдағы ойын ғалым былайша өрбітеді:
Жүсіп дастанында әділет, ақыл, рахымды бойына дарытқан шын өмірдегі толық
адам образын Айтолды, Ұғдырмыш бейнесі арқылы берсе, бенделіктің
кәмәләттығын аңсағандардың жиынтық образын тәркі дүние жолына түскен
Ұдғырмыш бейнесі арқылы көрсете алған [4. 138]. Кәмили инсан жолындағылар
өздерінің адамгершілік қасиеттерін қоғам ішінде адамдармен араласа, олармен
қарым-қатынас жасай жүріп жүзеге асырады. Ал бенделіктің кәмәләты
жолындағылар қоғамнан, елден, мемлекеттен кетіп,
Ф-ОБ-001033
оңаша, оқшау өмір салтын ұстағандар. Олар өздерінің рухани болмысын,
адамгершілік қасиеттерін бір Жаратушы ризалығы үшін, соның жолында ғана
жүріп жетілдіруді көздейді. Мұндай жағдайда адамның шынайы адамгершілігі,
нақты қайырымдылығы көрінбей, байқалмай қалатыны бар. Себебі адамгершілік,
қайырымдылық кісінің кісіге жасаған жақсылығы, пайдасы, қайырымы арқылы
көрініс табады. Оңаша өмір сүрген жан өзгеге де жақсылық, пайда жасай
алмай, өзі де өзгенің қайырымын пайдалана алмайды. Ғалым дастандағы
адамгершілікті дәріптеудің ерекшелігін былайша түсіндіріп береді: Құтадғу
білік дастанында негізінен тәркі дүние жолына түскендердің идеалы
бенделіктің кәмалаттығын терістеу мен өмірге құштар, ізгілікті көздеген,
кәмили инсаниді (толық адамды) мадақтау жағы басым жатады. Ал осы таным
Абай шығармаларында толық адам мен бенделіктің кәмалаттығы деген арнайы
термин сөздермен беріліп, кеңінен таратылып отырады [4. 139]. Ғалым
мақаласында дастандағы адамгершілік тақырыбы мен адами асыл қасиеттерді
жырлау жайы басым айтылады. Сөйтсе де кәсіби қасиетке қатысты ойлары да сөз
арасында айтылып өтеді. Ғалым дастандағы әр түрлі әлеуметтік топ өкілдері
туралы мәселені қозғайды. Ал әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің
адамгершілік ортақ қасиеттерімен бірге олардың әрбіріне жекеше тән қасиет,
қабілеттері де болатыны белгілі. Ғалым Ж.Баласағұн мен Абай
шығармаларындағы ерекше құрметті әлеуметтік топ өкілдері - хакимдер туралы
ой өрбітеді. Дастанда қоғамдағы барлық әлеуметтік топтарды саралап талдай
келе, Жүсіп солардың арасынан хакимдерді ерекше бағалап, көтере мадақтайды:
Дана ғалымдармен араласуды үйретеді деп аталатын тарауында хакимдер
халықты жақсылыққа, ізгілікке бастаушылар. Олардың білімін үйрен, өздерін
сыйла деп уағыздайтын:
Әлемде болмаса егер ғалым, хаким,
Егіліп егін жерде бермес өнім,
дегендегі ой желісі Абайдың 38-қарасөзінде кеңінен таратылған. Абай
жәуәнмәртлікке байланысты әлеуметтік топтарды төртке бөліп жіктегенде,
солардың ішінен хакімдерді бөліп алып, олардың қоғамдағы қызметін аса
жоғары бағалаған. Абайдың 38-қарасөзіндегі: Бұлардың ісінің көбі дүние
ісі... Бұл хакимдер ұйқы, тыныштық, әуес-қызықтың бәрін қойып, адам
баласына пайдалы іс шығармақлығына, яғни электрді тауып аспаннан жайды
бұрып алып, дүниенің бір шетінен қазір жауап алып тұрып, от пен суға
қайласын тауып, мың адам қыла алмастай қызметтер істетіп қойып тұрғандығы,
уахсусан адам баласының ақыл пікірін ұстартып, хақ пен батылдықты айырмақты
көрсеткендігі – баршасы кәфиғлық болған соң, біздің оларға
міндеткерлігімізге дағуа жоқ деген пікірлер хакимдерді бағалауы жағынан
Құтадғу біліктегі Жүсіп ойларымен ұштасып жатқан нақты айғақты
дәлелдейді [4. 139]. Сөйтіп ғалымды құрметтеу екі ақындағы
Ф-ОБ-001033
басты мәселе бұ дүние ісінде жасалатын ізгі, қайырымды, игі істер мен
қасиеттерді дәріптеу екенін байқаймыз. Яғни бұ дүние, жердегі тіршілік,
қоғам мен мемлекет – жақсылық, қайырымдылық жасау алаңы секілді Ғалым Абай
мен Жүсіп Баласағұн арасындағы сарындастықты жар таңдау мәселесіне де
қатысты талдап өтеді. Негізі М.Мырзахметұлының мақаласында екі ақындағы
сабақтастық назарға алынған. Ал сабақтастық көбіне адамгершілік тақырыбымен
негізделген.
Бүгінгі бас мүфтиіміз, көрнекті ғалым Әбсаттар Дербісәлиевтің 1995
жылы Рауан баспасынан шыққан Қазақ даласының жұлдыздары атты зерттеу
кітабында көптеген тарихи тұлғалар жайы жазылған. Солардың бірі – Тараздан
шыққан тарландар қатарындағы Жүсіп Баласағұн туралы мақала. Ә.Дербісәлиев
шығарма, оның авторы, дастан тілі, зерттелуі туралы өз пайымдауларын
ұсынады. Ғалымның мына тұжырымы назар аударарлық: Идеясы жағынан дастан
имандылық, ізгілік рухында жазылған еңбек [5. 138]. Ғалым мақаласында
дастандағы адамгершілік мәселесіне қатысты бұдан өзге тұжырым айтылмаған.
Ол Ж.Баласағұн мен әл-Фараби шығармаларындағы сабақтастық туралы ой айтады:
Жүсіп Баласағұнидің аталған шығармасының кейбір тарауларынан атақты
Отырар ойшылы әл-Фарабидің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты
трактатымен үндес келетін, мінсіз адамзат қоғамы болуын аңсағанына дау жоқ
[5. 140]. Сөйтсе де екі ойшылдың ойлары шындықтан алшақ жатқан қиял
екенін баса айтады. Ғалымның осы ойы көңілімізден шықпады. Себебі өнер
туындыларындағы биік идеалды қиял деп қомсына қарау оларды өнеге етуден
алыстатады. Адамдарда үлгі тұтар өнеге қалмас еді. Ә.Дербісәлиевтің көңілге
қона бермейтін бұл пікірін оқып көрейік: Әл-Фараби мен Жүсіп Баласағұнидің
әділетті адам, әділетті басшы немесе қайырымды мемлекет туралы идеясы –
қиял. Әл-Фараби һәм Жүсіп Баласағұни де мұндай идеяның жүзеге асатын
мүмкіндігіне сенбеген, өйткені ол қасиеттердің бәрін өз бойына жинайтын
фәлсапашыл басшыны табу қиын екенін олар түсіне білген [5. 140]. Негізі
сондай адам ретінде де, маман ретінде де үлгілі, өнегелі басшылардың
болуы мүмкін екеніне сенген, үміт артқан жөн секілді.
Құтты білікті қазақ тіліне аударған ақын Асқар Егеубаев дастан
туралы арнайы зерттеу еңбегін жазған ғалым. Ол 1998 жылы Ана тілі
баспасынан жарық көрген Кісілік кітабы атты монографиясындағы алғашқы
бөлімінде осы зерттеуін ұсынған. Сірә 180 беттен тұратын бұл ауқымды
зерттеу ғалымның 1989 жылы қорғаған Құтты білік дастанының қазақ
әдебиетінің дамуына идеялық-көркемдік әсері (Дәстүр, поэтика және аударма
мәселелері) деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясының кітап болып
жарияланғаны болар. Ғалым дастан туралы толғана келе, оның мәні туралы
былай жазады: Осыдан он ғасырдан астап уақыт бұрын жазылған көне мұра біз
үшін несімен құнды, несімен қымбат?! Ең алдымен ақиқаттық – этикалық,
эстетикалық көзқарастарымен бағалы [6. 12]. Ғалым ойы көбіне дастандағы
басты мәселе – адамгершілік екеніне ойыса беретінін
Ф-ОБ-001033
байқаймыз: Дастан авторы адамгершілікті, адалдықты, адамды сүюді тебірене
жырлайды [6. 12]. Дастанның әлемдік, жалпыадамзаттық құндылығын айта
келіп, тағы да негізгі мәселе - адамгершілікке назар аударады: Бақытты
қоғам құрудың жолдарын іздейді. Құттың, бақыт-ырыстың көзі – адамшылық,
білім, ақыл, парасат және қанағатшылдық дейді көне дәуір ақыны [6. 12].
Ғалым дастанда жалпыадамзаттық, адамгершілік идеялары туралы да көп
насихатталғанын жазады. Оның ойынша, күллі адам баласына тән адамдық
мұрат, адамгершілік асқақ сезімдер шығарманың маңызын күшейте бермек [6.
17]. Ғалым зерттеуі өте ауқымды, көлемді. Мәліметке бай зерттеуінің ара-
арасында дастанның өзекті мәселесі, мемлекет, қоғамды үйлестіру жайлы
ойларын ұсынып отырады. Бір сөзінде ғалым былай жазады: Дастанның басты
мақсаты, түйіп айтсақ, бақытты қоғам, құтты заман орнату ғой. Сондықтан да
отбасын құрудан бастап, мемлекет басқару ісіне дейін сөз етеді [6. 25].
Ғалым монографиясының дастан мен қазіргі қазақ әдебиетінің байланысын
қарастырған бөлімінде адамзаттың асыл арманы туралы толғанады.
А.Егеубаевтың Кісілік кітабындағы Құтты білік дастаны туралы ой-
тұжырымдары біршама мол көлемде баяндалған. Ғалымның 320 беттен тұратын
кітабының бірінші бөлімі түгелдей дастан туралы тақырыпқа арналған. Бұл
кітаптың 180 бетін құрайды. Біз ғалым еңбегінің өз тақырыбымызға қатысты
тұстарын ғана қарастырумен шектелеміз. Мәселен бірінші бөлімнің бір тарауы
Құтадғу білік дәстүрі және қазіргі қазақ әдебиеті деп аталады. Ғалым
көне дәуірдегі көптеген шығармаларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz