Ветеринариялық вирусология оқу құралы
1 Вирустардың негізгі қасиеттері
2 Вирусологиялық лабораторияда жұмыс істеу тәртібі
3 Патологиялық материал алу және оны зерттеуге дайындау
4 Патологиялық материалдағы вирустарды торшаішіндік
денешіктер мен вириондарды табу арқыла анықтау
5 Лабораториялық жануарлар және оларды вирусологияда қолдану
6 Тауық эмбрионы және оны вирусологияда қолдану
7 Торшалар өсіндісі және оларды вирусологияда қолдану
8 Вирустарды титрлеу
9 Гемагглютинация реакциясымен (ГАР) вирустың титрін анықтау
10 Гемагглютинацияны тежеу реакциясы (ГАТР)
11 Тура емес (енжар) гемагглютинация реакциясы (ЕГАР)
12 Бейтараптандыру реакциясы (БР) және оны вирусологияда қолдану
13 Диффузиялық преципитация реакциясы (ДПР)
14 Иммунды флуоресценция реакциясы (ИФР)
15 Диагностикалық жаттығулар
16 Вирусология пәнінде жиі кездесетін терминдер
17 Пайдаланылған әдебиеттер
2 Вирусологиялық лабораторияда жұмыс істеу тәртібі
3 Патологиялық материал алу және оны зерттеуге дайындау
4 Патологиялық материалдағы вирустарды торшаішіндік
денешіктер мен вириондарды табу арқыла анықтау
5 Лабораториялық жануарлар және оларды вирусологияда қолдану
6 Тауық эмбрионы және оны вирусологияда қолдану
7 Торшалар өсіндісі және оларды вирусологияда қолдану
8 Вирустарды титрлеу
9 Гемагглютинация реакциясымен (ГАР) вирустың титрін анықтау
10 Гемагглютинацияны тежеу реакциясы (ГАТР)
11 Тура емес (енжар) гемагглютинация реакциясы (ЕГАР)
12 Бейтараптандыру реакциясы (БР) және оны вирусологияда қолдану
13 Диффузиялық преципитация реакциясы (ДПР)
14 Иммунды флуоресценция реакциясы (ИФР)
15 Диагностикалық жаттығулар
16 Вирусология пәнінде жиі кездесетін терминдер
17 Пайдаланылған әдебиеттер
Вирустар жануарлардың, өсімдіктердің, жәндіктердің, бактериялардың, микроскопиялық саңырауқұлақтардың, қарапайымдылардың және басқа да тірі организмдердің облигатты клетка ішіндік паразиті. Бұлар өмірдің клеткасыз, бірақ өзіндік геномы арқылы тек тірі клеткаларда көбею қасиеті бар түрі. Вирустар тіршілігі тек екі формада болады – бірінші, клеткадан тыс немесе жансыз формасы, ал екіншісі – вегетативті немесе жанды- репродукцияланатын түрі. Клеткадан тыс түрін вирустық бөлшектер – вирион деп те атайды. Ал вирустың клетканың ішіндегі түрін вирус- клетка кешені деген балама аттармен де түсіндіреді. Басқа тірі организмдермен оның ішінде егжей-тегжейлі зерттелген микроорганизмдермен салыстырғанда вирустардың мөлшері, көлемі өте ұсақ. Әдеттегі лабораторияларда қолданылып жүрген жарық микроскоптарының көмегімен оларды көруге болмайды. Бұларды көру үшін арнайы құрал – электронды микроскоп керек. Вириондардың массасын және оның құрамдарын (нуклеин қышқылдарын – РНҚ, ДНҚ, белоктарын, липидтерін, углеводтарын) Дальтонмен (Д) өлшейді. 1Д=1,67•10-24г
1. Жданов В.М., Гайдамович С.Я. Общая вирусология 2 т.- М.: Медицина, 1982. — 496 с., ил.
2. Макаров В.В., Козлова Д.И. Профилактика вирусных болезней с/х животных. — М.: Россельхозиздат, 1981. — 126 с.
3. Мырзабекова Ш.Б. Жалпы вирусология: Алматы: Қазақстан, 1994. - 176 б.
4. Мырзабекова Ш.Б. Жалпы вирусология. Оқулық. Алматы, Білім, 2004. -368 бет.
5. Сергеев В.А. Репродукция и выращивание вирусов животных.
- М.: Колос, 1976. - 303 с.
6. Сайдулдин Т. Жануарлардың жұқпалы және аса қауіпті аурулары. Оқулық. - Алматы, «Айтұмар» баспасы, 2015. - 578 бет.
7. Орысша-қазакща малдәгерлігі сөздігі (Сайдулдин Т., Қашағанов Қ., Жанабеков К. - Алматы: Қайнар: 1993. - 168
б.
8. Сюрин В.Н., Фомина Н.В. Частная ветеринарная вирусология.
- М.: Колос, 1979. - 472 с., ил.
9. Сюрин В.Н., Белоусова Р.В., Фомина Н.В. Ветеринарная вирусология. — М.: Колос, 1984. — 376 с., ил.
10. Сюрин В.Н., Белоусова Р.В., Фомина Н.В. Диагностика вирусных болезней животных. Справочник. - М.: Агропромиз- дат, 1991. - 528 с., ил.
11. Тихоненко А.С. Ультраструктура вирусных бактерий. — М.: Наука, 1968. - 170 с.
12. Толысбаев Б.Т., Мырзабекова Ш.Б., Ахметсадыков Н.Н., Бокенбаева К. К. Жалпы вирусология пәнінен лабораториялық сабақгарга арналған методикалық нұсқаулар. - Алматы, 1991.
109 б.
2. Макаров В.В., Козлова Д.И. Профилактика вирусных болезней с/х животных. — М.: Россельхозиздат, 1981. — 126 с.
3. Мырзабекова Ш.Б. Жалпы вирусология: Алматы: Қазақстан, 1994. - 176 б.
4. Мырзабекова Ш.Б. Жалпы вирусология. Оқулық. Алматы, Білім, 2004. -368 бет.
5. Сергеев В.А. Репродукция и выращивание вирусов животных.
- М.: Колос, 1976. - 303 с.
6. Сайдулдин Т. Жануарлардың жұқпалы және аса қауіпті аурулары. Оқулық. - Алматы, «Айтұмар» баспасы, 2015. - 578 бет.
7. Орысша-қазакща малдәгерлігі сөздігі (Сайдулдин Т., Қашағанов Қ., Жанабеков К. - Алматы: Қайнар: 1993. - 168
б.
8. Сюрин В.Н., Фомина Н.В. Частная ветеринарная вирусология.
- М.: Колос, 1979. - 472 с., ил.
9. Сюрин В.Н., Белоусова Р.В., Фомина Н.В. Ветеринарная вирусология. — М.: Колос, 1984. — 376 с., ил.
10. Сюрин В.Н., Белоусова Р.В., Фомина Н.В. Диагностика вирусных болезней животных. Справочник. - М.: Агропромиз- дат, 1991. - 528 с., ил.
11. Тихоненко А.С. Ультраструктура вирусных бактерий. — М.: Наука, 1968. - 170 с.
12. Толысбаев Б.Т., Мырзабекова Ш.Б., Ахметсадыков Н.Н., Бокенбаева К. К. Жалпы вирусология пәнінен лабораториялық сабақгарга арналған методикалық нұсқаулар. - Алматы, 1991.
109 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ САНИТАРИЯ КАФЕДРАСЫ
Е.О.ОМАРБЕКОВ
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ВИРУСОЛОГИЯ
пәні бойынша ветеринариялық медицина және
ветеринариялық санитария мамандықтарының
студенттеріне арналған
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
СЕМЕЙ 2016
Құрастырған: Е.О.Омарбеков, ветеринария ғылымдарының кандидаты, ветеринариялық санитария кафедрасының доценті.
Рецензент: О.Н.Ахметжанов, ветеринария ғылымдарының кандидаты, ветеринариялық медицина кафедрасының доценті.
Оқу құралы ветеринариялық вирусология пәні бойынша ветеринариялық медицина және ветеринариялық санитария мамандықтарының студенттеріне арналған, Семей, 2016. -110 б.
Ветеринарлық вирусологияның басқа пәндерден ерекшелігі оның оқу объектісінің, вирустың, өз ерекшеліктеріне тікелей байланысты, атап айтқанда, олардың мөлшерінің өте кішкентайлығы, абсолютті генетикалық паразиттілігі, тек бір ғана нуклеин қышқылынан тұруы ж.т.б. Яғни вирустың бұл ерекшеліктерін егжей-тегжейлі білмейінше, олардың қоздыратын ауруларын анықтап және сол аурулардың алдын алу проблемаларын шешу мүмкін емес.
Бұл оқу құралының негізгі мақсаты-студенттерге вирустар туралы, олардың табиғаттағы және адам-мал организміндегі рөлін жай теориялық жолмен ұғымды тілмен жеткізіп қана қоймай вирустарды лабораториялық жолмен зерттелінетін объектілерден бөліп алу жолдарына үйрету. Осы себепті зертханалық жұмыстар мен әдістемелерді баяндау, патологиялық материалды логикалық байланысты зерттеуді үйрету көзделген. Студент ауруға күдікті малдан патологиялық материалды алып және оны негізгі талапқа сай лабораторияға жіберу ережесін білуімен қатар зерттеу нәтижесі бойынша қорытынды беруге үйренуі керек. Практикалық сабақта студент патологиялық материалдан вирусты бөліп алу үшін қолданылатын негізгі әдістемелерді толық игеріп шығуы тиіс. Әрине малдәрігерлік вирустық ауруларға иммунологиялық диагноз қоюмен бірге практикада қолданылатын вирустық препараттар жайлы білуге міндетті. Осы оқу құралында автор айтылған проблемаларды жүйелі түрде беруге тырысқан.
Ветеринариялық санитария кафедрасының мәжілісінде қаралып , ұсынылды.(хаттама № 1, 09 қыркүйек 2016 ж.)
Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік комиссиясында қарастырылып баспаға ұсынылған (хаттама №1, 30 қыркүйек 2016 ж.)
МАЗМҰНЫ
1 Вирустардың негізгі қасиеттері
2 Вирусологиялық лабораторияда жұмыс істеу тәртібі
3 Патологиялық материал алу және оны зерттеуге дайындау
4 Патологиялық материалдағы вирустарды торшаішіндік
денешіктер мен вириондарды табу арқыла анықтау
5 Лабораториялық жануарлар және оларды вирусологияда қолдану
6 Тауық эмбрионы және оны вирусологияда қолдану
7 Торшалар өсіндісі және оларды вирусологияда қолдану
8 Вирустарды титрлеу
9 Гемагглютинация реакциясымен (ГАР) вирустың титрін анықтау
10 Гемагглютинацияны тежеу реакциясы (ГАТР)
11 Тура емес (енжар) гемагглютинация реакциясы (ЕГАР)
12 Бейтараптандыру реакциясы (БР) және оны вирусологияда қолдану
13 Диффузиялық преципитация реакциясы (ДПР)
14 Иммунды флуоресценция реакциясы (ИФР)
15 Диагностикалық жаттығулар
16 Вирусология пәнінде жиі кездесетін терминдер
17 Пайдаланылған әдебиеттер
1-тақырып. ВИРУСТАРДЫҢ НЕГІЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ
Сабақтың мақсаты: Студенттерді вирустардың жалпы қасиеттерімен таныстыру.
Сабақтың мазмұны: Вирустар жануарлардың, өсімдіктердің, жәндіктердің, бактериялардың, микроскопиялық саңырауқұлақтардың, қарапайымдылардың және басқа да тірі организмдердің облигатты клетка ішіндік паразиті. Бұлар өмірдің клеткасыз, бірақ өзіндік геномы арқылы тек тірі клеткаларда көбею қасиеті бар түрі. Вирустар тіршілігі тек екі формада болады - бірінші, клеткадан тыс немесе жансыз формасы, ал екіншісі - вегетативті немесе жанды- репродукцияланатын түрі. Клеткадан тыс түрін вирустық бөлшектер - вирион деп те атайды. Ал вирустың клетканың ішіндегі түрін вирус- клетка кешені деген балама аттармен де түсіндіреді. Басқа тірі организмдермен оның ішінде егжей-тегжейлі зерттелген микроорганизмдермен салыстырғанда вирустардың мөлшері, көлемі өте ұсақ. Әдеттегі лабораторияларда қолданылып жүрген жарық микроскоптарының көмегімен оларды көруге болмайды. Бұларды көру үшін арнайы құрал - электронды микроскоп керек. Вириондардың массасын және оның құрамдарын (нуклеин қышқылдарын - РНҚ, ДНҚ, белоктарын, липидтерін, углеводтарын) Дальтонмен (Д) өлшейді. 1Д=1,67·10-24г
1 Килодальтон (кД)- 1000Д
1 Мегадальтон (МД)=1000кД=106Д
1Миллидальтон (мД) = 10-3Д
Вирустардың ұзындық өлшем бірлігі - қазіргі халықаралық өлшем бірлігі (СИ) бойынша нанометрмен (нм) өлшенеді.
1мкм =10-6м
1нм=10-9м
1 мм=1000 нанометр (нм)
1 нм - 10 ангстрем (А0) Бірақ осындай өте ұсақтығына қарамастан олар басқа тірі инфекциялық агенттер тәріздес, өз бойларында генетикалық информацияларды сақтай отырып, тұқым қуалаушылық, өзгергіштік және де табиғи және жасанды сұрыптауға болатын қасиеттерімен сипатталады. Вирустардың тағы бір ерекшелігі - өзінің зат алмасу процесінің жоқтығы себепті еш нәрсемен қоректенбейді, тыныс алу,белок синтездеу және энергия құру жүйелері жоқ. Жасанды қоректік орталарда (ет пептонды агар, ет пептонды сорпа ж.т.б.) өспейді. Олар үшін тек тірі клетка керек. Бұл қасиеттерін алғаш рет орыстың ғалым-ботанигі Дмитрий Иосифович Ивановский (1864-1920) темекі теңбілінің пайда болу себептерін зерттеуінде анықтаған. Вирустар тек бір ғана - РНҚ немесе ДНҚ-дан тұрады. Ал егер вирустарды электронды микроскоп көмегімен зерттесек онда олардың шар,таяқша немесе жіпше тәріздес сыртқы пішіндерін көруге болады. Диагностикалық маңызы зор қасиеті - кейбір вирустардың (құтыру, шешек, гепатит ж.т.б.) торшаның цитоплазмасында, ядросында өздеріне тән шоғырлануы яғни торша ішіндік ядролық немесе цитоплазмалық денешіктер түзуі.
Вирустардың құрылымын қарастырсақ, олар нуклеоидтен- вирионның орталық бөлігі -бұл нуклеин қышкылынан тұрады. Бұл қышқыл сыртқы белоктік қабықшамен - капсидпен жабылған, ал әрбір капсид капсомерлерден тұрады (1 сурет).
1 сурет. Вирионның құрылысы
1 - капсомерлер; 2 -- пеплос; 3 -- жіпшелер; 4 - капсид; 5 - нуклеин қышқылы; 6 -- нуклеидтың ішкі ақзаты.
Капсомерлердің капсидке орналасуына байланысты вирустарды үш топқа бөледі: 1.Спираль тәріздес 2.Икосаэдрлі (20 қабырғалы)
3.Құрастырмалы симметриялы.
Спиральді симметриялы вирустар қатарына миксовирустар - тұмау, құстардың классикалық оба, Ньюкасл ауруы вирустары, қойдың жұқпалы сүйелі, сиырдың везикулярлы стоматиті жатады (2 сурет).
2 сурет. Тұмау вирусының құрылысы
3 сурет
а) аденовирус; б) герпесвирус
Ал икосаэдрлі симметриялы вирустар қатарына - аденовирустар, герпесвирустар, пикорнавирустар жатады (3 сурет).Шар тәріздес вирустардың капсидтері икосаэдрлы симметрияға жатады, олар 20 қырлы, ал әр қыры үш бұрышты формада. Капсомерлер саны вирустардың түріне байланысты оннан бірнеше жүз және одан да жоғары болады. Капсид вирустың нуклеин қышқылын сыртқы қоршаған орта әсерінен сақгайды және олардың сезімтал клеткаға жабысуын (адсорбция) қамтамасыз етеді, яғни, вирустың антигендік және иммуногендік қасиеттері капсидке тікелей байланысты. Құрастырмалы симметриялы вирустарға - бактериофагтар, шешек ж.т.б. жатады (4а, 4б сурет).
4а сурет. Т-2 бактериофагінің құрылысы
Б - сызбасы; 1 - қабығы; 2 - басы (ДНК); 3 - мойыны; 4 -- стержені; 5 -
қабы; 6 -- бұдыры; 7 - фибриллалар
4б сурет. Шешек вирусының құрылысы
1 - нуклеид; 2 - осмиофильді фибриллалар; 3 - нуклеоплазма; 4 - нуклео-
идтің қабығы; 5 - вирусоплазма; 6 -- вирионның қабығы; 7 -- бүйір дене-
шігі; 8 - қылшықтары.
Вирустар мал шаруашылығында, әсіресе ірі қара малында парагрипп, инфекциялық ринотрахеит, вирустық диарея, аденовирустық індеттерінің қоздырғыштары болумен қатар төлдердің өлі тууы және басқадай патология себептерінің бірі болып есептеледі. Мысалы, инфекциялық ринотрахеит індетіне шалдыққан малдан соқыр төлдер, шошқаның оба вирусында - торайлардың өлі туып немесе тұқымның семіп қалуы көп кездеседі. Ал аса көңіл бөлетініміз малдың вирустық ауруларының адамға қауіптілігі (құтыру, вирустық энцефалит, тұмау, геморрагиялық қызба ж.т.б.)
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1. Вирустардың табиғаты.
2. Вирустардың ашылуы.
3. Вирустардың биосферадағы орны мен рөлі.
4. Вирустардың басқа инфекциялық агенттерден ерекшеліктері.
5. Инфекциялық патологияда вирустардың рөлі.
6. Вирионның өлшем бірлігі.
7. Вирионның физикалық құрылысы және симметриясы.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Сюрин В.Н., Белоусова Е.В., Фомина Н.В. - Ветеринарная вирусология. - М.: ВО Агропромиздат, 1991.
2. Троценко Н.И.,Белоусова Р.В., Преображенская Э.А. - Практикум по ветеринарной вирусологии. - М.: ВО Агропромиздат, 1989.
3. Мырзабекова Ш.Б. Жалпы вирусология. Оқулық. Алматы, Білім, 2004. -368 бет.
2-тақырып. ВИРУСОЛОГИЯЛЫҚ ЛАБОРАТОРИЯДА ЖҰМЫС ІСТЕУ ТӘРТІБІ
Сабақтың мақсаты. Студенттерге практикалық сабақтар кезінде және кейін арнайы вирусологиялық зерттеу лабораторияларында жұмыс істеген кезде қандай негізгі жағдайларға көңіл бөлулері керек екендігіне тоқталу. Сабақтың мазмұны. Өндірістік малдәрігерлік лабораториядағы вирусологиялық бөлімнің негізгі мақсаты - вирустық жұқпалы ауруларға дер кезінде нақты диагноз қою. Вирусологиялық лабораторияда патологиялық материалмен жұмыс істегенде, әркім мына үш жағдайға көңіл бөлулері керек. 1. Лабораториядағы жұмыс істеп отырған зерттеушілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
2. Зерттеліп отырған материалдың бөгде микрофлорамен ластануын болдырмау.
3. Инфекцияның лабораториядан тысқары таралуын болдырмау. Бұл айтылған талаптар үшін тек мына жұмыс ережелерін дұрыс орындау керек:
а) жұмыс орнында өте жинақы болу керек б)лабораторияға, кафедра аудиториясына тек халатпен, ақ қалпақпен және дәкеден жасалған маскамен кіру керек;
в) жұмыс үстелінде ешқандай бөгде заттар болмауы тиіс.
г) сабаққа керекті құралжабдықтарды кезекші студент таратып береді; д) қолданылып отырған құралдар стерильді болуы тиіс; е)ерітінділерді сорып алуы үшін резина - сорғышты қолдану керек (түтікшені ауызға салып соруға болмайды);
ж) қолданылған құралдарды залалсыздандыру үшін оларды арнайы стерилизаторға жинастыру керек; з) қолданылған шыны түтікшені дезинфекциялаушы ертіндісі бар сауытқа жинастыру керек;
и) жұмыс үстінде пайдаланылған қағаз және т.б. қалдықтарды арнайы сауытқа жинап стерилдеу керек;
к) қолданылған шайынды суларды жалпы су құбырына төгуге болмайды;
л) егер студент зерттеліп отырған вирустық материалды кездейсоқ төгіп не болмаса үстөлге тамызып алса, ол міндетті түрде сабақ жүргізіп тұрған оқытушыға хабарлап, ол жерді залалсыздандыру керек;
Сабақ соңында студент жұмыс орнын жөнге келтіріп, кезекшіге өткізіп, қолын сабынды сумен жуу керек.
Есте сақтайтын жай - лабораторияға түскен кез келген материалды залалданған деп түсіну керек. Ал залалданған материалмен жұмыс істеу әрбір зерттеушіден үлкен жауапкершілікті, жинақылықты талап етеді. Вирусологиялық лабораторияда істейтін кез келген қызметші асептика мен антисептика ережесін біліп оларды бұлжытпай орындауы керек.
Асептика дегеніміз - адам денесіне, қолына, кілегей қабықтарына түскен микроорганизмдер мен вирустарды өлтіріп, олардың індет туғызуына жол бермеуге бағытталған шаралар. Бұл мақсат үшін мынадай антисептиктер қолданылады - 70 % этил спирті, 5 % спиртті йод ерітіндісі, 0,5-3 % хлорамин ерітіндісі, 0,5-1 % формалин ерітіндісі және 1-2 пайыздық метилкөгі мен бриллиант жасылының спирттік ерітінділері.
Дезинфекция дегеніміз - физикалық және химиялық заттар көмегімен қоршаған ортадаға адам және мал организмдеріне патогенді микроорганизмдер мен вирустарды өлтіру шаралары. Бұл мақсатта мына химимялық ерітінділер қолданылады - 0,1-10 % хлорлы әк, 0,5 % формалин, хлорамин, 3-5 % фенол,лизол, 2-3 % сілтілі ерітінділер. Дезинфекциялау үшін қолданылатын ерітінділердің түрлері мен олардың концентрациясын таңдау дезинфекцияланатын объектіге байланысты. Стерилизация дегеніміз - кез келген лабораториялық материалдарда, заттарда, ерітінділерде, қоректік орталардағы микроорганизмдерді толық жою шарасы. Бұны физикалық (жоғары температурамен әсер ету, ультракүлгін сәулесімен әсер ету, бактериологиялық сүзгіден өткізу) және химиялық әдістермен орындауға болады.
Зерттелуге жіберілетін вирустық материал міндетті түрде таңбаланылуы (нөмірленуі) тиіс, яғни қандай материал, қай жерден, қай уақытта алынғаны ж.т.б. мәліметтер көрсетіледі. Зерттелініп отырған материалдан алынған вирусты әрі қарай егжей - тегжейлі зерттеу және оны серологиялық идентификациялау үшін материалды консервациялайды (бұзылудан қорғау шарасы).
Вирустарды концервациялау үшін мына әдістер қолданылады: 1.Вирустық материалды ( зерттелініп отырған органдар мен ағзалардың кесінділері) ұзақ уақыт сақтау үшін 50% глицерин ерітіндісін пайдаланады. Оның бактериостатикалық қасиеті бар. 2.Көп жағдайда вирустарды минус 20, минус 30, минус 70 градус температурада суытатын тоңазытқыштарда сақтайды. Кейбір вирустар бұл аталған температурада өздерінің залалдылығын қорғағыш белоктік заттар қоспасынсыз жоғалтуы мүмкін. Бізге белгілі жай - ол вирустық материалда неғұрлым белоктік заттар аз болса, соғырлым вирустар тұрақтылығының төмендігі байқалады, яғни олар өздерінің биологиялық белсенділігін жоғалтады. Вирустарды мұздату арқылы сақтағанда мынадай қоспаларды пайдалануға болады - инактивтелген қан сарысуы, майсызданған сүт (10-30 %) және желім (0,5-1,5пайыз).
3.Вирусты сақтаудың тиімді жолының бірі - лиофилдеу немесе вакуум жағдайында мұздатып кептіру. Вирусологиялық лабораторияда мынадай құжаттар болу керек: 1.Вирусологиялық зерттеулерді тізетін дәптер. 2.Залалданған жануарларды тізетін дәптер. 3.Патологиялық материалдан бөлініп алынған вирусты тізетін және олардың залалданғаны туралы белгілейтін дәптер.
Студенттерге берілетін тапсырма 1.Кафедраның вирусологиялық лабораториясының жұмысымен, құрал-жабдықтарымен танысу. 2.Вирустық материалмен жұмыс істеу ережелерін қарастыру. 3.Шыны - түтікті резина сорғышты пайдалануды үйрену(машықтану).
Құрал - жабдықтар
1. Лабораториядағы құрал- жабдықтар.
2. Люминисценттік микроскоп.
3. Центрифугалар.
4. Тоңазытқыштар.
5. Магнитті бұлғауыштар.
6. Термостаттар.
7. Спиртовкалар.
8. Резина - сорғыштар.
9. Шыны түтіктер.
10. Петри табақшалары.
11. Қоректік орталар.
ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ
1.Вирусологиялық лабораторияда жұмыс істеу ережелерін айтыңыз.
2.Вирустық материалды сақтау (концервация) жолдары қандай?
3.Вирустарды жою әдістерін айтыңыз.
3 -тақырып. ПАТОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛ АЛУ ЖӘНЕ ОНЫ ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУГЕ ДАЙЫНДАУ
Сабақтың мақсаты: Студенттерді ауруға күдікті малдан немесе өлекседен қандай заттарды зерттеуге алу және оның әдістемелерімен таныстыру. Сабақтың мазмұны: Ауруға нақты диагноз қою - зерттелуге тиіс материалды ережеге сай алып оны лабораторияға жеткізіп зерттеу ерекшеліктеріне тікелей байланысты.
Ауруға күдіктенген жануардан немесе өлекседен ауру қоздырғышын бөліп алу үшін алынған заттарды (ағзаларды) патологиялық материал деп атайды. Зерттелуге тиісті материалды ауру малдан немесе өлекседен тез арада алып лабораторияға жіберу керек. Патологиялық материалды алу кезінде болжаған аурудың патогенезін және вирустың тропизмдік қасиетін ескеру керек, яғни індет қоздырғышының кіру жолын, оның организмге таралуын, қоздырғыштың шоғырлану жерін және организмнен шығу жолын ескерген жөн. Мысалы, дерматропты вирустарды бөлу үшін дененің жарақаттанған жерінің тері қабыршақтарын, күлдіреуіктерді, нейротропты вирустарды бөлу үшін - миды, жұлынды, пневмотропты вирустарды бөлу үшін танау мен кеңсіріктің бөліндісін, олардың жуындысын жібереді. Вирусты бөліп алу үшін организмнен кез келген экскреттері мен секреттерін, ағзалардың кесінділерін, қанды, лимфаны лабораторияға жіберуге болады. Вирусты бөліп алу үшін кейбір вирустық ауруларда фибринсізденген қанды немесе ерітілген қанды (дистилденген су мен қанның 1+1 қосындысы) жіберуге болады. Ал вирусқа қарсы антиденені анықтау үшін бір малдан 2-3 апта аралатып екі мәрте қан сарысуын жіберу керек. Танаудан, көзден, жұтқыншақтан және тік ішектен зерттелінетін материал алу үшін стерильді мақта немес дәкеден жасалған тампон (анжы) арқылы жұғынды алып оны 5-10 миллилитрлік Хэнкс немесе физиологиялық ерітіндіге араластырады. Бұл ерітінділердің құрамына пенилциллин және стрептомицин антибиотиктерін 500ЕД дозасында қосалқы микроорганизмдер тіршілігін сақтау үшін қосады. Ал вирустардың тез арада инактивтелуін тоқтату үшін ерітіндіге арнайы белокті заттар - 0,5 % желім, немесе 0,5-1% альбумин қосады.
Несепті катетер көмегімен стерильді сауытқа алады.
Мал өлгеннен кейін зерттелуге тиісті материалды барынша жылдам алуға тырысу керек. Себебі, көптеген вирустық індеттерде мал өлгеннен кейін жүретін аутостерилизация феномені болады. Бұл кезеңде вирустың саны күрт азайып және өлекседе бактериялардың өсуі қарқындайды, ал вирусты байырғы әдістермен бөліп алу қиынға түседі. Патологиялық материал ретінде , 10-20 грамм мөлшерінде, ішкі органдар мен ағзалардан кесінді алуға болады. Вирустардың инактивациясын баяулату үшін алынған материалды салқындатқыш қоспамен термосқа салады. Салқындатқыш қоспа ретінде тәжірибеде 3 бөлік мұз немесе қар және 1 бөлік ас тұзын қолданады. Егер бұл әдістемеге мүмкіншілік болмаса онда материалды глицериннің 50 пайыздық ерітіндісіне салады. Бірақ глицерин ерітіндісі материалды иммунды флюоресценция әдісімен зерттеуге кедергі жасайды. Осы себепті материалмен бірге лабораторияға люминисценттік микроскопияға жұғынды жібереді. Аса көңіл аударатын жай - зерттеуге алынған материалды белгілеу (этикеткалау). Оңай өшіріліп немесе алынып қалатын таңбалар болмау керек. Белгіде материалдың кімнен, қандай шаруашылықтан, қандай малдан және қашан (қай күні) алынғанын көрсетіп термосқа сүргі салады. Алынған материалды, болжау диагнозын және шаруашылық туралы, оның толық эпизоотологиялық деректерін көрсетіп жолдама қағазбен лабораторияға арнайы адаммен жібереді.Лабораторияда зерттеу жұмысын осы жолдама хатта көрсетілген болжау диагнозына сүйене жоспарлайды. Алынған материал тез арада зерттелуге тиіс. Егер мүмкіншілік болмаса (эксперименттік жануардың, тауық эмбрионының немесе клетка өсіндісінің жоқтығы) онда материал минус 40-70 градуста сақталуы керек.
ВИРУСТЫҚ МАТЕРИАЛДЫ ЗЕРТТЕУГЕ ДАЙЫНДАУ
Келіп түскен материалды консерванттардан (глицерин т.б.) тазартады, мұзын ерітеді. Зерттеуге материалдың жартысын қалдырып, қалғанын тоңазытқышқы қояды. Бұл қосымша зерттеу қажет болып қалған жағдайда керек. Зерттеу жоспары жасалынады.
Органдар мен ағзаларды зерттеуге дайындау
1. Материалды стерилді фарфор түйгішке салып қайшымен майдалайды да арнайы кварц құмын қосып езгілейді. 2.Езілген материалдан Хэнкс немесе фосфаттық ерітінділерді қосып 10 пайыздық жүзінді (суспензия) дайындайды. 3.Жүзіндіні центрифугаға минутына 1500-3000 айналыммен 10-15 минут айналдырады. 4.Тұнба үстіндегі мөлдір сұйықты стерильді флакондарға, түтіктерге сорып алады. 5.Бөлінген алынған сұйықты кездейсоқ микроорганизмдерден тазартады: а) бактериалды сүзгіштерден өткізу арқылы; б) антибиотиктер (пенициллин, стрептомицин ж.т.б.) қосу арқылы. Олардың дозасы 1мл сұйыққа 100-200 ЕД. Антибиотик қосылған жүзінді 1 сағаттан астам тұрмау керек. 6. Дайындалған ЕПА, ЕПС, ЕПБС, Сабуро қоректік орталарына егу арқылы бактериологиялық тексеруден өткізеді (бактерияларға, микроскопиялық саңырауқұлақтарға). 7.Суспензи яда бактериялар мен саңырауқұлақтар болмаса, вирустың бар - жоғын анықтау үшін, онымен лабораториялық жануарларды, тауық эмбриондарын және клетка өсіндісін залалдайды. Егер бактериологиялық тексерудің нәтижесі оң болса, яғни материал бактериялармен ластанған болса, онда жүзіндіні тағыда антибиотиктермен әсерлейді.
Студенттерге берілетін тапсырма
1.Ауру малдан және өлекседен патологиялық материал алу және оны лабораторияға жеткізу ережелерін меңгеру (жолдама хат, этикеткалар тағу, консервациялау әдістері). 2.Зерттелінген материалдан жүзінді(суспензия) дайындауды үйрену, білу.
Құрал-жабдықтар
Стерилизаторлар, стерилді қайшылар мен қысқыштар, спиртовкалар, стерилді мақта-тампондар (анжы), спирт - ректификат, пенициллин флакондары, термос (салқындатқыш қоспамен), стерилді түйгіштер, антибиотиктер, қоректік орталар, центрифугалар.
ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ
1.Патологиялық материал дегенді қалай түсінесіз? 2.Ауруға күдікті малдан және өлекседен вирусологиялық зерттеу үшін не алуға болады? 3.Патологиялық материал алу кезінде вирустың қандай қасиеттерін ескереміз? 4.Алынған материалды қандай күйде жеткізеді және оның қандай сақтау жолдары бар. 5. Материалды вирусологиялық зерттеуге қалай дайындайды? 6.ЕПА, ЕПС, ЕПБС және Сабуро қоректік орталарын қандай мақсатпен пайдаланады.
4-тақырып. ПАТОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДАҒЫ ВИРУСТАРДЫ ВИРУСТЫҚ ДЕНЕШІКТЕР МЕН ВИРИОНДАРДЫ ТАБУ АРҚЫЛЫ АНЫҚТАУ
Сабақтың мақсаты: Зерттелініп отырған патологиялық материалда вирустың бар-жоғын (индикация) оның торша ішіндік денешіктер құру қасиеті арқылы анықтау әдістерін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Алғашқы сабақтан бізге вирустардың абсолютті торша ішіндік паразит екендігі белгілі. Торша ішінде вирустар көбінесе өзара байланыссыз РНҚ немесе ДНҚ молекулаларының шоғырлануы болып келеді. Ал әрбір нуклеин қышқылдарының молекуласына вирустық белоктар туралы мағлұмат жазылған. Торша ішінде сол генетикалық мағлұмат іске асып әр түрлі вирустық белоктар жасалынады. Вирустардың көптеген құрылыс белоктарында өздігінен бірігіп агрегат түзу қасиеттері бар. Ал әрбір осындай күрделі агрегатқа РНҚ-ның немесе ДНҚ-ның бір молекуласы қосылады. Кейде бұлардың құрамына торшаның липидтері де бірігеді. Сонымен вирион құрылады. Вирионды - вирустың торшадан тыс, белсенділігі жоқ тіршілік ету формасы деп атауға болады. Вирустар бір торшадан екіншісіне немесе бір организмнен екіншісіне осы вирион түрінде беріледі.
Әрбір вирустың вириондарының өздеріне тән формасы, мөлшері, құрылысы және қасиеті болады. Бірақ барлық вириондарға ортақ қасиет - олардың РНҚ немесе ДНҚ молекуласынан және оларды тығыз қаптап тұрған - капсомерлерден тұратыны. Ал бірнеше капсомер жиынтығы капсидті құрайды. Оған нуклеин қышқылы қосылып, нуклеокапсид түзеді. Кейбір вирустардың вириондарында нуклеокапсидке қоса екінші белоктық суперкапсидтік қабаты болады. Егер капсомерлер нуклеин қышқылының молекуласында спираль тәрізді орналасса - оларды спиральды симметриялы вириондар қатарына, ал егер капсомерлер көп қырлы фигура түзіп орналасса - куб симметриялы вириондар қатарына жатқызады. Вириондардың формасын, құрылысын кәдімгі жарық микроскоппен көруге мүмкін емес. Оларды электронды микроскоп арқылы көреді. Тек қана шешек вирусын жай микроскоппен байқауға болады, себебі олардың көлемі - 300-390 нм.
Тіршілік барысында көпшілік вирустар цитоплазмалық және ядролық денешіктер түзеді. Оларды вириондардың шоғырлануы немесе торшаның қалдықтары деп түсіну керек. Бұл денешіктердің саны мен мөлшері әр түрлі болып келеді (10-12 дана). Әрине, бұл көрсеткіш вирустың түрі мен тегіне байланысты. Вирустық денешіктерді анықтаудың диагностикалық рөлі зор. Әсіресе, құтыру вирусында - Бабеш-Негри денешігін, құстардың шешек вирусында - Боллингер денешігін, иттің оба вирусында - Лентц денешігін табу диагнозды айқындай түседі.
Вирустық денешіктерді анықтау үшін жіберілген патологиялық материалдан жағынды дайындап, оны арнайы бояу әдістерімен өңдеп, жай микроскоппен қарайды. Құтыру вирусында Бабеш-Негри денешігін анықтау үшін жағындыны Муромцев әдісімен бояйды. Нерв торшаларының цитоплазмасы мен ядросы - көк түске, ал Бабеш-Негри денешігі қызғылт түске боялады (сурет 5а). Шешек вирусындағы қарапайым денешіктер Морозов әдісімен бояғанда қою қоңыр туске боялады (сурет 5б) .
5а сурет. Қүтыру вирусының Бабеш-Негри денешігі
5б сурет. Шешек вирусының қарапайым денешіктері
Студенттерге берілетін тапсырма
Жай микроскоппен дайын препараттардан цитоплазмалық, ядролық денешіктерді және шешек вирусының элементарлы денешіктерін көріп жұмыс дәптеріне суреттерін салу.
Құрал-жабдықтар:
1. Боялған препараттар: а) цитоплазмалық денешіктер, б) ядролық денешіктер, в) элементарлы денешіктер.
2. Микроскоптар.
3. Вирустардың морфологиясының атласы.
ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ
1.Вириондар дегеніміз не?
2.Вириондардың торша ішіндегі денешік түзуін қалай түсінеміз?
3.Денешіктерді анықтаудың қандай маңыздылығы бар?
5-тақырып. ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖАНУАРЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ВИРУСОЛОГИЯДА ҚОЛДАНУ
Сабақтың мақсаты: Лабораториялық жануарлардың түрлері мен оларға қойылатын талаптар. Оларды зерттеліп отырған вирустық материалмен егу жолдарын үйрену және ауру жұқтырылған жануарды сойып, мүшелеріндегі өзгерістерді анықтап, вирустық материал алуды үйрену.
Сабақтың мазмұны: Вирустар тек тірі торшада тіршілік ететін себепті, оларды патологиялық материалдан бөліп алу үшін лабораториялық жануарларды пайдаланады. Қазіргі кезде вирусологияда лабораториялық жануарларды мынадай мақсатта қолданады:
1) зерттелген материалда вирустың бар-жоғын анықтауға;
2) вирусты ол материалдан бөліп алу үшін;
3) вирустың белсенділігін лабораториялық жағдайда сақтау үшін;
4) вирустың титрін анықтау үшін;
5) бейтараптау реакциясын қою үшін тест-объект ретінде;
6) гипериммунды қан сарысуын алу үшін.
Зертханаға келіп түскен патологиялық материалдан дайындалған жүзіндімен лабораториялық жануарларды зақымдайды. Одан кейін клиникалық өзгерістер болатынын байқайды. Әрине, клиникалық белгімен вирустың түрін анықтау мүмкін емес, ол үшін қосымша зерттеулер жүргізіледі. Ал кейбір вирустар індеттерде айқын көрініп, клиникалық белгі диагнозды растай түседі. Мысалы, Ауески ауруына болжаған торайлардан алынған патологиялық материалмен қоянды зақымдаса (бұлшық етіне егу арқылы), одан қоянның аса қатты қасынып, сол жүзінді еккен жерін сүйегіне дейін жаралап, ақырында өлгенін көрсек - бұны ешқандай күмәнсіз Ауески ауруы вирусы деуге болады. Яғни, бұл жағдайда биосынақ тек вирустың бар екенін емес, түрін де анықтап отыр. Мұндай айқын спецификалық клиникалық белгілер тауықтың және қойдың шешек вирустарында да бар.
Лабораториялық жағдайда вирустың белсенділігін жоғалтпау үшін оларды мезгіл-мезгіл лабораториялық жануарларға егіп, олардан жаңа ұрпақ алып отырады. Осы әдіспен вирусты ұзақ уақыт сақтауға болады.
Лабораториялық жануарларға қойылатын талаптар:
1. Алынған жануар іздестіріп отырған вирусқа сезімтал болуы тиіс.
2. Жануарлардың жасы ескерілуі керек. Себебі, көпшілік вирустар жас организмде өте жақсы өседі. Мысалы, аусыл мен құтыру вирустары ақ тышқанның жаңа туған балаларына жоғары патогендік көрсетеді; ларинготрахеит вирусына өте жоғары сезімтал - балапандар; ал Ауески вирусына жоғары сезімталдықты үлкен қояндардан көреміз.
3. Стандартты сезімталдықты тек бір тұқымдастардан, бірдей жастағы, бірдей салмақты жануарларды қолданғанда ғана көруге болады.
4. Лабораторияға жануарлар инфекциялық аурудан бос шаруашылықтан әкелінуі тиісті. Олар міндетті түрде карантиннен өтуі керек (ақ тышқандар - 4 күн, басқалары - 21 күн).
Вирустық материалды лабораториялық жануарларға жұқтыру әдістері.
Тәжірибеде жиі қолданылатын егу әдістері:
oo тері астына;
oo тері арасына;
oo бұлшық етке;
oo құрсақ қуысына;
oo қан тамырларына;
oo танау қуысына;
oo миға.
Жұқтыру әдісін таңдау - вирустың тропизмдік қасиетіне байланысты. Яғни, әрбір вирустың репродукциялануы үшін өзіне қолайлы орын бар. Мысалы: егер вирустар жүйке жүйелерінде өсіп, көбейетін болса, оларды нейротропты (құтыру вирусы); тері торшаларында көбейсе - дерматропты (шешек вирусы); өкпе торшаларында көбейетін болса - пневмотропты деп атайды.
Кейбір вирустарда политропты қасиет бар, ол ірі қараның инфекциялық ринотрахеит вирусына тән. Ол тыныс және жыныс органдарында өсіп, көбейеді. Ал егер вирус организмнің кез келген ағза торшаларында өсіп-өнсе, оларды пантотропты вирус деп атайды (оба вирустары).
Сонымен вирустың тропизмдік қасиетіне сүйене отырып, соған сезімтал торшаларды залалдайды. Мысалы, тұмау вирусы үшін - танау қуысына (интраназальды), құтыру вирусына - миға (интрацеребральды), пантропты вирустарға - қан тамырына егеді.
Егу дозасы - таңдаған әдістеме мен жануардың түріне байланысты әр түрлі мөлшерде болады (1-кестеге қараңыз).
1-кесте. Лабораториялық жануарларға егілетін материалдың мөлшері(мл)
Егу
әдісі
Қояндар
Теңіз шошқасы
Атжалмандар
Ақ тышқандар
Тері астына
0,1
0,1
0,05
0,02
Тері арасына
5,0
3,0
3,0
0,5
Бұлшық етке
5,0
2,0
1,0
0,3
Құрсақ қуысына
10,0
5,0
2,0
1,0
Қан тамырларына
5,0
2,0
2,0
1,0
Танау қуысына
1,0
0,3
0,1
0,03
Миға
0,3
0,05
0,03
0,02
Зерттелініп отырған малдарды арнайы орында ұстап, оларға күнделікті клиникалық байқау жүргізеді. Жұмыс дәптеріне тиісті тіркеу жасалынады - мұнда жануарлар қандай материалмен, қашан, қанша бас залалданды және қандай әдіспен егілгені толық көрсетіледі.
Вирустың лабораториялық жануарларда өсіп-өнгенін олардың клиникалық белгілерінің пайда болуы, жануардың өлуі және пайда болған ішкі органдардағы патоморфологиялық өзгерістер арқылы біледі.
Ал егер егілген жануарлар инкубациялық кезеңде өлмесе, онда оларды арнайы өлтіріп (8-10 күннен кейін), өлекседен патматериал алып, вирусты әр түрлі әдістемелермен іздейді (вирусологиялық, серологиялық). Эксперимент ретінде егілген жануарлардың өлексесін жарып, ондағы кездесетін патанатомиялық өзгерістерді байқайды. Бұны лабораториялық жануар өле салысымен жүргізеді. Өлекседен патологиялық материал ретінде бауырын, шажырқай бездерін, кейбір жағдайда бас миын алуға болады. Қандай органдарды алу керектігі болжап отырған вирустың тропизмдік қасиетіне байланысты. Әрбір алынатын вирустық материалды екі бөлікке бөліп алады: біреуі - вирусологиялық зерттеу үшін, екіншісі - гистологиялық зерттеу үшін алынып, арнайы фиксатормен бекітіледі.
Егер болжаған ауруда вирустың торша ішіндік денешік түзу қасиетін анықтау керек болса, онда сол материалдан жұғынды дайындалады.
Студенттерге берілетін тапсырма
1. Лабораториялық жануарларды вирустық материалмен егу жолдарын үйрену.
2. Өлекселерді (лабораториялық жануарлар) сойып, ондағы патанатомиялық өзгерістерді байқап, вирустық материалдар алуды үйрену.
3. Таңба әдісімен вирустық препарат дайындау.
Құрал-жабдықтар:
1. Зерттелініп отырған материалдың суспензиясы;
2. Лабораториялық жануарлар;
3. Стерилизаторлар;
4. Қайшылар;
5. Мақта;
6. Спирт;
7. Эфир;
8. Шприцтер.
ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ
1. Лабораториялық жануарларды вирусологияда қандай мақсатта қолданады?
2. Лабораториялық жануарларды егу әдістерін таңдау вирустың қандай қасиетіне байланысты?
3. Егудің әдістерін атаңыз және ол неге негізделген?
4. Вирустық материал ретінде лабораториялық жануарлар өлексесінен қандай ағзалар алуға болады?
5. Вирустардың егілген жануар организмінде өсіп-өнгенін қандай белгілерден білуге болады?
6-тақырып. ТАУЫҚ ЭМБРИОНЫ ЖӘНЕ ОНЫ ВИРУСОЛОГИЯДА ҚОЛДАНУ
Сабақтың мақсаты: Тауық эмбрионын вирусологиялық зерттеуде қолданудың мақсаты мен оларды егу (залалдау) жолдарын және өлген эмбриондардан вирусты индикациялау үшін материалдар алуды меңгеру.
Сабақтың мазмұны: Тауық эмбрионын вирустарды өсіру үшін тірі жүйе ретінде ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тәжірибеде қолданыла бастады. Лабораториялық жануарлармен салыстырғанда бұларда біраз артықшылықтар бар, атап айтқанда:
1 Олардың әк қабығы эмбрионды бактериялық ластанудан сақтайды;
2 Қорғаныс факторларының жетілмегендігінен олар көптеген вирустарға сезімтал;
3 Оларды құс фабрикалары мен инкубаторлардан оңай алуға болады;
4 Арнайы азықтандыру қажет емес, яғни экономикалық жағынан тиімді;
5 Егілген вирусқа қарсы антидене құрылмайды. Бірақ, бұларды толық стерильді деп айтуға болмайды, себебі кейбір вирустық аурулардың қоздырғыштары (құстардың инфекциялық бронхит вирусы, Ньюкасл ауруы, тұмау, лейкоз вирустары) жұмыртқада кездесуі мүмкін. Әрине, бұлар сөзсіз диагноздың теріс нәтижесін береді.
Эмбриондарды қолдану мақсаттары:
1. Биосынақ ретінде, патматериалдан вирусты бөліп алу үшін;
2. Вирусты лаборатория жағдайында ұстау үшін;
3. Вирустың титрін анықтау үшін;
4. Вакцина дайындау үшін;
5. Бейтараптандыру реакциясы үшін тест-объект ретінде;
6. Жасанды торша өсіндісін дайындау үшін қолданады.
Зерттелінетін вирустық материалмен егу үшін пайдаланылатын тауық эмбриондарына мынадай талаптар қойылады:
1. Эмбриондар инфекциялық аурулардан таза шаруашылықтан алынуы тиіс;
2. Жұмыртқа қабығы пигментсіз және таза (жууға болмайды) болуы тиіс;
3. Эмбрионның жасы (күні) таңдап отырған егу әдісіне сәйкес болуы керек.
Эмбрионның құрылысы - әдетте тауық жұмыртқасы ұрықтанған бластула немесе гаструла кезеңінде болады. Ал егер жұмыртқаны қалыпты тауық температурасындай жылулықта ұстасақ (инкубаторда), онда ұрықтың әрі қарай дамығанын көреміз. Бес күннен он екі күн аралығында инкубацияланған жұмыртқаны вирустық материалмен зақымдау үшін қолдануға болады. Жұмыртқаның сырты - қатты, уақ тесікті, қалың әк қабықтан (скорлупа) тұрады.
Оған тығыз орналасқан - жұқа жарғақ қабықша болады. Ұрық жұмыртқа ішінде эксцентрлі орналасады -басы ауа камерасына бағытталып, ал денесі қатты қабыққа тақау жүреді. Жарғақ қабықшадан кейін амнион мен сарыуыз қапшығын жауып аллантоис куысы орналасады. Жүре келе (10-12 күн) аллантоис қабығы амнионмен бірігіп хорионаллантоис қабығын (ХАҚ) түзеді, ал жұмыртқаның үшкір жағында ақзаттың қалдықтары орын алады (6 сурет).
6 сурет. 10 күндік тауық эмбрионының күрылысы
Әқ қабық.
Жарғақ қабық.
Хорионаллантоис қабығы.
Аллантоис қуысы.
Сарыуыз.
Ақзат.
Ауа камерасы.
Эмбрион денесі.
9. Амнион қуысы
Вирустар эмбрионның айтылған барлық бөлімдерінде өсіп өне алады - тұқымның денесі, ХАҚ, сарыуыз. Вирустар өсіп-өніп, көбейіп эмбрионның аллантоис және амнион сұйықтарына жиналады. Бұл сұйықтарды вирустық дайын жүзінді деп есептеуге болады.
Эмбрионның қандай бөліктерін зақымдау оның жасына қарай сол бөліктегі сезімтал торшалардың барынша көбеюіне байланысты. Жасына қарай сол бөліктердің физиологиялық атқаратын қызметі де өзгереді. Мысалы, сарыуыз қапшығы ұрықтың қоректік заттар қоры болып инкубацияның алғашқы күнінде үлкен көлемде болатын болса, ол инкубацияның 10-12-ші күнінде көлемі кішірейеді. Сарыуыз қапшығына эмбрионның 5-7 күндігінде зақымдайды.
Амнион қуысы эмбрионның буферлік ортасы болып есептеледі. Бұл бөлікті эмбрионның 6-10 күндігінде зақымдайды.
Аллантоис қуысы эмбрионның зат алмасу процесі қалдықтарының, несеп қышқылы тұздары, фосфорлы және азотты қосылыстардың жиналатын жері. Инкубацияның 11-13-ші күндерінде аллантоис сұйығының көлемі 6-7 мл-ге жетеді. Аллантоис қуысын эмбрионның 9-11 күндік жасында зақымдайды.
Хорионаллантоис қабығы (ХАҚ) қан тамырларына бай. Ол сыртқы, қатты, ұсақ тесікті қабыққа тығыз жабысып, эмбрионды оттегімен қамтамасыз етеді. Оны эмбрионның тыныс органы деп атайды. ХАҚ-ына егуді эмбрионның 10-12 күндік жасында жүргізеді.
ТАУЫҚ ЭМБРИОНЫН ЗАҚЫМДАУҒА ДАЙЫНДАУ
Инкубаториядан әкелінген эмбриондарды лабораторияда темостатта 37˚C жылылықта ұстайды. Эмбриондарды арнайы штативтерде ауа қуысын жоғары қаратып орналастырады. Зақымдау мына тәртіпте жүргізіледі:
1. Эмбриондарды овоскоптан (7 сурет) өткізіп, тіршілігін анықтайды. Эмбрион жиі қозғалыста болса және қан тамырлары толық болса, онда оны тірі деп есептейді.
2. Графит қарандашпен ауа кеңістігін, эмбрионның орнын және қан тамырынсыз бөлікті белгілейді.
3. Эмбрион қабығын йодты спиртпен тазалайды және спирт тампонмен жалындатып алады.
7 сурет. Овоскоп.
Эмбрионды зақымдаудың алты әдісі бар, олар:
1. Аллантоис қуысын;
2. Хорионаллантоис қабығын;
3. Амнион қуысын;
4. Сарыуыз қалтасын;
5. Эмбрион денесін;
6. Хорионаллантоис қабығының қан тамырына егу.
Эмбрионды қандай әдіспен зақымдау (егу) - вирустың тропизмдік қасиетіне және зақымдау мақсатына байланысты. Барлық әдістемелерде егілетін материалдың көлемі - 0,1-0,2 мл. Ең жиі қолданылатын әдістер - аллантоис қуысы мен ХАҚ зақымдау. Амнион мен сарыуыз сирек, ал эмбрион денесі мен ХАҚ қан тамырларын зақымдау өте сирек қолданылады.
АЛЛАНТОИС ҚУЫСЫНА ЕГУ
Бұл орында тұмау, Ньюкасл ауруының вирусы, жылқының ринопневмония, везикулярлы стоматит ж.т.б. вирустары жақсы өседі. Бұл әдіс бойынша егу үшін, эмбрионды жұмыр жағын жоғары қаратып штативке орналастырады. Ауа камерасының ортасынан жуан инемен (1 мм) тесік жасайды. Тесік арқылы вертикаль қалыпта инъекциялық инемен немесе Пастер түтікшесімен зерттеліп отырған материалдың жүзіндісін, 10-12 мм терендікте егеді. Материал енгізілген тесікті стерильді парафинмен бекітеді. (8-сурет)
8 сурет. Аллантоис куысына егу.
ХОРИОНАЛЛАНТОИС ҚАБЫҒЫНА ( ХАҚ) ЕГУ
Бұл әдісті шешек, инфекциялық ларинготрахеит, оба, Ауески ауруы, қойдың катаральді қызба және т.б. вирустарын бөліп алу үшін қолданады. Хорионаллантоис қабығын зақымдау екі әдіспен жүргізіледі:
1. ХАҚ табиғи ауа қуысы арқылы зақымдау. Бұл үшін, эмбрионды жұмыр жағын жоғары қаратып орналастырып, ауа куысының ортасынан көлемі 15-20 мм тесік жасалынады. Арнайы қысқышпен жарғақ қабықшаны ашып сол жерге вирустық материалам тамызады (9 сурет). Материал енгізілген тесікті лейкопластрмен бекітіп эмбрионды термостатқа орналастырады.
9 сурет. Тауық эмбрионының ХАҚ табиғи ауа камерасы арқылы егу.
2. ХАҚ жасанды ауа камерасы арқылы зақымдау. Бұл үшін жұмыртқаны штативке эмбрионын үстіңгі жағына қаратып горизонтальді қалыпта орналастырады. Қатты қабықтың екі жерінен тесік теседі - бірі ауа қуысының ортасынан (ондағы ауаны сорып алу үшін), екіншісі - эмбрионның тұсынан. Екінші тесікті тескенде өте мұқияттылықпен қатты қабықгы ашып алу керек. Содан кейін ХАҚ-ті жаралап алмай жарғақ қабықгы ысырып ауа кіретіндей мүмкіндік жасайды. Резина сорғышпен табиғи ауа камерасының ауасын сорып алады. Бүйір тесік арқылы сырттан енген ауа жасанды қуыс жасайды, қуыстың түбі хорионаллантоис қабығы болып келеді. Бүйір тесік арқылы жасанды ауа қуысына зерттелінетін материалды тамызады. Тесікті лейкопластрмен бекітіп жоғары қаратып горизонталь күйінде термостатқа қояды. (10 сурет).
10 сурет. Тауық эмбрионының ХАҚ жасанды ауа камерасы арқылы егу.
САРУЫЗ ҚАБЫНА ЕГУ
Бұл әдіс көбінесе риккетсияларды, хламидияларды, Марек ауруының вирусын, жылқының ринопневмония вирусын, шешек, тұмау вирустарын бөлу үшін қолданылады. Бүл әдісте эмбрионды жұмыр жағын жоғары қаратып орналастырады да ауа қуысының ортасынан тесік теседі. Инені 45 градустық бұрышпен эмбрион жатқан тұсқа қарама-қарсы бағытта 3,5-4 см терендікте енгізеді де вирустық материалды егеді (11 сурет).Тесікті парафинмен бекітіп эмбрионды термостатқа орналастырады.
11 сурет. Сарыуыз қабына егу
АМНИОН ҚУЫСЫНА ЕГУ
Бұл әдіс тұмау, Ньюкасл ауруы, жылқының ринопневмония вирустарын өсіру үшін пайдаланылады. Бұл үшін, жұмыртқаны штативке жұмыр жағын жоғары қаратып орналастырады. Ауа қуысының ортасынан тесік тесіп, шприцтің ұзын инесін эмбрионға қарай бағыттап енгізеді. Егер ине дұрыс ен- гізілсе онда эмбрион қозғалады. Вирустық материал енгізілген тесікті парафин ерітіндісімен бекітіп оны термостатқа қояды (12 сурет).
12 сурет. Амнион қуысына егу.
Зақымданған эмбриондарды (барлық әдістерде) әрі қарай инкубациялау алдында, олардың әк қабығына, жай қарандашпен - эмбрионның немен егілгенін, қашан (күні) егілгенін, егер керек болса басқа да мәліметтер жазып оларды термостатқа (33-38 градус) орналастырады. Егілген вирустар өздеріне қолайлы ортада өсуін жалғастырады. Эмбриондарға овоскоп арқылы күнделікті байқау жүргізеді. Өлгендерін шетке шығарып отырады. Егер эм- бриондар алғашқы тәулікте (24 сағат) өлген болса, оны егу үстінде түскен бактериялардан, саңырауқұлақгардан немесе жарақаттанудан деп есептейді. Ал егер эмбрион 3-4 күннен кейін өлсе онда ол вирустың өсуі нәтижесінде болған деп болжайды. Өлген эмбриондарды вирустың активтілігін сақтау үшін тоңазытқышқа (4 градус) қояды.
Зақымдалған эмбриондарды, вирустардың түріне байланысты, бірнеше тәулік бойы инкубациялайды (2 күннен -8 күн аралығында). Белгілі мерзім өткен соң эмбриондарды 3-4 сағат тоңазытқышта ұстап арнайы жарып олардан вирустық материал алады.
Тауық эмбрионында вирустың өсіп-өнгендігін мына белгілерден білеміз:
І.Эмбрионның болжап отырған вирусқа сәйкес мерзімде өлуі.
2.Эмбрионның әр түрлі анатомиялық қүрылыс бөліктерінде пайда болған патанатомиялық өзгерістердің болуы. Мысалы - ХАҚ-тың ісінуі, қанталауы, түйіншіктердің (оспина) пайда болуы, эмбрионның өспей қалуы.
Кейбір вирустар өсіп-өнгенде эмбрионда ешқандай морфологиялық өзгерістер туғызбайды. Ал бұндай вирустардың эмбрионда бар -жоғын гемагглютинация реакциясының көмегімен (ГАР) анықтайды. Эритроциттердің бір-біріне жабысып агглютинациялануын вирустық суспензия мен эритроциттердің тамшыларын шыны бетінде араластырып көруге болады (13 сурет).
13 сурет. Тамшы гемагглютинация рекциясы:
а) агглютинация жоқ;
б) агглютинация бар.
ЗАҚЫМДАЛҒАН ЭМБРИОНДЫ ЖАРЫП ОДАН
ВИРУСТЫҚ МАТЕРИАЛ АЛУ
Эмбриондарды жарудың мақсаты - егілген вирустың өсіп - өнгендігін ондағы өзгерістер мен одан алынған материалдан анықгау. Эмбрионнан патологиялық вирустық материал ретінде - хорионаллантоис қабығын, эмбрионның ағзаларын, сарыуыз қапшығын және аллантоис пен амнион сұйықтарын алады. Әсіресе, амнион және аллантоис сұйықтары дайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ САНИТАРИЯ КАФЕДРАСЫ
Е.О.ОМАРБЕКОВ
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ВИРУСОЛОГИЯ
пәні бойынша ветеринариялық медицина және
ветеринариялық санитария мамандықтарының
студенттеріне арналған
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
СЕМЕЙ 2016
Құрастырған: Е.О.Омарбеков, ветеринария ғылымдарының кандидаты, ветеринариялық санитария кафедрасының доценті.
Рецензент: О.Н.Ахметжанов, ветеринария ғылымдарының кандидаты, ветеринариялық медицина кафедрасының доценті.
Оқу құралы ветеринариялық вирусология пәні бойынша ветеринариялық медицина және ветеринариялық санитария мамандықтарының студенттеріне арналған, Семей, 2016. -110 б.
Ветеринарлық вирусологияның басқа пәндерден ерекшелігі оның оқу объектісінің, вирустың, өз ерекшеліктеріне тікелей байланысты, атап айтқанда, олардың мөлшерінің өте кішкентайлығы, абсолютті генетикалық паразиттілігі, тек бір ғана нуклеин қышқылынан тұруы ж.т.б. Яғни вирустың бұл ерекшеліктерін егжей-тегжейлі білмейінше, олардың қоздыратын ауруларын анықтап және сол аурулардың алдын алу проблемаларын шешу мүмкін емес.
Бұл оқу құралының негізгі мақсаты-студенттерге вирустар туралы, олардың табиғаттағы және адам-мал организміндегі рөлін жай теориялық жолмен ұғымды тілмен жеткізіп қана қоймай вирустарды лабораториялық жолмен зерттелінетін объектілерден бөліп алу жолдарына үйрету. Осы себепті зертханалық жұмыстар мен әдістемелерді баяндау, патологиялық материалды логикалық байланысты зерттеуді үйрету көзделген. Студент ауруға күдікті малдан патологиялық материалды алып және оны негізгі талапқа сай лабораторияға жіберу ережесін білуімен қатар зерттеу нәтижесі бойынша қорытынды беруге үйренуі керек. Практикалық сабақта студент патологиялық материалдан вирусты бөліп алу үшін қолданылатын негізгі әдістемелерді толық игеріп шығуы тиіс. Әрине малдәрігерлік вирустық ауруларға иммунологиялық диагноз қоюмен бірге практикада қолданылатын вирустық препараттар жайлы білуге міндетті. Осы оқу құралында автор айтылған проблемаларды жүйелі түрде беруге тырысқан.
Ветеринариялық санитария кафедрасының мәжілісінде қаралып , ұсынылды.(хаттама № 1, 09 қыркүйек 2016 ж.)
Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік комиссиясында қарастырылып баспаға ұсынылған (хаттама №1, 30 қыркүйек 2016 ж.)
МАЗМҰНЫ
1 Вирустардың негізгі қасиеттері
2 Вирусологиялық лабораторияда жұмыс істеу тәртібі
3 Патологиялық материал алу және оны зерттеуге дайындау
4 Патологиялық материалдағы вирустарды торшаішіндік
денешіктер мен вириондарды табу арқыла анықтау
5 Лабораториялық жануарлар және оларды вирусологияда қолдану
6 Тауық эмбрионы және оны вирусологияда қолдану
7 Торшалар өсіндісі және оларды вирусологияда қолдану
8 Вирустарды титрлеу
9 Гемагглютинация реакциясымен (ГАР) вирустың титрін анықтау
10 Гемагглютинацияны тежеу реакциясы (ГАТР)
11 Тура емес (енжар) гемагглютинация реакциясы (ЕГАР)
12 Бейтараптандыру реакциясы (БР) және оны вирусологияда қолдану
13 Диффузиялық преципитация реакциясы (ДПР)
14 Иммунды флуоресценция реакциясы (ИФР)
15 Диагностикалық жаттығулар
16 Вирусология пәнінде жиі кездесетін терминдер
17 Пайдаланылған әдебиеттер
1-тақырып. ВИРУСТАРДЫҢ НЕГІЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ
Сабақтың мақсаты: Студенттерді вирустардың жалпы қасиеттерімен таныстыру.
Сабақтың мазмұны: Вирустар жануарлардың, өсімдіктердің, жәндіктердің, бактериялардың, микроскопиялық саңырауқұлақтардың, қарапайымдылардың және басқа да тірі организмдердің облигатты клетка ішіндік паразиті. Бұлар өмірдің клеткасыз, бірақ өзіндік геномы арқылы тек тірі клеткаларда көбею қасиеті бар түрі. Вирустар тіршілігі тек екі формада болады - бірінші, клеткадан тыс немесе жансыз формасы, ал екіншісі - вегетативті немесе жанды- репродукцияланатын түрі. Клеткадан тыс түрін вирустық бөлшектер - вирион деп те атайды. Ал вирустың клетканың ішіндегі түрін вирус- клетка кешені деген балама аттармен де түсіндіреді. Басқа тірі организмдермен оның ішінде егжей-тегжейлі зерттелген микроорганизмдермен салыстырғанда вирустардың мөлшері, көлемі өте ұсақ. Әдеттегі лабораторияларда қолданылып жүрген жарық микроскоптарының көмегімен оларды көруге болмайды. Бұларды көру үшін арнайы құрал - электронды микроскоп керек. Вириондардың массасын және оның құрамдарын (нуклеин қышқылдарын - РНҚ, ДНҚ, белоктарын, липидтерін, углеводтарын) Дальтонмен (Д) өлшейді. 1Д=1,67·10-24г
1 Килодальтон (кД)- 1000Д
1 Мегадальтон (МД)=1000кД=106Д
1Миллидальтон (мД) = 10-3Д
Вирустардың ұзындық өлшем бірлігі - қазіргі халықаралық өлшем бірлігі (СИ) бойынша нанометрмен (нм) өлшенеді.
1мкм =10-6м
1нм=10-9м
1 мм=1000 нанометр (нм)
1 нм - 10 ангстрем (А0) Бірақ осындай өте ұсақтығына қарамастан олар басқа тірі инфекциялық агенттер тәріздес, өз бойларында генетикалық информацияларды сақтай отырып, тұқым қуалаушылық, өзгергіштік және де табиғи және жасанды сұрыптауға болатын қасиеттерімен сипатталады. Вирустардың тағы бір ерекшелігі - өзінің зат алмасу процесінің жоқтығы себепті еш нәрсемен қоректенбейді, тыныс алу,белок синтездеу және энергия құру жүйелері жоқ. Жасанды қоректік орталарда (ет пептонды агар, ет пептонды сорпа ж.т.б.) өспейді. Олар үшін тек тірі клетка керек. Бұл қасиеттерін алғаш рет орыстың ғалым-ботанигі Дмитрий Иосифович Ивановский (1864-1920) темекі теңбілінің пайда болу себептерін зерттеуінде анықтаған. Вирустар тек бір ғана - РНҚ немесе ДНҚ-дан тұрады. Ал егер вирустарды электронды микроскоп көмегімен зерттесек онда олардың шар,таяқша немесе жіпше тәріздес сыртқы пішіндерін көруге болады. Диагностикалық маңызы зор қасиеті - кейбір вирустардың (құтыру, шешек, гепатит ж.т.б.) торшаның цитоплазмасында, ядросында өздеріне тән шоғырлануы яғни торша ішіндік ядролық немесе цитоплазмалық денешіктер түзуі.
Вирустардың құрылымын қарастырсақ, олар нуклеоидтен- вирионның орталық бөлігі -бұл нуклеин қышкылынан тұрады. Бұл қышқыл сыртқы белоктік қабықшамен - капсидпен жабылған, ал әрбір капсид капсомерлерден тұрады (1 сурет).
1 сурет. Вирионның құрылысы
1 - капсомерлер; 2 -- пеплос; 3 -- жіпшелер; 4 - капсид; 5 - нуклеин қышқылы; 6 -- нуклеидтың ішкі ақзаты.
Капсомерлердің капсидке орналасуына байланысты вирустарды үш топқа бөледі: 1.Спираль тәріздес 2.Икосаэдрлі (20 қабырғалы)
3.Құрастырмалы симметриялы.
Спиральді симметриялы вирустар қатарына миксовирустар - тұмау, құстардың классикалық оба, Ньюкасл ауруы вирустары, қойдың жұқпалы сүйелі, сиырдың везикулярлы стоматиті жатады (2 сурет).
2 сурет. Тұмау вирусының құрылысы
3 сурет
а) аденовирус; б) герпесвирус
Ал икосаэдрлі симметриялы вирустар қатарына - аденовирустар, герпесвирустар, пикорнавирустар жатады (3 сурет).Шар тәріздес вирустардың капсидтері икосаэдрлы симметрияға жатады, олар 20 қырлы, ал әр қыры үш бұрышты формада. Капсомерлер саны вирустардың түріне байланысты оннан бірнеше жүз және одан да жоғары болады. Капсид вирустың нуклеин қышқылын сыртқы қоршаған орта әсерінен сақгайды және олардың сезімтал клеткаға жабысуын (адсорбция) қамтамасыз етеді, яғни, вирустың антигендік және иммуногендік қасиеттері капсидке тікелей байланысты. Құрастырмалы симметриялы вирустарға - бактериофагтар, шешек ж.т.б. жатады (4а, 4б сурет).
4а сурет. Т-2 бактериофагінің құрылысы
Б - сызбасы; 1 - қабығы; 2 - басы (ДНК); 3 - мойыны; 4 -- стержені; 5 -
қабы; 6 -- бұдыры; 7 - фибриллалар
4б сурет. Шешек вирусының құрылысы
1 - нуклеид; 2 - осмиофильді фибриллалар; 3 - нуклеоплазма; 4 - нуклео-
идтің қабығы; 5 - вирусоплазма; 6 -- вирионның қабығы; 7 -- бүйір дене-
шігі; 8 - қылшықтары.
Вирустар мал шаруашылығында, әсіресе ірі қара малында парагрипп, инфекциялық ринотрахеит, вирустық диарея, аденовирустық індеттерінің қоздырғыштары болумен қатар төлдердің өлі тууы және басқадай патология себептерінің бірі болып есептеледі. Мысалы, инфекциялық ринотрахеит індетіне шалдыққан малдан соқыр төлдер, шошқаның оба вирусында - торайлардың өлі туып немесе тұқымның семіп қалуы көп кездеседі. Ал аса көңіл бөлетініміз малдың вирустық ауруларының адамға қауіптілігі (құтыру, вирустық энцефалит, тұмау, геморрагиялық қызба ж.т.б.)
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1. Вирустардың табиғаты.
2. Вирустардың ашылуы.
3. Вирустардың биосферадағы орны мен рөлі.
4. Вирустардың басқа инфекциялық агенттерден ерекшеліктері.
5. Инфекциялық патологияда вирустардың рөлі.
6. Вирионның өлшем бірлігі.
7. Вирионның физикалық құрылысы және симметриясы.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Сюрин В.Н., Белоусова Е.В., Фомина Н.В. - Ветеринарная вирусология. - М.: ВО Агропромиздат, 1991.
2. Троценко Н.И.,Белоусова Р.В., Преображенская Э.А. - Практикум по ветеринарной вирусологии. - М.: ВО Агропромиздат, 1989.
3. Мырзабекова Ш.Б. Жалпы вирусология. Оқулық. Алматы, Білім, 2004. -368 бет.
2-тақырып. ВИРУСОЛОГИЯЛЫҚ ЛАБОРАТОРИЯДА ЖҰМЫС ІСТЕУ ТӘРТІБІ
Сабақтың мақсаты. Студенттерге практикалық сабақтар кезінде және кейін арнайы вирусологиялық зерттеу лабораторияларында жұмыс істеген кезде қандай негізгі жағдайларға көңіл бөлулері керек екендігіне тоқталу. Сабақтың мазмұны. Өндірістік малдәрігерлік лабораториядағы вирусологиялық бөлімнің негізгі мақсаты - вирустық жұқпалы ауруларға дер кезінде нақты диагноз қою. Вирусологиялық лабораторияда патологиялық материалмен жұмыс істегенде, әркім мына үш жағдайға көңіл бөлулері керек. 1. Лабораториядағы жұмыс істеп отырған зерттеушілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
2. Зерттеліп отырған материалдың бөгде микрофлорамен ластануын болдырмау.
3. Инфекцияның лабораториядан тысқары таралуын болдырмау. Бұл айтылған талаптар үшін тек мына жұмыс ережелерін дұрыс орындау керек:
а) жұмыс орнында өте жинақы болу керек б)лабораторияға, кафедра аудиториясына тек халатпен, ақ қалпақпен және дәкеден жасалған маскамен кіру керек;
в) жұмыс үстелінде ешқандай бөгде заттар болмауы тиіс.
г) сабаққа керекті құралжабдықтарды кезекші студент таратып береді; д) қолданылып отырған құралдар стерильді болуы тиіс; е)ерітінділерді сорып алуы үшін резина - сорғышты қолдану керек (түтікшені ауызға салып соруға болмайды);
ж) қолданылған құралдарды залалсыздандыру үшін оларды арнайы стерилизаторға жинастыру керек; з) қолданылған шыны түтікшені дезинфекциялаушы ертіндісі бар сауытқа жинастыру керек;
и) жұмыс үстінде пайдаланылған қағаз және т.б. қалдықтарды арнайы сауытқа жинап стерилдеу керек;
к) қолданылған шайынды суларды жалпы су құбырына төгуге болмайды;
л) егер студент зерттеліп отырған вирустық материалды кездейсоқ төгіп не болмаса үстөлге тамызып алса, ол міндетті түрде сабақ жүргізіп тұрған оқытушыға хабарлап, ол жерді залалсыздандыру керек;
Сабақ соңында студент жұмыс орнын жөнге келтіріп, кезекшіге өткізіп, қолын сабынды сумен жуу керек.
Есте сақтайтын жай - лабораторияға түскен кез келген материалды залалданған деп түсіну керек. Ал залалданған материалмен жұмыс істеу әрбір зерттеушіден үлкен жауапкершілікті, жинақылықты талап етеді. Вирусологиялық лабораторияда істейтін кез келген қызметші асептика мен антисептика ережесін біліп оларды бұлжытпай орындауы керек.
Асептика дегеніміз - адам денесіне, қолына, кілегей қабықтарына түскен микроорганизмдер мен вирустарды өлтіріп, олардың індет туғызуына жол бермеуге бағытталған шаралар. Бұл мақсат үшін мынадай антисептиктер қолданылады - 70 % этил спирті, 5 % спиртті йод ерітіндісі, 0,5-3 % хлорамин ерітіндісі, 0,5-1 % формалин ерітіндісі және 1-2 пайыздық метилкөгі мен бриллиант жасылының спирттік ерітінділері.
Дезинфекция дегеніміз - физикалық және химиялық заттар көмегімен қоршаған ортадаға адам және мал организмдеріне патогенді микроорганизмдер мен вирустарды өлтіру шаралары. Бұл мақсатта мына химимялық ерітінділер қолданылады - 0,1-10 % хлорлы әк, 0,5 % формалин, хлорамин, 3-5 % фенол,лизол, 2-3 % сілтілі ерітінділер. Дезинфекциялау үшін қолданылатын ерітінділердің түрлері мен олардың концентрациясын таңдау дезинфекцияланатын объектіге байланысты. Стерилизация дегеніміз - кез келген лабораториялық материалдарда, заттарда, ерітінділерде, қоректік орталардағы микроорганизмдерді толық жою шарасы. Бұны физикалық (жоғары температурамен әсер ету, ультракүлгін сәулесімен әсер ету, бактериологиялық сүзгіден өткізу) және химиялық әдістермен орындауға болады.
Зерттелуге жіберілетін вирустық материал міндетті түрде таңбаланылуы (нөмірленуі) тиіс, яғни қандай материал, қай жерден, қай уақытта алынғаны ж.т.б. мәліметтер көрсетіледі. Зерттелініп отырған материалдан алынған вирусты әрі қарай егжей - тегжейлі зерттеу және оны серологиялық идентификациялау үшін материалды консервациялайды (бұзылудан қорғау шарасы).
Вирустарды концервациялау үшін мына әдістер қолданылады: 1.Вирустық материалды ( зерттелініп отырған органдар мен ағзалардың кесінділері) ұзақ уақыт сақтау үшін 50% глицерин ерітіндісін пайдаланады. Оның бактериостатикалық қасиеті бар. 2.Көп жағдайда вирустарды минус 20, минус 30, минус 70 градус температурада суытатын тоңазытқыштарда сақтайды. Кейбір вирустар бұл аталған температурада өздерінің залалдылығын қорғағыш белоктік заттар қоспасынсыз жоғалтуы мүмкін. Бізге белгілі жай - ол вирустық материалда неғұрлым белоктік заттар аз болса, соғырлым вирустар тұрақтылығының төмендігі байқалады, яғни олар өздерінің биологиялық белсенділігін жоғалтады. Вирустарды мұздату арқылы сақтағанда мынадай қоспаларды пайдалануға болады - инактивтелген қан сарысуы, майсызданған сүт (10-30 %) және желім (0,5-1,5пайыз).
3.Вирусты сақтаудың тиімді жолының бірі - лиофилдеу немесе вакуум жағдайында мұздатып кептіру. Вирусологиялық лабораторияда мынадай құжаттар болу керек: 1.Вирусологиялық зерттеулерді тізетін дәптер. 2.Залалданған жануарларды тізетін дәптер. 3.Патологиялық материалдан бөлініп алынған вирусты тізетін және олардың залалданғаны туралы белгілейтін дәптер.
Студенттерге берілетін тапсырма 1.Кафедраның вирусологиялық лабораториясының жұмысымен, құрал-жабдықтарымен танысу. 2.Вирустық материалмен жұмыс істеу ережелерін қарастыру. 3.Шыны - түтікті резина сорғышты пайдалануды үйрену(машықтану).
Құрал - жабдықтар
1. Лабораториядағы құрал- жабдықтар.
2. Люминисценттік микроскоп.
3. Центрифугалар.
4. Тоңазытқыштар.
5. Магнитті бұлғауыштар.
6. Термостаттар.
7. Спиртовкалар.
8. Резина - сорғыштар.
9. Шыны түтіктер.
10. Петри табақшалары.
11. Қоректік орталар.
ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ
1.Вирусологиялық лабораторияда жұмыс істеу ережелерін айтыңыз.
2.Вирустық материалды сақтау (концервация) жолдары қандай?
3.Вирустарды жою әдістерін айтыңыз.
3 -тақырып. ПАТОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛ АЛУ ЖӘНЕ ОНЫ ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУГЕ ДАЙЫНДАУ
Сабақтың мақсаты: Студенттерді ауруға күдікті малдан немесе өлекседен қандай заттарды зерттеуге алу және оның әдістемелерімен таныстыру. Сабақтың мазмұны: Ауруға нақты диагноз қою - зерттелуге тиіс материалды ережеге сай алып оны лабораторияға жеткізіп зерттеу ерекшеліктеріне тікелей байланысты.
Ауруға күдіктенген жануардан немесе өлекседен ауру қоздырғышын бөліп алу үшін алынған заттарды (ағзаларды) патологиялық материал деп атайды. Зерттелуге тиісті материалды ауру малдан немесе өлекседен тез арада алып лабораторияға жіберу керек. Патологиялық материалды алу кезінде болжаған аурудың патогенезін және вирустың тропизмдік қасиетін ескеру керек, яғни індет қоздырғышының кіру жолын, оның организмге таралуын, қоздырғыштың шоғырлану жерін және организмнен шығу жолын ескерген жөн. Мысалы, дерматропты вирустарды бөлу үшін дененің жарақаттанған жерінің тері қабыршақтарын, күлдіреуіктерді, нейротропты вирустарды бөлу үшін - миды, жұлынды, пневмотропты вирустарды бөлу үшін танау мен кеңсіріктің бөліндісін, олардың жуындысын жібереді. Вирусты бөліп алу үшін организмнен кез келген экскреттері мен секреттерін, ағзалардың кесінділерін, қанды, лимфаны лабораторияға жіберуге болады. Вирусты бөліп алу үшін кейбір вирустық ауруларда фибринсізденген қанды немесе ерітілген қанды (дистилденген су мен қанның 1+1 қосындысы) жіберуге болады. Ал вирусқа қарсы антиденені анықтау үшін бір малдан 2-3 апта аралатып екі мәрте қан сарысуын жіберу керек. Танаудан, көзден, жұтқыншақтан және тік ішектен зерттелінетін материал алу үшін стерильді мақта немес дәкеден жасалған тампон (анжы) арқылы жұғынды алып оны 5-10 миллилитрлік Хэнкс немесе физиологиялық ерітіндіге араластырады. Бұл ерітінділердің құрамына пенилциллин және стрептомицин антибиотиктерін 500ЕД дозасында қосалқы микроорганизмдер тіршілігін сақтау үшін қосады. Ал вирустардың тез арада инактивтелуін тоқтату үшін ерітіндіге арнайы белокті заттар - 0,5 % желім, немесе 0,5-1% альбумин қосады.
Несепті катетер көмегімен стерильді сауытқа алады.
Мал өлгеннен кейін зерттелуге тиісті материалды барынша жылдам алуға тырысу керек. Себебі, көптеген вирустық індеттерде мал өлгеннен кейін жүретін аутостерилизация феномені болады. Бұл кезеңде вирустың саны күрт азайып және өлекседе бактериялардың өсуі қарқындайды, ал вирусты байырғы әдістермен бөліп алу қиынға түседі. Патологиялық материал ретінде , 10-20 грамм мөлшерінде, ішкі органдар мен ағзалардан кесінді алуға болады. Вирустардың инактивациясын баяулату үшін алынған материалды салқындатқыш қоспамен термосқа салады. Салқындатқыш қоспа ретінде тәжірибеде 3 бөлік мұз немесе қар және 1 бөлік ас тұзын қолданады. Егер бұл әдістемеге мүмкіншілік болмаса онда материалды глицериннің 50 пайыздық ерітіндісіне салады. Бірақ глицерин ерітіндісі материалды иммунды флюоресценция әдісімен зерттеуге кедергі жасайды. Осы себепті материалмен бірге лабораторияға люминисценттік микроскопияға жұғынды жібереді. Аса көңіл аударатын жай - зерттеуге алынған материалды белгілеу (этикеткалау). Оңай өшіріліп немесе алынып қалатын таңбалар болмау керек. Белгіде материалдың кімнен, қандай шаруашылықтан, қандай малдан және қашан (қай күні) алынғанын көрсетіп термосқа сүргі салады. Алынған материалды, болжау диагнозын және шаруашылық туралы, оның толық эпизоотологиялық деректерін көрсетіп жолдама қағазбен лабораторияға арнайы адаммен жібереді.Лабораторияда зерттеу жұмысын осы жолдама хатта көрсетілген болжау диагнозына сүйене жоспарлайды. Алынған материал тез арада зерттелуге тиіс. Егер мүмкіншілік болмаса (эксперименттік жануардың, тауық эмбрионының немесе клетка өсіндісінің жоқтығы) онда материал минус 40-70 градуста сақталуы керек.
ВИРУСТЫҚ МАТЕРИАЛДЫ ЗЕРТТЕУГЕ ДАЙЫНДАУ
Келіп түскен материалды консерванттардан (глицерин т.б.) тазартады, мұзын ерітеді. Зерттеуге материалдың жартысын қалдырып, қалғанын тоңазытқышқы қояды. Бұл қосымша зерттеу қажет болып қалған жағдайда керек. Зерттеу жоспары жасалынады.
Органдар мен ағзаларды зерттеуге дайындау
1. Материалды стерилді фарфор түйгішке салып қайшымен майдалайды да арнайы кварц құмын қосып езгілейді. 2.Езілген материалдан Хэнкс немесе фосфаттық ерітінділерді қосып 10 пайыздық жүзінді (суспензия) дайындайды. 3.Жүзіндіні центрифугаға минутына 1500-3000 айналыммен 10-15 минут айналдырады. 4.Тұнба үстіндегі мөлдір сұйықты стерильді флакондарға, түтіктерге сорып алады. 5.Бөлінген алынған сұйықты кездейсоқ микроорганизмдерден тазартады: а) бактериалды сүзгіштерден өткізу арқылы; б) антибиотиктер (пенициллин, стрептомицин ж.т.б.) қосу арқылы. Олардың дозасы 1мл сұйыққа 100-200 ЕД. Антибиотик қосылған жүзінді 1 сағаттан астам тұрмау керек. 6. Дайындалған ЕПА, ЕПС, ЕПБС, Сабуро қоректік орталарына егу арқылы бактериологиялық тексеруден өткізеді (бактерияларға, микроскопиялық саңырауқұлақтарға). 7.Суспензи яда бактериялар мен саңырауқұлақтар болмаса, вирустың бар - жоғын анықтау үшін, онымен лабораториялық жануарларды, тауық эмбриондарын және клетка өсіндісін залалдайды. Егер бактериологиялық тексерудің нәтижесі оң болса, яғни материал бактериялармен ластанған болса, онда жүзіндіні тағыда антибиотиктермен әсерлейді.
Студенттерге берілетін тапсырма
1.Ауру малдан және өлекседен патологиялық материал алу және оны лабораторияға жеткізу ережелерін меңгеру (жолдама хат, этикеткалар тағу, консервациялау әдістері). 2.Зерттелінген материалдан жүзінді(суспензия) дайындауды үйрену, білу.
Құрал-жабдықтар
Стерилизаторлар, стерилді қайшылар мен қысқыштар, спиртовкалар, стерилді мақта-тампондар (анжы), спирт - ректификат, пенициллин флакондары, термос (салқындатқыш қоспамен), стерилді түйгіштер, антибиотиктер, қоректік орталар, центрифугалар.
ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ
1.Патологиялық материал дегенді қалай түсінесіз? 2.Ауруға күдікті малдан және өлекседен вирусологиялық зерттеу үшін не алуға болады? 3.Патологиялық материал алу кезінде вирустың қандай қасиеттерін ескереміз? 4.Алынған материалды қандай күйде жеткізеді және оның қандай сақтау жолдары бар. 5. Материалды вирусологиялық зерттеуге қалай дайындайды? 6.ЕПА, ЕПС, ЕПБС және Сабуро қоректік орталарын қандай мақсатпен пайдаланады.
4-тақырып. ПАТОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДАҒЫ ВИРУСТАРДЫ ВИРУСТЫҚ ДЕНЕШІКТЕР МЕН ВИРИОНДАРДЫ ТАБУ АРҚЫЛЫ АНЫҚТАУ
Сабақтың мақсаты: Зерттелініп отырған патологиялық материалда вирустың бар-жоғын (индикация) оның торша ішіндік денешіктер құру қасиеті арқылы анықтау әдістерін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Алғашқы сабақтан бізге вирустардың абсолютті торша ішіндік паразит екендігі белгілі. Торша ішінде вирустар көбінесе өзара байланыссыз РНҚ немесе ДНҚ молекулаларының шоғырлануы болып келеді. Ал әрбір нуклеин қышқылдарының молекуласына вирустық белоктар туралы мағлұмат жазылған. Торша ішінде сол генетикалық мағлұмат іске асып әр түрлі вирустық белоктар жасалынады. Вирустардың көптеген құрылыс белоктарында өздігінен бірігіп агрегат түзу қасиеттері бар. Ал әрбір осындай күрделі агрегатқа РНҚ-ның немесе ДНҚ-ның бір молекуласы қосылады. Кейде бұлардың құрамына торшаның липидтері де бірігеді. Сонымен вирион құрылады. Вирионды - вирустың торшадан тыс, белсенділігі жоқ тіршілік ету формасы деп атауға болады. Вирустар бір торшадан екіншісіне немесе бір организмнен екіншісіне осы вирион түрінде беріледі.
Әрбір вирустың вириондарының өздеріне тән формасы, мөлшері, құрылысы және қасиеті болады. Бірақ барлық вириондарға ортақ қасиет - олардың РНҚ немесе ДНҚ молекуласынан және оларды тығыз қаптап тұрған - капсомерлерден тұратыны. Ал бірнеше капсомер жиынтығы капсидті құрайды. Оған нуклеин қышқылы қосылып, нуклеокапсид түзеді. Кейбір вирустардың вириондарында нуклеокапсидке қоса екінші белоктық суперкапсидтік қабаты болады. Егер капсомерлер нуклеин қышқылының молекуласында спираль тәрізді орналасса - оларды спиральды симметриялы вириондар қатарына, ал егер капсомерлер көп қырлы фигура түзіп орналасса - куб симметриялы вириондар қатарына жатқызады. Вириондардың формасын, құрылысын кәдімгі жарық микроскоппен көруге мүмкін емес. Оларды электронды микроскоп арқылы көреді. Тек қана шешек вирусын жай микроскоппен байқауға болады, себебі олардың көлемі - 300-390 нм.
Тіршілік барысында көпшілік вирустар цитоплазмалық және ядролық денешіктер түзеді. Оларды вириондардың шоғырлануы немесе торшаның қалдықтары деп түсіну керек. Бұл денешіктердің саны мен мөлшері әр түрлі болып келеді (10-12 дана). Әрине, бұл көрсеткіш вирустың түрі мен тегіне байланысты. Вирустық денешіктерді анықтаудың диагностикалық рөлі зор. Әсіресе, құтыру вирусында - Бабеш-Негри денешігін, құстардың шешек вирусында - Боллингер денешігін, иттің оба вирусында - Лентц денешігін табу диагнозды айқындай түседі.
Вирустық денешіктерді анықтау үшін жіберілген патологиялық материалдан жағынды дайындап, оны арнайы бояу әдістерімен өңдеп, жай микроскоппен қарайды. Құтыру вирусында Бабеш-Негри денешігін анықтау үшін жағындыны Муромцев әдісімен бояйды. Нерв торшаларының цитоплазмасы мен ядросы - көк түске, ал Бабеш-Негри денешігі қызғылт түске боялады (сурет 5а). Шешек вирусындағы қарапайым денешіктер Морозов әдісімен бояғанда қою қоңыр туске боялады (сурет 5б) .
5а сурет. Қүтыру вирусының Бабеш-Негри денешігі
5б сурет. Шешек вирусының қарапайым денешіктері
Студенттерге берілетін тапсырма
Жай микроскоппен дайын препараттардан цитоплазмалық, ядролық денешіктерді және шешек вирусының элементарлы денешіктерін көріп жұмыс дәптеріне суреттерін салу.
Құрал-жабдықтар:
1. Боялған препараттар: а) цитоплазмалық денешіктер, б) ядролық денешіктер, в) элементарлы денешіктер.
2. Микроскоптар.
3. Вирустардың морфологиясының атласы.
ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ
1.Вириондар дегеніміз не?
2.Вириондардың торша ішіндегі денешік түзуін қалай түсінеміз?
3.Денешіктерді анықтаудың қандай маңыздылығы бар?
5-тақырып. ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖАНУАРЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ВИРУСОЛОГИЯДА ҚОЛДАНУ
Сабақтың мақсаты: Лабораториялық жануарлардың түрлері мен оларға қойылатын талаптар. Оларды зерттеліп отырған вирустық материалмен егу жолдарын үйрену және ауру жұқтырылған жануарды сойып, мүшелеріндегі өзгерістерді анықтап, вирустық материал алуды үйрену.
Сабақтың мазмұны: Вирустар тек тірі торшада тіршілік ететін себепті, оларды патологиялық материалдан бөліп алу үшін лабораториялық жануарларды пайдаланады. Қазіргі кезде вирусологияда лабораториялық жануарларды мынадай мақсатта қолданады:
1) зерттелген материалда вирустың бар-жоғын анықтауға;
2) вирусты ол материалдан бөліп алу үшін;
3) вирустың белсенділігін лабораториялық жағдайда сақтау үшін;
4) вирустың титрін анықтау үшін;
5) бейтараптау реакциясын қою үшін тест-объект ретінде;
6) гипериммунды қан сарысуын алу үшін.
Зертханаға келіп түскен патологиялық материалдан дайындалған жүзіндімен лабораториялық жануарларды зақымдайды. Одан кейін клиникалық өзгерістер болатынын байқайды. Әрине, клиникалық белгімен вирустың түрін анықтау мүмкін емес, ол үшін қосымша зерттеулер жүргізіледі. Ал кейбір вирустар індеттерде айқын көрініп, клиникалық белгі диагнозды растай түседі. Мысалы, Ауески ауруына болжаған торайлардан алынған патологиялық материалмен қоянды зақымдаса (бұлшық етіне егу арқылы), одан қоянның аса қатты қасынып, сол жүзінді еккен жерін сүйегіне дейін жаралап, ақырында өлгенін көрсек - бұны ешқандай күмәнсіз Ауески ауруы вирусы деуге болады. Яғни, бұл жағдайда биосынақ тек вирустың бар екенін емес, түрін де анықтап отыр. Мұндай айқын спецификалық клиникалық белгілер тауықтың және қойдың шешек вирустарында да бар.
Лабораториялық жағдайда вирустың белсенділігін жоғалтпау үшін оларды мезгіл-мезгіл лабораториялық жануарларға егіп, олардан жаңа ұрпақ алып отырады. Осы әдіспен вирусты ұзақ уақыт сақтауға болады.
Лабораториялық жануарларға қойылатын талаптар:
1. Алынған жануар іздестіріп отырған вирусқа сезімтал болуы тиіс.
2. Жануарлардың жасы ескерілуі керек. Себебі, көпшілік вирустар жас организмде өте жақсы өседі. Мысалы, аусыл мен құтыру вирустары ақ тышқанның жаңа туған балаларына жоғары патогендік көрсетеді; ларинготрахеит вирусына өте жоғары сезімтал - балапандар; ал Ауески вирусына жоғары сезімталдықты үлкен қояндардан көреміз.
3. Стандартты сезімталдықты тек бір тұқымдастардан, бірдей жастағы, бірдей салмақты жануарларды қолданғанда ғана көруге болады.
4. Лабораторияға жануарлар инфекциялық аурудан бос шаруашылықтан әкелінуі тиісті. Олар міндетті түрде карантиннен өтуі керек (ақ тышқандар - 4 күн, басқалары - 21 күн).
Вирустық материалды лабораториялық жануарларға жұқтыру әдістері.
Тәжірибеде жиі қолданылатын егу әдістері:
oo тері астына;
oo тері арасына;
oo бұлшық етке;
oo құрсақ қуысына;
oo қан тамырларына;
oo танау қуысына;
oo миға.
Жұқтыру әдісін таңдау - вирустың тропизмдік қасиетіне байланысты. Яғни, әрбір вирустың репродукциялануы үшін өзіне қолайлы орын бар. Мысалы: егер вирустар жүйке жүйелерінде өсіп, көбейетін болса, оларды нейротропты (құтыру вирусы); тері торшаларында көбейсе - дерматропты (шешек вирусы); өкпе торшаларында көбейетін болса - пневмотропты деп атайды.
Кейбір вирустарда политропты қасиет бар, ол ірі қараның инфекциялық ринотрахеит вирусына тән. Ол тыныс және жыныс органдарында өсіп, көбейеді. Ал егер вирус организмнің кез келген ағза торшаларында өсіп-өнсе, оларды пантотропты вирус деп атайды (оба вирустары).
Сонымен вирустың тропизмдік қасиетіне сүйене отырып, соған сезімтал торшаларды залалдайды. Мысалы, тұмау вирусы үшін - танау қуысына (интраназальды), құтыру вирусына - миға (интрацеребральды), пантропты вирустарға - қан тамырына егеді.
Егу дозасы - таңдаған әдістеме мен жануардың түріне байланысты әр түрлі мөлшерде болады (1-кестеге қараңыз).
1-кесте. Лабораториялық жануарларға егілетін материалдың мөлшері(мл)
Егу
әдісі
Қояндар
Теңіз шошқасы
Атжалмандар
Ақ тышқандар
Тері астына
0,1
0,1
0,05
0,02
Тері арасына
5,0
3,0
3,0
0,5
Бұлшық етке
5,0
2,0
1,0
0,3
Құрсақ қуысына
10,0
5,0
2,0
1,0
Қан тамырларына
5,0
2,0
2,0
1,0
Танау қуысына
1,0
0,3
0,1
0,03
Миға
0,3
0,05
0,03
0,02
Зерттелініп отырған малдарды арнайы орында ұстап, оларға күнделікті клиникалық байқау жүргізеді. Жұмыс дәптеріне тиісті тіркеу жасалынады - мұнда жануарлар қандай материалмен, қашан, қанша бас залалданды және қандай әдіспен егілгені толық көрсетіледі.
Вирустың лабораториялық жануарларда өсіп-өнгенін олардың клиникалық белгілерінің пайда болуы, жануардың өлуі және пайда болған ішкі органдардағы патоморфологиялық өзгерістер арқылы біледі.
Ал егер егілген жануарлар инкубациялық кезеңде өлмесе, онда оларды арнайы өлтіріп (8-10 күннен кейін), өлекседен патматериал алып, вирусты әр түрлі әдістемелермен іздейді (вирусологиялық, серологиялық). Эксперимент ретінде егілген жануарлардың өлексесін жарып, ондағы кездесетін патанатомиялық өзгерістерді байқайды. Бұны лабораториялық жануар өле салысымен жүргізеді. Өлекседен патологиялық материал ретінде бауырын, шажырқай бездерін, кейбір жағдайда бас миын алуға болады. Қандай органдарды алу керектігі болжап отырған вирустың тропизмдік қасиетіне байланысты. Әрбір алынатын вирустық материалды екі бөлікке бөліп алады: біреуі - вирусологиялық зерттеу үшін, екіншісі - гистологиялық зерттеу үшін алынып, арнайы фиксатормен бекітіледі.
Егер болжаған ауруда вирустың торша ішіндік денешік түзу қасиетін анықтау керек болса, онда сол материалдан жұғынды дайындалады.
Студенттерге берілетін тапсырма
1. Лабораториялық жануарларды вирустық материалмен егу жолдарын үйрену.
2. Өлекселерді (лабораториялық жануарлар) сойып, ондағы патанатомиялық өзгерістерді байқап, вирустық материалдар алуды үйрену.
3. Таңба әдісімен вирустық препарат дайындау.
Құрал-жабдықтар:
1. Зерттелініп отырған материалдың суспензиясы;
2. Лабораториялық жануарлар;
3. Стерилизаторлар;
4. Қайшылар;
5. Мақта;
6. Спирт;
7. Эфир;
8. Шприцтер.
ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ
1. Лабораториялық жануарларды вирусологияда қандай мақсатта қолданады?
2. Лабораториялық жануарларды егу әдістерін таңдау вирустың қандай қасиетіне байланысты?
3. Егудің әдістерін атаңыз және ол неге негізделген?
4. Вирустық материал ретінде лабораториялық жануарлар өлексесінен қандай ағзалар алуға болады?
5. Вирустардың егілген жануар организмінде өсіп-өнгенін қандай белгілерден білуге болады?
6-тақырып. ТАУЫҚ ЭМБРИОНЫ ЖӘНЕ ОНЫ ВИРУСОЛОГИЯДА ҚОЛДАНУ
Сабақтың мақсаты: Тауық эмбрионын вирусологиялық зерттеуде қолданудың мақсаты мен оларды егу (залалдау) жолдарын және өлген эмбриондардан вирусты индикациялау үшін материалдар алуды меңгеру.
Сабақтың мазмұны: Тауық эмбрионын вирустарды өсіру үшін тірі жүйе ретінде ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тәжірибеде қолданыла бастады. Лабораториялық жануарлармен салыстырғанда бұларда біраз артықшылықтар бар, атап айтқанда:
1 Олардың әк қабығы эмбрионды бактериялық ластанудан сақтайды;
2 Қорғаныс факторларының жетілмегендігінен олар көптеген вирустарға сезімтал;
3 Оларды құс фабрикалары мен инкубаторлардан оңай алуға болады;
4 Арнайы азықтандыру қажет емес, яғни экономикалық жағынан тиімді;
5 Егілген вирусқа қарсы антидене құрылмайды. Бірақ, бұларды толық стерильді деп айтуға болмайды, себебі кейбір вирустық аурулардың қоздырғыштары (құстардың инфекциялық бронхит вирусы, Ньюкасл ауруы, тұмау, лейкоз вирустары) жұмыртқада кездесуі мүмкін. Әрине, бұлар сөзсіз диагноздың теріс нәтижесін береді.
Эмбриондарды қолдану мақсаттары:
1. Биосынақ ретінде, патматериалдан вирусты бөліп алу үшін;
2. Вирусты лаборатория жағдайында ұстау үшін;
3. Вирустың титрін анықтау үшін;
4. Вакцина дайындау үшін;
5. Бейтараптандыру реакциясы үшін тест-объект ретінде;
6. Жасанды торша өсіндісін дайындау үшін қолданады.
Зерттелінетін вирустық материалмен егу үшін пайдаланылатын тауық эмбриондарына мынадай талаптар қойылады:
1. Эмбриондар инфекциялық аурулардан таза шаруашылықтан алынуы тиіс;
2. Жұмыртқа қабығы пигментсіз және таза (жууға болмайды) болуы тиіс;
3. Эмбрионның жасы (күні) таңдап отырған егу әдісіне сәйкес болуы керек.
Эмбрионның құрылысы - әдетте тауық жұмыртқасы ұрықтанған бластула немесе гаструла кезеңінде болады. Ал егер жұмыртқаны қалыпты тауық температурасындай жылулықта ұстасақ (инкубаторда), онда ұрықтың әрі қарай дамығанын көреміз. Бес күннен он екі күн аралығында инкубацияланған жұмыртқаны вирустық материалмен зақымдау үшін қолдануға болады. Жұмыртқаның сырты - қатты, уақ тесікті, қалың әк қабықтан (скорлупа) тұрады.
Оған тығыз орналасқан - жұқа жарғақ қабықша болады. Ұрық жұмыртқа ішінде эксцентрлі орналасады -басы ауа камерасына бағытталып, ал денесі қатты қабыққа тақау жүреді. Жарғақ қабықшадан кейін амнион мен сарыуыз қапшығын жауып аллантоис куысы орналасады. Жүре келе (10-12 күн) аллантоис қабығы амнионмен бірігіп хорионаллантоис қабығын (ХАҚ) түзеді, ал жұмыртқаның үшкір жағында ақзаттың қалдықтары орын алады (6 сурет).
6 сурет. 10 күндік тауық эмбрионының күрылысы
Әқ қабық.
Жарғақ қабық.
Хорионаллантоис қабығы.
Аллантоис қуысы.
Сарыуыз.
Ақзат.
Ауа камерасы.
Эмбрион денесі.
9. Амнион қуысы
Вирустар эмбрионның айтылған барлық бөлімдерінде өсіп өне алады - тұқымның денесі, ХАҚ, сарыуыз. Вирустар өсіп-өніп, көбейіп эмбрионның аллантоис және амнион сұйықтарына жиналады. Бұл сұйықтарды вирустық дайын жүзінді деп есептеуге болады.
Эмбрионның қандай бөліктерін зақымдау оның жасына қарай сол бөліктегі сезімтал торшалардың барынша көбеюіне байланысты. Жасына қарай сол бөліктердің физиологиялық атқаратын қызметі де өзгереді. Мысалы, сарыуыз қапшығы ұрықтың қоректік заттар қоры болып инкубацияның алғашқы күнінде үлкен көлемде болатын болса, ол инкубацияның 10-12-ші күнінде көлемі кішірейеді. Сарыуыз қапшығына эмбрионның 5-7 күндігінде зақымдайды.
Амнион қуысы эмбрионның буферлік ортасы болып есептеледі. Бұл бөлікті эмбрионның 6-10 күндігінде зақымдайды.
Аллантоис қуысы эмбрионның зат алмасу процесі қалдықтарының, несеп қышқылы тұздары, фосфорлы және азотты қосылыстардың жиналатын жері. Инкубацияның 11-13-ші күндерінде аллантоис сұйығының көлемі 6-7 мл-ге жетеді. Аллантоис қуысын эмбрионның 9-11 күндік жасында зақымдайды.
Хорионаллантоис қабығы (ХАҚ) қан тамырларына бай. Ол сыртқы, қатты, ұсақ тесікті қабыққа тығыз жабысып, эмбрионды оттегімен қамтамасыз етеді. Оны эмбрионның тыныс органы деп атайды. ХАҚ-ына егуді эмбрионның 10-12 күндік жасында жүргізеді.
ТАУЫҚ ЭМБРИОНЫН ЗАҚЫМДАУҒА ДАЙЫНДАУ
Инкубаториядан әкелінген эмбриондарды лабораторияда темостатта 37˚C жылылықта ұстайды. Эмбриондарды арнайы штативтерде ауа қуысын жоғары қаратып орналастырады. Зақымдау мына тәртіпте жүргізіледі:
1. Эмбриондарды овоскоптан (7 сурет) өткізіп, тіршілігін анықтайды. Эмбрион жиі қозғалыста болса және қан тамырлары толық болса, онда оны тірі деп есептейді.
2. Графит қарандашпен ауа кеңістігін, эмбрионның орнын және қан тамырынсыз бөлікті белгілейді.
3. Эмбрион қабығын йодты спиртпен тазалайды және спирт тампонмен жалындатып алады.
7 сурет. Овоскоп.
Эмбрионды зақымдаудың алты әдісі бар, олар:
1. Аллантоис қуысын;
2. Хорионаллантоис қабығын;
3. Амнион қуысын;
4. Сарыуыз қалтасын;
5. Эмбрион денесін;
6. Хорионаллантоис қабығының қан тамырына егу.
Эмбрионды қандай әдіспен зақымдау (егу) - вирустың тропизмдік қасиетіне және зақымдау мақсатына байланысты. Барлық әдістемелерде егілетін материалдың көлемі - 0,1-0,2 мл. Ең жиі қолданылатын әдістер - аллантоис қуысы мен ХАҚ зақымдау. Амнион мен сарыуыз сирек, ал эмбрион денесі мен ХАҚ қан тамырларын зақымдау өте сирек қолданылады.
АЛЛАНТОИС ҚУЫСЫНА ЕГУ
Бұл орында тұмау, Ньюкасл ауруының вирусы, жылқының ринопневмония, везикулярлы стоматит ж.т.б. вирустары жақсы өседі. Бұл әдіс бойынша егу үшін, эмбрионды жұмыр жағын жоғары қаратып штативке орналастырады. Ауа камерасының ортасынан жуан инемен (1 мм) тесік жасайды. Тесік арқылы вертикаль қалыпта инъекциялық инемен немесе Пастер түтікшесімен зерттеліп отырған материалдың жүзіндісін, 10-12 мм терендікте егеді. Материал енгізілген тесікті стерильді парафинмен бекітеді. (8-сурет)
8 сурет. Аллантоис куысына егу.
ХОРИОНАЛЛАНТОИС ҚАБЫҒЫНА ( ХАҚ) ЕГУ
Бұл әдісті шешек, инфекциялық ларинготрахеит, оба, Ауески ауруы, қойдың катаральді қызба және т.б. вирустарын бөліп алу үшін қолданады. Хорионаллантоис қабығын зақымдау екі әдіспен жүргізіледі:
1. ХАҚ табиғи ауа қуысы арқылы зақымдау. Бұл үшін, эмбрионды жұмыр жағын жоғары қаратып орналастырып, ауа куысының ортасынан көлемі 15-20 мм тесік жасалынады. Арнайы қысқышпен жарғақ қабықшаны ашып сол жерге вирустық материалам тамызады (9 сурет). Материал енгізілген тесікті лейкопластрмен бекітіп эмбрионды термостатқа орналастырады.
9 сурет. Тауық эмбрионының ХАҚ табиғи ауа камерасы арқылы егу.
2. ХАҚ жасанды ауа камерасы арқылы зақымдау. Бұл үшін жұмыртқаны штативке эмбрионын үстіңгі жағына қаратып горизонтальді қалыпта орналастырады. Қатты қабықтың екі жерінен тесік теседі - бірі ауа қуысының ортасынан (ондағы ауаны сорып алу үшін), екіншісі - эмбрионның тұсынан. Екінші тесікті тескенде өте мұқияттылықпен қатты қабықгы ашып алу керек. Содан кейін ХАҚ-ті жаралап алмай жарғақ қабықгы ысырып ауа кіретіндей мүмкіндік жасайды. Резина сорғышпен табиғи ауа камерасының ауасын сорып алады. Бүйір тесік арқылы сырттан енген ауа жасанды қуыс жасайды, қуыстың түбі хорионаллантоис қабығы болып келеді. Бүйір тесік арқылы жасанды ауа қуысына зерттелінетін материалды тамызады. Тесікті лейкопластрмен бекітіп жоғары қаратып горизонталь күйінде термостатқа қояды. (10 сурет).
10 сурет. Тауық эмбрионының ХАҚ жасанды ауа камерасы арқылы егу.
САРУЫЗ ҚАБЫНА ЕГУ
Бұл әдіс көбінесе риккетсияларды, хламидияларды, Марек ауруының вирусын, жылқының ринопневмония вирусын, шешек, тұмау вирустарын бөлу үшін қолданылады. Бүл әдісте эмбрионды жұмыр жағын жоғары қаратып орналастырады да ауа қуысының ортасынан тесік теседі. Инені 45 градустық бұрышпен эмбрион жатқан тұсқа қарама-қарсы бағытта 3,5-4 см терендікте енгізеді де вирустық материалды егеді (11 сурет).Тесікті парафинмен бекітіп эмбрионды термостатқа орналастырады.
11 сурет. Сарыуыз қабына егу
АМНИОН ҚУЫСЫНА ЕГУ
Бұл әдіс тұмау, Ньюкасл ауруы, жылқының ринопневмония вирустарын өсіру үшін пайдаланылады. Бұл үшін, жұмыртқаны штативке жұмыр жағын жоғары қаратып орналастырады. Ауа қуысының ортасынан тесік тесіп, шприцтің ұзын инесін эмбрионға қарай бағыттап енгізеді. Егер ине дұрыс ен- гізілсе онда эмбрион қозғалады. Вирустық материал енгізілген тесікті парафин ерітіндісімен бекітіп оны термостатқа қояды (12 сурет).
12 сурет. Амнион қуысына егу.
Зақымданған эмбриондарды (барлық әдістерде) әрі қарай инкубациялау алдында, олардың әк қабығына, жай қарандашпен - эмбрионның немен егілгенін, қашан (күні) егілгенін, егер керек болса басқа да мәліметтер жазып оларды термостатқа (33-38 градус) орналастырады. Егілген вирустар өздеріне қолайлы ортада өсуін жалғастырады. Эмбриондарға овоскоп арқылы күнделікті байқау жүргізеді. Өлгендерін шетке шығарып отырады. Егер эм- бриондар алғашқы тәулікте (24 сағат) өлген болса, оны егу үстінде түскен бактериялардан, саңырауқұлақгардан немесе жарақаттанудан деп есептейді. Ал егер эмбрион 3-4 күннен кейін өлсе онда ол вирустың өсуі нәтижесінде болған деп болжайды. Өлген эмбриондарды вирустың активтілігін сақтау үшін тоңазытқышқа (4 градус) қояды.
Зақымдалған эмбриондарды, вирустардың түріне байланысты, бірнеше тәулік бойы инкубациялайды (2 күннен -8 күн аралығында). Белгілі мерзім өткен соң эмбриондарды 3-4 сағат тоңазытқышта ұстап арнайы жарып олардан вирустық материал алады.
Тауық эмбрионында вирустың өсіп-өнгендігін мына белгілерден білеміз:
І.Эмбрионның болжап отырған вирусқа сәйкес мерзімде өлуі.
2.Эмбрионның әр түрлі анатомиялық қүрылыс бөліктерінде пайда болған патанатомиялық өзгерістердің болуы. Мысалы - ХАҚ-тың ісінуі, қанталауы, түйіншіктердің (оспина) пайда болуы, эмбрионның өспей қалуы.
Кейбір вирустар өсіп-өнгенде эмбрионда ешқандай морфологиялық өзгерістер туғызбайды. Ал бұндай вирустардың эмбрионда бар -жоғын гемагглютинация реакциясының көмегімен (ГАР) анықтайды. Эритроциттердің бір-біріне жабысып агглютинациялануын вирустық суспензия мен эритроциттердің тамшыларын шыны бетінде араластырып көруге болады (13 сурет).
13 сурет. Тамшы гемагглютинация рекциясы:
а) агглютинация жоқ;
б) агглютинация бар.
ЗАҚЫМДАЛҒАН ЭМБРИОНДЫ ЖАРЫП ОДАН
ВИРУСТЫҚ МАТЕРИАЛ АЛУ
Эмбриондарды жарудың мақсаты - егілген вирустың өсіп - өнгендігін ондағы өзгерістер мен одан алынған материалдан анықгау. Эмбрионнан патологиялық вирустық материал ретінде - хорионаллантоис қабығын, эмбрионның ағзаларын, сарыуыз қапшығын және аллантоис пен амнион сұйықтарын алады. Әсіресе, амнион және аллантоис сұйықтары дайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz