Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдары
Нормативтік сілтемелер ... .
Анықтамалар.
Белгілеулер мен қысқартулар ...
Кіріспе .
1 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Ойлау формалары.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуды жүзеге асыру
2 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
2.1 Оқыту мазмұнында балалардың ойлау процесін дамыту мүмкіндіктері.
2.2 Шығармашылық тапсырмаларды бастауыш сынып оқушыларының ой.өрісін дамытуға қолдану ..
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда шығармашылық жаттығуларды қолдану
2.4 Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау процесінің даму деңгейін анықтау және дамыту әдістемелері ...
Қорытынды ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... .
Анықтамалар.
Белгілеулер мен қысқартулар ...
Кіріспе .
1 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Ойлау формалары.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуды жүзеге асыру
2 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
2.1 Оқыту мазмұнында балалардың ойлау процесін дамыту мүмкіндіктері.
2.2 Шығармашылық тапсырмаларды бастауыш сынып оқушыларының ой.өрісін дамытуға қолдану ..
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда шығармашылық жаттығуларды қолдану
2.4 Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау процесінің даму деңгейін анықтау және дамыту әдістемелері ...
Қорытынды ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... .
ХХI ғасырда әлемдік өркениет төрінен орын алуы үшін, Қазақстанның жан-жақты дамуының бірден-бір жолы, ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып отырғаны белгілі. Елбасымыз Қазақстан халқына «Бәсекеге қабілетті халық үшін», «бәсекеге қабілетті экономика үшін» - деген жолдауында: «Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдың бірі» -деген [1].
«Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасында»: «Қазақстан қоғамындағы өзекті мәселелердің бірі- өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік, ой-өрісінің кеңдігі, танымдық әрекетке қызығушылығының сауаттылығы» деп айқын көрсетілген [2]. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі адам ресурстарын арттырудың ұстанымдарын, шығармашылық ойлауды қалыптастырудың теориясын басшылықққа ала отырып әлемдік бәсекелестікке лайықты жаңа тұлғаны субъект ретінде тәрбиелеу болып отыр. «Субъектілік» ұғымының мазмұны оқытудың жүйесіне жаңа көзқараспен қарауды талап етеді.
«Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасында»: «Қазақстан қоғамындағы өзекті мәселелердің бірі- өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік, ой-өрісінің кеңдігі, танымдық әрекетке қызығушылығының сауаттылығы» деп айқын көрсетілген [2]. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі адам ресурстарын арттырудың ұстанымдарын, шығармашылық ойлауды қалыптастырудың теориясын басшылықққа ала отырып әлемдік бәсекелестікке лайықты жаңа тұлғаны субъект ретінде тәрбиелеу болып отыр. «Субъектілік» ұғымының мазмұны оқытудың жүйесіне жаңа көзқараспен қарауды талап етеді.
1 Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы, 2006.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 ж. 14 желтоқсан.
3 Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасы. -Алматы: Қазақстан. 1993 ж. 21 қаңтар.
4 Қазақстан Республикасының орта білім беру стандарты -Алматы, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 1999. -245 б.
5 Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе. Алматы, 2004.
6 Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1990.
7 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
8 Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
9 Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1989.
10 Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
11 Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. М., 1984.
12 Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
13 Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо и др. –М., 1984.
14 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
15 Деятельность. Сознание. Личность /под ред. Д.А.Леонтьева. М.: Смысл; Академия, 2004. - 346 с.
16 Давыдов В. В. Теория развивающего обучения. - М.,1996
17 Рахымбек Д. Оқушылардың логика методологиялық білімдерін жетілдіру. Алматы. РКБ, 1998ж.
18 Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.
19 Кле М. Психология подростка: Психосексуа/іьное развитие. М., 1991.
20 Кои И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
21. Крутецкий А.В. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1979.
22 Қыдыршаев А. Балалардық жас ерекшеліктерін ескеру. «Ұлағат», 2000.
23 Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. М., 1991.
24 Диагностика готовности детей к обучению в школе – анализ поведения. М., 1993.
25 Дьяченко О.М. Об основных направлениях развития воображения у детей // Вопросы психологии, №16. 1988, с.16.
26 Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға
арналған психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
27 Мухина В.С. Детская психология. М., 1990.
28 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. 1-2 том, Алматы, Рауан, 1994, -320б.
29 Ордабекова Г. Дидактикалық ойындарды қолдану. «Бастауыш мектеп», 1997, 3.
30 Валлон А. Психологическое развитие ребенка. М., 1967.
31 Сейдахметова А. Даярлық сынып оқушыларының логикалық ойларын дамыту жолдары. // Бастауыш мектеп, 2000. №8,9.
32 Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.
33 Махмутов М.И. Развивающее обучение. М., 1996.
34 Мухина В.С. Изучение особенностей детской психологии. М., 1990.
35 . Нұрмұхамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология.
Шымкент, 2004.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 ж. 14 желтоқсан.
3 Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасы. -Алматы: Қазақстан. 1993 ж. 21 қаңтар.
4 Қазақстан Республикасының орта білім беру стандарты -Алматы, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 1999. -245 б.
5 Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе. Алматы, 2004.
6 Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1990.
7 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
8 Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
9 Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1989.
10 Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
11 Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. М., 1984.
12 Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
13 Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо и др. –М., 1984.
14 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
15 Деятельность. Сознание. Личность /под ред. Д.А.Леонтьева. М.: Смысл; Академия, 2004. - 346 с.
16 Давыдов В. В. Теория развивающего обучения. - М.,1996
17 Рахымбек Д. Оқушылардың логика методологиялық білімдерін жетілдіру. Алматы. РКБ, 1998ж.
18 Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.
19 Кле М. Психология подростка: Психосексуа/іьное развитие. М., 1991.
20 Кои И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
21. Крутецкий А.В. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1979.
22 Қыдыршаев А. Балалардық жас ерекшеліктерін ескеру. «Ұлағат», 2000.
23 Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. М., 1991.
24 Диагностика готовности детей к обучению в школе – анализ поведения. М., 1993.
25 Дьяченко О.М. Об основных направлениях развития воображения у детей // Вопросы психологии, №16. 1988, с.16.
26 Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға
арналған психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
27 Мухина В.С. Детская психология. М., 1990.
28 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. 1-2 том, Алматы, Рауан, 1994, -320б.
29 Ордабекова Г. Дидактикалық ойындарды қолдану. «Бастауыш мектеп», 1997, 3.
30 Валлон А. Психологическое развитие ребенка. М., 1967.
31 Сейдахметова А. Даярлық сынып оқушыларының логикалық ойларын дамыту жолдары. // Бастауыш мектеп, 2000. №8,9.
32 Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.
33 Махмутов М.И. Развивающее обучение. М., 1996.
34 Мухина В.С. Изучение особенностей детской психологии. М., 1990.
35 . Нұрмұхамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология.
Шымкент, 2004.
Ф-ОБ-0010033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., доцент
Б.Т.Ортаев
2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда
шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдары
5B010200 – мамандығы – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған: ППМ-112
тобының студенті
Сейлхан Таңшолпан
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы
Ауезов Б.
Түркістан - 2015
Ф-ОБ-0010033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық ғылымдар факультеті
Сейлхан Таңшолпан
Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда шығармашылық
тапсырмаларды қолдану жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B010200 – мамандығы – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Түркістан - 2015
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Белгілеулер мен 5
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың теориялық
негіздері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
1.1Ойлау формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2Бастауыш сынып оқушыларының ойлау 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... .
1.3Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуды жүзеге асыру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1Оқыту мазмұнында балалардың ойлау процесін дамыту мүмкіндіктері. 21
2.2Шығармашылық тапсырмаларды бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін
дамытуға қолдану 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.3Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда шығармашылық
жаттығуларды қолдану 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.4Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау процесінің даму деңгейін
анықтау және дамыту әдістемелері 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланған әдебиеттер 66
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
НОРМАТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23
тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш,
негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарты, Технология оқу пәні бағдарламасы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы;
Дағды - меңгеруді ең жоғары өлшемімен сипатталатын әрекет. Жаттығу – іс-
әрекеті меңгеру немесе оның сапасын арттыру мақсатында сол әрекеттің
жоспарлы түрде ұйымдастырылып, қайталай орындалуы деген сөз.
Білімді меңгеру үдерісі – бұл күрделі психологиялық іс - әрекет.
Іскерлік қалыптастыру деп – оқушыны белгілі әрекетті тез, дәл және
сапалы орындауға дайындау үдерісі түсіндіріледі.
Дағдыны қалыптастыру деп - оқушының белгілі әрекетті автоматты
орындауға алып келетін іскерлікті бекіту мен жетілдірудің күрделі үдерісі
түсіндіріледі.
Білімді игеру деп - ғылыми ұғымдарды, фактілерді және басқа да
мағлұматтарды(өз бетінше және мұғалімнің көмегімен) алу, бекіту және
қолдану үдерісі түсіндіріледі.
Жоспарлау - бұл алдағы іс - әрекетінің схемасын ойша тұрғызудың
интеллектуальдық - еріктік үдерісі, алдын - ала, оның нәтижесі мен осы
нәтижеге жету тәсілдері жөніндегі идеал түсінігі.
Әдіс (гректің - metodos деген сөзінен алынған) - ол зерттеу немесе
таным жолы, табиғат құбылысын және әлеуметтік өмірдің жағдайын,
құбылыстарды оқып білу жолдарын, методологиялық-теория танымы мен шындықты
бекітуді зерттейтін тәсіл.
Әдістемелік тәсілдер – оқу- тәрбие мақсатына жетуге бағытталған
мұғаліммен оқушының жекелеген әрекеті немесе әдістің құраушы элементтері.
Логикалық тәсілдер - оқушының ойлау қызметін қалыптастыру тәсілдері
(ойлау тәсілдері).
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ – технология оқу пәні бағдарламасы;
Университет – Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
КІРІСПЕ
ХХI ғасырда әлемдік өркениет төрінен орын алуы үшін, Қазақстанның
жан-жақты дамуының бірден-бір жолы, ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып
отырғаны белгілі. Елбасымыз Қазақстан халқына Бәсекеге қабілетті халық
үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін - деген жолдауында: Білім беру
реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін аса маңызды құралдың бірі -деген [1].
Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру
тұжырымдамасында: Қазақстан қоғамындағы өзекті мәселелердің бірі-
өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана
емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны
жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру
болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар
алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік,
ой-өрісінің кеңдігі, танымдық әрекетке қызығушылығының сауаттылығы деп
айқын көрсетілген [2]. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі адам ресурстарын
арттырудың ұстанымдарын, шығармашылық ойлауды қалыптастырудың теориясын
басшылықққа ала отырып әлемдік бәсекелестікке лайықты жаңа тұлғаны субъект
ретінде тәрбиелеу болып отыр. Субъектілік ұғымының мазмұны оқытудың
жүйесіне жаңа көзқараспен қарауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектеп оқушыларын еңбекке
тәрбиелеу мен оқыту тұжырымдамасында "Еңбек пен оқыту ісі базалық білім
деңгейіне сай, жалпыға бірдей және оқушылардың негізіне сол аймақтың кадр
сұранымын қамту керек" - делінген. Демек, жастардың еңбекке ынта-ықыласын
мектеп жасынан қалыптастыру істің көзін білетін, дербес шешім жасай алатын
қабілетті маманның өсіп-жетілуінің алғы шарты. Бұл оқушыларға, ата-аналарға
және мектеп ісіне ғана емес, бүкіл өміріне қатысты өзекті мәселе болып
табылады [3].
Қазақстан Республикасының білім беру стандартында білім берудің басты
міндеті логикалық ойлауды дамыту болып табылатындығы атап айтылған [4].
Адамның нағыз адамдық қасиеттері өз өміріндегі тәлім-тәрбие нәтижесінде
қалыптасады. Бастауыш сынып оқушыларының таным үдерістері дамуына оқытудың
тигізетін әсері өте үлкен. Бастауыш сынып оқушыларының таным әрекеттерін
зерттеу-психологиялық қызмет көрсетудегі күрделі мәселелердің бірі.
Сондықтан оны жүргізу жолдарын көптеген психологтар мен педагогтар
зерттеуде. Тәжірибелік психологияда Йирасек-Керн, Л.А.Венгер,
П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, А.Г.Зак, И.В.Забрамная,
Е.И.Рогов, Мотков т.б. жасаған әдістемелер кеңінен пайдаланылуда [5; 6; 7;
8]. Дамыта оқыту проблемалары ХVІІІ ғасырдан бері зерттелуде. Швейцар
ғалымы И.Г.Песталоцци оқу барысында балалардың қабылдау және еске сақтау
қабілетін дамыту проблемасын зерттеуді бастаған. Бұл идеяны К.Д.Ушинский,
Л.С.Выготский жалғастырған. Д.Б.Занков дамыта оқытуға қазіргі
технологияларды қолданып, жалпы ақыл-ойды дамыту жолдарын анықтаған [9; 10;
11; 12]. Қазіргі бастауыш мектеп бағдарламасында барлық таным үдерістерін
жедел дамыту жолдарын ескере отырып жасалған оқулықтар мазмұны ойлауды
дамытуға үлкен үлес қосады. Дегенмен осы проблеманы шешу үшін әр мұғалім
ойлау қабілетінің ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын толық түсінуі қажет.
Балалардың осы ерекшеліктеріне жан-жақты түсіну үшін диплом жұмысының
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда
шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдары деп таңдағанды жөн көрдік.
Зерттеу мақсаты. Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін
дамытуды теориялық тұрғыдан анықтау және шығармашылық тапсырмалар көмегімен
дамыту әдістемесін әзірлеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда
шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдары.
Зерттеу міндеттерін келесі түрде анықтадық:
1. Логикалық ойлау қабілеті туралы ұғымды анықтап, бастауыш сынып
оқушыларының логикалық ойлау үдерісі ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық
негіздерімен танысу;
2. Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау үдерісін дамыту
жолдарын, шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдарын зерттеу;
3. Логикалық ойлау үдерісін дамытуға шығармашылықтың тигізетін әсерін
көрсету.
Осы анықталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін қабілеттің
анықтамасы мен ерекшеліктеріне сүйене отырып, логикалық ойлау қабілетін
дамытуға әсерін тигізетін жағдайларды анықтау арқылы логикалық ойлауды
дамыту жолдарын зерттедік. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдап және озық
тәжірибелі мұғалімдердің мақалалары мен дидактикалық материалдарымен
танысып, оның біршамасын бітіру жұмысында қолдандық.
Анықталған міндеттерді орындау үшін келесі ғылыми-зерттеу әдістері
пайдаланылды: теориялық әдістер және эмпирикалық әдістер – бастауыш сынып
оқушыларының логикалық ойлауын дамыту туралы ғылыми еңбектерге теориялық
талдау жасалынды және бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын
дамытуда қолданылатын шығармашылық тапсырмалар таңдап алынды.
Зерттеудің эксперименталдық базасы: Түркістан қаласындағы №24 орта
мектебі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- логикалық ойлауды жүйелі түрде талдау, шығармашылық тапсырмаларды
пайдалану жолдарын анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуға арналған
шығармашылық тапсырмаларды мектеп тәжірибесіне ендіру.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және мектеп іс-тәжірибесіне енгізу.
Түркістан қаласындағы №24 орта мектебіндегі бастауыш сынып мұғалімдері
ұйымдастыру барысында пайдаланылуда.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жиналған материалдарды логикалық жүйеге
келтіріп, бітіру жұмысының құрлысын анықтадық. Диплом жұмысы кіріспеден,
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі дәлелденіп, міндет-мақсаттары
анықталды.
Бірінші бөлімде қазіргі ғалымдар Д.Б.Занков, М.И.Махмұтов,
Б.Тұрғынбаева, В.В.Давыдов, Б.М.Теплов т.б. еңбектерінде қарастырылған
қабілет табиғаты, бастауыш сынып оқушылырының логикалық ойлау ерекшеліктері
және оның формалары, ойлау қабілетін дамытуға әсерін тигізетін себептер
талданған.
Екінші бөлімде оқыту барысында бастауыш сыныпта логикалық ойлау
үдерісін дамытуға халық ауыз әдебиеті элементтерін, шығармашылық
тапсырмаларды, дидактикалық ойындарды қолданудың тигізетін әсері талданған.
Қорытындыда бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін
дамыту ерекшеліктерін оқу үдерісінде қолдану туралы нұсқалар жасалған.
1 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
1.1 Ойлау формалары
Ойлау түрлі формаларда жүзеге асады. Ой үдерісінің негізгі формалары –
пікір және ой қорытындысы болып табылады. Олардың формалары да алуан түрлі
болып келеді. Осы мәселелерге де тоқталып өтейік.
Пікір дегеніміз – құбылыстар арасында байланыс орнату.
Пікірде адам белгілі зат туралы өзінің ойын айтады, олардың заттар
арасына орнатқан байланысын немесе қайсыбір құбылысқа деген өз қатынасын
білдіреді. Демек пікірде тек ой, яғни танымдық үдеріс қана бейнеленбейді.
Пікірден адамның сезімі де, оның ниеті де көрініп отырады. Пікірдің
көрінісі және оны сипаттайтын ерекшеліктері де көп.
Адам өз пікірінің шынында да ақиқат жайды білдіретініне, дұрыс екеніне
басқаларды немесе, тіпті, өзін-өзі нандырғысы келсе, ол оны негіздейді. Бұл
үшін адам өмірден белгілі және тексерілген фактілерді, ғылыми дәлелдеген
заңдарды келтіреді, түрлі дәлелдерге сүйеніп, логикалық болжамдар жасайды.
Мұндай жағдайда пайымдау пайда болады.
Пікірдің әр түрін, оның формаларын, ерекшеліктерін логика ғылымы
зерттейді. Психология, негізінен, ойлау формасы ретінде пікірдің мазмұнын
зерттейді.
Көпшілік жағдайда адам пікірлер жүйесін ғана емес, сондай-ақ ой
қорытындысы жүйесін де, яғни, ол бар деректер негізінде жасаған тұжырымды
да пайдаланады. Ой қорытындысы бірнеше жеке жағдайдан шығатын жалпы
тұжырымға қарай ойысу болуы мүмкін. Бұл – индуктивтік ой қорытындысы. Бірақ
жалпы заң, ережеден жеке жағдайға қарай ойысып тұжырым жасауға да болады.
Бұл дедуктивті ой қорытындысы [13].
Ой әрекетіндегі ой қорытындысы бұл екі формасы бір-бірінен бөлек өмір
сүре алмайды. Олар біртұтас ой үдерісінің екі жағын немесе екі буынын құрай
отырып, ажырамас бірлікте болады.
Ой қорытындыларын адам ой әрекеті мен күнделікті практикада пайдаланып
отырады. Бірақ ой қорытындысы адамды мәселені теріс шешуге де әкелуі
мүмкін.
Ең бастысы – бар білім мен ой әрекет тәсілдерін пайдалана отырып, әр
нақты жағдайда түрлі операцияларды орынды және тиісті үйлесім, жүйесімен
қолдана білу.
Адам әрекет еткенде, мазмұны жағынан да, шешу тәсілі жағынан да алуан
түрлі мәселелермен кездеседі.
Тәжірибелік немесе практикалық ойлау. Машина моторының неліктен бір
қалыпты жұмыс істемей тұрғандығын білу үшін шофер капотты көтереді,
мотородың қызуын байқайды, контактілерді тексереді, егер қажет болса
сымдардың ұшын тазартады, кей жерлердегі шайбаларды нықтайды, свечаларды
алып қарайды, майды үстемелейді. Ойдың мұндай түрін практикалық немесе
әрекетті деп атайды. Ол міндеттің көрнекі түрде, немесе нақтылы түрде
берілуімен сипатталады. Оның шешу тәсілі практикалық әрекетпен байланысты
жүреді. Сонымен қатар практикалық немесе тәжірибелік ойлаудың барлық іс-
әрекеттерге негіз болып адамның өміріне қажетті іскерлік пен дағдының
негізі болып келеді.
Нақтылы - бейнелі ойлау - мәселені шеше отырып, адам өзінде бар көрнекі
бейнелерді пайдаланса, нақтылы бейнелік ойлау көрініс береді. Керек жерге
қай жолмен тезірек жетуге болатынын ойластырған адам барар жолдың барлығын
көрнекі бейнемен елестетіп шығады. Ол олардың әрқайсысының ұзақтығын, жол
сипатын, жүріп өтуге кететін уақытын салыстырып, талдайды, мәселені ойша
шешеді. Ойлаудың мұндай түрі нақтылы - бейнелік деп аталады да, ол заттар
мен құбылыстар бейнесін дәл қайталауға мүмкіндік береді.
Теориялық ойлау – ойлау үдерісінің ең күрделі түрі. Адам алдында тұрған
проблемалар егер мәселен, теориялық түрде қойылса, оны шешу үшін
абстракциялық ұғымдарды, теориялық білімдерді пайдаланып шешу талап
етіледі. Мұндай әрекеттер өте күрделі ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, оқушыға оқыған шығармасының әдеби каһармандарының қайсысының
пікірі дұрыс екенін анықтау тапсырылса, ол кітап қаһармандарының барлық
нақтылы қылықтарын талдаудан өткізуі керек. Мұндай әрекет теориялық ой
арқылы жүргізіледі, сондықтан әрекеттің түріде теориялық талдау деп
аталады.
Теориялық ойлардық жоғары формалары – заңдарды ашу, ғылыми болжамдар
жасау, күрделі өндірістік үдерісті жоспарлау міндетті түрде практикадан
шығады да құрамына азды-көпті жалпыланған елестерді енгізеді.
Әр адам бірқатар мамандық, темперамент, мінез, жас ерекшеліктеріне ие.
Жеке адамдық ерекшеліктер адамның барлық танымдық әрекетінен, соның ішінде
оның ойлауынан айқын көрінеді. Ойлаудың субъективтік факторы адамның зейіні
қандай екеніне байланысты. Мәселенің өзіне аударатындығына, олардың
әрқайсысын ол қалай шешетіндігінен, мәселені шешкенде қандай сезімде
болатындығынан, шешімді қалай және қай бағытта іздейтіндігінен, сәттілік
пен сәтсіздікке деген реакциясының қандай екендігінен көрініс береді.
Субъективті фактордың рөлі ойлауды адамның айрықша қызмет ретінде
қарастырғанда айқынырақ көрінеді. Қызмет - адам орындайтын және белгілі бір
ақылға қонымды мақсатқа жетуге бағытталған әрекеттер жүйесі. Қызмет белгілі
түрткіден туады.
Еңбекпен бірге адамның практикалық қызметіне ене отырып, оған саналы,
күрделі, бағыт-бағдарлы және жасампаз сипат беретін ойлау да пайда болды.
Ақыл-ой қызметінің айрықша эмоциялық-еріктік жақтарының қосылатындығы
болып табылады.
Адамның сезімдері оның ойлау үдерісіне үш түрлі формада орналасады.
Біріншіден, ол адамдарды қиындығы мол ақыл-ой жұмысына жұмылдыратын түрткі,
мотивтер [14].
Ақыл-ой және арнаулы ой қызметінің мотиві кейбір әжептеуір қиын
мәселені шешуге мәжбүрлік болуы мүмкін. Көп жағдайда адамды ақыл-ой
қызметіне жарыс, өзімшілдік, жоғары баға алу, мансаптық мотивтер де
итермелейді. Мотив сипаты бүкіл ой үдерісінің өтуіне әсерін тигізеді.
Ойлаудың бұл ерекшелігі ақыл-ой қызметінің бүкіл үдерісіне ақылға қонымды
және дәлелді сипат береді.
Біз қорытынды ретінде оқушының ақыл-ойының әлі күнге дейін еске
алынбаған мүмкіншілігіне көңіл бөлейік. Осы уақытқа дейін бастауыш
мектептегілер тым жас болғандықтан, таным үдерістерінің, әсіресе ой
әрекетінің әлі қалыптаспаған, жетілмеген шақтары бар. Осылай деу
зерттеулерге сүйеніп отыр. Бірақ біз адамның менталитеттік немесе ақыл
жасының ортасы үш жас дедік. Ал мәселенің шын мәні осылай жетіспеген
кемшілік бар деудің себебі неліктен? Осы мәселені тексеріп қарағанда, бұл
жастағылардың ой-өрісінің әлі күнге дейін еске алынбаған және тауысып
бітпеген мүмкіншілігі бар екені анықталады. Бұл жәйіт мына деректерге
негізделеді:
- біріншіден, әлеумет қоғамның өріс алдына қарай 7-11 жастағы балалар
тиісті байланыс құралдары (теледидар, радио т.б.) арқылы түрлі жаңалықтарды
естіп, өзінің сол мағлұматтарға орай байлығын көбейтіп, осының нәтижесінде
үлкендерге күтпеген сұрақтар қойып отырады.
- екіншіден, қазіргі кіші оқушының мүмкіншілігін өткен дәуірлердегі осы
жастағылармен бірден-бір теңестіруге болмайды. Оған бүгінгі кезде 3-
сыныптан бастап баланы шет тілін, не алгебра, геометрия сабақтарына оқыту
тәжірибелері дәлел бола алады. Осы жәйіттерге сүйеніп, кіші оқушының әлі
толық аңғарылмаған, бүгінгі күнге дейін тексеріліп бітпеген оқуға деген
қабілеті бар дейді. Осыны бастауыш сыныпта еске алған жөн [15].
Осы қағидаларға сүйене отырып, барысында дамыта оқыту теориясына сай
келтіру мүмкіндіктерін толық қамтуға тырысты. Осы проблеманы зерттеушілер
Б.Тұрғынбаева басқарған топ көптеген жылдар бойы Алматы мектептеріне
жүргізген дамыта оқыту эксперименттеріне сүйене отырып, балалардың таным
үдерістерін дамытуға үлкен қосатын оқулықтар және дидактикалық материалдар
жасалған.
Бастауыш сыныптар осы бағдарлама бойынша төрт жыл жұмыс жасады. Оның
нәтижесі әр мектепте әр түрлі жүріп жатыр. Жұмыс сапасы мұғалімнің жаңа
бағдарламаны меңгеруі, оны қолдану әдістемесін толық түсінуі, балаларды
дамыту тәсілдерді тиімді пайдалануға даярлығы үлкен үлесін қосады [14].
2004-2005 оқу жылынан бастап мектепалды сыныпқа бес жасқа келген
балалар қабылданады. Олардың таным үдерістерін дамыту және мектеп
бағдарламасын меңгеруге даярлау әдістемелері әлі қалыптасқан жоқ. Сондықтан
мектеп психологы алдында тағы бір күрделі проблема туғанын атап өту керек.
А.Н.Леоньтевтің тұжырымдауынша Логикалық ойлау дегеніміз –
логика заңдылықтарын пайдалана отырып, ой-пікірлерді тұжырымдарды қолдануға
негізделген ойлаудың бір түрі. Баланың логикасын дамыту ұғымдарын өсіру,
оқу-тәрбие үрдісіндегі ұдайы жүргізілетін жұмыс [15].
В. Давыдовтың Бастауыш сынып оқушысының психологиялық даму еңбегінде:
Оқыту үрдісіндегі оқушылардың логикалық ойлау қабілетін қалыптастыру
өзіндік мақсат емес, ол – белсенді тұлғаны тәрбиелеу құралдарының бірі
делінген [16].
Ойлау логикалық заңдылықтары мен формаларына бағынады. Көптеген
адамдар логикалық ойлайды, бірақ өздерінің ойлауы логика заңдылықтары мен
формалары арқылы болып жатқанын білмейді – дейді В. Кириллова.
Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаев былай деген: Ойлауды
өркендету жолдары. Ойлау – жанның өте бір қиын,терең ісі. Жас балаға ойлау
тым ауыр. Сондықтан тәрбиеші баланың ойлауын өркендеткенде, сақтықпен
басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың
жанына дұрыс әсер ететіндей, оқушының оқуға, білімге деген ынта – ықыласы,
құштарлығы болуы керек.
Психолог – ғалымдар: Н.Н. Поспелов, Ю.А.Петров, А.Н.Леонтьев,
логикалық ойлау ұғымына нақты анықтама берген. Олардың пікірінше
логикалық ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ой-
пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А.В.Запорожец,
Л.Н.Венгер, И.С. Якиманская еңбектері жарық көрді.
Жоғарыдағы авторлардың пікірлерінше Логикалық ойлауды дамыту
дегеніміз: барлық логикалық ойлау операцияларын (талдау, жинақтау,
салыстыру, жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру;ойлау
белсенділігін, өзбеттілігін дамыту.
Логикалық ойлау – логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны – логикалық
сөйлеуді ұстаз дамытуға тиіс, деп көрсетті К.Д.Ушинский.
Логика ұғымына түсінік.
Логика (гр. λογική – талдауға құрылған, λόγος — сөз, сөйлем,
ойлау, ақыл) -ойлау, оның формалары мен заңдылықтары туралы ғылым.
Логика дәлелдеу мен теріске шығарудың белгілі бір әдіс-тәсілдері қаралатын
ғылым теориялар жиынтығын құрайды.
Логика - адам ойының логикалық формалары жағынан және кіріспе білім алу
үдерісі кезінде, ақиқатқа жетуін оның заңдары мен пәнін қалыптастырушы
қажетті шарттарды реттейтін ғылым. Логика жалпы логикалық тәсілдерді
(әдістерді) зерттейді. Логикалық әдістер адамның нақты өмірді тануында өте
қажетті кұрал болмақ [17].
Логика ұғымы объективті дүниенің, шындықтың даму заңдылықтарын бейнелеу
мағынасында да қолданылады. Кең мағынада Логика ойлаудың ғана емес,
болмыстың да байланыстарын көрсетеді, бұл жағынан ол онтологиямен сабақтас.
Ойлау мен таным қатар жүретіндіктен Логика таным теориясымен
(гносеологиямен) байланысады. Логика философияның негізгі бөлігі болып
табылады, өйткені философия “оймен басталып, оймен жалғасады, сондықтан оны
кейде “ойлау туралы ойлау” деп анықтайды.
Логика тарихы философия тарихымен тығыз байланысты. Логиканың алғашқы
тарихи нұсқасын б.з.б. 4 ғасырда ежелгі грек философы Аристотель жасаған.
Ол дедуктивтік ой қорытулар теориясын (яғни силлогистиканы) қалыптастырып,
логика қателердің алғашқы жіктелімін жасап берді және Логикалық дәлелдеу
туралы ілімнің негізін қалады. Дәстүр бойынша Аристотельдің логикасы —
аподейктика — анық, ақиқат білім туралы ілім, ол Аристотельдің
“Аналитикасында” баяндалған.
Аристотель дедуктивтік-силлогист ілімді дамытса, Эпикур мен оның
ізбасарлары индуктивтік логиканың бастауын ашып, индуктивтік жалпылаудың
бірқатар ережелерін тұжырымдаған. Аристотельдің Логикалық идеяларының
сақталуына, олардың мән-маңызының ашылуы мен тарихи жалғасын табуына
ортағасырлық ислам философтары әл-Кинди, әл-Фараби, ибн Сина, ибн Рушдтың
сіңірген еңбегі зор. Аристотельдің дәлелденбейтін пікір, индукция туралы
ілімін әл-Фараби жүйелі түрде дамытты. Ол предикат түрінде “өмір сүретін”
құбылыстың бары жайында мүлде жаңа мәселе қойып, шартты силлогизм теориясын
егжей-тегжейлі талдады, сөйтіп, Логикадағы диалектикалық мәселелерді
түсінуге елеулі үлес қосты.
Логикалық ойлаудың қисындылығы олардың шындыққа сай келуінде. Логикалық
ойлауға түскен құбылыстың себептері мен салдары, ұғымдар арасындағы
байланыстар мен қатынастар логикалық ойлау жолымен ашылады. Пікір алмасу
кезінде, әсіресе математикалық тұжырымдар кезінде пайымдау,ойлау
заңдылықтарын немесе былайша айтқанда сол заңдылықтар мен формалары
жөніндегі ғылым - логиканың көмегімен бір пікірден екінші пікірді
шығарамыз. Логикалық тұжырым теориясының ең алғаш грек философы Аристотель
негізін қалаған.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда логикалық тапсырмалар
орындатудың маңызы зор. Логикалық тапсырмалар оқушыларды белсенділікке
тәрбиелеу, өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру, сондай-ақ оқушыларды
икемділік пен шеберлікке баулу мақсатында пайдаланылады.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушыларының таным үдерістеріне талдау беруге көшелік.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі таным үдерістері (қабылдау, зейін, жат
пен ес, қиял, ойлану) мектепке кіргеннен кейін недәуір өзгерістерге
ұшырайды. Осының ішінен біз дипломдық зерттеуімізде ойлау үдерісінің
ерекшеліктеріне және оны дамыту жолдарына тоқтап өттік.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау үдерісіне келсек, осының қаншалықты
дамығаны туралы әр түрлі пікірлер бар. Л.С.Выготскийдің пікірі бойынша,
оқымай жүрген ойын баласның оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен
өзгеріске ұшырайды, яғни натуральдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы
ойлануға көшеді [18].
Ой операцияларының түрлері бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінде
әр түрлі тереңдікте кездеседі. 1 кластағылар нақты затқа, не солардың
көшірмесіне (үлгісіне, суретіне т.б.) негізделе отырып, тапсырманы
орындайды. Сол затқа не оның көшірмесін көз алдынан алып кетсе, тапсырманы
орындау қиынға түседі. 2-3 кластағылар бірте-бірте заттың жеке
қасиеттеріне, әсіресе негізгі белгілерін есінде қалдырып, соларды
мүмкіндігінше топтастыруға үйренеді. Осының өзі сол заттың не оның
көшірмесі жоқ кезінде жабайы тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Ал аталған операциялар - өзінше динамикалық болып тұратын процессуалдық
құбылыстар. Осы құбылыстар, яғни операциялар жүзеге асу үшін тиісті
бейнелерге, елестету бейнесіне, не ұғымға негізделуі тиіс.
Бастауыш сынып оқушыларның бірте-бірте ой өрісінің қалыптасып және
заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза алуына қарай өзінің ойын құрбылары
арасында дәлелдеуге үйрене бастайды. Ол не болса соған көнбейді, өзгелерден
дәлел келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйелерге (логиканың
негіздеріне) сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне, не берген жауабына
сынмен қарап, пікіріне не ісіне өзгерістің бағыты тұрғысынан қарай алуға
үйренеді. Әркім өзінің пікіріне не ісіне талдау жасап, сынмен қарауды
рефлексиянық қарапайым түрі деп аталады. Рефлексияға ие болу ойланудың
шарты және оның жемісі бола тұрып, оқу үстінде 7-11 жастағыларда қалыптаса
бастайды, бұл жастағылардың ақыл-ойының недәуір қалыптасып қалғанына дәлел
бола алады.
Ойлау үдерісі бірнеше кезеңдерден өтеді. Ол қажеттіліктен немесе
бірдемелерді түсіну, түсіндіру керектігінен басталады. Бұл - ойлау
әрекетінің бірінші кезеңі.
Ойлау үдерісінің пайда болуы үшін екі шарт қажет:
1) жаңа әдеттен тыс нәрсені белгілі нәрседен айыра білу;
2) бұл жаңа және бейтаныс нәрсені тануға, түсінуге, сырын ашуға ұмтылу.
Ойлау үдерісінің пайда болуында адамның қоршаған дүниеден байқаған
жаңа, белгісіз нәрселерге қызығуының да елеулі маңызы бар.
Күтпеген, бейтаныс жағдайлармен кездескенде адам алдына міндет қоя
білуі керек. Ойы жоғары дәрежеде дамыған, жеткілікті мөлшерде мол өмір
тәжірибесі бар ересек адамдар әдетте өздері-ақ міндетті аңғарады және
мәселе қоя біледі. Сөйтіп, олар үшін нені танып білу керектігі, яғни ой
нысанасы мен ой үдерісінің бағыты айқын болады. Ой әрекетінің міндетті
атқару және қоя білу сияқты бірінші кезеңі осылай аяқталады [19].
Ойлау үдерісінің келесі кезеңі - қойылған мәселені шешу.
Анализ-синтез формасы әр түрлі формада болады, әр дәрежеде өтеді, бірақ
адам қандай ой міндетін атқарса да, ол ылғи анализ-синтезді қолдайды.
Анализ – бүтінді бөлшектеп майдалау, мүшелеу, қайсыбір жақтардан, жеке
бөлшектерден, белгілерден бөліп қарау, ажырату, абстракциялау. Синтез -
бөлшектерді, жақтарды, белгілерді біріктіру, жалпылау, топтау, бүтін құрау.
Анализ бен синтез ешуақытта бір-бірінен оқшау тұрмайды, біртұтас ой
үдерісінің екі жағын құрайды. Атап айтқанда, анализ бен синтездің өзара
байланысы мен өзара тәуелділігі ой үдерісінің мәнін, ядросын құрайды.
Анализ бен синтездің өзара қатынасы мынадай тәуелділіктерден көрінеді:
1. Анализ бүтіннің бөлшектерін, жақтарын, белгілерін ажыратуға ғана
емес, сонымен бірге бүтіннің осы бөлшектері арасында болатын байланыстарды,
тәуелділіктерді қатынастарды ашуға бағытталатындықтан, бүтінді талдаудың
өзі әрі синтездеу болады.
2. Анализдік - синтездік үдерістің тұтастығы талдауға түпкі негізгі
бағыт беретіндігінен және жасалынған жұмыс нәтижесінде тереңірек және
толығырақ танылатын сол негізді танудың құралы, жолы, тәсілі болатындығынан
көрінеді.
3. Ой үдерісінің сәтті болуы, яғни қойылған мәселені шешуге әкелуі оның
осы үш буыны бір-біріне сайма-сай болған жағдайда жүзеге асады.
4. Ойлау үдерісі, яғни талдау-синтездеу әр дәрежеде өтеді – ол не
заттарды қолға ұстап әрекет ету, оларды практика жүзінде мүшелеу және
біріктіру түріне жүзеге асады немесе міндет көрнекі түрде қойылады.
Талдау – синтездеу ой үдерісінің негізі бола отырып, жеке сипатқа не әр
түрлі операцияларда көрініс береді. Ол операциялар мыналар:
Салыстыру – бұл салыстырылатын заттардың ұқсастығы мен айырмашылығын
анықтау.
Салыстыру жолымен оқушылар әртүрліліктің жалпылығы және ұқсастықтың
әртүрлілігін оңай табады.
Салыстыру – зат, құбылыс, оқиғаларды ойша топтаудың негізі.
Топтау – бұл салыстырудан барып шығатын күрделірек операция. Басты және
қосалқы ұқсас белгілер негізінде заттар класс, тек, түр сияқты топтарға
бөлінеді.
Жүйелеу – заттар мен құбылыстарды топтастыру, осы топтың ішінен одан
кіші топтар мен бөліктерді саралайды. Бұл – кішкене топтар да ортақ
белгілер негізінде құрылады, бірақ ол белгілер бұл түр, класс өкілдерінің
бәрінде кездесе бермейтін жеке белгілер болып келеді [20].
Жалпылау жалпылардың ең қарапайым түрі ұқсас заттарды олардың кездейсоқ
ортақ белгісіне қарай біріктіру болып табылады.
Нақтылау дегеніміз – жалпыланған білімді нақтылы жеке жағдайда қолдану,
бұл үшін осы жеке жағдайды талап, белгілі ереже, ұғым, заңға сай келетін
белгілерін айрықшалау керек.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуды жүзеге асыру
Адамның қоршаған орта ерекшеліктеріне икемделуі, білім мен іскерлікті
меңгеруі оның қабілетіне байланысты. Қабілет дегеніміз -адамның білімді,
іскерлікті тез және сапалы меңгеруі. Жаңа туған баланың қоршаған ортаны,
өзін-өзі танып білуге қабілетінің нышандары генотипінде болады. Осы
нышандар қасиетке айналу үшін бала адамдар арасында өсіп, күнделікті
тіршілік барысында қарым-қатынас жасауға, қоршаған ортада өзін емін-ерік
сезінуге негіз болады. Барлық адамға тән іс-әрекет түрлеріне адамның
қабілеті өз өмірінде қалыптасады.
Бастауыш сыныпта оқыту барысында баланың білімі мен қабілеттілігін
қалыптастырады. Қазіргі мектептегі дамыта оқыту баланың таным үдерістерін
дамытып, барлық іс-әрекет түріне қабілеттілігін қалыптастыруға үлкен ықпал
жасайды. Оқу барысында баланың танымдық қабілетін дамыту жолдарын зерттеген
И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Д.Б.Занков, М.И.Махмутов, Б.Тұрғынбаева,
К.Бозжанова т.б. ғалымдар осы проблеманы жан-жақты зерттеген. Б.М.Теплов
қабілет табиғаты және оны қалыптастыру жолдарын анықтаған [21].
Қабілеттің дамуына әсерін тигізетін факторлар өте көп. Олардың
әрқайсысының тигізетін әсері өте мол.
Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамға тиісті білім жүйесінің, икемділік пен
дағдының болуына байланысты. Мәселен, оқушыда техникалық қабілеттің
ойдағыдай дамуы үшін техникалық конструкциялардың құрылысын жақсы білуі,
оны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет. Баланың білімі тереңдеп,
икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, онық қабілеті де ойдағыдай (дамуы
үшін) дамып отырады. Мәселен, кейбір мұғалімдер өз оқушыларының үлгеріміне
көңілі онша тола қоймайды. Ол өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс
істемейтіндігін айта келіп, егер ол сабаққа бар ынтасымен кірісетін болса,
бұдан да гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп қынжылады. Бұл жерде мұғалім
қолынан істесе, іс келетін, дағдыға тез машықтанғыш баланың, қажырлы
әрекетке жөнді ұсына алмағандықтан, қабілетін жөнді көрсете алмай отырғанын
айтып отыр.
Оқу-тәрбие үдерісінде қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты
психологиялық ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық
қателерге ұшыратуы да мүмкін. Мұны дәлелдейтін мысалдар көп. Сурет
академиясына оқуға келген Суриковтың арнаулы қабілеті ерте көрінгенмен де,
сурет салуға қажетті дағды мен білімі болмаған. Сондықтан да ол академияға
қабылданбаған. Академияның мұғалімдері Суриковтың сурет өнеріне тиісті
білімі мен дағдысының жоқтығына қарап, оның зор қабілеттілігін көре алмай,
үлкен қате жіберген. Кейін ол өзінің зор қабілетінің арақасында сурет
өнеріне қажетті білім мен дағдыны екі-үш ай ішінде меңгереді де, академияға
түсуге право алады.
Бұл мысалдар академияның Суриков жөніндегі пікірі қате болғандығын
аңғартады. Бұл мысал адамның қабілеттілігі білім мен икемділікті,
дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатынын, сондай-ақ балалардың
қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың қажеттілігіне
мұғалімдердің зер салуын керек етеді.
Кез келген адамның екі-үш түрлі іс-әрекетті атқаруға бейімділігі
болады. Бұл – адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүруі мен тіршілік етуге
деген икемі және әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс
тындыра алмайтын болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы қабілет адамның жеке
басының әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық
ерекшеліктерінен оның арнаулы (түрі) қабілеті де аңғарылады. Қабілеттің
арнаулы түрі белгілі бір істі үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан,
дағды мен икемділіктен айқын көрінеді [22].
Адамның істеген ісі мен әрекетін бағалап көрмей тұрып, оны сол іске
қабілетті не қабілетсіз деп келіп айтуға болмайды.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді. Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке
қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет
деп аталады. Ақылдың орамдығы мен сыншылдығы, материалды еске тез қалдыра
алу, зейінділік пен бақылағаштық, зеректік пен тапқырлық т.б. осы секілді
ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып табылады.
Іс-әрекеттің және салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына
мүмкіндік беретін қабілетті арнайлы қабілет деп атайды. Бұған суретшінің,
музыканттың, актердің, спортшының, математик- ғалымның, ақын-жазушының
қабілеттерін жатқызуға болады. Соңғы кездері кейбір зерттеушілер қабілеттің
үшінші түрі деп практикалық іске қабілеттілікті айтып жүр. Бұған
ұйымдастырушылық, педагогтық, конструктивті-техникалық қабілеттерді
жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері іс-әрекеттің басты сапаларына орайлас
бөлінеді.
Адам қабілетінің дамуы қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына,
ғылыми-техникалық прогреске байланысты болып отырады.
Адамдардың қабілетінде және адамға тән айырмашылықтар да болады, яғни
іс-әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреудің ісі сапалы, екіншісінікі
сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылқтар олардың істеген
істерінің нәтижесінен немесе оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады.
Қызығушылық адамда объектіні жан-жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал
бейімділік – нақты іс-әрекетті орындауға талпыну. Қызығушылық пен
бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып
отыруы өте қиын. Оған түрлі жағдайлар да себепші болады. Мысалы, адамның
бейнелеу, көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы
салалардағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен
белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен
бейімділігі бір-бірімен үйлесім тауып, қабыса алады [24].
Адам қабілетін аз деп, көп деп сан жағынан өлшеудің ғылымға қажеттігі
шамалы. Өйткені алғашқы кезде түрлі себептермен көріне алмаған қабілеттің
оның есейген шағында көрінуі де ғажап емес. Іс-әрекетпен айналысқанда
адамның жетістікке жетуі үшін қабілет, қызығушылық, бейімділіктен тыс оның
мінез-құлқында мынадай сапалылық көріністер беруі қажет: ең алдымен,
еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық. Осындай ерекше қабілеттілігі бар
адамның өзі де айтарлықтай табысқа қол жеткізе бермейді. Негізі адам өзінің
іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен қарап, басындағы жетістік, кемістігін
икемі мен күш-қуатын, мінезінің ұнамды болуын айқындауы ықтимал. Бұл
мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлдеқайда
жоғары екендігі көрініп тұр.
Қандай да болмасын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде
күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың
тең емес екенін дәлелдейді дегенде, теңдік деп адамдардың қабілеттерінің
теңдігі немесе дене күштері мен рухани қабілеттіктерінің бірдейлігін
түсінеді.
Қабілеттердің дамып қалыптасуы әр түрлі деңгейде жүріп отырады.
Мәселен, оның алғашқы деңгейін репродуктивтік десе, екінші, негізгі
деңгейін шығармашылық қабілет дейді. Бірінші деңгейде адам білімді игеруге,
іс-әрекетті қажетті дәрежеде іске асыруда икемділік көрсетсе, екінші
деңгейде жаңа сапаны туынды жасай алу мүмкіндігінде көрсетеді. Қабілет,
жалпы, арнайлы және тәжірибелік, ал соңғысы ұйымдастырушылық, мұғалімдік
болып бірнеше түрге бөлінеді. Адам - тіршілік иесі, оған қоса ол жаны бар
нәрсе ретінде табиғи күшке, өмір қуатына ие, әрекетшіл тіршілік иесі, онда
бұл күштер нышан мен қабілет түрінде өмір сүреді дейді К.Маркс. Ғылыми
тұрғыдан қабілеттердің дамуында нышан туралы айтқанымыз жөн.
Әрбір адамның іс-әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық
таным үдерісінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының
жұмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау
жылдамдығына және адамның жеке даралық қасиетіне байланысты. Қабілеттілік –
адамдағы жеке дара өзіндік ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан
айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын
былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының салалы болуы - көбінесе
музыканттарға, ал бойшаң болып келу – баскетболшы-спортшыларға тән
ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктер қабілеттіліктің тек белгілі бір іс-
әрекетке орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана. Қабілеттілікке
аса қажетті қасиет, мысалы, музыка саласында әуенді есту мен ырғақты сезу,
оларды бір-бірінен айыру болып табылады. Ал қимыл-әрекет реакцияларының
жылдамдылығы неғұрлым жоғары деңгейде болса, спорт түрлерімен шұғылдануға
өзіндік әсері мен пайдасы тиюі даусыз [25].
Қабілеттіліктің өлшемі – белгілі бір істің нәтижелі болып орындалуында.
Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер саласының біріне
жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі бір істі үздік орындауға
мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни
адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды.
Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетпен
үйрену үстінде көрініп отырады. Ұнамсыз сапаларды айқын ажырата аларлық
деңгейде болуы керек. Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант,
дарындылық, данышпандық сияқты қасиеттер де жатады. Дарындылық – адамның
белгілі бір іске деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандайда бір
саласында өзін ерекше қырынан көрсетуі. Мұны мынадан айқынырақ түсінуге
болады: қазақ даласында өздерінің ақындық, әншілік, серілік қасиеттерімен
танылған Ақан сері, Біржан сал, Әсет, Мәди тәрізді басқа да таланттардың
есімдері осы кезге дейін ел есінде. Қабілеттің жоғары деңгейде дамуы талант
деп аталады. Талант – адамның нақты бір істі нәтижелі орындаудағы
қабілеттінің біршама жағымды қасиеттерінің өзара байланысты түрде үндесуі.
Талантты адам өмірде белгілі бір пайдалы әрекетпен шұғылданады, сол бағытта
ірі жетістіктерге де жетеді.
Адам қабілетіндегі, дарындылығы мен таланты одан әрі дамып, данышпандық
қасиетін тудырады. Бұл – адамның ақыл-асты мен іс-әрекетінің ең жоғары
дәрежеге көтерілуі. Данышпандық қасиет – адамның жалпы және арнаулы
қабілеттерінің жинақталып, ерекше нәтижелерге қол жеткізуі. Данышпан
адамның іс-әрекет нәтижелері адамның әлеуметтік өмірі мен қоғамдық
тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес қосып, мәдени-рухани, саяси-
экономикалық т.б. салалардық өркендеуіне әсер етеді, қоғамның тарихи
дамуында өшпес із қалдырады. Сондай адамдар қатарына Аристотель, Платон,
Әбу Нәсір, әл -Фараби сияқты ғұламалар, қазақтың Абылай хан, Төле би,
Әйтеке би, Абай тәрізді біртуар перзенттерін жатқызуға болады.
Қабілетке қатысты мәселелерді қорыта айтсақ, қабілет – адамның даралық
психологиялық қасиеті. Мұндай өзіндік қасиеттер жеке адамның тұлғасын,
кісілік сипатын, іс-әрекетінің нәтижелерін жалпы қауымның игілігіне
айналдырады. Психология ғалымында соңғы 1-1,5 ғасыр бойында адам
қабілетінің даму деңгейі және оның қалыптасу тәжірибесі зерттеулер арқылы
анықтала бастады [26].
Адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйелерінің ерекшеліктеріне
де байланысты. Жүйе әрекетінің жеке көріністеріне келуін И.П.Павлов адамға
тән жүйке қызметінің үш түрлі типі болады деп тұжырымдады. Егер адамның
нерв әрекетінде бірінші сигнал жүйесінің жұмысы басым болса, оны өнерлі
тип, ал екіншісі сигнал жүйесінің жұмысы басым болса, ойшыл тип деп
атауды ұйғарды. И.П.Павлов сигнал жүйелерінің әрекеттің кез келген түрінен
байқалады және олар өмірінде бір-біріне ауысып, өзгеріп отырады. Бұл
өзгеруі тәлім-тәрбиемен байланысты деп көрсеткен. Л.В. Лурияның
зерттеулерінде адамның қабілетінің оқу, ойын барысындағы іс-әрекетпен
байланысты екенін дәлелдеген.
Баланың ойлау қабілетін дамытуды логикалық ойындар көмегімен жүзеге
асыруға болады. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық,
анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады.
Ойын баланың даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола
отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның
тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды:
Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың,
қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай
болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек
қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.
Ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі ойынды кіші жастағы балалардың
табиғаты керек етеді. Балалардың еңбегі, оқуы ойыннан басталады. Ойын
арқылы оқушы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын
қалыптастыруға болады. Жалпы, математика сабағында қолданылатын ойын
түрлері оқушылардың математикалық ұғымдарын кеңейтіп, ойлау қабілеттерін
арттырып, есептеу дағдыларын шыңдай түсетіні белгілі. Математика сабағында
қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы: Сақина салу, Ақсүйек
ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып қатысады.
Кестедегі белгісіз сандардың орнына ақсүйек тығылып жатыр. Кім дұрыс
шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады. Өтілген
тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін алып, тек ғана
оқушының орындай алатын іс - әрекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұндай ойынды
ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және жолдары және оларды
қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы керек. Ойын үрдісінде
балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі білімдері мен түсініктері
баянды болып жаңа білім игеріледі. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы
қадамы деп білеміз. Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру
болып табылады. Атау ұйқастарын санау арқылы оқушылар сан үйренеді, санға
аты ұйқас заттарды танып біледі. Санамақтар сан үйретеді, әрі дүние
танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін
дамытады. Санамақтың түрлері өте көп. Ойында балалар әр нәрсеге жақсы зейін
қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын үстінде ол алға қойылған мақсатты
шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі баладан заттарға,
айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала
ойын талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, онда оны
құрдастары ойыннан шеттетуі ықтимал [27].
Ойын - балалардың негізгі іс - әрекетінің бір түрі. Ойын барысында
баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Кіші мектеп жасындағы
балаларды көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде
қолданалытанын байқау қиын емес. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын
барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш-жігерін жұмсап, сезініп
білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді. Бүгінгі күн
талабы – баланың оқыл ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік
іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп
тәрбиелеу.
Сондықтан да баланың танымын алғашқы күннен бастап дамтудың, бойында
оқыту мен тәрбиелеудің негізін қалыптастырудың құралы – ойын әрекеті, яғни,
ойын – баланың жетекші әрекеті. Бірақ, ойын тек қана балаларды
қызықтырып,уақыт өткізудің құралы бломай, балаға берілетін білім мен
тәрбиенің құнды негізі болуы керек. Яғни, оқыту-тәрбиелеу жұмысын
бағдарлама талаптарына сәйкес ойын түрінде ұйымдастыра отырып, баланың
логикалық ойлау қабілеттін арттыруға жағдай жасау негізгі міндет. Бала ойын
барысында айнала құбылыс сырын танып сезінеді, себеп-салдарлық байланысты
және тоәуелділікті анықтауға тырысады. Айналадағы өмір құбылыстарын,
ерекшеліктерін байқай отырып, білуге қызығушылығы туындайды, осы сезім оны
талпыныстарға жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып, тапсырмалары өзінше
зерттеп, орындау, өзінше шешім жасау өз ойындағысын айту жағдайларына
мүмкіндік туғызылса ғана бала еркін ойлы, өзіне сенімді, ерік-жігерлі,
дүние танымы кеңейген, сөйлеу тілі жақсы қалыптасқан, болашаққа
қызығушылығы оянған дара тұлға ретінде жан-жақты дами алады. Баланың ақыл-
ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес, жалпы тәлім-тәрбиелік
іс-әрекеттерді игерумен бірге, ойлау, қиялдау, есте сақтау, елестету және
т.б. қабілеттерінің; танымдық, іскерлік, шығармашылық қасиеттерінің дамуын
қамтиды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., доцент
Б.Т.Ортаев
2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда
шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдары
5B010200 – мамандығы – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған: ППМ-112
тобының студенті
Сейлхан Таңшолпан
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы
Ауезов Б.
Түркістан - 2015
Ф-ОБ-0010033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық ғылымдар факультеті
Сейлхан Таңшолпан
Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда шығармашылық
тапсырмаларды қолдану жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B010200 – мамандығы – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Түркістан - 2015
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Белгілеулер мен 5
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың теориялық
негіздері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
1.1Ойлау формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2Бастауыш сынып оқушыларының ойлау 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... .
1.3Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуды жүзеге асыру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1Оқыту мазмұнында балалардың ойлау процесін дамыту мүмкіндіктері. 21
2.2Шығармашылық тапсырмаларды бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін
дамытуға қолдану 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.3Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда шығармашылық
жаттығуларды қолдану 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.4Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау процесінің даму деңгейін
анықтау және дамыту әдістемелері 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланған әдебиеттер 66
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
НОРМАТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23
тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш,
негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарты, Технология оқу пәні бағдарламасы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы;
Дағды - меңгеруді ең жоғары өлшемімен сипатталатын әрекет. Жаттығу – іс-
әрекеті меңгеру немесе оның сапасын арттыру мақсатында сол әрекеттің
жоспарлы түрде ұйымдастырылып, қайталай орындалуы деген сөз.
Білімді меңгеру үдерісі – бұл күрделі психологиялық іс - әрекет.
Іскерлік қалыптастыру деп – оқушыны белгілі әрекетті тез, дәл және
сапалы орындауға дайындау үдерісі түсіндіріледі.
Дағдыны қалыптастыру деп - оқушының белгілі әрекетті автоматты
орындауға алып келетін іскерлікті бекіту мен жетілдірудің күрделі үдерісі
түсіндіріледі.
Білімді игеру деп - ғылыми ұғымдарды, фактілерді және басқа да
мағлұматтарды(өз бетінше және мұғалімнің көмегімен) алу, бекіту және
қолдану үдерісі түсіндіріледі.
Жоспарлау - бұл алдағы іс - әрекетінің схемасын ойша тұрғызудың
интеллектуальдық - еріктік үдерісі, алдын - ала, оның нәтижесі мен осы
нәтижеге жету тәсілдері жөніндегі идеал түсінігі.
Әдіс (гректің - metodos деген сөзінен алынған) - ол зерттеу немесе
таным жолы, табиғат құбылысын және әлеуметтік өмірдің жағдайын,
құбылыстарды оқып білу жолдарын, методологиялық-теория танымы мен шындықты
бекітуді зерттейтін тәсіл.
Әдістемелік тәсілдер – оқу- тәрбие мақсатына жетуге бағытталған
мұғаліммен оқушының жекелеген әрекеті немесе әдістің құраушы элементтері.
Логикалық тәсілдер - оқушының ойлау қызметін қалыптастыру тәсілдері
(ойлау тәсілдері).
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ – технология оқу пәні бағдарламасы;
Университет – Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
КІРІСПЕ
ХХI ғасырда әлемдік өркениет төрінен орын алуы үшін, Қазақстанның
жан-жақты дамуының бірден-бір жолы, ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып
отырғаны белгілі. Елбасымыз Қазақстан халқына Бәсекеге қабілетті халық
үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін - деген жолдауында: Білім беру
реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін аса маңызды құралдың бірі -деген [1].
Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру
тұжырымдамасында: Қазақстан қоғамындағы өзекті мәселелердің бірі-
өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана
емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны
жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру
болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар
алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік,
ой-өрісінің кеңдігі, танымдық әрекетке қызығушылығының сауаттылығы деп
айқын көрсетілген [2]. Бүгінгі күннің өзекті мәселесі адам ресурстарын
арттырудың ұстанымдарын, шығармашылық ойлауды қалыптастырудың теориясын
басшылықққа ала отырып әлемдік бәсекелестікке лайықты жаңа тұлғаны субъект
ретінде тәрбиелеу болып отыр. Субъектілік ұғымының мазмұны оқытудың
жүйесіне жаңа көзқараспен қарауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектеп оқушыларын еңбекке
тәрбиелеу мен оқыту тұжырымдамасында "Еңбек пен оқыту ісі базалық білім
деңгейіне сай, жалпыға бірдей және оқушылардың негізіне сол аймақтың кадр
сұранымын қамту керек" - делінген. Демек, жастардың еңбекке ынта-ықыласын
мектеп жасынан қалыптастыру істің көзін білетін, дербес шешім жасай алатын
қабілетті маманның өсіп-жетілуінің алғы шарты. Бұл оқушыларға, ата-аналарға
және мектеп ісіне ғана емес, бүкіл өміріне қатысты өзекті мәселе болып
табылады [3].
Қазақстан Республикасының білім беру стандартында білім берудің басты
міндеті логикалық ойлауды дамыту болып табылатындығы атап айтылған [4].
Адамның нағыз адамдық қасиеттері өз өміріндегі тәлім-тәрбие нәтижесінде
қалыптасады. Бастауыш сынып оқушыларының таным үдерістері дамуына оқытудың
тигізетін әсері өте үлкен. Бастауыш сынып оқушыларының таным әрекеттерін
зерттеу-психологиялық қызмет көрсетудегі күрделі мәселелердің бірі.
Сондықтан оны жүргізу жолдарын көптеген психологтар мен педагогтар
зерттеуде. Тәжірибелік психологияда Йирасек-Керн, Л.А.Венгер,
П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, А.Г.Зак, И.В.Забрамная,
Е.И.Рогов, Мотков т.б. жасаған әдістемелер кеңінен пайдаланылуда [5; 6; 7;
8]. Дамыта оқыту проблемалары ХVІІІ ғасырдан бері зерттелуде. Швейцар
ғалымы И.Г.Песталоцци оқу барысында балалардың қабылдау және еске сақтау
қабілетін дамыту проблемасын зерттеуді бастаған. Бұл идеяны К.Д.Ушинский,
Л.С.Выготский жалғастырған. Д.Б.Занков дамыта оқытуға қазіргі
технологияларды қолданып, жалпы ақыл-ойды дамыту жолдарын анықтаған [9; 10;
11; 12]. Қазіргі бастауыш мектеп бағдарламасында барлық таным үдерістерін
жедел дамыту жолдарын ескере отырып жасалған оқулықтар мазмұны ойлауды
дамытуға үлкен үлес қосады. Дегенмен осы проблеманы шешу үшін әр мұғалім
ойлау қабілетінің ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын толық түсінуі қажет.
Балалардың осы ерекшеліктеріне жан-жақты түсіну үшін диплом жұмысының
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда
шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдары деп таңдағанды жөн көрдік.
Зерттеу мақсаты. Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін
дамытуды теориялық тұрғыдан анықтау және шығармашылық тапсырмалар көмегімен
дамыту әдістемесін әзірлеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда
шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдары.
Зерттеу міндеттерін келесі түрде анықтадық:
1. Логикалық ойлау қабілеті туралы ұғымды анықтап, бастауыш сынып
оқушыларының логикалық ойлау үдерісі ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық
негіздерімен танысу;
2. Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау үдерісін дамыту
жолдарын, шығармашылық тапсырмаларды қолдану жолдарын зерттеу;
3. Логикалық ойлау үдерісін дамытуға шығармашылықтың тигізетін әсерін
көрсету.
Осы анықталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін қабілеттің
анықтамасы мен ерекшеліктеріне сүйене отырып, логикалық ойлау қабілетін
дамытуға әсерін тигізетін жағдайларды анықтау арқылы логикалық ойлауды
дамыту жолдарын зерттедік. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдап және озық
тәжірибелі мұғалімдердің мақалалары мен дидактикалық материалдарымен
танысып, оның біршамасын бітіру жұмысында қолдандық.
Анықталған міндеттерді орындау үшін келесі ғылыми-зерттеу әдістері
пайдаланылды: теориялық әдістер және эмпирикалық әдістер – бастауыш сынып
оқушыларының логикалық ойлауын дамыту туралы ғылыми еңбектерге теориялық
талдау жасалынды және бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын
дамытуда қолданылатын шығармашылық тапсырмалар таңдап алынды.
Зерттеудің эксперименталдық базасы: Түркістан қаласындағы №24 орта
мектебі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- логикалық ойлауды жүйелі түрде талдау, шығармашылық тапсырмаларды
пайдалану жолдарын анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуға арналған
шығармашылық тапсырмаларды мектеп тәжірибесіне ендіру.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және мектеп іс-тәжірибесіне енгізу.
Түркістан қаласындағы №24 орта мектебіндегі бастауыш сынып мұғалімдері
ұйымдастыру барысында пайдаланылуда.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жиналған материалдарды логикалық жүйеге
келтіріп, бітіру жұмысының құрлысын анықтадық. Диплом жұмысы кіріспеден,
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі дәлелденіп, міндет-мақсаттары
анықталды.
Бірінші бөлімде қазіргі ғалымдар Д.Б.Занков, М.И.Махмұтов,
Б.Тұрғынбаева, В.В.Давыдов, Б.М.Теплов т.б. еңбектерінде қарастырылған
қабілет табиғаты, бастауыш сынып оқушылырының логикалық ойлау ерекшеліктері
және оның формалары, ойлау қабілетін дамытуға әсерін тигізетін себептер
талданған.
Екінші бөлімде оқыту барысында бастауыш сыныпта логикалық ойлау
үдерісін дамытуға халық ауыз әдебиеті элементтерін, шығармашылық
тапсырмаларды, дидактикалық ойындарды қолданудың тигізетін әсері талданған.
Қорытындыда бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін
дамыту ерекшеліктерін оқу үдерісінде қолдану туралы нұсқалар жасалған.
1 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
1.1 Ойлау формалары
Ойлау түрлі формаларда жүзеге асады. Ой үдерісінің негізгі формалары –
пікір және ой қорытындысы болып табылады. Олардың формалары да алуан түрлі
болып келеді. Осы мәселелерге де тоқталып өтейік.
Пікір дегеніміз – құбылыстар арасында байланыс орнату.
Пікірде адам белгілі зат туралы өзінің ойын айтады, олардың заттар
арасына орнатқан байланысын немесе қайсыбір құбылысқа деген өз қатынасын
білдіреді. Демек пікірде тек ой, яғни танымдық үдеріс қана бейнеленбейді.
Пікірден адамның сезімі де, оның ниеті де көрініп отырады. Пікірдің
көрінісі және оны сипаттайтын ерекшеліктері де көп.
Адам өз пікірінің шынында да ақиқат жайды білдіретініне, дұрыс екеніне
басқаларды немесе, тіпті, өзін-өзі нандырғысы келсе, ол оны негіздейді. Бұл
үшін адам өмірден белгілі және тексерілген фактілерді, ғылыми дәлелдеген
заңдарды келтіреді, түрлі дәлелдерге сүйеніп, логикалық болжамдар жасайды.
Мұндай жағдайда пайымдау пайда болады.
Пікірдің әр түрін, оның формаларын, ерекшеліктерін логика ғылымы
зерттейді. Психология, негізінен, ойлау формасы ретінде пікірдің мазмұнын
зерттейді.
Көпшілік жағдайда адам пікірлер жүйесін ғана емес, сондай-ақ ой
қорытындысы жүйесін де, яғни, ол бар деректер негізінде жасаған тұжырымды
да пайдаланады. Ой қорытындысы бірнеше жеке жағдайдан шығатын жалпы
тұжырымға қарай ойысу болуы мүмкін. Бұл – индуктивтік ой қорытындысы. Бірақ
жалпы заң, ережеден жеке жағдайға қарай ойысып тұжырым жасауға да болады.
Бұл дедуктивті ой қорытындысы [13].
Ой әрекетіндегі ой қорытындысы бұл екі формасы бір-бірінен бөлек өмір
сүре алмайды. Олар біртұтас ой үдерісінің екі жағын немесе екі буынын құрай
отырып, ажырамас бірлікте болады.
Ой қорытындыларын адам ой әрекеті мен күнделікті практикада пайдаланып
отырады. Бірақ ой қорытындысы адамды мәселені теріс шешуге де әкелуі
мүмкін.
Ең бастысы – бар білім мен ой әрекет тәсілдерін пайдалана отырып, әр
нақты жағдайда түрлі операцияларды орынды және тиісті үйлесім, жүйесімен
қолдана білу.
Адам әрекет еткенде, мазмұны жағынан да, шешу тәсілі жағынан да алуан
түрлі мәселелермен кездеседі.
Тәжірибелік немесе практикалық ойлау. Машина моторының неліктен бір
қалыпты жұмыс істемей тұрғандығын білу үшін шофер капотты көтереді,
мотородың қызуын байқайды, контактілерді тексереді, егер қажет болса
сымдардың ұшын тазартады, кей жерлердегі шайбаларды нықтайды, свечаларды
алып қарайды, майды үстемелейді. Ойдың мұндай түрін практикалық немесе
әрекетті деп атайды. Ол міндеттің көрнекі түрде, немесе нақтылы түрде
берілуімен сипатталады. Оның шешу тәсілі практикалық әрекетпен байланысты
жүреді. Сонымен қатар практикалық немесе тәжірибелік ойлаудың барлық іс-
әрекеттерге негіз болып адамның өміріне қажетті іскерлік пен дағдының
негізі болып келеді.
Нақтылы - бейнелі ойлау - мәселені шеше отырып, адам өзінде бар көрнекі
бейнелерді пайдаланса, нақтылы бейнелік ойлау көрініс береді. Керек жерге
қай жолмен тезірек жетуге болатынын ойластырған адам барар жолдың барлығын
көрнекі бейнемен елестетіп шығады. Ол олардың әрқайсысының ұзақтығын, жол
сипатын, жүріп өтуге кететін уақытын салыстырып, талдайды, мәселені ойша
шешеді. Ойлаудың мұндай түрі нақтылы - бейнелік деп аталады да, ол заттар
мен құбылыстар бейнесін дәл қайталауға мүмкіндік береді.
Теориялық ойлау – ойлау үдерісінің ең күрделі түрі. Адам алдында тұрған
проблемалар егер мәселен, теориялық түрде қойылса, оны шешу үшін
абстракциялық ұғымдарды, теориялық білімдерді пайдаланып шешу талап
етіледі. Мұндай әрекеттер өте күрделі ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, оқушыға оқыған шығармасының әдеби каһармандарының қайсысының
пікірі дұрыс екенін анықтау тапсырылса, ол кітап қаһармандарының барлық
нақтылы қылықтарын талдаудан өткізуі керек. Мұндай әрекет теориялық ой
арқылы жүргізіледі, сондықтан әрекеттің түріде теориялық талдау деп
аталады.
Теориялық ойлардық жоғары формалары – заңдарды ашу, ғылыми болжамдар
жасау, күрделі өндірістік үдерісті жоспарлау міндетті түрде практикадан
шығады да құрамына азды-көпті жалпыланған елестерді енгізеді.
Әр адам бірқатар мамандық, темперамент, мінез, жас ерекшеліктеріне ие.
Жеке адамдық ерекшеліктер адамның барлық танымдық әрекетінен, соның ішінде
оның ойлауынан айқын көрінеді. Ойлаудың субъективтік факторы адамның зейіні
қандай екеніне байланысты. Мәселенің өзіне аударатындығына, олардың
әрқайсысын ол қалай шешетіндігінен, мәселені шешкенде қандай сезімде
болатындығынан, шешімді қалай және қай бағытта іздейтіндігінен, сәттілік
пен сәтсіздікке деген реакциясының қандай екендігінен көрініс береді.
Субъективті фактордың рөлі ойлауды адамның айрықша қызмет ретінде
қарастырғанда айқынырақ көрінеді. Қызмет - адам орындайтын және белгілі бір
ақылға қонымды мақсатқа жетуге бағытталған әрекеттер жүйесі. Қызмет белгілі
түрткіден туады.
Еңбекпен бірге адамның практикалық қызметіне ене отырып, оған саналы,
күрделі, бағыт-бағдарлы және жасампаз сипат беретін ойлау да пайда болды.
Ақыл-ой қызметінің айрықша эмоциялық-еріктік жақтарының қосылатындығы
болып табылады.
Адамның сезімдері оның ойлау үдерісіне үш түрлі формада орналасады.
Біріншіден, ол адамдарды қиындығы мол ақыл-ой жұмысына жұмылдыратын түрткі,
мотивтер [14].
Ақыл-ой және арнаулы ой қызметінің мотиві кейбір әжептеуір қиын
мәселені шешуге мәжбүрлік болуы мүмкін. Көп жағдайда адамды ақыл-ой
қызметіне жарыс, өзімшілдік, жоғары баға алу, мансаптық мотивтер де
итермелейді. Мотив сипаты бүкіл ой үдерісінің өтуіне әсерін тигізеді.
Ойлаудың бұл ерекшелігі ақыл-ой қызметінің бүкіл үдерісіне ақылға қонымды
және дәлелді сипат береді.
Біз қорытынды ретінде оқушының ақыл-ойының әлі күнге дейін еске
алынбаған мүмкіншілігіне көңіл бөлейік. Осы уақытқа дейін бастауыш
мектептегілер тым жас болғандықтан, таным үдерістерінің, әсіресе ой
әрекетінің әлі қалыптаспаған, жетілмеген шақтары бар. Осылай деу
зерттеулерге сүйеніп отыр. Бірақ біз адамның менталитеттік немесе ақыл
жасының ортасы үш жас дедік. Ал мәселенің шын мәні осылай жетіспеген
кемшілік бар деудің себебі неліктен? Осы мәселені тексеріп қарағанда, бұл
жастағылардың ой-өрісінің әлі күнге дейін еске алынбаған және тауысып
бітпеген мүмкіншілігі бар екені анықталады. Бұл жәйіт мына деректерге
негізделеді:
- біріншіден, әлеумет қоғамның өріс алдына қарай 7-11 жастағы балалар
тиісті байланыс құралдары (теледидар, радио т.б.) арқылы түрлі жаңалықтарды
естіп, өзінің сол мағлұматтарға орай байлығын көбейтіп, осының нәтижесінде
үлкендерге күтпеген сұрақтар қойып отырады.
- екіншіден, қазіргі кіші оқушының мүмкіншілігін өткен дәуірлердегі осы
жастағылармен бірден-бір теңестіруге болмайды. Оған бүгінгі кезде 3-
сыныптан бастап баланы шет тілін, не алгебра, геометрия сабақтарына оқыту
тәжірибелері дәлел бола алады. Осы жәйіттерге сүйеніп, кіші оқушының әлі
толық аңғарылмаған, бүгінгі күнге дейін тексеріліп бітпеген оқуға деген
қабілеті бар дейді. Осыны бастауыш сыныпта еске алған жөн [15].
Осы қағидаларға сүйене отырып, барысында дамыта оқыту теориясына сай
келтіру мүмкіндіктерін толық қамтуға тырысты. Осы проблеманы зерттеушілер
Б.Тұрғынбаева басқарған топ көптеген жылдар бойы Алматы мектептеріне
жүргізген дамыта оқыту эксперименттеріне сүйене отырып, балалардың таным
үдерістерін дамытуға үлкен қосатын оқулықтар және дидактикалық материалдар
жасалған.
Бастауыш сыныптар осы бағдарлама бойынша төрт жыл жұмыс жасады. Оның
нәтижесі әр мектепте әр түрлі жүріп жатыр. Жұмыс сапасы мұғалімнің жаңа
бағдарламаны меңгеруі, оны қолдану әдістемесін толық түсінуі, балаларды
дамыту тәсілдерді тиімді пайдалануға даярлығы үлкен үлесін қосады [14].
2004-2005 оқу жылынан бастап мектепалды сыныпқа бес жасқа келген
балалар қабылданады. Олардың таным үдерістерін дамыту және мектеп
бағдарламасын меңгеруге даярлау әдістемелері әлі қалыптасқан жоқ. Сондықтан
мектеп психологы алдында тағы бір күрделі проблема туғанын атап өту керек.
А.Н.Леоньтевтің тұжырымдауынша Логикалық ойлау дегеніміз –
логика заңдылықтарын пайдалана отырып, ой-пікірлерді тұжырымдарды қолдануға
негізделген ойлаудың бір түрі. Баланың логикасын дамыту ұғымдарын өсіру,
оқу-тәрбие үрдісіндегі ұдайы жүргізілетін жұмыс [15].
В. Давыдовтың Бастауыш сынып оқушысының психологиялық даму еңбегінде:
Оқыту үрдісіндегі оқушылардың логикалық ойлау қабілетін қалыптастыру
өзіндік мақсат емес, ол – белсенді тұлғаны тәрбиелеу құралдарының бірі
делінген [16].
Ойлау логикалық заңдылықтары мен формаларына бағынады. Көптеген
адамдар логикалық ойлайды, бірақ өздерінің ойлауы логика заңдылықтары мен
формалары арқылы болып жатқанын білмейді – дейді В. Кириллова.
Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаев былай деген: Ойлауды
өркендету жолдары. Ойлау – жанның өте бір қиын,терең ісі. Жас балаға ойлау
тым ауыр. Сондықтан тәрбиеші баланың ойлауын өркендеткенде, сақтықпен
басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың
жанына дұрыс әсер ететіндей, оқушының оқуға, білімге деген ынта – ықыласы,
құштарлығы болуы керек.
Психолог – ғалымдар: Н.Н. Поспелов, Ю.А.Петров, А.Н.Леонтьев,
логикалық ойлау ұғымына нақты анықтама берген. Олардың пікірінше
логикалық ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ой-
пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту жөнінде А.В.Запорожец,
Л.Н.Венгер, И.С. Якиманская еңбектері жарық көрді.
Жоғарыдағы авторлардың пікірлерінше Логикалық ойлауды дамыту
дегеніміз: барлық логикалық ойлау операцияларын (талдау, жинақтау,
салыстыру, жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру;ойлау
белсенділігін, өзбеттілігін дамыту.
Логикалық ойлау – логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны – логикалық
сөйлеуді ұстаз дамытуға тиіс, деп көрсетті К.Д.Ушинский.
Логика ұғымына түсінік.
Логика (гр. λογική – талдауға құрылған, λόγος — сөз, сөйлем,
ойлау, ақыл) -ойлау, оның формалары мен заңдылықтары туралы ғылым.
Логика дәлелдеу мен теріске шығарудың белгілі бір әдіс-тәсілдері қаралатын
ғылым теориялар жиынтығын құрайды.
Логика - адам ойының логикалық формалары жағынан және кіріспе білім алу
үдерісі кезінде, ақиқатқа жетуін оның заңдары мен пәнін қалыптастырушы
қажетті шарттарды реттейтін ғылым. Логика жалпы логикалық тәсілдерді
(әдістерді) зерттейді. Логикалық әдістер адамның нақты өмірді тануында өте
қажетті кұрал болмақ [17].
Логика ұғымы объективті дүниенің, шындықтың даму заңдылықтарын бейнелеу
мағынасында да қолданылады. Кең мағынада Логика ойлаудың ғана емес,
болмыстың да байланыстарын көрсетеді, бұл жағынан ол онтологиямен сабақтас.
Ойлау мен таным қатар жүретіндіктен Логика таным теориясымен
(гносеологиямен) байланысады. Логика философияның негізгі бөлігі болып
табылады, өйткені философия “оймен басталып, оймен жалғасады, сондықтан оны
кейде “ойлау туралы ойлау” деп анықтайды.
Логика тарихы философия тарихымен тығыз байланысты. Логиканың алғашқы
тарихи нұсқасын б.з.б. 4 ғасырда ежелгі грек философы Аристотель жасаған.
Ол дедуктивтік ой қорытулар теориясын (яғни силлогистиканы) қалыптастырып,
логика қателердің алғашқы жіктелімін жасап берді және Логикалық дәлелдеу
туралы ілімнің негізін қалады. Дәстүр бойынша Аристотельдің логикасы —
аподейктика — анық, ақиқат білім туралы ілім, ол Аристотельдің
“Аналитикасында” баяндалған.
Аристотель дедуктивтік-силлогист ілімді дамытса, Эпикур мен оның
ізбасарлары индуктивтік логиканың бастауын ашып, индуктивтік жалпылаудың
бірқатар ережелерін тұжырымдаған. Аристотельдің Логикалық идеяларының
сақталуына, олардың мән-маңызының ашылуы мен тарихи жалғасын табуына
ортағасырлық ислам философтары әл-Кинди, әл-Фараби, ибн Сина, ибн Рушдтың
сіңірген еңбегі зор. Аристотельдің дәлелденбейтін пікір, индукция туралы
ілімін әл-Фараби жүйелі түрде дамытты. Ол предикат түрінде “өмір сүретін”
құбылыстың бары жайында мүлде жаңа мәселе қойып, шартты силлогизм теориясын
егжей-тегжейлі талдады, сөйтіп, Логикадағы диалектикалық мәселелерді
түсінуге елеулі үлес қосты.
Логикалық ойлаудың қисындылығы олардың шындыққа сай келуінде. Логикалық
ойлауға түскен құбылыстың себептері мен салдары, ұғымдар арасындағы
байланыстар мен қатынастар логикалық ойлау жолымен ашылады. Пікір алмасу
кезінде, әсіресе математикалық тұжырымдар кезінде пайымдау,ойлау
заңдылықтарын немесе былайша айтқанда сол заңдылықтар мен формалары
жөніндегі ғылым - логиканың көмегімен бір пікірден екінші пікірді
шығарамыз. Логикалық тұжырым теориясының ең алғаш грек философы Аристотель
негізін қалаған.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда логикалық тапсырмалар
орындатудың маңызы зор. Логикалық тапсырмалар оқушыларды белсенділікке
тәрбиелеу, өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру, сондай-ақ оқушыларды
икемділік пен шеберлікке баулу мақсатында пайдаланылады.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушыларының таным үдерістеріне талдау беруге көшелік.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі таным үдерістері (қабылдау, зейін, жат
пен ес, қиял, ойлану) мектепке кіргеннен кейін недәуір өзгерістерге
ұшырайды. Осының ішінен біз дипломдық зерттеуімізде ойлау үдерісінің
ерекшеліктеріне және оны дамыту жолдарына тоқтап өттік.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау үдерісіне келсек, осының қаншалықты
дамығаны туралы әр түрлі пікірлер бар. Л.С.Выготскийдің пікірі бойынша,
оқымай жүрген ойын баласның оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен
өзгеріске ұшырайды, яғни натуральдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы
ойлануға көшеді [18].
Ой операцияларының түрлері бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінде
әр түрлі тереңдікте кездеседі. 1 кластағылар нақты затқа, не солардың
көшірмесіне (үлгісіне, суретіне т.б.) негізделе отырып, тапсырманы
орындайды. Сол затқа не оның көшірмесін көз алдынан алып кетсе, тапсырманы
орындау қиынға түседі. 2-3 кластағылар бірте-бірте заттың жеке
қасиеттеріне, әсіресе негізгі белгілерін есінде қалдырып, соларды
мүмкіндігінше топтастыруға үйренеді. Осының өзі сол заттың не оның
көшірмесі жоқ кезінде жабайы тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Ал аталған операциялар - өзінше динамикалық болып тұратын процессуалдық
құбылыстар. Осы құбылыстар, яғни операциялар жүзеге асу үшін тиісті
бейнелерге, елестету бейнесіне, не ұғымға негізделуі тиіс.
Бастауыш сынып оқушыларның бірте-бірте ой өрісінің қалыптасып және
заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза алуына қарай өзінің ойын құрбылары
арасында дәлелдеуге үйрене бастайды. Ол не болса соған көнбейді, өзгелерден
дәлел келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйелерге (логиканың
негіздеріне) сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне, не берген жауабына
сынмен қарап, пікіріне не ісіне өзгерістің бағыты тұрғысынан қарай алуға
үйренеді. Әркім өзінің пікіріне не ісіне талдау жасап, сынмен қарауды
рефлексиянық қарапайым түрі деп аталады. Рефлексияға ие болу ойланудың
шарты және оның жемісі бола тұрып, оқу үстінде 7-11 жастағыларда қалыптаса
бастайды, бұл жастағылардың ақыл-ойының недәуір қалыптасып қалғанына дәлел
бола алады.
Ойлау үдерісі бірнеше кезеңдерден өтеді. Ол қажеттіліктен немесе
бірдемелерді түсіну, түсіндіру керектігінен басталады. Бұл - ойлау
әрекетінің бірінші кезеңі.
Ойлау үдерісінің пайда болуы үшін екі шарт қажет:
1) жаңа әдеттен тыс нәрсені белгілі нәрседен айыра білу;
2) бұл жаңа және бейтаныс нәрсені тануға, түсінуге, сырын ашуға ұмтылу.
Ойлау үдерісінің пайда болуында адамның қоршаған дүниеден байқаған
жаңа, белгісіз нәрселерге қызығуының да елеулі маңызы бар.
Күтпеген, бейтаныс жағдайлармен кездескенде адам алдына міндет қоя
білуі керек. Ойы жоғары дәрежеде дамыған, жеткілікті мөлшерде мол өмір
тәжірибесі бар ересек адамдар әдетте өздері-ақ міндетті аңғарады және
мәселе қоя біледі. Сөйтіп, олар үшін нені танып білу керектігі, яғни ой
нысанасы мен ой үдерісінің бағыты айқын болады. Ой әрекетінің міндетті
атқару және қоя білу сияқты бірінші кезеңі осылай аяқталады [19].
Ойлау үдерісінің келесі кезеңі - қойылған мәселені шешу.
Анализ-синтез формасы әр түрлі формада болады, әр дәрежеде өтеді, бірақ
адам қандай ой міндетін атқарса да, ол ылғи анализ-синтезді қолдайды.
Анализ – бүтінді бөлшектеп майдалау, мүшелеу, қайсыбір жақтардан, жеке
бөлшектерден, белгілерден бөліп қарау, ажырату, абстракциялау. Синтез -
бөлшектерді, жақтарды, белгілерді біріктіру, жалпылау, топтау, бүтін құрау.
Анализ бен синтез ешуақытта бір-бірінен оқшау тұрмайды, біртұтас ой
үдерісінің екі жағын құрайды. Атап айтқанда, анализ бен синтездің өзара
байланысы мен өзара тәуелділігі ой үдерісінің мәнін, ядросын құрайды.
Анализ бен синтездің өзара қатынасы мынадай тәуелділіктерден көрінеді:
1. Анализ бүтіннің бөлшектерін, жақтарын, белгілерін ажыратуға ғана
емес, сонымен бірге бүтіннің осы бөлшектері арасында болатын байланыстарды,
тәуелділіктерді қатынастарды ашуға бағытталатындықтан, бүтінді талдаудың
өзі әрі синтездеу болады.
2. Анализдік - синтездік үдерістің тұтастығы талдауға түпкі негізгі
бағыт беретіндігінен және жасалынған жұмыс нәтижесінде тереңірек және
толығырақ танылатын сол негізді танудың құралы, жолы, тәсілі болатындығынан
көрінеді.
3. Ой үдерісінің сәтті болуы, яғни қойылған мәселені шешуге әкелуі оның
осы үш буыны бір-біріне сайма-сай болған жағдайда жүзеге асады.
4. Ойлау үдерісі, яғни талдау-синтездеу әр дәрежеде өтеді – ол не
заттарды қолға ұстап әрекет ету, оларды практика жүзінде мүшелеу және
біріктіру түріне жүзеге асады немесе міндет көрнекі түрде қойылады.
Талдау – синтездеу ой үдерісінің негізі бола отырып, жеке сипатқа не әр
түрлі операцияларда көрініс береді. Ол операциялар мыналар:
Салыстыру – бұл салыстырылатын заттардың ұқсастығы мен айырмашылығын
анықтау.
Салыстыру жолымен оқушылар әртүрліліктің жалпылығы және ұқсастықтың
әртүрлілігін оңай табады.
Салыстыру – зат, құбылыс, оқиғаларды ойша топтаудың негізі.
Топтау – бұл салыстырудан барып шығатын күрделірек операция. Басты және
қосалқы ұқсас белгілер негізінде заттар класс, тек, түр сияқты топтарға
бөлінеді.
Жүйелеу – заттар мен құбылыстарды топтастыру, осы топтың ішінен одан
кіші топтар мен бөліктерді саралайды. Бұл – кішкене топтар да ортақ
белгілер негізінде құрылады, бірақ ол белгілер бұл түр, класс өкілдерінің
бәрінде кездесе бермейтін жеке белгілер болып келеді [20].
Жалпылау жалпылардың ең қарапайым түрі ұқсас заттарды олардың кездейсоқ
ортақ белгісіне қарай біріктіру болып табылады.
Нақтылау дегеніміз – жалпыланған білімді нақтылы жеке жағдайда қолдану,
бұл үшін осы жеке жағдайды талап, белгілі ереже, ұғым, заңға сай келетін
белгілерін айрықшалау керек.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуды жүзеге асыру
Адамның қоршаған орта ерекшеліктеріне икемделуі, білім мен іскерлікті
меңгеруі оның қабілетіне байланысты. Қабілет дегеніміз -адамның білімді,
іскерлікті тез және сапалы меңгеруі. Жаңа туған баланың қоршаған ортаны,
өзін-өзі танып білуге қабілетінің нышандары генотипінде болады. Осы
нышандар қасиетке айналу үшін бала адамдар арасында өсіп, күнделікті
тіршілік барысында қарым-қатынас жасауға, қоршаған ортада өзін емін-ерік
сезінуге негіз болады. Барлық адамға тән іс-әрекет түрлеріне адамның
қабілеті өз өмірінде қалыптасады.
Бастауыш сыныпта оқыту барысында баланың білімі мен қабілеттілігін
қалыптастырады. Қазіргі мектептегі дамыта оқыту баланың таным үдерістерін
дамытып, барлық іс-әрекет түріне қабілеттілігін қалыптастыруға үлкен ықпал
жасайды. Оқу барысында баланың танымдық қабілетін дамыту жолдарын зерттеген
И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Д.Б.Занков, М.И.Махмутов, Б.Тұрғынбаева,
К.Бозжанова т.б. ғалымдар осы проблеманы жан-жақты зерттеген. Б.М.Теплов
қабілет табиғаты және оны қалыптастыру жолдарын анықтаған [21].
Қабілеттің дамуына әсерін тигізетін факторлар өте көп. Олардың
әрқайсысының тигізетін әсері өте мол.
Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамға тиісті білім жүйесінің, икемділік пен
дағдының болуына байланысты. Мәселен, оқушыда техникалық қабілеттің
ойдағыдай дамуы үшін техникалық конструкциялардың құрылысын жақсы білуі,
оны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет. Баланың білімі тереңдеп,
икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, онық қабілеті де ойдағыдай (дамуы
үшін) дамып отырады. Мәселен, кейбір мұғалімдер өз оқушыларының үлгеріміне
көңілі онша тола қоймайды. Ол өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс
істемейтіндігін айта келіп, егер ол сабаққа бар ынтасымен кірісетін болса,
бұдан да гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп қынжылады. Бұл жерде мұғалім
қолынан істесе, іс келетін, дағдыға тез машықтанғыш баланың, қажырлы
әрекетке жөнді ұсына алмағандықтан, қабілетін жөнді көрсете алмай отырғанын
айтып отыр.
Оқу-тәрбие үдерісінде қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты
психологиялық ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық
қателерге ұшыратуы да мүмкін. Мұны дәлелдейтін мысалдар көп. Сурет
академиясына оқуға келген Суриковтың арнаулы қабілеті ерте көрінгенмен де,
сурет салуға қажетті дағды мен білімі болмаған. Сондықтан да ол академияға
қабылданбаған. Академияның мұғалімдері Суриковтың сурет өнеріне тиісті
білімі мен дағдысының жоқтығына қарап, оның зор қабілеттілігін көре алмай,
үлкен қате жіберген. Кейін ол өзінің зор қабілетінің арақасында сурет
өнеріне қажетті білім мен дағдыны екі-үш ай ішінде меңгереді де, академияға
түсуге право алады.
Бұл мысалдар академияның Суриков жөніндегі пікірі қате болғандығын
аңғартады. Бұл мысал адамның қабілеттілігі білім мен икемділікті,
дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатынын, сондай-ақ балалардың
қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың қажеттілігіне
мұғалімдердің зер салуын керек етеді.
Кез келген адамның екі-үш түрлі іс-әрекетті атқаруға бейімділігі
болады. Бұл – адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүруі мен тіршілік етуге
деген икемі және әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс
тындыра алмайтын болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы қабілет адамның жеке
басының әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық
ерекшеліктерінен оның арнаулы (түрі) қабілеті де аңғарылады. Қабілеттің
арнаулы түрі белгілі бір істі үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан,
дағды мен икемділіктен айқын көрінеді [22].
Адамның істеген ісі мен әрекетін бағалап көрмей тұрып, оны сол іске
қабілетті не қабілетсіз деп келіп айтуға болмайды.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді. Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке
қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет
деп аталады. Ақылдың орамдығы мен сыншылдығы, материалды еске тез қалдыра
алу, зейінділік пен бақылағаштық, зеректік пен тапқырлық т.б. осы секілді
ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып табылады.
Іс-әрекеттің және салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына
мүмкіндік беретін қабілетті арнайлы қабілет деп атайды. Бұған суретшінің,
музыканттың, актердің, спортшының, математик- ғалымның, ақын-жазушының
қабілеттерін жатқызуға болады. Соңғы кездері кейбір зерттеушілер қабілеттің
үшінші түрі деп практикалық іске қабілеттілікті айтып жүр. Бұған
ұйымдастырушылық, педагогтық, конструктивті-техникалық қабілеттерді
жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері іс-әрекеттің басты сапаларына орайлас
бөлінеді.
Адам қабілетінің дамуы қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына,
ғылыми-техникалық прогреске байланысты болып отырады.
Адамдардың қабілетінде және адамға тән айырмашылықтар да болады, яғни
іс-әрекет нәтижесі әр адамда әр түрлі. Біреудің ісі сапалы, екіншісінікі
сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылқтар олардың істеген
істерінің нәтижесінен немесе оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады.
Қызығушылық адамда объектіні жан-жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал
бейімділік – нақты іс-әрекетті орындауға талпыну. Қызығушылық пен
бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып
отыруы өте қиын. Оған түрлі жағдайлар да себепші болады. Мысалы, адамның
бейнелеу, көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы
салалардағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен
белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен
бейімділігі бір-бірімен үйлесім тауып, қабыса алады [24].
Адам қабілетін аз деп, көп деп сан жағынан өлшеудің ғылымға қажеттігі
шамалы. Өйткені алғашқы кезде түрлі себептермен көріне алмаған қабілеттің
оның есейген шағында көрінуі де ғажап емес. Іс-әрекетпен айналысқанда
адамның жетістікке жетуі үшін қабілет, қызығушылық, бейімділіктен тыс оның
мінез-құлқында мынадай сапалылық көріністер беруі қажет: ең алдымен,
еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық. Осындай ерекше қабілеттілігі бар
адамның өзі де айтарлықтай табысқа қол жеткізе бермейді. Негізі адам өзінің
іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен қарап, басындағы жетістік, кемістігін
икемі мен күш-қуатын, мінезінің ұнамды болуын айқындауы ықтимал. Бұл
мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлдеқайда
жоғары екендігі көрініп тұр.
Қандай да болмасын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде
күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың
тең емес екенін дәлелдейді дегенде, теңдік деп адамдардың қабілеттерінің
теңдігі немесе дене күштері мен рухани қабілеттіктерінің бірдейлігін
түсінеді.
Қабілеттердің дамып қалыптасуы әр түрлі деңгейде жүріп отырады.
Мәселен, оның алғашқы деңгейін репродуктивтік десе, екінші, негізгі
деңгейін шығармашылық қабілет дейді. Бірінші деңгейде адам білімді игеруге,
іс-әрекетті қажетті дәрежеде іске асыруда икемділік көрсетсе, екінші
деңгейде жаңа сапаны туынды жасай алу мүмкіндігінде көрсетеді. Қабілет,
жалпы, арнайлы және тәжірибелік, ал соңғысы ұйымдастырушылық, мұғалімдік
болып бірнеше түрге бөлінеді. Адам - тіршілік иесі, оған қоса ол жаны бар
нәрсе ретінде табиғи күшке, өмір қуатына ие, әрекетшіл тіршілік иесі, онда
бұл күштер нышан мен қабілет түрінде өмір сүреді дейді К.Маркс. Ғылыми
тұрғыдан қабілеттердің дамуында нышан туралы айтқанымыз жөн.
Әрбір адамның іс-әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық
таным үдерісінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының
жұмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау
жылдамдығына және адамның жеке даралық қасиетіне байланысты. Қабілеттілік –
адамдағы жеке дара өзіндік ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан
айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын
былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының салалы болуы - көбінесе
музыканттарға, ал бойшаң болып келу – баскетболшы-спортшыларға тән
ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктер қабілеттіліктің тек белгілі бір іс-
әрекетке орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана. Қабілеттілікке
аса қажетті қасиет, мысалы, музыка саласында әуенді есту мен ырғақты сезу,
оларды бір-бірінен айыру болып табылады. Ал қимыл-әрекет реакцияларының
жылдамдылығы неғұрлым жоғары деңгейде болса, спорт түрлерімен шұғылдануға
өзіндік әсері мен пайдасы тиюі даусыз [25].
Қабілеттіліктің өлшемі – белгілі бір істің нәтижелі болып орындалуында.
Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер саласының біріне
жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі бір істі үздік орындауға
мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни
адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды.
Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетпен
үйрену үстінде көрініп отырады. Ұнамсыз сапаларды айқын ажырата аларлық
деңгейде болуы керек. Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант,
дарындылық, данышпандық сияқты қасиеттер де жатады. Дарындылық – адамның
белгілі бір іске деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандайда бір
саласында өзін ерекше қырынан көрсетуі. Мұны мынадан айқынырақ түсінуге
болады: қазақ даласында өздерінің ақындық, әншілік, серілік қасиеттерімен
танылған Ақан сері, Біржан сал, Әсет, Мәди тәрізді басқа да таланттардың
есімдері осы кезге дейін ел есінде. Қабілеттің жоғары деңгейде дамуы талант
деп аталады. Талант – адамның нақты бір істі нәтижелі орындаудағы
қабілеттінің біршама жағымды қасиеттерінің өзара байланысты түрде үндесуі.
Талантты адам өмірде белгілі бір пайдалы әрекетпен шұғылданады, сол бағытта
ірі жетістіктерге де жетеді.
Адам қабілетіндегі, дарындылығы мен таланты одан әрі дамып, данышпандық
қасиетін тудырады. Бұл – адамның ақыл-асты мен іс-әрекетінің ең жоғары
дәрежеге көтерілуі. Данышпандық қасиет – адамның жалпы және арнаулы
қабілеттерінің жинақталып, ерекше нәтижелерге қол жеткізуі. Данышпан
адамның іс-әрекет нәтижелері адамның әлеуметтік өмірі мен қоғамдық
тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес қосып, мәдени-рухани, саяси-
экономикалық т.б. салалардық өркендеуіне әсер етеді, қоғамның тарихи
дамуында өшпес із қалдырады. Сондай адамдар қатарына Аристотель, Платон,
Әбу Нәсір, әл -Фараби сияқты ғұламалар, қазақтың Абылай хан, Төле би,
Әйтеке би, Абай тәрізді біртуар перзенттерін жатқызуға болады.
Қабілетке қатысты мәселелерді қорыта айтсақ, қабілет – адамның даралық
психологиялық қасиеті. Мұндай өзіндік қасиеттер жеке адамның тұлғасын,
кісілік сипатын, іс-әрекетінің нәтижелерін жалпы қауымның игілігіне
айналдырады. Психология ғалымында соңғы 1-1,5 ғасыр бойында адам
қабілетінің даму деңгейі және оның қалыптасу тәжірибесі зерттеулер арқылы
анықтала бастады [26].
Адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйелерінің ерекшеліктеріне
де байланысты. Жүйе әрекетінің жеке көріністеріне келуін И.П.Павлов адамға
тән жүйке қызметінің үш түрлі типі болады деп тұжырымдады. Егер адамның
нерв әрекетінде бірінші сигнал жүйесінің жұмысы басым болса, оны өнерлі
тип, ал екіншісі сигнал жүйесінің жұмысы басым болса, ойшыл тип деп
атауды ұйғарды. И.П.Павлов сигнал жүйелерінің әрекеттің кез келген түрінен
байқалады және олар өмірінде бір-біріне ауысып, өзгеріп отырады. Бұл
өзгеруі тәлім-тәрбиемен байланысты деп көрсеткен. Л.В. Лурияның
зерттеулерінде адамның қабілетінің оқу, ойын барысындағы іс-әрекетпен
байланысты екенін дәлелдеген.
Баланың ойлау қабілетін дамытуды логикалық ойындар көмегімен жүзеге
асыруға болады. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық,
анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады.
Ойын баланың даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола
отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның
тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды:
Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың,
қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай
болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек
қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.
Ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі ойынды кіші жастағы балалардың
табиғаты керек етеді. Балалардың еңбегі, оқуы ойыннан басталады. Ойын
арқылы оқушы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын
қалыптастыруға болады. Жалпы, математика сабағында қолданылатын ойын
түрлері оқушылардың математикалық ұғымдарын кеңейтіп, ойлау қабілеттерін
арттырып, есептеу дағдыларын шыңдай түсетіні белгілі. Математика сабағында
қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы: Сақина салу, Ақсүйек
ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып қатысады.
Кестедегі белгісіз сандардың орнына ақсүйек тығылып жатыр. Кім дұрыс
шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады. Өтілген
тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін алып, тек ғана
оқушының орындай алатын іс - әрекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұндай ойынды
ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және жолдары және оларды
қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы керек. Ойын үрдісінде
балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі білімдері мен түсініктері
баянды болып жаңа білім игеріледі. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы
қадамы деп білеміз. Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру
болып табылады. Атау ұйқастарын санау арқылы оқушылар сан үйренеді, санға
аты ұйқас заттарды танып біледі. Санамақтар сан үйретеді, әрі дүние
танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін
дамытады. Санамақтың түрлері өте көп. Ойында балалар әр нәрсеге жақсы зейін
қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын үстінде ол алға қойылған мақсатты
шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі баладан заттарға,
айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала
ойын талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, онда оны
құрдастары ойыннан шеттетуі ықтимал [27].
Ойын - балалардың негізгі іс - әрекетінің бір түрі. Ойын барысында
баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Кіші мектеп жасындағы
балаларды көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде
қолданалытанын байқау қиын емес. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын
барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш-жігерін жұмсап, сезініп
білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді. Бүгінгі күн
талабы – баланың оқыл ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік
іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп
тәрбиелеу.
Сондықтан да баланың танымын алғашқы күннен бастап дамтудың, бойында
оқыту мен тәрбиелеудің негізін қалыптастырудың құралы – ойын әрекеті, яғни,
ойын – баланың жетекші әрекеті. Бірақ, ойын тек қана балаларды
қызықтырып,уақыт өткізудің құралы бломай, балаға берілетін білім мен
тәрбиенің құнды негізі болуы керек. Яғни, оқыту-тәрбиелеу жұмысын
бағдарлама талаптарына сәйкес ойын түрінде ұйымдастыра отырып, баланың
логикалық ойлау қабілеттін арттыруға жағдай жасау негізгі міндет. Бала ойын
барысында айнала құбылыс сырын танып сезінеді, себеп-салдарлық байланысты
және тоәуелділікті анықтауға тырысады. Айналадағы өмір құбылыстарын,
ерекшеліктерін байқай отырып, білуге қызығушылығы туындайды, осы сезім оны
талпыныстарға жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып, тапсырмалары өзінше
зерттеп, орындау, өзінше шешім жасау өз ойындағысын айту жағдайларына
мүмкіндік туғызылса ғана бала еркін ойлы, өзіне сенімді, ерік-жігерлі,
дүние танымы кеңейген, сөйлеу тілі жақсы қалыптасқан, болашаққа
қызығушылығы оянған дара тұлға ретінде жан-жақты дами алады. Баланың ақыл-
ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес, жалпы тәлім-тәрбиелік
іс-әрекеттерді игерумен бірге, ойлау, қиялдау, есте сақтау, елестету және
т.б. қабілеттерінің; танымдық, іскерлік, шығармашылық қасиеттерінің дамуын
қамтиды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz