Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін ертегі оқу барысында қалыптастыру
Нормативтік сілтемелер ... ... ...3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... 4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ...6
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс . әрекетін қалыптастырудың психологиялық . педагогикалық мәселелері
1.1 Оқушылардың танымдық іс.әрекетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... 10
1.2. Ертегілер негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс .әрекетін қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... 18
2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекетін ертегі оқу барысында қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегілері негізінде танымдық іс .әрекетін қалыптастырудың мазмұны ... ... 38
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегілері негізінде танымдық іс .әрекетін қалыптастырудың әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... 4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ...6
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс . әрекетін қалыптастырудың психологиялық . педагогикалық мәселелері
1.1 Оқушылардың танымдық іс.әрекетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... 10
1.2. Ертегілер негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс .әрекетін қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... 18
2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекетін ертегі оқу барысында қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегілері негізінде танымдық іс .әрекетін қалыптастырудың мазмұны ... ... 38
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегілері негізінде танымдық іс .әрекетін қалыптастырудың әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу жұмысы Республиканың білім беру жүйесінің бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие мәселесіне, атап айтқанда ертегілер арқылы балалардың танымдық іс – әрекетін, ой – өрісін дамытуға, қалыптастыруға мақсатталған.
Білім беру жүйелерінің маңызы мен қызметі оның үзіліссіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болумен ғана емес, ең алдымен баланың қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “Нұрлы жол – болашаққа бастар жол” атты жолдауында білім саласы қызметкерлерінің алдына үлкен міндеттер қойды. Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек-деп атап көрсетті [1]. Жолауда атап өткендей сапалы білім беру үшін бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын ояту, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру басты міндет болмақ. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды – деген болатын.
Білім беру жүйелерінің маңызы мен қызметі оның үзіліссіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болумен ғана емес, ең алдымен баланың қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “Нұрлы жол – болашаққа бастар жол” атты жолдауында білім саласы қызметкерлерінің алдына үлкен міндеттер қойды. Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек-деп атап көрсетті [1]. Жолауда атап өткендей сапалы білім беру үшін бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын ояту, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру басты міндет болмақ. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды – деген болатын.
1 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 11 қараша 2014 жылғы «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол»атты Жолдауы
2 Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақтардың қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан ғылыми дүние” Дәуір, А., 1992
3 Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» - Алматы, 1997
4 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1994.-285б.
5 Ушинский К.Д. Собрание сочинении.Т2, М., 1953.- 80б.
6 “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы., 2010. -245б.
7 Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары. (І-ІУ сыныптар). Алматы, 1998.- 33б.
8 Әл-Фараби “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. -85б.ISBN 9965-26-096-6
9 Жүсіп Баласағұни «Құтты білікті» 1069—1070 жж. Аударған: А.Егеубаев қазақ тіліне А.,1986.
10 Амонашвили Ш.А. Здравствуйте, дети! М., 1990., 215с
11 Нысанбаев Ә. Психология адамзат ақыл ойының қазынасы 4-том А., 2000-285б.
12 Сыдықов Ұ.Танымдық қызығу ерекшеліктері. - Алматы // Қазақстан мектебі. 2003. - №8. -28 б.
13 Нұрышева Г.Танымдық белсенділікті арттыру жолдары.// Биология және салауаттық негіздері, 2003. - №6- 8б.
14 Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. Педагогика. М., 1981.-185с.
15 Жадрина М. Білім беру кеңістігін ізгілендірудегі "Өзін-өзі тану" рухани-адамгершілік білімінің мүмкіндіктері Самопознание. kz. - 2012. - №3.- 12б
16 Леонтьев А.Н. К теории развития психики ребенка. М.: «Мысль», 1965. -135с.
17 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – Москва: АН СССР, 1957. - 328с.
18 Смаилов С. Преемственность учебных процессов школ и технических вузов по активизации познавательной деятельности студентов: дис. д-р пед. наук / - Жамбыл: Жам. техн. инст. легк. и пищ. пром-ти (ЖТИЛПП), 1997. - 409с.
19.Вербицкий А.А Диагностико-аналитические процедуры и активно-игровые формы в управлении школой. - М., 1996. - 77с.
20 Петровский В.А. Психология неадаптивной активности.- М., 1993. - 47с.
21 Аристотель. Педагогика: Большая современная энциклопедия /Сост. Е.С.Рапацевич. – Минск, 2005- 177с.
22 Морозова Н.Г. Формирование познавательных интересов у аномальных детей. - М.: Просвещение, 1969. - 280с.
23 Философский энциклопедический словарь. – М., 1983. - 377с.
24 Көкімбаева Т.И.Танымдық белсенділік талаптары.// Қазақстан мектебі, 2003. - №11- 7б.
25 Аренова А.Х. Активизация познавательной деятельности младших школьников: дис. канд. пед. Наук// - Актау: Актаус. филиал Атыраус. ун-та, 1996. - 140с.
26 Алимухамбетова Г.Е. Научные основы формирования готовности школьников к познавательной деятельности (теоретико-методологический аспект) : дис. ...д-р пед. наук - Аркалык.: АрПИ, 1995. - 350с.
27 Токсанбаева Н.К. Структура познавательной деятельности в системе процесса обучения: дис. … канд. психол. наук/ - Алма-Ата: КазНУ им. Аль-Фараби, 2001. - 131с.
28 Құттықожанова З.А. Ертегілердің балалар тәрбиесінде алатын орны., // Бастауыш мектеп., А-2000- 66 б.
29 Құрманова Н.Ж. Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні. Алматы. 2010 ж. – 214 б.
30 Щукина Г.И. Проблема познавательного интереса в педагогике. - М.: Педагогика, 1971. - 351с.
31 Эльконин Д.Б. Психическое развитие в детских возрастах / Под. ред. Д.И.Фельдштейна..-М.:АОЗТ Совершенство, 1995. -416с.
32 Құрманова Н.Ж. Ертегі елінде. А., 2011. – 377б.
33 Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1986. – 120 б.
34 Веселовский А.Н. Лорренские сказки (рус.) // Журнал Министерства народного просвещения : журнал. — 1887 (апрель). — 285-303 с.
35 Шадрина Т.В. Мотивы учебной деятельности подростка. Автореф. канд. психол. наук: - Л., 1974. - 20с.
36 Қазыбекова Г.Қ Танымдық қызығу ерекшеліктері. - Алматы // Қазақстан мектебі. 2003. - №8. – 28б.
37 Васильев А. Игра и нравственное развитие дошкольников. - М., 1986. - 37с.
38 Радлов К.В. Қазақ ертегілерінің жіктелуі. Алматы. 1987- 87б.
39 Потанин Г.Н. «Қазақтардың және алтайлықтардың аңыздары, аңыз-әңгімелері және ертегілері» М.- 1916- 37б.
40 Диваев А. Тарту. ─ Алматы, 1992. – 53б.
41 Зинкевич–Евстигнеева Т.Д.- Тренинг по сказотерапии., 2006- 247с.
42 Филлипова Ю.В. Сказка Издательство: Академия развития.,
2006 -177с.
43 Кольцова И.Н. АН СССР. — М.: Наука, 1975. — 168 с. — (Научно-биографическая серия). — УДК 57(092)
44 Радлов К.В. Қазақ ертегілерінің жіктелуі. Алматы. 1987- 377б.
45 Потанин Г.Н. «Қазақтардың және алтайлықтардың аңыздары, аңыз-әңгімелері және ертегілері» М.- 1916., 2011б.
46 Менчинская Н.А. Проблемы учения и умственного развития школьника // Избр. психол. тр., - М.: Педагогика, 1989. - 218с.
47 Әуезов М.О. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991, 235 б.
48 Смаилов С.С. Оқу үдерісінде студенттердің танымдық ынтасын қалыптастыру. – Жамбыл., 1994. - 25с.
49 Кенжебаев Б.Қазақ ертегілері жинағы. Алматы. 2002- 123б.
50 Жұмалиев Х. Ерте, ерте, ертеде..... А., 2001- 77с.
51 Марғұлан Ә.Танымдық белсенділікті арттыру жолдары.// Биология және салауаттық негіздері, 2001. - №6 –7б.
52 Малкина Н.А.Учителю о познавательном интересе. - М.: Знание, 1979. - 47с.
53 Қасымов К. «Ауыз әдебиеті үлгілерін бастауыш сыныпта пайдалану» Алматы: Мектеп – 2000.- 102б.
54 Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы». 1990, 448 б.
55 Ушинский К.Д. Собрание соч.: В 3т. - М.-Л., 1948. Т.2. - 656с.
56 Васильев В. Игра и нравственное развитие дошкольников. - М., 1986. 215 с
57 Табылдиев Ә. Халық тағылымы. Алматы, «Қазақ университеті», Алматы, 1998. – 124б.
58 В.А. Сухомлинский Избранные педагогические сочинения, 1980, т. 2, 149 с.
59 Қазақстан Республикасының 12-жылдық орта жалпы білім беру туралы Концепциясы. – Астана, 2006. – 127б.
2 Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақтардың қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан ғылыми дүние” Дәуір, А., 1992
3 Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» - Алматы, 1997
4 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1994.-285б.
5 Ушинский К.Д. Собрание сочинении.Т2, М., 1953.- 80б.
6 “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы., 2010. -245б.
7 Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары. (І-ІУ сыныптар). Алматы, 1998.- 33б.
8 Әл-Фараби “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. -85б.ISBN 9965-26-096-6
9 Жүсіп Баласағұни «Құтты білікті» 1069—1070 жж. Аударған: А.Егеубаев қазақ тіліне А.,1986.
10 Амонашвили Ш.А. Здравствуйте, дети! М., 1990., 215с
11 Нысанбаев Ә. Психология адамзат ақыл ойының қазынасы 4-том А., 2000-285б.
12 Сыдықов Ұ.Танымдық қызығу ерекшеліктері. - Алматы // Қазақстан мектебі. 2003. - №8. -28 б.
13 Нұрышева Г.Танымдық белсенділікті арттыру жолдары.// Биология және салауаттық негіздері, 2003. - №6- 8б.
14 Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. Педагогика. М., 1981.-185с.
15 Жадрина М. Білім беру кеңістігін ізгілендірудегі "Өзін-өзі тану" рухани-адамгершілік білімінің мүмкіндіктері Самопознание. kz. - 2012. - №3.- 12б
16 Леонтьев А.Н. К теории развития психики ребенка. М.: «Мысль», 1965. -135с.
17 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – Москва: АН СССР, 1957. - 328с.
18 Смаилов С. Преемственность учебных процессов школ и технических вузов по активизации познавательной деятельности студентов: дис. д-р пед. наук / - Жамбыл: Жам. техн. инст. легк. и пищ. пром-ти (ЖТИЛПП), 1997. - 409с.
19.Вербицкий А.А Диагностико-аналитические процедуры и активно-игровые формы в управлении школой. - М., 1996. - 77с.
20 Петровский В.А. Психология неадаптивной активности.- М., 1993. - 47с.
21 Аристотель. Педагогика: Большая современная энциклопедия /Сост. Е.С.Рапацевич. – Минск, 2005- 177с.
22 Морозова Н.Г. Формирование познавательных интересов у аномальных детей. - М.: Просвещение, 1969. - 280с.
23 Философский энциклопедический словарь. – М., 1983. - 377с.
24 Көкімбаева Т.И.Танымдық белсенділік талаптары.// Қазақстан мектебі, 2003. - №11- 7б.
25 Аренова А.Х. Активизация познавательной деятельности младших школьников: дис. канд. пед. Наук// - Актау: Актаус. филиал Атыраус. ун-та, 1996. - 140с.
26 Алимухамбетова Г.Е. Научные основы формирования готовности школьников к познавательной деятельности (теоретико-методологический аспект) : дис. ...д-р пед. наук - Аркалык.: АрПИ, 1995. - 350с.
27 Токсанбаева Н.К. Структура познавательной деятельности в системе процесса обучения: дис. … канд. психол. наук/ - Алма-Ата: КазНУ им. Аль-Фараби, 2001. - 131с.
28 Құттықожанова З.А. Ертегілердің балалар тәрбиесінде алатын орны., // Бастауыш мектеп., А-2000- 66 б.
29 Құрманова Н.Ж. Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні. Алматы. 2010 ж. – 214 б.
30 Щукина Г.И. Проблема познавательного интереса в педагогике. - М.: Педагогика, 1971. - 351с.
31 Эльконин Д.Б. Психическое развитие в детских возрастах / Под. ред. Д.И.Фельдштейна..-М.:АОЗТ Совершенство, 1995. -416с.
32 Құрманова Н.Ж. Ертегі елінде. А., 2011. – 377б.
33 Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1986. – 120 б.
34 Веселовский А.Н. Лорренские сказки (рус.) // Журнал Министерства народного просвещения : журнал. — 1887 (апрель). — 285-303 с.
35 Шадрина Т.В. Мотивы учебной деятельности подростка. Автореф. канд. психол. наук: - Л., 1974. - 20с.
36 Қазыбекова Г.Қ Танымдық қызығу ерекшеліктері. - Алматы // Қазақстан мектебі. 2003. - №8. – 28б.
37 Васильев А. Игра и нравственное развитие дошкольников. - М., 1986. - 37с.
38 Радлов К.В. Қазақ ертегілерінің жіктелуі. Алматы. 1987- 87б.
39 Потанин Г.Н. «Қазақтардың және алтайлықтардың аңыздары, аңыз-әңгімелері және ертегілері» М.- 1916- 37б.
40 Диваев А. Тарту. ─ Алматы, 1992. – 53б.
41 Зинкевич–Евстигнеева Т.Д.- Тренинг по сказотерапии., 2006- 247с.
42 Филлипова Ю.В. Сказка Издательство: Академия развития.,
2006 -177с.
43 Кольцова И.Н. АН СССР. — М.: Наука, 1975. — 168 с. — (Научно-биографическая серия). — УДК 57(092)
44 Радлов К.В. Қазақ ертегілерінің жіктелуі. Алматы. 1987- 377б.
45 Потанин Г.Н. «Қазақтардың және алтайлықтардың аңыздары, аңыз-әңгімелері және ертегілері» М.- 1916., 2011б.
46 Менчинская Н.А. Проблемы учения и умственного развития школьника // Избр. психол. тр., - М.: Педагогика, 1989. - 218с.
47 Әуезов М.О. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991, 235 б.
48 Смаилов С.С. Оқу үдерісінде студенттердің танымдық ынтасын қалыптастыру. – Жамбыл., 1994. - 25с.
49 Кенжебаев Б.Қазақ ертегілері жинағы. Алматы. 2002- 123б.
50 Жұмалиев Х. Ерте, ерте, ертеде..... А., 2001- 77с.
51 Марғұлан Ә.Танымдық белсенділікті арттыру жолдары.// Биология және салауаттық негіздері, 2001. - №6 –7б.
52 Малкина Н.А.Учителю о познавательном интересе. - М.: Знание, 1979. - 47с.
53 Қасымов К. «Ауыз әдебиеті үлгілерін бастауыш сыныпта пайдалану» Алматы: Мектеп – 2000.- 102б.
54 Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы». 1990, 448 б.
55 Ушинский К.Д. Собрание соч.: В 3т. - М.-Л., 1948. Т.2. - 656с.
56 Васильев В. Игра и нравственное развитие дошкольников. - М., 1986. 215 с
57 Табылдиев Ә. Халық тағылымы. Алматы, «Қазақ университеті», Алматы, 1998. – 124б.
58 В.А. Сухомлинский Избранные педагогические сочинения, 1980, т. 2, 149 с.
59 Қазақстан Республикасының 12-жылдық орта жалпы білім беру туралы Концепциясы. – Астана, 2006. – 127б.
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастырудың
психологиялық – педагогикалық мәселелері
1.1 Оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Ертегілер негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс –әрекетін
қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін ертегі оқу барысында
қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегілері негізінде танымдық
іс –әрекетін қалыптастырудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегілері негізінде танымдық
іс –әрекетін қалыптастырудың
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .62
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,2007ж
Білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.01.021 – 2013ж. Негізгі ережелер.
2013. – 8 б.
Қазақстан Республикасының 12-жылдық орта жалпы білім беру туралы
Концепциясы. – Астана, 2006.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Халық ауыз әдебиеті – халқымыздың ауызекі шығарып, ауызекі тарап
отыратын асыл мұрасы. Онда халқымыздың ғасырлар бойғы басынан кешірген
тарихи белестері, елінің тәуелсіздігі жолындағы ерлік, батырлық қимылдары,
халықтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, арман-мүддесі, қиялы, жастардың
кіршіксіз пәк махаббаты сөз өнерімен кестеленген.
Ертегі - халық даналығы өмір мұратына жетудің басты жолы ақылдылық
екенін бірінші кезекте, толық көлемді берумен қатар, сол ақылдылықтың өзі
еңбекпен байланысты екенін қысқа болса да ертегіде дәлелді міндетті түрде
берілуі, ертегінің сол кездегі өмір жағдайын толық көрсете білу .
Таным – қоғамдық тәжірибенің дамуымен тәуелді адам ойлауында шындықты
бейнелеу және жаңғырту барысы, нәтижесі әлем жайлы жаңа білімдер болып
табылады. Арнайы ұйымдастырылған таным оқу-тәрбие барысының мәнін құрайды.
Танымдық іс-әрекет – бұл балалардың өзінің арнайы ұйымдастырылған
немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру мақсатындағы
танымнан тыс іс-әрекеті.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Зерттеу жұмысы Республиканың білім беру
жүйесінің бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие мәселесіне, атап айтқанда
ертегілер арқылы балалардың танымдық іс – әрекетін, ой – өрісін дамытуға,
қалыптастыруға мақсатталған.
Білім беру жүйелерінің маңызы мен қызметі оның үзіліссіз білім
беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болумен ғана емес, ең
алдымен баланың қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды
қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “Нұрлы жол – болашаққа бастар жол” атты
жолдауында білім саласы қызметкерлерінің алдына үлкен міндеттер қойды.
Н.Ә.Назарбаевтың Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда
бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен
оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде
жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту
деңгейіне жеткізу керек-деп атап көрсетті [1]. Жолауда атап өткендей
сапалы білім беру үшін бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
ояту, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру басты міндет болмақ. Әлемдік білім
кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге
көтеруді талап ететіні сөзсіз. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен
оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды – деген болатын.
Ұлттық мәдениетке, ұрпақты елжандылыққа және танымдық іс
–әрекетін қалыптастыруда халқымыздың өзіне тән әдет – ғұрпы, салт
–дәстүрлері жазба мұралары, ауыз әдебиеті негізінде жетілетіні белгілі.
Олай болса, ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе
жатқан жазба мұраларды, ауыз әдебиетін жинақтап зерделеудің, оның тәлім
–тәрбиелік мол тәжірибесі негізінде ұрпағымызды имандылық идеялармен
таныстыру қажеттігі арта түсуде. Ауыз әдебиетінің бір саласы ертегілер.
Ертегілер негізінен балаларға арналған, әсіресе бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс – әрекетін қалыптастыруға, адамгершілікке, олардың ой – өрісін
дамытуға қиялын ұштауға тәрбиелеуде мүмкіндігі мол.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақтардың қайталанбас этикалық,
психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан ғылыми дүние”
деп, атап көрсетуі өте орынды [2]. Өткенді зерттеу тарихи шындықты қалпына
келтіріп қайта жаңғырту – қазіргі уақыт талабы. Себебі, танымдық іс –
әрекетін қалыптастыру арқылы болашақ ел иелерінің рухани ішкі дүниесін
белсенді ықпал етіп, олардың тұлғалық және сапалық, яғни танымдық іс –
әрекетінің және ақыл – ой қасиеттерінің қалыптасып дамуына игі әсер
етуге болады.
Адамзат дамуының философиялық, психологиялық заңдылықтарына сүйенсек,
жеке тұлғаның рухани дамуына жазба мұралар, ауыз әдебиеті, салт –
дәстүрлер және мәдениеттің ықпалы туралы мағлұматтар сонау ерте заманнан
бастау алады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру тәрбие
мен оқытудың үздіксіз үрдісі, ал оның негізгі мақсаты жоғарғы деңгейдегі
танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы мәдени даму және қоғам мүшелерінің
кәсіби құзырлығы деп атап көрсетілген [3].
Қазіргі таңда, білім беру мекемелерінде халықтың мәдени, рухани жазба
мұрасының, ауыз әдебиетінің бір бөлігі ертегілер арқылы танымдық іс
–әрекетін қалыптастыру қажеттігі сұранысқа ие. Бұл мәселе барлық
сабақтарда жүзеге асырылады. Дегенмен сабақтарда халық ауызекі
шығармашылығын және оның бір ғана бағыты – ертегіні толығымен меңгертіп
шығу мүмкін емес. Яғни, халықтың тұрмыс салты, өмірге көзқарасы мен
дүниетанымы, талап – тілектері, наным – сенімі, салт – дәстүрлері, мінез –
құлқы, үлгілі өнегесі сияқты білім негіздерін меңгерту қиынға соғады.
Қазіргі кезде мемлекеттің сұранысына сай, баланы оқыту, тәрбиелеу
маңызды болып отыр. Ұлттық идеологияны сіңіру, бүгінгі әлеуметтік, саяси,
экономика саласында да өзекті. Өйткені қоғамның рухани өзегін ұстап тұру
үшін, болашақ ел иелерін рухани – жазба мұралар, ауыз әдебиеті арқылы
тәрбиелеу қажетсінуде. Бүгінгі бастауыш сынып оқушысы, тәуелсіз
мемлекетіміздің туындысы, бірақ оларға әсер етушілер кешегі идеологияны
сіңірген адамдар жиынтығы екенін ұмытпағынымыз жөн.
Соның бір жолы ретінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс –
әрекетін қалыптастыру деп көрсетуге болады. Бұл міндеттер Қазақстан
Республикасының 11 маусым 2007жылы Білім туралы заңында белгіленген,
біріншіден тұлғаның физикалық, шығармашылық, танымдық іс – әрекетін
қалыптастыру, рухани – имандылық мүмкіндіктерін дамыту, екіншіден
азаматтық және патриоттық тәрбие беру, яғни өз елін, Отанын сүюге,
мемлекеттік рәміздерін, салт – дәстүрін құрметтеуге үйрету, үшіншіден өз
міндеттері мен құқықтарын сезіне отырып, қоғамның мәдени, қоғамдық,
экономикалық, саяси өміріне қатысу .
Педагогикалық үдерістегі оқу – тәрбие барысында бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастыруың тұжырымды ұсыныстары
және оның мақсат, міндеттері, мазмұны, әдіс – тәсілдері, құрамдары,
формалары айқындалған. Әрине, бұл қоғам сұраныстары мен өзгерістері
байланысты түзетіліп, кіріктіріліп отырды. Ал мемлекеттің біз қарастырып
отырған тәрбие бағыты кенжелеп келгендіктен, оның толықтай технологиялары
айқындалмаған. Сол себептен де, алдыңғы тәжірбиелерге сүйене отырып,
танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың тұжырымдамалары, ұсыныстары, мазмұны,
әдіс-тәсілдері, құрамы, формалары баланың жас ерекшелігіне сай
құрастырылып, зерттелуі керек.
Ертегі ауыз әдебиетіндегі шығармашылық жанр болып табылады.
Ертегіні оқытып – білу балалардың эстетикалық талғамын, құндылықтарын
қалыптастырумен қатар, эмоциялык, сезімін және адами ізгі қасиеттерін
жетілдіре отырып, танымдық іс – әрекетін қалыптастырады.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой –
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің оқу – тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша
орын берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің жұмысындағы ең шешуші
нәрсе: мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде [4].
К.Д.Ушинский балалардың танымдық іс – әрекетін қалыптастыру
мәселесіне мән беріп, өз бетінше жұмыс – оқытуды жетістікке жеткізудің
бірден – бір жолы деп есептеді және педагогикалық ғылымда алғаш рет
балалардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық –педагогикалық
талдау жасайды [5].
Ол мұғалімнің жұмысын ескере отырып, бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру мақсатында ұйымдастырылған дербес
бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың
маңыздылығына тоқталды.
Сондай-ақ, халықтың ауыз екі шығармашылығы тарихшылар, этнографтар,
өнертанушылардың еңбектерінде де М.О.Әуезов, А.Жұбанов,
Ә.Марғұлан, М.Мағауин, Б. Қазыханова т.б. көрнекті орын алған [6].
Жоғарыдағы ғалымдардың зерттеу еңбектеріне жасаған талдау олардың өз
зерттеу аймақтарына қарай педагогика ғылымына айтарлықтай үлес қосқанын
көрсетеді. Сондай – ақ, қарастырылып отырған бастауыш сынып оқушыларының
қазақ халық ертегілері арқылы танымдық іс – әрекетін қалыптастыру
мәселесінің арнайы зерттеу көзі болмағанына көз жеткіздік.
Қазіргі кезде ертегі арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс
–әрекетін қалыптастыру мен жетілдіру жолдары бүгінгі күннің
өзекті мәселесі болып отыр, сондықтан да диплом жұмысымыздың
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін ертегі оқу
барысында қалыптастыру деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқу – тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Ертегі арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс –
әрекетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс –әрекетін
қалыптастырудың жолдарын теориялық, әдістемелік тұрғыдан негіздеп,
практикада қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін ертегі оқу барысында
қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастыруда
ертегілердің орнын айқындау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін ертегі оқу
барысында қалыптастырудың жолдарын қарастыру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін ертегі оқу
барысында қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін нақтылау.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
- Тақырыпқа байланысты көрнекті, жаңашыл педагогтардың еңбектерін
талдау, жинақтау, зерттеу, теориялық негіздерін анықтау;
- Баланың танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы ертегінің рөлін
анықтау;
- таным, іс-әрекет, ертегі ұғымдарының мәні мен мазмұнын
айқындау.
Зерттеудің практикалық маңызы: ізденістің теориялық тұрғыда
негізделген, сыналған, іс жүзінде тексеруден өткен материалдарын, оның
қорытындылары мен нәтижелерін зерделеу, бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс – әрекетін қалаптастырудағы ертегінің рөлін айқындау, бастауыш
сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастыруға негіз бола
алады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, теориялық және әдістемелік әдебиеттерге
талдау жасау; зерттеу мәселесі бастауыш сынып оқушыларының іс –
тәжірибесін зерделеу, талдау, қорыту; оқу әдістемелік құжаттарды талдау;
балалардың танымдық іс – әрекетін қалыптастыру жолдарын қарастыру,
ертегілердің рөлін анықтау, зерделеу; педагогикалық тәжірибелік жұмыс
жүргізу.
Зерттеу көздері: Қазақстан Респубикасының Білім туралы Заңы,
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да
құжаттар мен ресми материалдар, философтардың, психологтар мен педагогтар
еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу – әдістемелік құралдар, ғылыми –
педагогиалық басылымдар, жұрналдар материалдары, озат педагог –
тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспе де зерттеу көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты,
нысаны, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, көздері, зерттеу әдістері, ғылыми
жаңалығы мен теориялық маңыздылығы, практикалық мәні және тәжірибеге
енгізілуі тұжырымдалады.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін
қалыптастырудың педагогикалық – психологиялық мәселелері атты
тақырыптағы бірінші бөлімде балалардың танымдық іс – әрекетін
қалыптастырудағы ертегілердің рөлі, педагогикалық – психологиялық
негіздері айқындалады, балалардың танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы
мәні мен мазмұны қарастырылды.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін ертегі оқу
барысында қалыптастырудың әдістемесі атты екінші бөлімде бастауыш
сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы әдістемелік
жолдары, танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы ертегілердің тиімділігі,
әдістемесі мазмұндалып, нәтижесі баяндалды.
Қорытынды да зерттеу болжамын дәлелдейтін нәтижелер, ғылыми
–педагогикалық ұсыныстар берілді және қарастырылып отырған проблеманың
келешекте зерделенетін бағыттары сипатталды.
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастырудың
педагогикалық – психологиялық мәселелері
1.1 Оқушылардың танымдық іс - әрекетін қалыптастырудың теориялық
негіздері
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта
бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі
бастауыш мектептен бастап оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру
маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясаттың
негізгі принциптерін және Қазақстан Республикасы азаматтарының білім алуға
конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Білім туралы Заңды жалпы білім беруді жүзеге асыруда Қазақстан
Республикасы үкіметінің қаулысы және бастауыш білім берудің үлгі ережесі,
базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік – құқықтық құжаттар
дайындалып жарық көруде. Құжаттарда бастауыш білім беруде балалардың
тәрбиесіне, жан – жақты ой – өрісі, дене бітімі, сөйлеу мәдениеті, ана
тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бастауыш мектепте оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді
өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін
лайықтаудың қажеттігі артуда.
Бүгінгі таңда жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын
білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер
белгіленген. Әсіресе, Қазақстанның халықаралық білім кеңістігіне енуге
бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп
қарастырады. Аталған міндеттердің толық жүзеге асуы оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен
бастап оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту
әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын
толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз [7].
Осыған орай бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды
белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір оқушының
жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының қалыптасуына,
нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының танымдық белсенділігінің
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби [8], Ж.Баласағұн [9]
білім, тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған
білімнің философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және
бүкіл танымның даму үдерісінде қалыптасқан.
Бірқатар философиялық еңбектерде танымның әдіснамалық негіздері
нақтыланған. Ш.А. Амонашвилидің пайымдауынша, таным:
- адам өзінше жаратылған, қайталанбайтын, өзіндік құндылық ретінде
өмірлік мағына кеңістігінде қабылданатын тұлға, бұдан бұл мәселе
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуына алмасады;
- адам мәдениет кеңістігінде рухани құндылықтарды құрайтын серік ретінде
қарастырылады, бұдан тұтасымен алғандағы жеке тұлға мен қоғамның
интеллектуалдық құндылықтар жүйесіндегі әрекеті пайда болады;
- әлеуметтік кеңістікте адам әлеуметтік рөлді тасымалдаушы ретінде
қарастырылады, бұдан қоғамдық қызметке деген әрекеті пайда болады;
- жағдаят тұрғысынан алғанда, адам жеке мақсаттарға жету құралы ретінде
қарастырылады, бұдан нақты жағдайлардағы олардың өзара қарым-қатынас
ретіндегі іс-әрекетте туындайды [10]. Автордың көзқарасы бойынша, танымдың
іс-әретпен байланысы болған жағдайда ғана ақиқатты таниды.
Ә.Нысанбаев [11], Ұ.Сыдықов [12], Г.Нұрышева [13] танымға сыртқы
заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды
образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы күрделі үдерісі деп
анықтама берген. Ғалымның таным барысында адам өзін қоршаған ортаны
игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар мен
құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі, шынайы
білімге айналады, сондықтан танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп,
рухани баюы деп те есептеуге болады деген құнды пікірімен де келісуге
болады. Бейнелеудің философиялық теориясы тұрғысынан алғанда танымның үш
түрі: сезімдік, логикалық және прагматикалық жағынан ерекшеленеді. Сонымен,
бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда сезімдік, логикалық және
практикалық түрі ұйымдастырылуы шарт деп санаймыз. Таным теориясында
танымның маңызды жақтары ретінде бейнелену көрінеді. Мұнда бейнеленудің
бірнеше деңгейлері ерекшеленген:
1) өлі табиғатта бейнеленуі;
2) тірі табиғатта бейнеленуі;
3) әлеуметтік деңгейдегі бейнеленуі;
а) жеке санамен сезінуі;
ә) қоғамдық санамен сезінуі.
Тұлға және танымның дамуы, сонымен қатар өзін-өзі саналы түсіну –
адамның өзінің Менін сезінуін білдіреді. Таным актысының пайда болуы
субъектінің танылған объектіден айырмашылығын ұсынады, онда дербес алғанда,
анқыт заттардың және сананың субъективті жағдайын ажырату да қамтылады.
Тұлғаның даму және таным дамуының үдерісі, көп жағынан сәйкес келеді, атап
айтқанда: Ойлаудың объектімен сәйкес келуі үдеріс болып табылады: ойлау
(адам) өлі тыныштық, қарапайым сурет (бейне), ашық-түсті, ұмтылыссыз,
қозғалыссыз ... түріндегі ақиқат ретінде көрінбеуі керек. Таным ол
мәңгілік, ойлаудың объектіге шексіз жақындауы. Табиғатың адам санасындағы
бейнесін өлі емес, абстрактылы емес, қозғалыссыз, қарама-
қайшылықсыз ретінде түсінбеу керек, оның қозғалысының мәңгілік үдерісінде,
олардың қарама-қайшылығы мен шешімінің туындауында екендігін түсіну қажет
. Сана, таным үдерісі, тұлғаның таным субъектісі ретінде дамуымен бірге, іс-
әрекет дамиды. Мұнда бірінші не дамитындығын, қандай даму себебі, қайсысы
салдары болатындығын тұжырымдау қиын. Жоғарыдағы таным туралы талдауларды
ескерсек мынандай қорытынды жасауға болады: таным- объективті әлем
заңдылықтарын түсінуге, білімді меңгеруге бағыталған іс-әрекет.
Танымдық іс-әрекет – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде балаларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың
негізінде қалыптасады. Сондықтан танымдық іс- әрекетті қарастыруды жөн
көрдік.
И.Я.Лернердің [14] еңбектерінде танымдық іс-әрекетті баспалдақпен
меңгеру деңгейі қажет екендігін, кез келген оқыту формасында
қалыптастыратын нысана деп қарайды. Олардың пайымдауынша, балалардың іс-
әрекетті үлгі, аналогия, жаңа байланыстар түрінде жүзеге асады. Сонымен
қатар Б.Блум таксономиясы (білімді меңгеру деңгейінің иерархиясы) негізінде
білім меңгеру деңгейі жіктелген. Осының негізінде М.Жадрина [15] мынандай
білімді меңгерудің иерархиялық деңгейін ұсынады:
1) білім,
2) түсіну,
3) қолдану,
4) біліктілік. Сондықтан балалардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруда
аталған деңгейлер ескеріледі. Танымдық іс-әрекет – балалардың құбылыстар
мен ақпараттар туралы нақты әрі терең білуге, оны түсініп, ұғынуға, білімді
меңгерудеге нақты бағыталған іс-әрекет. Іс-әрекеттің кез келген түрі
тұлғаның белсенділігін, дербестілігін, жеке басының еркін және қайталанбас
даралығын танытатын шығармашылық процесс болып табылады. Сайып келгенде,
танымдық іс-әрекет қоршаған ортаны түрлендіруге бағытталады. Оның негізгі
шартының бірі арнайы компоненттерімен кез келген іс-әрекет құрамының болуы
болып табылады.
Танымдық іс – әрекет элементтерін ерекшелеуге арналған ұқсас
көзқарастарды А.Н.Леонтьев анықтаған. Жеке адамдық іс – әрекеттердің
негізгі құраушылары олардың әрекетін жүзеге асырушылар болып табылады.
Әрекет деп жетуге қажетті нәтиже туралы түсінікке бағындырылған үдерісті
атаймыз, яғни басқаша айтқанда, саналы мақсатқа бағындырылған А.Н.Леонтьев
іс – әрекет құрылымын қарастыра келе, іс – әрекет құрамына енетін кез
келген әрекет оның түрткісінен туындайды, бірақ мақсатқа бағытталған болып
табылады А.Н.Леонтьев іс – әрекет – бұл әрекеттердің қарапайым қосындысы
емес деген [16]. Адамның танымдық іс – әрекеті немесе әрекет мақсаты
түрінен басқа жүзеге асырылмайды. Басқаша айтқанда, іс –әрекет – жеке
әрекеттердің бүтіндей бірлігі. Бұдан, іс – әрекетті үйрену үшін жеке
әрекеттерді орындауға үйрену қажет.
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа әрбіреуі
соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол
жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды
орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Танымдық іс – әрекеттің мақсаты мен түрткісі іс – әрекеттің құрамына
кіреді. С.Л.Рубинштейн іс – әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды
ұсынады. Осы ұғымның негізінде іс – әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы
ретінде түсіндіреді. Ол іс – әрекет құрылымында: қозғалыс – әрекет – іс –
әрекетті ерекшелейді. Кез келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар.
Мұнда психолог әрекет мақсаты арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез
келген әрекет, өзінің мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке
оянуды саналы сезінген адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез
келген іс – әрекет және оны құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты (нақты
нәтижеге бағыттаған) және түрткісі (іс – әрекетке, әрекетке оянуды
сезінген) болады. Іс – әрекеттің мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты
мен түрткісінен айырмашылығы жалпылама дәрежеде.
С.Л.Рубинштейн операция ұғымын келесідей енгізеді: Нақты әрекеттің
мақсатын құрайтын нәтижеге жету, өз күрделілігіне байланысты бір – бірімен
анықталған түрде байланысқан актілерді қажет етеді. Бұл әрекет жүзеге
асырылатын актілер және буындар, әрекеттің бөлшегі немесе операция болып
табылады. Әрекеттің операциялық құрамы ол жүзеге асырылатын шарттардан
тәуелді [17].
С.Смаилов танымдық іс – әрекетті белсендіру танымдық ынтаға тікелей
байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі
бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді
қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр [18]. Бұл орайда танымдылық
ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың
негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай
ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа
бөлейді ... деп жазды. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін
арттырудың тиімді құралдарының бірі – ертегілерді оқыту. С.Смаилов,
В.П.Беспалько, И.Я.Лернердің т.б. еңбектері маңызды.
А.А.Вербицский пікірінше, танымдық іс-әрекеттің жемісті өтуіне бірнеше
факторлар: өзін-өзі ұйымдастыру дағдылары, іскерлік қарым-қатынас және
қатысушылардың іс-әрекетке дайындығының деңгейі әсер етеді [19]. Танымдық
іс-әрекетінің компоненттерінің бірі оның нәтижесі. Нәтиже – іс-әрекетінің
басты компоненті, ойдағы идеалдық мақсаттың материалдық объективтік
шындыққа айналуы. Нәтиже танымдық іс-әрекетінің заттанған мақсаты,
жұмсалған еңбектің көрнекті көрсеткіші болып табылады. Балалар саналы
түсініп, басқалар үшін танымдық іс-әрекеттің қажеттілігін, оның нәтижесіне
құрметпен қарауын қалыптастырады.
Сонымен, танымдық іс-әрекеттің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
-танымдық белсенділіктің жеке түрлері өзара байланысты;
-арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
-операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттен күтілетін нәтижесін
алдын ала болжап және қажеттілігін саналы түсінеді. Танымдық іс-
әрекетіндегі нәтиженің мақсатпен және іс-әрекетпен байланысын саналы
түсінуі, нәтижеге немесе мақсатқа жеткенін сезеді. Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс әрекетінің нәтижесі, оның практикалық
қажеттілігін және мәніне көзі жетеді. Сонымен балалардың танымдық іс-
әрекеттің құрылымы түрткі, қызығушылық, қажеттілік, мақсат, міндеттері,
әрекет амалдары, нәтижеден тұрады. Танымдық іс-әрекет ұғымы танымдық
қажеттілік және оның маңызды саласы танымдық ынта түсінігі арқылы
айқындала түседі.
Танымдық іс-әрекет – бұл бастауыш сынып оқушыларының өзінің арнайы
ұйымдастырылған немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру
мақсатындағы танымнан тыс іс-әрекеті. Балалардың танымдық іс - әрекет
құрылымын: танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық
ізденімпаздық және шығармашылық іс- әрекеттен тұрады. Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс-әрекеті арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі,
олардың танымдық іс-әрекетінің дамуына көмегін тигізеді. Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс-әрекеті - балаланың оқу үдерісі барысында
адамзаттың жинаған тәжірибесі мен мәдениетін меңгеру мақсатында әлемдік
ақпараттарды тануы және оны іс жүзінде жүзеге асыру әрекеті. Сонымен іс-
әрекеттің құрылымына байланысты және баланың дамуына әсер ету арқылы
сыртқы жоспар ішкі жоспардың негізінде орындалады.
Біздің зерттеуіміздің тақырыбына сәйкес бізге іс-әрекет ұғымының өзін
және іс-әрекеттік ыңғайдың мәнісін нақтылау қажет.
А.В.Петровский іс-әрекетті танымдық қажеттіліктердің эмоционалды
көрініс табуы ретінде анықтайды [20].
Іс-әрекеттік ыңғайдың тамырлары тереңге кетеді. Біз
алдын-ала үйреніп алып, істеуіміз қажет болатынның барлығына тек дәл
соны жасаған кезде ғана үйренеміз, - деп Аристотельдің өзі айтып кеткен
[21]. Іс-әрекеттік ыңғай түрлі салаларда қарқынды түрде қолданылуда –
философияда, психологияда, педагогикада, оқыту әдістемесінде және т.б.
Н.Г.Морозованың пікірінше, іс-әрекет затқа эмоционалды-танымдық, белсенді
қатынас ретінде анықталады, ол қолайлы жағдайларда тұлғаның бағыттылығына
ауысып кетеді. Мұндай ыңғаймен келу мүдде мен танымдық қажеттілік
арасындағы диалектикалық байланыстың болуынан келіп шығады [22].
Іс-әрекет атауы психология мен педагогикада түрлі мағынада қолданылады.
Кейде ол кез келген белсенділіктің синонимі ретінде қолданылып, ал кейде
адамның заттар әлемімен саналы өзара қарым-қатынастарына сыйып кетеді, ал
оның әлеуметтік әлеммен өзара қатынастары іс-әрекет түсінігіне ұқсамайтын
қатынас, яѓни араласу ұғымымен беріледі.
Философиялық сөздікте іс-әрекет ұғымы адамның әлемге қатынасының
өзіндік әдісі ретінде түсіндіріледі, оның барысында адам өзін іс-әрекетті
субъект, ал игерілетін табиғат құбылыстарын өз субъектісі етіп, табиғатты
қайта қалпына келтіретін, шығармашылықпен түрлендіретін үдеріс болып
табылады. Бұл көзқарас тұрғысынан, танымдық іс-әрекет термині адамның іс-
әрекетке танымдық қатынасын сипаттайды. Бұл терминді қолдану ғылыми
білімдерді игерумен байланысты іс-әрекет жайлы сөз болған жағдайларда да
орынды болады [23].
Дидактика мен жеке әдістемелерде іс-әрекет көбіне қимыл-іс-әрекеттің
немесе жеке әдістің, операцияның және т.б. синонимі ретінде түсіндіріледі.
Психологияда іс-әрекет ретінде индивид пен әлем арасындағы қарым-
қатынастардың адамға тән және тек оған ғана сай келетін нысаны
қабылданады, оның маңызды белгілері болып мақсаттылық пен саналылық
анықталады. Мақсатқа қол жеткізу үшін іс-әрекеттің мақсаттарына, барысына,
шарттарына, стратегиясына, нәтижелеріне рефлексия қажет (саналылықтың,
жіктелудің және т.б түрлі деңгейлерінде). Сонымен бірге, бұл - өзін-өзі
танудың маңызды шарты болып табылады.
Осылайша, танымдық іс-әрекеттің дамуының екі сапалық жағынан
ерекшеленетін деңгейі болады, олар өз мазмұны мен кеңдігі бойынша, сондай-
ақ тұрақтылығы бойынша ерекшеленеді. Сонымен бірге, мүдделердің танымдық іс-
әрекет құрылымындағы орны да өзгереді. Тек аталған даму деңгейлерінің
екіншісінде салыстырмалы түрде дербес, тұрақты іс-әрекет мотивтер қызметін
атқарып, тұлғаның бағыттылығына ауысады.
Сондықтан, біз жоғарыда іс-әрекет мақсатының екі жақтылығы туралы
айтқан болатынбыз. Сонымен іс-әрекет, бірінші кезекте, адамның қоршаған
әлемге және қоршаған әлемнің адамға әсер ету үдерісі болып табылады.
Бұл өзара әрекет үдерісі болып есептелінеді. Іс-әрекет ұғымына біз үш
негізгі элементті ерекшеледік: адам іс-әрекеттің субъектісі ретінде;
қоршаған нақтылық іс-әрекеттің объектісі ретінде; олардың арасындағы өзара
әрекет. Мұны шартты түрде келесі суреттен көруге болады (1-суретте
көрсетілген).
1-сурет. Іс-әрекет ұғымы элементтері
Қазақстанда танымдық белсенділік, мотивация мәселесінің түрлі
аспектілері А.Х.Аренованың, Т.К.Оспанов, Ж.А.Қараевтың зерттеулерінде
қарастырылды. А.Х.Аренова бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс-
әрекетінің белсендендірілуі шарттарын математикадан дәріс беру үдерісінде
қарастырды, ал Т.И.Көкімбаева [24] осындай шарт ретінде халық
педагогикасының мүмкіндіктерін зерттеді. А.Х.Аренова [25] сыныптағы қазақ
тілін оқыту барысындағы оқу мотивтерінің барлық түрлерін зерттеп, жүйеледі.
Г.Е. Алимұхамбетова [26] мен Н.К. Тоқсанбаева [27] танымдық іс-
әрекеттің құрылымын, танымдық іс-әрекетке дайындығын қалыптастырудың
механизмі мен әдістемесін әзірледі.
З.А. Құттықожанова [28] балалардың танымдық өз бетінше жұмыс
істеуін басқарудағы жүйелік ыңғайдың технологиясын
қарастырды, ал Н.Ж. Құрманова [29] танымдық іс-әрекетті даярлық топ
балаларын мектепке бейімделуінің негізгі факторы ретінде зерттеді.
Таным, ол әрекеттің мақсаты мен түрткісін анықтайтын тұлғаның ақпараттық
қорын құрайтын қоғамдық-тарихи үрдіс философиялық категория болып табылады.
Философиялық сөздікте: таным – заттардың эмоциялық мазмұнын немесе ақиқатты
табу мақсатындағы заттардың күйін, жағдайын меңгеру болып табылады.
Психологиялық сөздікте таным – әлем туралы шынайы білімдерді алуға деген
субъектінің шығармашылық іс-әрекеті деп жазылып, сыртқы орта туралы ақпарат
алу тұрғысынан берілген.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін оқушының іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
танымдық іс-әрекеті -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген Г.И.Щукинаның жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... оқытушының
оқушылармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде оқушыларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын іс-әрекеті [30].
Оқу әрекеті кіші мектеп жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып
табылады (В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин бойынша). Оқу әрекеті деп адамның
қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және
соның негізінде сыртқы және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін
қалыптастыратын ерекше әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті дегеніміз –
мазмұны ғылыми түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді игеруден тұратын
әрекет, мұндай әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс. Бұл жалпылама
әрекет тәсілдерін меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің өсіп-
жетілуіне ұмтылады. Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп есептелуінің
себебін Д.Б.Эльконин былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол арқылы
баланың қоғаммен негізгі қарым-қатынастары жүзеге асырылады; екіншіден, осы
әрекет барысында мектеп жасындағы баланың жеке тұлғалық негізгі
қасиеттерімен қатар жеке психикалық құрылымдары да қалыптасады. Сонымен
бірге оқу әрекеті саналылық, мақсаттылық, өзін-өзі реттеу бағытында
жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-қимылдық (операциялық) және мазмұндық тұсы
күрделенеді, түрлі өмір жағдайларында түрлі міндеттерді шешу үшін әрекет
тәсілдері айқын жіктеледі [31].
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Кіші мектеп жасындағы
балалардың оқу әрекеті субъектісі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген.
Кіші мектеп жасындағы балаларының оқу әрекетін қалыптастырудың негізгі
бағыттары және оларды дамыту Т.Сабыров, А.Х.Аренова және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың
пайымдауынша, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыруды
өзіндік жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен.
Н.Ж.Құрманова: ...Оқушының танымдық белсенділігі репродуктивтік және
продуктивтік сипатқа ие. Оқу міндетіне байланысты оқушы әр-түрлі ақыл-ой
әрекеттерін жасайды (жаттап алады, қайта жаңғыртады, талдайды, қорытады,
шешеді және т.б). Оқу міндеттерін (сұрақтар қою, тапсырмалар беру және т.б)
өзгерту жағымен мұғалім оқушыларды әр түрлі ақыл-ой әрекеттеріне
ынталандырады, - дейді [32]. Бұл авторлардың еңбектерінде оқыту теориясын
оқушының жинақталған тәжірибесімен оқу міндеттерін шешу кезінде іс-әрекет
субъектісінің өзіндік өзгеруін зерттеуге талпыныс жасалған.
Сонымен, оқу – бастауыш сынып оқушыларының білім, білік, дағдыларды
меңгеруге, өздігінен танымдық іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған іс-
әрекет. Енгдігі мақсат бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекет
ұғымын талдауды жөн деп таптық.
Таным - қоғамдық тәжірибенің дамуымен тәуелді адам ойлауында шындықтың
бейнелену және қайта жаңғыру үдерісі, нәтижесі әлем жайлы жаңа білімдер
болып табылады.
Арнайы ұйымдастырылған таным оқу тәрбие барысының мәнін құрайды.
Танымдық үдерістерге зейін, қабылдау, ес, ойлау, қиял, сөйлеу және
басқалары жататындығы белгілі.
Оқыту үдерісінде бұл саладағы өзгерістер байқалады.
Бірінші қатарда – бұл психикалық функциялардың еріктігін қалыптастыру,
бұл не стихиялы түрде, оқудың жан-жаќтылыѓы жағдайларына стереотипті
бейімделу түрінде, немесе мақсатты түрде бақылаудың айрықша іс-
әрекеттерінің интериоризациялануы ретінде жүзеге асуы мүмкін. Кесте 1.
Танымдық қызығушылыққа ықпал ететін әрекеттер
Танымдық қызығушылықтар балаларда тым әртүрлі дәрежеде көрініс
табады. Дегенмен, әдетте, таным мотивтері балаларда басты орынға ие
болмайды. Балаларда танымдық мүдденің пайда болуы мен оны сақтап тұру
дәстүрлі түрде сабақты ұйымдастырудың ойындық және эмоционалды
тәсілдерімен, игерілуге тиісті материалға қызықты сипат берумен және т.б.
байланысты болады. Бұл әдістерге сүйене келе, олардан туындай отырып, ішкі
танымдық мотивацияны, теориялық қызығушылықты (мысалы, берілген типтегі
барлық міндеттерді шешудің ортақ әдісін табу секілді) қалыптастыру қажет.
Сонымен таным - қоғамдық тәжірибенің дамуымен тәуелді адам ойлауында
шындықтың бейнелену және қайта жаңғыру үдерісі, нәтижесі әлем жайлы жаңа
білімдер болып табылады. Арнайы ұйымдастырылған таным оқу тәрбие барысының
мәнін құрайды- деп анықтама береміз.
1.2 Ертегілер негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс
–әрекетін қалыптастырудың мүмкіндіктері
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың
тиімді жолы, құралдарының бірі де ертегілер. Ертегілерде белгілі бір
халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері, адамдардың
өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлық ережелері, бақыт үшін күрестері,
өздеріне тән жақсы қасиеттері: еңбек сүйгіштігі, адалдық, өз халқына,
Отанға, туып-өскен жеріне, табиғатқа, ата-анасына, туған-туыстарына және
т.б. деген сүйіспеншілігі бейнеленіп, әділ шешімі көрсетіледі. Бастауыш
сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың мәселесін, алдымен берілетін білім мазмұнына тоқтала отырып
талдау керек деп ойлаймыз.
Әрине, бір тұжырымдамада дамыта оқыту идеясының барлық аспектілерін
ашып, дәлелдеу, нақтылап, талдау мүмкін емес. Бұны білім беру жүйесін
жетілдіру шараларына әлеуметтік тұрғыдан қарап, халықтың рухани байлығын
арттыруға себеп болатын негізгі проблема деп қарастырған дұрыс.
Қазақстанның педагогика тарихында Ыбырай Алтынсариннің [33] орны
ерекше, ол қазақтың тұңғыш педагогы, қазақ даласында бірінші рет мектеп
ұйымдастырып, алғашқы білімнің мазмұнын анықтаған және қазақ жастарына
білімнің есігін ашқан ағартушы-педагог.
Фольклор туындыларының өзіндік ерекшеліктері болады. Ең алдымен,
фольклор - синкреттік өнер. Оның бойында халықтың тұрмыс-салты, театр, сөз,
би және ән-күй өнері бір-бірінен дараланбай, тұтас күйінде көрінеді.
Фольклор шығармаларына тән осы белгіні белгілі орыс фольклорисі
А.Н.Веселовский де айтқан еді [34]. Жоғарыда аталған терминдерді саралай
келгенде, фольклордың бұл сипатына халық ауыз әдебиеті деген атаудан гөрі
халық поэзиясы деген ғылыми термин көп жақын. XIX ғасырдағы
фольклористика ғылымында осы атау қолданылып та келеді. Алайда бұл да
фольклор шығармаларының сипатын толық аша бермейді, Халық ауыз әдебиеті
деген атауға келер болсақ, ол фольклордан жіктеліп шыққан, бірақ әлі де
болса дәстүрлі байланысын үзбеген жеке бір арна болып қалмақ.
Ғылымда халық поэзиясын фольклор, ал оны зерттейтін ғылым саласын
фольклористика деп атайды. Ғалым Т.В. Шадринаның анықтауынша бұл атау
халық даналығы деген ұғымды білдіреді [35]. Осы пікірді (Folk - халық, Іоге
- білім, даналық) ағылшын ғалымы У.Дж. Томс та дамыта түсіп, фольклорды ел
арасында туған өлең-жыр, ертегі, аңыз, түрлі наным-сенімдерді жинақтайтын
термин ретінде ұсынған .
Қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзінде
шығуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады деуге болады. Бұл ретте
Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев т.б. ғалымдардың айрықша
еңбек сіңіргендігін айта кетуіміз керек. Сол сияқты А.Алекторов,
А.Васильев, Н.Пантусов, Б.Дауылбаев, Т.Сейфуллин, О.Әлжанов, Ж.Айманов,
М.Ибрагимов және т.б. зерттеушілер қазақ халқының ертегілерін жинап, сол
кездегі баспасөз беттерінде үзбей жариялап тұрды деп көрсеткен зерттеуші
Г.Қ Қазыбекова [36].
А.Васильев қазақ ертегілерін жинауды 1890 жылдары бастады. Ол көбінесе
ертегілерді Торғай облысында тұратын қазақтардан жазып алады. Кейін қызмет
бабында ел аралаған кезінде көптеген ертегілерді қағазға түсіріп отырған.
Соларды жинақтай келіп 1898 жылы жарық көрген Образцы киргизской народной
словесности деп аталатын кітабына тек қана қазақ ертегілерін кіргізген.
А.Васильев 1906 жылы Ы.Алтынсаринның Қазақ хрестоматиясынан қайта
шығарған кезде ағартушының өзі қалдырып кеткен жазбалардан деп Қара
батыр, Алтын Айдар, Тазша бала ертегілерін қосқан. Бұл нұсқалардың
соңғы екеуі Васильевтің 1898 жылғы өз кітабынан алынған үлгілер болады.
Сөйтіп жинаушы барлығы 23 ертегі жазып алып, жариялағаны белгілі болып
отыр. Қазірде осы үлгілердің 13-і қазақ ертегілері жинағына кіріп, рухани
айналымға қосылған [37].
Қазақ халқының тұрмыс-салтын, арман-үмітін, өткен өмірін кеңінен
танытатын ауыз әдебиеті үлгілерінің көлемді саласының бірі- ертегілер.
Ертегілер өте ерте заманда, тіпті жазу-сызу өнері болмаған кездің өзінде-
ақ туған. Бұларды халқымыз күні бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ауызша
жеткізіп келеді. Халық ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де
адам баласының еңбекке, тұрмыс-тіршілік жағдайларына байланысты туған.
Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен
болатынын түсінбеген адамдар әр нәрсені қиял еткен,өздерінің ауыр
еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл жөніндегі ұғым-
түсініктерін,сезім күйлерін әңгімелеп айтатын болған. Осы негізде ертегі-
әңгімелердің алғашқы үлгілері пайда болған. Бертін келе, экономиканың
ілгері дамуы, қоғамдық қарым-қатынастардың алға басуы, адам баласының дүние
танудағы ой-өрісінің, сана-сезімінің ұлғайып, өсуі жалпы халық ауыз
әдебиетіне, соның ішінде ертегілерге көп әсер еткен. Осы негізде
ертегілердің алғашқы үлгілері әр түрлі өзгерістерге түскен, мұнымен қатар
жаңа ертегілер туа бастайды және онда халықтың тұрмыс-салты, күнделікті
өмірдегі іс-әрекеті басты орын алады, қоғамдық мәні бар мәселелер
көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері арқылы көркемдеп суреттеп,
образдар арқылы бейнелейді. Қазақтың ауыз әдебиеті нұсқалары жас
бөбектердің ой-өрісін, дүние танымын кеңейтеді. Оларды адамгершілікке,
еңбекке, тапқырлыққа, ыждахаттылыққа, туған өлкеге сүйіспеншілік сезімге
баулу ісінде шешуші орын алады. Нелер жауыздық, зұлымдық жасаушылар,
тоғышарлар, ел арасын арандататын алаяқ қулар т.б халық ертегісінде
жиіркенішті түрде орын алады. Оларға халық өз арасынан шыққан қарапайым
адамның ақылы мен қайратын, көпшілік үшін жасаған адал еңбегін қарама-
қарсы қояды да, үлгі етеді. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді,
ертегілердің де өзіндік құбылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай
ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, оқиға желісінің
басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып оқиға
желісі күрделене түседі. Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей келе,
әділдік үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс табумен аяқталып отырады. Әсіресе,
адам өміріне байланысты іс-әрекеттер өткір сықақ - мысқылмен беріліп, бала
сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала жағымсыз кейіпкердің жексұрын
әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегінің осындай әр жақты
сырын қызықты тартымды, бала санасына лайықтай жеткізу айтушының шынайы
шеберлігіне тікелей байланысты. Ертегілер мазмұн ерекшеліктеріне қарай
бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары:
1. Қиял-ғажайып ертегілері.
2. Хайуанаттар жайындағы ертегілер.
3. Тұрмыс-салт ертегілері.
4. Аңыз ертегілер.
5. Шыншыл ертегілер
Бүгінгі күнге дейінгі ғылыми зерттеу еңбектерде қазақ ертегілері
бірқатар жіктемелер бойынша сұрыптала қарастырылуда:
Мысалы, В.В.Радлов ертегілерді былайша жіктемелейді:
1. Батырлар туралы ертегілер;
2. Қиял-ғажайып ертегілер деп жіктейді [38].
Г.Н.Потанин ертегілерді жеті түрге топтастырған, яғни:
1. Хайуанаттар туралы ертегілер;
2. Қиял ертегілер;
3. Қиял-ғажайып ертегілер;
4. Батырлар туралы ертегілер;
5. Тұрмыстық-новеллистикалық ертегілер;
6. Тұрмыстық-ғибратты ертегілер;
7. Сатиралық ертегілер [39].
Ал, А.Диваев ертегілердің тақырыптық жіктеуін ұсынады және осы
жанрда бейнеленген өмірлік құбылыстарды түсінуге мән беретіндігін
сипаттайды [40].
1.Ақыл мен тапқырлық туралы;
2.Әйел туралы;
3.Шындық пен әділеттілік туралы;
4.Сараңдық пен жомарттық;
5. Кедейлік және байлық туралы,-деп бөліп қарастырған.
Біздің ойымызша жалпы ертегілерді: Кеңес дәуіріне дейінгі; Кеңес
дәуіріндегі және Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі деп тарихи жүйе бойынша
бөліп қарастыруға болады. Өзіміз көріп отырғандай жоғарыда көрсетілген
жіктеменің кейбірінің бір-біріне ұқсастығы мен қатар өзіндік ерекшелігі бар
екенін көреміз, әрине олардың белгілі бір көзқарасқа сүйенгенімен қатар,
олардың бірімен келісіп, екіншісімен келіспеуге де болады. Дегенмен бұл
ретте авторлардың зерттеу еңбектерінің жазылуы өздері өмір сүрген
кезеңдердегі әлеуметтік-идеологиялық жағдайларға сай жазылғандығы анық
байқалады.
Т.Д.Зинкевич–Евстигнеева халық ертегілердің сюжеттерді бірнеше топқа
бөледі:
– Жануарлар туралы ертегілер – адамдар мен жануарлар арасындағы өзара
әрекеттесу туралы. Бес жасқа дейінгі балалар өздерін жануарлармен
теңестіріп, оларға ұқсағысы келеді. Сондықтан жануарлар туралы
ертегілер балаларға жақсырақ өмірлік тәжірибені береді.
- Тұрмыстық ертегілер отбасы өмірдің қызықтары туралы айтады,
конфликтілі жағдайларды шешу жолдарын көрсетеді, қиыншылықтарға әзіл
сезімін, дұрыс позицияны қалыптастырады.
– Қорқынышты ертегілер үрейлік жағдайды уайымдау, оған реакция
білдірудің жаңа амалдарын үйретеді.
– Сиқырлы ертегілер адамның бейсанасына өмірлік даналықтың
“концентраты” және адамның рухани дамуы туралы ақпарат түседі.
Авторлық ертегілер көбінесе жазған адамның индивидуалды–психологиялық
қырлардын проекциясын көрсетеді [41].
Кейбір авторлық ертегілер жағымсыз өмірлік сценарийлерге ие. Жағымсыз
өмірлік сценарийлердің қалыптасу себебі философиялық, рухани мәнге ие
болмағандықтан.
Дидактикалық ертегілер педагогтармен оқыту материалын игеру үшін
құралынады. Мұнда абстрактілі символдар (цифрлар, әріптер, дыбыстар,
арифметикалық әрекеттер және т.б.) тірілініп, тіршілік етіп жатқан әлемнің
ертегілік бейнесін құралынады. Дидактикалық ертегілер белгілі білімнің
маңыздылығын және мәнін ашады.
Мінез–құлықтың моралды–этикалық нормаларын игеру. Ертегілер моралды
таңдау жағдайларға толы. Бала ертегі арқылы не жаман, не жақсы екенін
түсінеді.
Баланың эмоционалды–тұлғалық мәселелерді шешу оның уникалдылығын
алыптастау арқылы жүреді. Ертегідегі кейіпкерлер әр дайым сыннан өтеді,
бірақ үнемі жеңіп шығады, бала сол сезімдердің бәрін өз басынан өтейді.
Ертегі арқылы жаңа тәжірибені игеру. Ертегі балаға әр түрлі мінез–құлық
модельдерін ұсынады. Ертегі арқылы бала күрделі мәселелерді шешу үшін
керекті қасиеттерді игереді. Әр ертегіде қарама-қайшылық, жақсы мен
жаманның бастаулары бар. Жағдайдан шығу амалы әр түрлі ресурстарды
қолдануға байланысты.
Ертегі арқылы жас ерекшелік мәселелерді шешу. Әр жас өзінің
психологиялық міндеттерге ие. Сондықтан да әр жастың өзінің ертегілері
болады. Әр ертегінің құрылымында адамның өмірлік жағдайын бейнелейтін
міндет болады.
Сиқырлы ертегінің сюжетінің дамуында белгілі заңдылықтар болады.
Адам тұлғасының қалыптасуымен ұштасатын сиқырлы ертегілердің дамуының жеті
кезеңдерін табуға болады.
Бірінші кезең – ол кезеңнің дамуы өзінің үйінде жүреді. Одан басты
кейіпкер ғана емес әр адам одан өтеді. Бұл кезеңнің барысында адам ата–ана
тәжірибесін игеріп өмірге деген көзқарасын қалыптастырады; болашақ өмірде
тірек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастырудың
психологиялық – педагогикалық мәселелері
1.1 Оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Ертегілер негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс –әрекетін
қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін ертегі оқу барысында
қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегілері негізінде танымдық
іс –әрекетін қалыптастырудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегілері негізінде танымдық
іс –әрекетін қалыптастырудың
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .62
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,2007ж
Білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.01.021 – 2013ж. Негізгі ережелер.
2013. – 8 б.
Қазақстан Республикасының 12-жылдық орта жалпы білім беру туралы
Концепциясы. – Астана, 2006.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Халық ауыз әдебиеті – халқымыздың ауызекі шығарып, ауызекі тарап
отыратын асыл мұрасы. Онда халқымыздың ғасырлар бойғы басынан кешірген
тарихи белестері, елінің тәуелсіздігі жолындағы ерлік, батырлық қимылдары,
халықтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, арман-мүддесі, қиялы, жастардың
кіршіксіз пәк махаббаты сөз өнерімен кестеленген.
Ертегі - халық даналығы өмір мұратына жетудің басты жолы ақылдылық
екенін бірінші кезекте, толық көлемді берумен қатар, сол ақылдылықтың өзі
еңбекпен байланысты екенін қысқа болса да ертегіде дәлелді міндетті түрде
берілуі, ертегінің сол кездегі өмір жағдайын толық көрсете білу .
Таным – қоғамдық тәжірибенің дамуымен тәуелді адам ойлауында шындықты
бейнелеу және жаңғырту барысы, нәтижесі әлем жайлы жаңа білімдер болып
табылады. Арнайы ұйымдастырылған таным оқу-тәрбие барысының мәнін құрайды.
Танымдық іс-әрекет – бұл балалардың өзінің арнайы ұйымдастырылған
немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру мақсатындағы
танымнан тыс іс-әрекеті.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Зерттеу жұмысы Республиканың білім беру
жүйесінің бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие мәселесіне, атап айтқанда
ертегілер арқылы балалардың танымдық іс – әрекетін, ой – өрісін дамытуға,
қалыптастыруға мақсатталған.
Білім беру жүйелерінің маңызы мен қызметі оның үзіліссіз білім
беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болумен ғана емес, ең
алдымен баланың қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды
қайталанбайтын буын екендігімен анықталып негізделеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “Нұрлы жол – болашаққа бастар жол” атты
жолдауында білім саласы қызметкерлерінің алдына үлкен міндеттер қойды.
Н.Ә.Назарбаевтың Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда
бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен
оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде
жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту
деңгейіне жеткізу керек-деп атап көрсетті [1]. Жолауда атап өткендей
сапалы білім беру үшін бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
ояту, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру басты міндет болмақ. Әлемдік білім
кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге
көтеруді талап ететіні сөзсіз. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен
оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды – деген болатын.
Ұлттық мәдениетке, ұрпақты елжандылыққа және танымдық іс
–әрекетін қалыптастыруда халқымыздың өзіне тән әдет – ғұрпы, салт
–дәстүрлері жазба мұралары, ауыз әдебиеті негізінде жетілетіні белгілі.
Олай болса, ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе
жатқан жазба мұраларды, ауыз әдебиетін жинақтап зерделеудің, оның тәлім
–тәрбиелік мол тәжірибесі негізінде ұрпағымызды имандылық идеялармен
таныстыру қажеттігі арта түсуде. Ауыз әдебиетінің бір саласы ертегілер.
Ертегілер негізінен балаларға арналған, әсіресе бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс – әрекетін қалыптастыруға, адамгершілікке, олардың ой – өрісін
дамытуға қиялын ұштауға тәрбиелеуде мүмкіндігі мол.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақтардың қайталанбас этикалық,
психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан ғылыми дүние”
деп, атап көрсетуі өте орынды [2]. Өткенді зерттеу тарихи шындықты қалпына
келтіріп қайта жаңғырту – қазіргі уақыт талабы. Себебі, танымдық іс –
әрекетін қалыптастыру арқылы болашақ ел иелерінің рухани ішкі дүниесін
белсенді ықпал етіп, олардың тұлғалық және сапалық, яғни танымдық іс –
әрекетінің және ақыл – ой қасиеттерінің қалыптасып дамуына игі әсер
етуге болады.
Адамзат дамуының философиялық, психологиялық заңдылықтарына сүйенсек,
жеке тұлғаның рухани дамуына жазба мұралар, ауыз әдебиеті, салт –
дәстүрлер және мәдениеттің ықпалы туралы мағлұматтар сонау ерте заманнан
бастау алады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру тәрбие
мен оқытудың үздіксіз үрдісі, ал оның негізгі мақсаты жоғарғы деңгейдегі
танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы мәдени даму және қоғам мүшелерінің
кәсіби құзырлығы деп атап көрсетілген [3].
Қазіргі таңда, білім беру мекемелерінде халықтың мәдени, рухани жазба
мұрасының, ауыз әдебиетінің бір бөлігі ертегілер арқылы танымдық іс
–әрекетін қалыптастыру қажеттігі сұранысқа ие. Бұл мәселе барлық
сабақтарда жүзеге асырылады. Дегенмен сабақтарда халық ауызекі
шығармашылығын және оның бір ғана бағыты – ертегіні толығымен меңгертіп
шығу мүмкін емес. Яғни, халықтың тұрмыс салты, өмірге көзқарасы мен
дүниетанымы, талап – тілектері, наным – сенімі, салт – дәстүрлері, мінез –
құлқы, үлгілі өнегесі сияқты білім негіздерін меңгерту қиынға соғады.
Қазіргі кезде мемлекеттің сұранысына сай, баланы оқыту, тәрбиелеу
маңызды болып отыр. Ұлттық идеологияны сіңіру, бүгінгі әлеуметтік, саяси,
экономика саласында да өзекті. Өйткені қоғамның рухани өзегін ұстап тұру
үшін, болашақ ел иелерін рухани – жазба мұралар, ауыз әдебиеті арқылы
тәрбиелеу қажетсінуде. Бүгінгі бастауыш сынып оқушысы, тәуелсіз
мемлекетіміздің туындысы, бірақ оларға әсер етушілер кешегі идеологияны
сіңірген адамдар жиынтығы екенін ұмытпағынымыз жөн.
Соның бір жолы ретінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс –
әрекетін қалыптастыру деп көрсетуге болады. Бұл міндеттер Қазақстан
Республикасының 11 маусым 2007жылы Білім туралы заңында белгіленген,
біріншіден тұлғаның физикалық, шығармашылық, танымдық іс – әрекетін
қалыптастыру, рухани – имандылық мүмкіндіктерін дамыту, екіншіден
азаматтық және патриоттық тәрбие беру, яғни өз елін, Отанын сүюге,
мемлекеттік рәміздерін, салт – дәстүрін құрметтеуге үйрету, үшіншіден өз
міндеттері мен құқықтарын сезіне отырып, қоғамның мәдени, қоғамдық,
экономикалық, саяси өміріне қатысу .
Педагогикалық үдерістегі оқу – тәрбие барысында бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастыруың тұжырымды ұсыныстары
және оның мақсат, міндеттері, мазмұны, әдіс – тәсілдері, құрамдары,
формалары айқындалған. Әрине, бұл қоғам сұраныстары мен өзгерістері
байланысты түзетіліп, кіріктіріліп отырды. Ал мемлекеттің біз қарастырып
отырған тәрбие бағыты кенжелеп келгендіктен, оның толықтай технологиялары
айқындалмаған. Сол себептен де, алдыңғы тәжірбиелерге сүйене отырып,
танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың тұжырымдамалары, ұсыныстары, мазмұны,
әдіс-тәсілдері, құрамы, формалары баланың жас ерекшелігіне сай
құрастырылып, зерттелуі керек.
Ертегі ауыз әдебиетіндегі шығармашылық жанр болып табылады.
Ертегіні оқытып – білу балалардың эстетикалық талғамын, құндылықтарын
қалыптастырумен қатар, эмоциялык, сезімін және адами ізгі қасиеттерін
жетілдіре отырып, танымдық іс – әрекетін қалыптастырады.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой –
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің оқу – тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша
орын берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің жұмысындағы ең шешуші
нәрсе: мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде [4].
К.Д.Ушинский балалардың танымдық іс – әрекетін қалыптастыру
мәселесіне мән беріп, өз бетінше жұмыс – оқытуды жетістікке жеткізудің
бірден – бір жолы деп есептеді және педагогикалық ғылымда алғаш рет
балалардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық –педагогикалық
талдау жасайды [5].
Ол мұғалімнің жұмысын ескере отырып, бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру мақсатында ұйымдастырылған дербес
бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың
маңыздылығына тоқталды.
Сондай-ақ, халықтың ауыз екі шығармашылығы тарихшылар, этнографтар,
өнертанушылардың еңбектерінде де М.О.Әуезов, А.Жұбанов,
Ә.Марғұлан, М.Мағауин, Б. Қазыханова т.б. көрнекті орын алған [6].
Жоғарыдағы ғалымдардың зерттеу еңбектеріне жасаған талдау олардың өз
зерттеу аймақтарына қарай педагогика ғылымына айтарлықтай үлес қосқанын
көрсетеді. Сондай – ақ, қарастырылып отырған бастауыш сынып оқушыларының
қазақ халық ертегілері арқылы танымдық іс – әрекетін қалыптастыру
мәселесінің арнайы зерттеу көзі болмағанына көз жеткіздік.
Қазіргі кезде ертегі арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс
–әрекетін қалыптастыру мен жетілдіру жолдары бүгінгі күннің
өзекті мәселесі болып отыр, сондықтан да диплом жұмысымыздың
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін ертегі оқу
барысында қалыптастыру деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқу – тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Ертегі арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс –
әрекетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс –әрекетін
қалыптастырудың жолдарын теориялық, әдістемелік тұрғыдан негіздеп,
практикада қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін ертегі оқу барысында
қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастыруда
ертегілердің орнын айқындау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін ертегі оқу
барысында қалыптастырудың жолдарын қарастыру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін ертегі оқу
барысында қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін нақтылау.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
- Тақырыпқа байланысты көрнекті, жаңашыл педагогтардың еңбектерін
талдау, жинақтау, зерттеу, теориялық негіздерін анықтау;
- Баланың танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы ертегінің рөлін
анықтау;
- таным, іс-әрекет, ертегі ұғымдарының мәні мен мазмұнын
айқындау.
Зерттеудің практикалық маңызы: ізденістің теориялық тұрғыда
негізделген, сыналған, іс жүзінде тексеруден өткен материалдарын, оның
қорытындылары мен нәтижелерін зерделеу, бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс – әрекетін қалаптастырудағы ертегінің рөлін айқындау, бастауыш
сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастыруға негіз бола
алады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, теориялық және әдістемелік әдебиеттерге
талдау жасау; зерттеу мәселесі бастауыш сынып оқушыларының іс –
тәжірибесін зерделеу, талдау, қорыту; оқу әдістемелік құжаттарды талдау;
балалардың танымдық іс – әрекетін қалыптастыру жолдарын қарастыру,
ертегілердің рөлін анықтау, зерделеу; педагогикалық тәжірибелік жұмыс
жүргізу.
Зерттеу көздері: Қазақстан Респубикасының Білім туралы Заңы,
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да
құжаттар мен ресми материалдар, философтардың, психологтар мен педагогтар
еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу – әдістемелік құралдар, ғылыми –
педагогиалық басылымдар, жұрналдар материалдары, озат педагог –
тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспе де зерттеу көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты,
нысаны, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, көздері, зерттеу әдістері, ғылыми
жаңалығы мен теориялық маңыздылығы, практикалық мәні және тәжірибеге
енгізілуі тұжырымдалады.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін
қалыптастырудың педагогикалық – психологиялық мәселелері атты
тақырыптағы бірінші бөлімде балалардың танымдық іс – әрекетін
қалыптастырудағы ертегілердің рөлі, педагогикалық – психологиялық
негіздері айқындалады, балалардың танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы
мәні мен мазмұны қарастырылды.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін ертегі оқу
барысында қалыптастырудың әдістемесі атты екінші бөлімде бастауыш
сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы әдістемелік
жолдары, танымдық іс – әрекетін қалыптастырудағы ертегілердің тиімділігі,
әдістемесі мазмұндалып, нәтижесі баяндалды.
Қорытынды да зерттеу болжамын дәлелдейтін нәтижелер, ғылыми
–педагогикалық ұсыныстар берілді және қарастырылып отырған проблеманың
келешекте зерделенетін бағыттары сипатталды.
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін қалыптастырудың
педагогикалық – психологиялық мәселелері
1.1 Оқушылардың танымдық іс - әрекетін қалыптастырудың теориялық
негіздері
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта
бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі
бастауыш мектептен бастап оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру
маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясаттың
негізгі принциптерін және Қазақстан Республикасы азаматтарының білім алуға
конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Білім туралы Заңды жалпы білім беруді жүзеге асыруда Қазақстан
Республикасы үкіметінің қаулысы және бастауыш білім берудің үлгі ережесі,
базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік – құқықтық құжаттар
дайындалып жарық көруде. Құжаттарда бастауыш білім беруде балалардың
тәрбиесіне, жан – жақты ой – өрісі, дене бітімі, сөйлеу мәдениеті, ана
тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бастауыш мектепте оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді
өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін
лайықтаудың қажеттігі артуда.
Бүгінгі таңда жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын
білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер
белгіленген. Әсіресе, Қазақстанның халықаралық білім кеңістігіне енуге
бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп
қарастырады. Аталған міндеттердің толық жүзеге асуы оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен
бастап оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту
әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын
толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз [7].
Осыған орай бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды
белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір оқушының
жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының қалыптасуына,
нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының танымдық белсенділігінің
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби [8], Ж.Баласағұн [9]
білім, тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған
білімнің философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және
бүкіл танымның даму үдерісінде қалыптасқан.
Бірқатар философиялық еңбектерде танымның әдіснамалық негіздері
нақтыланған. Ш.А. Амонашвилидің пайымдауынша, таным:
- адам өзінше жаратылған, қайталанбайтын, өзіндік құндылық ретінде
өмірлік мағына кеңістігінде қабылданатын тұлға, бұдан бұл мәселе
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуына алмасады;
- адам мәдениет кеңістігінде рухани құндылықтарды құрайтын серік ретінде
қарастырылады, бұдан тұтасымен алғандағы жеке тұлға мен қоғамның
интеллектуалдық құндылықтар жүйесіндегі әрекеті пайда болады;
- әлеуметтік кеңістікте адам әлеуметтік рөлді тасымалдаушы ретінде
қарастырылады, бұдан қоғамдық қызметке деген әрекеті пайда болады;
- жағдаят тұрғысынан алғанда, адам жеке мақсаттарға жету құралы ретінде
қарастырылады, бұдан нақты жағдайлардағы олардың өзара қарым-қатынас
ретіндегі іс-әрекетте туындайды [10]. Автордың көзқарасы бойынша, танымдың
іс-әретпен байланысы болған жағдайда ғана ақиқатты таниды.
Ә.Нысанбаев [11], Ұ.Сыдықов [12], Г.Нұрышева [13] танымға сыртқы
заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды
образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы күрделі үдерісі деп
анықтама берген. Ғалымның таным барысында адам өзін қоршаған ортаны
игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар мен
құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі, шынайы
білімге айналады, сондықтан танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп,
рухани баюы деп те есептеуге болады деген құнды пікірімен де келісуге
болады. Бейнелеудің философиялық теориясы тұрғысынан алғанда танымның үш
түрі: сезімдік, логикалық және прагматикалық жағынан ерекшеленеді. Сонымен,
бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда сезімдік, логикалық және
практикалық түрі ұйымдастырылуы шарт деп санаймыз. Таным теориясында
танымның маңызды жақтары ретінде бейнелену көрінеді. Мұнда бейнеленудің
бірнеше деңгейлері ерекшеленген:
1) өлі табиғатта бейнеленуі;
2) тірі табиғатта бейнеленуі;
3) әлеуметтік деңгейдегі бейнеленуі;
а) жеке санамен сезінуі;
ә) қоғамдық санамен сезінуі.
Тұлға және танымның дамуы, сонымен қатар өзін-өзі саналы түсіну –
адамның өзінің Менін сезінуін білдіреді. Таным актысының пайда болуы
субъектінің танылған объектіден айырмашылығын ұсынады, онда дербес алғанда,
анқыт заттардың және сананың субъективті жағдайын ажырату да қамтылады.
Тұлғаның даму және таным дамуының үдерісі, көп жағынан сәйкес келеді, атап
айтқанда: Ойлаудың объектімен сәйкес келуі үдеріс болып табылады: ойлау
(адам) өлі тыныштық, қарапайым сурет (бейне), ашық-түсті, ұмтылыссыз,
қозғалыссыз ... түріндегі ақиқат ретінде көрінбеуі керек. Таным ол
мәңгілік, ойлаудың объектіге шексіз жақындауы. Табиғатың адам санасындағы
бейнесін өлі емес, абстрактылы емес, қозғалыссыз, қарама-
қайшылықсыз ретінде түсінбеу керек, оның қозғалысының мәңгілік үдерісінде,
олардың қарама-қайшылығы мен шешімінің туындауында екендігін түсіну қажет
. Сана, таным үдерісі, тұлғаның таным субъектісі ретінде дамуымен бірге, іс-
әрекет дамиды. Мұнда бірінші не дамитындығын, қандай даму себебі, қайсысы
салдары болатындығын тұжырымдау қиын. Жоғарыдағы таным туралы талдауларды
ескерсек мынандай қорытынды жасауға болады: таным- объективті әлем
заңдылықтарын түсінуге, білімді меңгеруге бағыталған іс-әрекет.
Танымдық іс-әрекет – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде балаларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың
негізінде қалыптасады. Сондықтан танымдық іс- әрекетті қарастыруды жөн
көрдік.
И.Я.Лернердің [14] еңбектерінде танымдық іс-әрекетті баспалдақпен
меңгеру деңгейі қажет екендігін, кез келген оқыту формасында
қалыптастыратын нысана деп қарайды. Олардың пайымдауынша, балалардың іс-
әрекетті үлгі, аналогия, жаңа байланыстар түрінде жүзеге асады. Сонымен
қатар Б.Блум таксономиясы (білімді меңгеру деңгейінің иерархиясы) негізінде
білім меңгеру деңгейі жіктелген. Осының негізінде М.Жадрина [15] мынандай
білімді меңгерудің иерархиялық деңгейін ұсынады:
1) білім,
2) түсіну,
3) қолдану,
4) біліктілік. Сондықтан балалардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруда
аталған деңгейлер ескеріледі. Танымдық іс-әрекет – балалардың құбылыстар
мен ақпараттар туралы нақты әрі терең білуге, оны түсініп, ұғынуға, білімді
меңгерудеге нақты бағыталған іс-әрекет. Іс-әрекеттің кез келген түрі
тұлғаның белсенділігін, дербестілігін, жеке басының еркін және қайталанбас
даралығын танытатын шығармашылық процесс болып табылады. Сайып келгенде,
танымдық іс-әрекет қоршаған ортаны түрлендіруге бағытталады. Оның негізгі
шартының бірі арнайы компоненттерімен кез келген іс-әрекет құрамының болуы
болып табылады.
Танымдық іс – әрекет элементтерін ерекшелеуге арналған ұқсас
көзқарастарды А.Н.Леонтьев анықтаған. Жеке адамдық іс – әрекеттердің
негізгі құраушылары олардың әрекетін жүзеге асырушылар болып табылады.
Әрекет деп жетуге қажетті нәтиже туралы түсінікке бағындырылған үдерісті
атаймыз, яғни басқаша айтқанда, саналы мақсатқа бағындырылған А.Н.Леонтьев
іс – әрекет құрылымын қарастыра келе, іс – әрекет құрамына енетін кез
келген әрекет оның түрткісінен туындайды, бірақ мақсатқа бағытталған болып
табылады А.Н.Леонтьев іс – әрекет – бұл әрекеттердің қарапайым қосындысы
емес деген [16]. Адамның танымдық іс – әрекеті немесе әрекет мақсаты
түрінен басқа жүзеге асырылмайды. Басқаша айтқанда, іс –әрекет – жеке
әрекеттердің бүтіндей бірлігі. Бұдан, іс – әрекетті үйрену үшін жеке
әрекеттерді орындауға үйрену қажет.
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа әрбіреуі
соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол
жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды
орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Танымдық іс – әрекеттің мақсаты мен түрткісі іс – әрекеттің құрамына
кіреді. С.Л.Рубинштейн іс – әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды
ұсынады. Осы ұғымның негізінде іс – әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы
ретінде түсіндіреді. Ол іс – әрекет құрылымында: қозғалыс – әрекет – іс –
әрекетті ерекшелейді. Кез келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар.
Мұнда психолог әрекет мақсаты арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез
келген әрекет, өзінің мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке
оянуды саналы сезінген адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез
келген іс – әрекет және оны құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты (нақты
нәтижеге бағыттаған) және түрткісі (іс – әрекетке, әрекетке оянуды
сезінген) болады. Іс – әрекеттің мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты
мен түрткісінен айырмашылығы жалпылама дәрежеде.
С.Л.Рубинштейн операция ұғымын келесідей енгізеді: Нақты әрекеттің
мақсатын құрайтын нәтижеге жету, өз күрделілігіне байланысты бір – бірімен
анықталған түрде байланысқан актілерді қажет етеді. Бұл әрекет жүзеге
асырылатын актілер және буындар, әрекеттің бөлшегі немесе операция болып
табылады. Әрекеттің операциялық құрамы ол жүзеге асырылатын шарттардан
тәуелді [17].
С.Смаилов танымдық іс – әрекетті белсендіру танымдық ынтаға тікелей
байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі
бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді
қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр [18]. Бұл орайда танымдылық
ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың
негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай
ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа
бөлейді ... деп жазды. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс – әрекетін
арттырудың тиімді құралдарының бірі – ертегілерді оқыту. С.Смаилов,
В.П.Беспалько, И.Я.Лернердің т.б. еңбектері маңызды.
А.А.Вербицский пікірінше, танымдық іс-әрекеттің жемісті өтуіне бірнеше
факторлар: өзін-өзі ұйымдастыру дағдылары, іскерлік қарым-қатынас және
қатысушылардың іс-әрекетке дайындығының деңгейі әсер етеді [19]. Танымдық
іс-әрекетінің компоненттерінің бірі оның нәтижесі. Нәтиже – іс-әрекетінің
басты компоненті, ойдағы идеалдық мақсаттың материалдық объективтік
шындыққа айналуы. Нәтиже танымдық іс-әрекетінің заттанған мақсаты,
жұмсалған еңбектің көрнекті көрсеткіші болып табылады. Балалар саналы
түсініп, басқалар үшін танымдық іс-әрекеттің қажеттілігін, оның нәтижесіне
құрметпен қарауын қалыптастырады.
Сонымен, танымдық іс-әрекеттің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
-танымдық белсенділіктің жеке түрлері өзара байланысты;
-арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
-операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттен күтілетін нәтижесін
алдын ала болжап және қажеттілігін саналы түсінеді. Танымдық іс-
әрекетіндегі нәтиженің мақсатпен және іс-әрекетпен байланысын саналы
түсінуі, нәтижеге немесе мақсатқа жеткенін сезеді. Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс әрекетінің нәтижесі, оның практикалық
қажеттілігін және мәніне көзі жетеді. Сонымен балалардың танымдық іс-
әрекеттің құрылымы түрткі, қызығушылық, қажеттілік, мақсат, міндеттері,
әрекет амалдары, нәтижеден тұрады. Танымдық іс-әрекет ұғымы танымдық
қажеттілік және оның маңызды саласы танымдық ынта түсінігі арқылы
айқындала түседі.
Танымдық іс-әрекет – бұл бастауыш сынып оқушыларының өзінің арнайы
ұйымдастырылған немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру
мақсатындағы танымнан тыс іс-әрекеті. Балалардың танымдық іс - әрекет
құрылымын: танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық
ізденімпаздық және шығармашылық іс- әрекеттен тұрады. Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс-әрекеті арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі,
олардың танымдық іс-әрекетінің дамуына көмегін тигізеді. Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс-әрекеті - балаланың оқу үдерісі барысында
адамзаттың жинаған тәжірибесі мен мәдениетін меңгеру мақсатында әлемдік
ақпараттарды тануы және оны іс жүзінде жүзеге асыру әрекеті. Сонымен іс-
әрекеттің құрылымына байланысты және баланың дамуына әсер ету арқылы
сыртқы жоспар ішкі жоспардың негізінде орындалады.
Біздің зерттеуіміздің тақырыбына сәйкес бізге іс-әрекет ұғымының өзін
және іс-әрекеттік ыңғайдың мәнісін нақтылау қажет.
А.В.Петровский іс-әрекетті танымдық қажеттіліктердің эмоционалды
көрініс табуы ретінде анықтайды [20].
Іс-әрекеттік ыңғайдың тамырлары тереңге кетеді. Біз
алдын-ала үйреніп алып, істеуіміз қажет болатынның барлығына тек дәл
соны жасаған кезде ғана үйренеміз, - деп Аристотельдің өзі айтып кеткен
[21]. Іс-әрекеттік ыңғай түрлі салаларда қарқынды түрде қолданылуда –
философияда, психологияда, педагогикада, оқыту әдістемесінде және т.б.
Н.Г.Морозованың пікірінше, іс-әрекет затқа эмоционалды-танымдық, белсенді
қатынас ретінде анықталады, ол қолайлы жағдайларда тұлғаның бағыттылығына
ауысып кетеді. Мұндай ыңғаймен келу мүдде мен танымдық қажеттілік
арасындағы диалектикалық байланыстың болуынан келіп шығады [22].
Іс-әрекет атауы психология мен педагогикада түрлі мағынада қолданылады.
Кейде ол кез келген белсенділіктің синонимі ретінде қолданылып, ал кейде
адамның заттар әлемімен саналы өзара қарым-қатынастарына сыйып кетеді, ал
оның әлеуметтік әлеммен өзара қатынастары іс-әрекет түсінігіне ұқсамайтын
қатынас, яѓни араласу ұғымымен беріледі.
Философиялық сөздікте іс-әрекет ұғымы адамның әлемге қатынасының
өзіндік әдісі ретінде түсіндіріледі, оның барысында адам өзін іс-әрекетті
субъект, ал игерілетін табиғат құбылыстарын өз субъектісі етіп, табиғатты
қайта қалпына келтіретін, шығармашылықпен түрлендіретін үдеріс болып
табылады. Бұл көзқарас тұрғысынан, танымдық іс-әрекет термині адамның іс-
әрекетке танымдық қатынасын сипаттайды. Бұл терминді қолдану ғылыми
білімдерді игерумен байланысты іс-әрекет жайлы сөз болған жағдайларда да
орынды болады [23].
Дидактика мен жеке әдістемелерде іс-әрекет көбіне қимыл-іс-әрекеттің
немесе жеке әдістің, операцияның және т.б. синонимі ретінде түсіндіріледі.
Психологияда іс-әрекет ретінде индивид пен әлем арасындағы қарым-
қатынастардың адамға тән және тек оған ғана сай келетін нысаны
қабылданады, оның маңызды белгілері болып мақсаттылық пен саналылық
анықталады. Мақсатқа қол жеткізу үшін іс-әрекеттің мақсаттарына, барысына,
шарттарына, стратегиясына, нәтижелеріне рефлексия қажет (саналылықтың,
жіктелудің және т.б түрлі деңгейлерінде). Сонымен бірге, бұл - өзін-өзі
танудың маңызды шарты болып табылады.
Осылайша, танымдық іс-әрекеттің дамуының екі сапалық жағынан
ерекшеленетін деңгейі болады, олар өз мазмұны мен кеңдігі бойынша, сондай-
ақ тұрақтылығы бойынша ерекшеленеді. Сонымен бірге, мүдделердің танымдық іс-
әрекет құрылымындағы орны да өзгереді. Тек аталған даму деңгейлерінің
екіншісінде салыстырмалы түрде дербес, тұрақты іс-әрекет мотивтер қызметін
атқарып, тұлғаның бағыттылығына ауысады.
Сондықтан, біз жоғарыда іс-әрекет мақсатының екі жақтылығы туралы
айтқан болатынбыз. Сонымен іс-әрекет, бірінші кезекте, адамның қоршаған
әлемге және қоршаған әлемнің адамға әсер ету үдерісі болып табылады.
Бұл өзара әрекет үдерісі болып есептелінеді. Іс-әрекет ұғымына біз үш
негізгі элементті ерекшеледік: адам іс-әрекеттің субъектісі ретінде;
қоршаған нақтылық іс-әрекеттің объектісі ретінде; олардың арасындағы өзара
әрекет. Мұны шартты түрде келесі суреттен көруге болады (1-суретте
көрсетілген).
1-сурет. Іс-әрекет ұғымы элементтері
Қазақстанда танымдық белсенділік, мотивация мәселесінің түрлі
аспектілері А.Х.Аренованың, Т.К.Оспанов, Ж.А.Қараевтың зерттеулерінде
қарастырылды. А.Х.Аренова бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс-
әрекетінің белсендендірілуі шарттарын математикадан дәріс беру үдерісінде
қарастырды, ал Т.И.Көкімбаева [24] осындай шарт ретінде халық
педагогикасының мүмкіндіктерін зерттеді. А.Х.Аренова [25] сыныптағы қазақ
тілін оқыту барысындағы оқу мотивтерінің барлық түрлерін зерттеп, жүйеледі.
Г.Е. Алимұхамбетова [26] мен Н.К. Тоқсанбаева [27] танымдық іс-
әрекеттің құрылымын, танымдық іс-әрекетке дайындығын қалыптастырудың
механизмі мен әдістемесін әзірледі.
З.А. Құттықожанова [28] балалардың танымдық өз бетінше жұмыс
істеуін басқарудағы жүйелік ыңғайдың технологиясын
қарастырды, ал Н.Ж. Құрманова [29] танымдық іс-әрекетті даярлық топ
балаларын мектепке бейімделуінің негізгі факторы ретінде зерттеді.
Таным, ол әрекеттің мақсаты мен түрткісін анықтайтын тұлғаның ақпараттық
қорын құрайтын қоғамдық-тарихи үрдіс философиялық категория болып табылады.
Философиялық сөздікте: таным – заттардың эмоциялық мазмұнын немесе ақиқатты
табу мақсатындағы заттардың күйін, жағдайын меңгеру болып табылады.
Психологиялық сөздікте таным – әлем туралы шынайы білімдерді алуға деген
субъектінің шығармашылық іс-әрекеті деп жазылып, сыртқы орта туралы ақпарат
алу тұрғысынан берілген.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін оқушының іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
танымдық іс-әрекеті -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген Г.И.Щукинаның жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... оқытушының
оқушылармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде оқушыларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын іс-әрекеті [30].
Оқу әрекеті кіші мектеп жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып
табылады (В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин бойынша). Оқу әрекеті деп адамның
қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және
соның негізінде сыртқы және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін
қалыптастыратын ерекше әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті дегеніміз –
мазмұны ғылыми түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді игеруден тұратын
әрекет, мұндай әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс. Бұл жалпылама
әрекет тәсілдерін меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің өсіп-
жетілуіне ұмтылады. Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп есептелуінің
себебін Д.Б.Эльконин былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол арқылы
баланың қоғаммен негізгі қарым-қатынастары жүзеге асырылады; екіншіден, осы
әрекет барысында мектеп жасындағы баланың жеке тұлғалық негізгі
қасиеттерімен қатар жеке психикалық құрылымдары да қалыптасады. Сонымен
бірге оқу әрекеті саналылық, мақсаттылық, өзін-өзі реттеу бағытында
жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-қимылдық (операциялық) және мазмұндық тұсы
күрделенеді, түрлі өмір жағдайларында түрлі міндеттерді шешу үшін әрекет
тәсілдері айқын жіктеледі [31].
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Кіші мектеп жасындағы
балалардың оқу әрекеті субъектісі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген.
Кіші мектеп жасындағы балаларының оқу әрекетін қалыптастырудың негізгі
бағыттары және оларды дамыту Т.Сабыров, А.Х.Аренова және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың
пайымдауынша, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыруды
өзіндік жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен.
Н.Ж.Құрманова: ...Оқушының танымдық белсенділігі репродуктивтік және
продуктивтік сипатқа ие. Оқу міндетіне байланысты оқушы әр-түрлі ақыл-ой
әрекеттерін жасайды (жаттап алады, қайта жаңғыртады, талдайды, қорытады,
шешеді және т.б). Оқу міндеттерін (сұрақтар қою, тапсырмалар беру және т.б)
өзгерту жағымен мұғалім оқушыларды әр түрлі ақыл-ой әрекеттеріне
ынталандырады, - дейді [32]. Бұл авторлардың еңбектерінде оқыту теориясын
оқушының жинақталған тәжірибесімен оқу міндеттерін шешу кезінде іс-әрекет
субъектісінің өзіндік өзгеруін зерттеуге талпыныс жасалған.
Сонымен, оқу – бастауыш сынып оқушыларының білім, білік, дағдыларды
меңгеруге, өздігінен танымдық іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған іс-
әрекет. Енгдігі мақсат бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекет
ұғымын талдауды жөн деп таптық.
Таным - қоғамдық тәжірибенің дамуымен тәуелді адам ойлауында шындықтың
бейнелену және қайта жаңғыру үдерісі, нәтижесі әлем жайлы жаңа білімдер
болып табылады.
Арнайы ұйымдастырылған таным оқу тәрбие барысының мәнін құрайды.
Танымдық үдерістерге зейін, қабылдау, ес, ойлау, қиял, сөйлеу және
басқалары жататындығы белгілі.
Оқыту үдерісінде бұл саладағы өзгерістер байқалады.
Бірінші қатарда – бұл психикалық функциялардың еріктігін қалыптастыру,
бұл не стихиялы түрде, оқудың жан-жаќтылыѓы жағдайларына стереотипті
бейімделу түрінде, немесе мақсатты түрде бақылаудың айрықша іс-
әрекеттерінің интериоризациялануы ретінде жүзеге асуы мүмкін. Кесте 1.
Танымдық қызығушылыққа ықпал ететін әрекеттер
Танымдық қызығушылықтар балаларда тым әртүрлі дәрежеде көрініс
табады. Дегенмен, әдетте, таным мотивтері балаларда басты орынға ие
болмайды. Балаларда танымдық мүдденің пайда болуы мен оны сақтап тұру
дәстүрлі түрде сабақты ұйымдастырудың ойындық және эмоционалды
тәсілдерімен, игерілуге тиісті материалға қызықты сипат берумен және т.б.
байланысты болады. Бұл әдістерге сүйене келе, олардан туындай отырып, ішкі
танымдық мотивацияны, теориялық қызығушылықты (мысалы, берілген типтегі
барлық міндеттерді шешудің ортақ әдісін табу секілді) қалыптастыру қажет.
Сонымен таным - қоғамдық тәжірибенің дамуымен тәуелді адам ойлауында
шындықтың бейнелену және қайта жаңғыру үдерісі, нәтижесі әлем жайлы жаңа
білімдер болып табылады. Арнайы ұйымдастырылған таным оқу тәрбие барысының
мәнін құрайды- деп анықтама береміз.
1.2 Ертегілер негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс
–әрекетін қалыптастырудың мүмкіндіктері
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың
тиімді жолы, құралдарының бірі де ертегілер. Ертегілерде белгілі бір
халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері, адамдардың
өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлық ережелері, бақыт үшін күрестері,
өздеріне тән жақсы қасиеттері: еңбек сүйгіштігі, адалдық, өз халқына,
Отанға, туып-өскен жеріне, табиғатқа, ата-анасына, туған-туыстарына және
т.б. деген сүйіспеншілігі бейнеленіп, әділ шешімі көрсетіледі. Бастауыш
сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың мәселесін, алдымен берілетін білім мазмұнына тоқтала отырып
талдау керек деп ойлаймыз.
Әрине, бір тұжырымдамада дамыта оқыту идеясының барлық аспектілерін
ашып, дәлелдеу, нақтылап, талдау мүмкін емес. Бұны білім беру жүйесін
жетілдіру шараларына әлеуметтік тұрғыдан қарап, халықтың рухани байлығын
арттыруға себеп болатын негізгі проблема деп қарастырған дұрыс.
Қазақстанның педагогика тарихында Ыбырай Алтынсариннің [33] орны
ерекше, ол қазақтың тұңғыш педагогы, қазақ даласында бірінші рет мектеп
ұйымдастырып, алғашқы білімнің мазмұнын анықтаған және қазақ жастарына
білімнің есігін ашқан ағартушы-педагог.
Фольклор туындыларының өзіндік ерекшеліктері болады. Ең алдымен,
фольклор - синкреттік өнер. Оның бойында халықтың тұрмыс-салты, театр, сөз,
би және ән-күй өнері бір-бірінен дараланбай, тұтас күйінде көрінеді.
Фольклор шығармаларына тән осы белгіні белгілі орыс фольклорисі
А.Н.Веселовский де айтқан еді [34]. Жоғарыда аталған терминдерді саралай
келгенде, фольклордың бұл сипатына халық ауыз әдебиеті деген атаудан гөрі
халық поэзиясы деген ғылыми термин көп жақын. XIX ғасырдағы
фольклористика ғылымында осы атау қолданылып та келеді. Алайда бұл да
фольклор шығармаларының сипатын толық аша бермейді, Халық ауыз әдебиеті
деген атауға келер болсақ, ол фольклордан жіктеліп шыққан, бірақ әлі де
болса дәстүрлі байланысын үзбеген жеке бір арна болып қалмақ.
Ғылымда халық поэзиясын фольклор, ал оны зерттейтін ғылым саласын
фольклористика деп атайды. Ғалым Т.В. Шадринаның анықтауынша бұл атау
халық даналығы деген ұғымды білдіреді [35]. Осы пікірді (Folk - халық, Іоге
- білім, даналық) ағылшын ғалымы У.Дж. Томс та дамыта түсіп, фольклорды ел
арасында туған өлең-жыр, ертегі, аңыз, түрлі наным-сенімдерді жинақтайтын
термин ретінде ұсынған .
Қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзінде
шығуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады деуге болады. Бұл ретте
Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев т.б. ғалымдардың айрықша
еңбек сіңіргендігін айта кетуіміз керек. Сол сияқты А.Алекторов,
А.Васильев, Н.Пантусов, Б.Дауылбаев, Т.Сейфуллин, О.Әлжанов, Ж.Айманов,
М.Ибрагимов және т.б. зерттеушілер қазақ халқының ертегілерін жинап, сол
кездегі баспасөз беттерінде үзбей жариялап тұрды деп көрсеткен зерттеуші
Г.Қ Қазыбекова [36].
А.Васильев қазақ ертегілерін жинауды 1890 жылдары бастады. Ол көбінесе
ертегілерді Торғай облысында тұратын қазақтардан жазып алады. Кейін қызмет
бабында ел аралаған кезінде көптеген ертегілерді қағазға түсіріп отырған.
Соларды жинақтай келіп 1898 жылы жарық көрген Образцы киргизской народной
словесности деп аталатын кітабына тек қана қазақ ертегілерін кіргізген.
А.Васильев 1906 жылы Ы.Алтынсаринның Қазақ хрестоматиясынан қайта
шығарған кезде ағартушының өзі қалдырып кеткен жазбалардан деп Қара
батыр, Алтын Айдар, Тазша бала ертегілерін қосқан. Бұл нұсқалардың
соңғы екеуі Васильевтің 1898 жылғы өз кітабынан алынған үлгілер болады.
Сөйтіп жинаушы барлығы 23 ертегі жазып алып, жариялағаны белгілі болып
отыр. Қазірде осы үлгілердің 13-і қазақ ертегілері жинағына кіріп, рухани
айналымға қосылған [37].
Қазақ халқының тұрмыс-салтын, арман-үмітін, өткен өмірін кеңінен
танытатын ауыз әдебиеті үлгілерінің көлемді саласының бірі- ертегілер.
Ертегілер өте ерте заманда, тіпті жазу-сызу өнері болмаған кездің өзінде-
ақ туған. Бұларды халқымыз күні бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ауызша
жеткізіп келеді. Халық ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де
адам баласының еңбекке, тұрмыс-тіршілік жағдайларына байланысты туған.
Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен
болатынын түсінбеген адамдар әр нәрсені қиял еткен,өздерінің ауыр
еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл жөніндегі ұғым-
түсініктерін,сезім күйлерін әңгімелеп айтатын болған. Осы негізде ертегі-
әңгімелердің алғашқы үлгілері пайда болған. Бертін келе, экономиканың
ілгері дамуы, қоғамдық қарым-қатынастардың алға басуы, адам баласының дүние
танудағы ой-өрісінің, сана-сезімінің ұлғайып, өсуі жалпы халық ауыз
әдебиетіне, соның ішінде ертегілерге көп әсер еткен. Осы негізде
ертегілердің алғашқы үлгілері әр түрлі өзгерістерге түскен, мұнымен қатар
жаңа ертегілер туа бастайды және онда халықтың тұрмыс-салты, күнделікті
өмірдегі іс-әрекеті басты орын алады, қоғамдық мәні бар мәселелер
көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері арқылы көркемдеп суреттеп,
образдар арқылы бейнелейді. Қазақтың ауыз әдебиеті нұсқалары жас
бөбектердің ой-өрісін, дүние танымын кеңейтеді. Оларды адамгершілікке,
еңбекке, тапқырлыққа, ыждахаттылыққа, туған өлкеге сүйіспеншілік сезімге
баулу ісінде шешуші орын алады. Нелер жауыздық, зұлымдық жасаушылар,
тоғышарлар, ел арасын арандататын алаяқ қулар т.б халық ертегісінде
жиіркенішті түрде орын алады. Оларға халық өз арасынан шыққан қарапайым
адамның ақылы мен қайратын, көпшілік үшін жасаған адал еңбегін қарама-
қарсы қояды да, үлгі етеді. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді,
ертегілердің де өзіндік құбылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай
ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, оқиға желісінің
басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып оқиға
желісі күрделене түседі. Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей келе,
әділдік үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс табумен аяқталып отырады. Әсіресе,
адам өміріне байланысты іс-әрекеттер өткір сықақ - мысқылмен беріліп, бала
сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала жағымсыз кейіпкердің жексұрын
әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегінің осындай әр жақты
сырын қызықты тартымды, бала санасына лайықтай жеткізу айтушының шынайы
шеберлігіне тікелей байланысты. Ертегілер мазмұн ерекшеліктеріне қарай
бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары:
1. Қиял-ғажайып ертегілері.
2. Хайуанаттар жайындағы ертегілер.
3. Тұрмыс-салт ертегілері.
4. Аңыз ертегілер.
5. Шыншыл ертегілер
Бүгінгі күнге дейінгі ғылыми зерттеу еңбектерде қазақ ертегілері
бірқатар жіктемелер бойынша сұрыптала қарастырылуда:
Мысалы, В.В.Радлов ертегілерді былайша жіктемелейді:
1. Батырлар туралы ертегілер;
2. Қиял-ғажайып ертегілер деп жіктейді [38].
Г.Н.Потанин ертегілерді жеті түрге топтастырған, яғни:
1. Хайуанаттар туралы ертегілер;
2. Қиял ертегілер;
3. Қиял-ғажайып ертегілер;
4. Батырлар туралы ертегілер;
5. Тұрмыстық-новеллистикалық ертегілер;
6. Тұрмыстық-ғибратты ертегілер;
7. Сатиралық ертегілер [39].
Ал, А.Диваев ертегілердің тақырыптық жіктеуін ұсынады және осы
жанрда бейнеленген өмірлік құбылыстарды түсінуге мән беретіндігін
сипаттайды [40].
1.Ақыл мен тапқырлық туралы;
2.Әйел туралы;
3.Шындық пен әділеттілік туралы;
4.Сараңдық пен жомарттық;
5. Кедейлік және байлық туралы,-деп бөліп қарастырған.
Біздің ойымызша жалпы ертегілерді: Кеңес дәуіріне дейінгі; Кеңес
дәуіріндегі және Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі деп тарихи жүйе бойынша
бөліп қарастыруға болады. Өзіміз көріп отырғандай жоғарыда көрсетілген
жіктеменің кейбірінің бір-біріне ұқсастығы мен қатар өзіндік ерекшелігі бар
екенін көреміз, әрине олардың белгілі бір көзқарасқа сүйенгенімен қатар,
олардың бірімен келісіп, екіншісімен келіспеуге де болады. Дегенмен бұл
ретте авторлардың зерттеу еңбектерінің жазылуы өздері өмір сүрген
кезеңдердегі әлеуметтік-идеологиялық жағдайларға сай жазылғандығы анық
байқалады.
Т.Д.Зинкевич–Евстигнеева халық ертегілердің сюжеттерді бірнеше топқа
бөледі:
– Жануарлар туралы ертегілер – адамдар мен жануарлар арасындағы өзара
әрекеттесу туралы. Бес жасқа дейінгі балалар өздерін жануарлармен
теңестіріп, оларға ұқсағысы келеді. Сондықтан жануарлар туралы
ертегілер балаларға жақсырақ өмірлік тәжірибені береді.
- Тұрмыстық ертегілер отбасы өмірдің қызықтары туралы айтады,
конфликтілі жағдайларды шешу жолдарын көрсетеді, қиыншылықтарға әзіл
сезімін, дұрыс позицияны қалыптастырады.
– Қорқынышты ертегілер үрейлік жағдайды уайымдау, оған реакция
білдірудің жаңа амалдарын үйретеді.
– Сиқырлы ертегілер адамның бейсанасына өмірлік даналықтың
“концентраты” және адамның рухани дамуы туралы ақпарат түседі.
Авторлық ертегілер көбінесе жазған адамның индивидуалды–психологиялық
қырлардын проекциясын көрсетеді [41].
Кейбір авторлық ертегілер жағымсыз өмірлік сценарийлерге ие. Жағымсыз
өмірлік сценарийлердің қалыптасу себебі философиялық, рухани мәнге ие
болмағандықтан.
Дидактикалық ертегілер педагогтармен оқыту материалын игеру үшін
құралынады. Мұнда абстрактілі символдар (цифрлар, әріптер, дыбыстар,
арифметикалық әрекеттер және т.б.) тірілініп, тіршілік етіп жатқан әлемнің
ертегілік бейнесін құралынады. Дидактикалық ертегілер белгілі білімнің
маңыздылығын және мәнін ашады.
Мінез–құлықтың моралды–этикалық нормаларын игеру. Ертегілер моралды
таңдау жағдайларға толы. Бала ертегі арқылы не жаман, не жақсы екенін
түсінеді.
Баланың эмоционалды–тұлғалық мәселелерді шешу оның уникалдылығын
алыптастау арқылы жүреді. Ертегідегі кейіпкерлер әр дайым сыннан өтеді,
бірақ үнемі жеңіп шығады, бала сол сезімдердің бәрін өз басынан өтейді.
Ертегі арқылы жаңа тәжірибені игеру. Ертегі балаға әр түрлі мінез–құлық
модельдерін ұсынады. Ертегі арқылы бала күрделі мәселелерді шешу үшін
керекті қасиеттерді игереді. Әр ертегіде қарама-қайшылық, жақсы мен
жаманның бастаулары бар. Жағдайдан шығу амалы әр түрлі ресурстарды
қолдануға байланысты.
Ертегі арқылы жас ерекшелік мәселелерді шешу. Әр жас өзінің
психологиялық міндеттерге ие. Сондықтан да әр жастың өзінің ертегілері
болады. Әр ертегінің құрылымында адамның өмірлік жағдайын бейнелейтін
міндет болады.
Сиқырлы ертегінің сюжетінің дамуында белгілі заңдылықтар болады.
Адам тұлғасының қалыптасуымен ұштасатын сиқырлы ертегілердің дамуының жеті
кезеңдерін табуға болады.
Бірінші кезең – ол кезеңнің дамуы өзінің үйінде жүреді. Одан басты
кейіпкер ғана емес әр адам одан өтеді. Бұл кезеңнің барысында адам ата–ана
тәжірибесін игеріп өмірге деген көзқарасын қалыптастырады; болашақ өмірде
тірек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz