Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың педагогикалық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... 4
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлық қатынас негізінде даярлаудың кейбір мәселелері ... ... ... ... 15
1.2 Жоғары оқу орындарында ғылыми.зерттеу жұмыстарын жүргізудің мәні, мазмұны мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ..44
1.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру мен жетілдіру үдерісінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың әдістемесі және эксперимент мазмұны
2.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлы маман етіп қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық моделі ... .58
2.2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру мен жетілдірудің бағдарламасы (әдістемелік нұсқауы) ... ... ... ... 63
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби құзырлы маман етіп қалыптастырудағы тәжірибелік.эксперимент жұмыстарының нәтижелері ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ..73
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ...75
Қосымшалар..
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлық қатынас негізінде даярлаудың кейбір мәселелері ... ... ... ... 15
1.2 Жоғары оқу орындарында ғылыми.зерттеу жұмыстарын жүргізудің мәні, мазмұны мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ..44
1.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру мен жетілдіру үдерісінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың әдістемесі және эксперимент мазмұны
2.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлы маман етіп қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық моделі ... .58
2.2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми.зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру мен жетілдірудің бағдарламасы (әдістемелік нұсқауы) ... ... ... ... 63
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби құзырлы маман етіп қалыптастырудағы тәжірибелік.эксперимент жұмыстарының нәтижелері ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ..73
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ...75
Қосымшалар..
Қазіргі білім беру саласындағы басты міндет – білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа әдістерін іздестіру мен оларды жүзеге асыра алатын жаңашыл мұғалімдерді даярлау болып отыр.
Жаңашыл мұғалімдер педагогикалық қызметтің барлық түрлерін зерттеп, кез-келген педагогикалық жағдайда өзінің білімділігі, парасаттылығы, ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі, шеберлігі арқасында шеше алатын, педагогикалық үдерістің нәтижесін жақсартуға ұмтылатын жаңашыл әрі шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке тұлға болуы керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев осы жылдың 5 қыркүйегінде Назарбаев университетінде жасаған интерактивті дәрісінде: «Бұл заман білекке сенетін емес, білімге сенетін заман болды. Заманауи әлемде елдің қуаты ең алдымен білім менен ғылымда болатын уақытқа келдік. Сол білімді әжетке жаратып, тұрмыс игілігіне жарата білуімізбен ғана бағаланады. «Инемен құдық қазғандай» қиын да күрделі, орасан зор қажыр-қайрат пен ерік-жігерді талап ететін білімсіз өмір тұл бұл заманда», – деген болатын [1].
Осыған байланысты, қазіргі таңда ЖОО-ның нормативті құжаттарында болашақ педагог кадрларды даярлау мәселесінде олардың кәсіби құзырлығын арттыру мәселелері жиі қарастырылып жүр.
Жаңашыл мұғалімдер педагогикалық қызметтің барлық түрлерін зерттеп, кез-келген педагогикалық жағдайда өзінің білімділігі, парасаттылығы, ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі, шеберлігі арқасында шеше алатын, педагогикалық үдерістің нәтижесін жақсартуға ұмтылатын жаңашыл әрі шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке тұлға болуы керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев осы жылдың 5 қыркүйегінде Назарбаев университетінде жасаған интерактивті дәрісінде: «Бұл заман білекке сенетін емес, білімге сенетін заман болды. Заманауи әлемде елдің қуаты ең алдымен білім менен ғылымда болатын уақытқа келдік. Сол білімді әжетке жаратып, тұрмыс игілігіне жарата білуімізбен ғана бағаланады. «Инемен құдық қазғандай» қиын да күрделі, орасан зор қажыр-қайрат пен ерік-жігерді талап ететін білімсіз өмір тұл бұл заманда», – деген болатын [1].
Осыған байланысты, қазіргі таңда ЖОО-ның нормативті құжаттарында болашақ педагог кадрларды даярлау мәселесінде олардың кәсіби құзырлығын арттыру мәселелері жиі қарастырылып жүр.
1 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан білім қоғамы жолында» атты интерактивті дәрісі, Астана, 5 қыркүйек 2012ж., www.mail.ru.
2 ҚР-ның «Білім туралы» заңы// «Егемен Қазақстан», 2007, 15 тамыз, №254-256.
3 Жамекова Б.М., Шаштығарина С.М. «Педагогтардың кәсіби шеберлігін зерттеу мәселелері»// «Мектеп», №7, 2011. – 77-78бб.
5 Кенджаева Б.Б., Беркімбаев Қ. «Болашақ мұғалімдердің кәсіби құзырлығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері»// ХҚТУ, Хабаршы №1, Түркістан, 2009, 131-135бб.
6 «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі, Тіл комитеті, Алматы, 2008.
7 Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. «Толковый словарь русского языка», Москва, 2003.
8 Қазақстан Республикасының орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты: Негізгі ережелер /ҚР МЖМС, 2002-2003.
9 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, Астана: Ақорда, №319-ІІІ ҚРЗ, 27.07.2007ж.
10 Манкеш А.Е. «Мұғалімнің шығармашылық табыстылығы»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция мақалалары. (Алаты қ., 21-22 ақпан, 2008ж.) ҚазМемҚызПи, 2008. – ІІ т. – Алматы: – 1099 бет.
12 Құдайбергенова К.С. «Педагогикалық түсіну – мұғалімнің кәсіби құзырлылығының базалық сипаттамасы»// «Білім» ғылыми-педагогикалық журнал №3 (39), Алматы, 2008.
13 Әлмұханова Х.Т., Бейсебаева Б.С. «Құзіреттілік – кәсіби маман даярлаудың басты сапасы», www.google.kz.
14 Пошаев Д.Қ. «Ғылыми-педагогикалық зерттеу негіздері», Шымкент, 2011. – 8-9бб.
15 Нұрмашқызы А. «Қатысымдық құзыреттілік мәселесі туралы»// «Білім» ғылыми-педагогикалық журнал №6 (42), Алматы, 2008.
16 Бабаев С.Б. «Бастауыш мектеп педагогикасы» оқу құралы, Алматы, 2007ж. – 324б.
17 Нұрмағанбетова А., Садуова Ж.Н. «Болашақ педагог-психолог мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру жолдары», Түркістан, www.google.kz.
18 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдауы, 28 ақпан, 2007ж., www.google.kz.
19 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы» атты Қазақстан халқына жолдауы, 1 наурыз, 2006ж., www.google.kz.
21 Қуатбаева Г.Ж. «Шығармашыл тұлғаны оқыту мен тәрбиелеудегі құзыреттілік», Ақтөбе, www.google.kz.
22 Әлмұханова Х.Т., Бейсебаева П.С. «Құзыреттілік – кәсіби маман даярлаудың басты сапасы», Шымкент, www.google.kz.
23 Саданова Ж.К., Амисултанова Ж.С., Сейтахметова Ж.М. «Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту» жобасы арқылы оқушылардың құзыреттілігін қалыптастыру жолдары»// Вестник КАСУ №1, 2007.
24 Назбиева А.Б. «Студенттің кәсіби іс-әрекетке дайындығы», www.google.kz.
25 Нұрбеков Б.Ж., Сағымбаева А.Е., Майдисарова Д.С. «Жобалау іс-әрекетінде студенттер құзырлықтарының қалыптасуын бақылау»// «Үздіксіз кәсіби білім беру жүйесінде ақпараттық және инновациялық технологияларды қолдану»/ халық.ғылыми-прак.конф.матер. – Қызылорда, 2007.
26 Нұрбеков Б.Ж. «Кәсіптік мәдениетті қалыптастыру мәселелері»// «Посткеңестік кезеңдегі саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуы: тәжірибелер, проблемалар мен ізденістер»/ халық.ғылыми-прак.конф.матер. – Павлодар, 2008, – Б.83-85.
27 Нұрбеков Б.Ж. «Педагогикалық зерттеулерде ақпараттандыру құралдарын қолдану»// Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы, – Алматы, 2009, №2(26), Б.150-155.
28 Нұрбеков Б.Ж. «Жоғары оқу орны оқытушыларының қашықтан оқыту бойынша кәсіби құзырлықтары»// Қазақстан кәсіпкері – Алматы, 2009, №9(76), Б.11-12 .
29 Загвязинский В.И. «Методология и методика социально-педагогического исследования: Кн. Для социальных педагогов и социальных работников», – М., 1995. – 154с.
30 Кан-Калик В.А. «Основы педагогического-профессионального общения», – Грозный, 1979. – 189с.
31 Хуторской А.В. «Ключевые компетенции как личностно-ориентированной парадигмы образования»// Народное образование, 2003, №2. – 58-64сс.
32 Рыжаков М.В. «Ключевые компетенции в стандарте: возможности реализации»// Стандарты и мониторинг в образовании, М., 1999, №4. – 20-23с.
33 Равен Дж. «Компетентность в современном обществе: Выявление, развитие и реализация», М.: Знание, 2002. – 155с.
34 Белицкая Г.Э. «Социальная компетенция личности»// Сознание личности в кризисном обществе, М.: Научный мир, 1995. – 170с.
35 Брестова Л.И. «Социально-психологическая компетентность как профессиональная характеристика руководителя»/ автореф.дисс.канд.психол.наук./ 13.00.08/М., 1994.
36 Гришанова Н.А. «Развитие компетентности специали как важнейшее направление реформирования профессионального образования»/ Десятый симпозиум. Квалиметрия в образовании: методология и практика/ Под.науч.ред. Н.А.Селезневой и А.И.Субетто. Кн.6. – М., 2002. – 170с.
37 Равен Дж. «Компетентность в современном обществе: Выявление, развитие и реализация», М.: Знание, 2002. – 387с.
38 Кузьмина Н.В. «Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения», М.: Высшая школа, 1990. – 190с.
39 Петровская Л.А. «Компетентность в общении», М.: Научный мир, 1989. – 14c.
41 Тұрғынбаева Б.А. «Мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту», Алматы, 2005. – 208б.
42 Кузьмина Н.В. «Методы исследования педагогичской деятельности», Л.: Изд.ЛГУ, 1970. – 144с.
43 Кенджаева Б.Б., Сатанханова Г. «Шет тілін оқыту арқылы коммуникативтік құзырлықты қалыптастыру»// Халықаралық ғылыми журнал «Қазақстанның ғылыми әлемі» №3(25) 2009, Алматы. – 100-107бб.
44 Койнова Ю.В. «Формирование профессиональной компетентности социальных работников в процессе вузовского обучения»: дисс.кан.пед.наук/ 13.00.02, М., 1996. – 210с.
45 Вершловский С. «Профессиональная компетентность и мобильность педагогических кадров: социально-педагогические и психологические аспекты»/ материалы конференции РАОНОВ; сост. – спб.: НОВРАО, 1994. – 133с.
46 Леднев В.С. «Научное образование: развитие способностей к научному творчеству», М.: МГАУ, 2002. – 120с.
47 Шишов С.Е. «Понятие компетенции в контексте проблемы качества образования»// «Государство и образование», 2002. – 88с.
48 Краевский В.В. «Проблемы научного обоснования обучения», М., 1977.
49 Мұхамбетжанова С.Т. «Біліктілікті арттыру жүйесінде педагогтардың ақпараттық-коммуникациялық құзырлылығын қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері»/ 13.00.02. Пед.ғыл.док.дисс.автореф., Алматы, 2010.
50 Скаткин М.Н. «Совершенствование процесса обучения», М.: Педагогика, 1971. – 206с.
51 Құдайбергенева К.С. «Педагогикалық түсіну – мұғалімнің кәсіби құзырлығының базалық сипаттамасы»// «Мектеп», №5, 2011. – 15-18бб.
52 Жуков Ю.М., Петровская Л.А., Растянников П.В. «Диагностика и развитие компетентности в общении»/ спецпрактикум по социальной психологии, М., 1990.
53 Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. «Педагогическое творчество», М.: Педагогика, 1990. – 144с.
54 Абдуллина О. «Мониторинг качества профессиональной подготовки»// Высшее образование в России, 2001, №1. – 29025сс.
55 Занкин П.С. «Уровни коммуникативной компетенции»/ Нормы человеческого общения. Тезисы межвузовкой научной конференции, М.: ГГПННЯ, 1990. – 235с.
56 Кенджаева Б.Б. «Білім беру жүйесінде коммуникативті құзырлықты қалыптастыру мәселелерінің қазіргі жағдайы»/ «Қазіргі таңдағы ғылым мен білімнің мәселелері» атты VІ Халықаралық ғыл.-прак.конф.еңб., Шымкент, 2009. – 69-71бб.
57 Хуторской А.В. «Ключевые компетенции как личностно-ориентированной парадигмы образования»// Народное образование, 2003, №2. – 74-82сс.
58 Ниязова Г. «Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану – кәсіптік білім мамандығы болашақ мұғалімдерінің кәсіби құзырлығын қалыптастырудың маңызды элементі»/ канд.дисс., Алматы, 2007.
59 Жайлауова М.К., Керейбаева А.Ө. Студенттердің ғылыми – зерттеу жұмыстары// «Үздіксіз педагогикалық практика: дәстүрлер мен инновациялар» атты Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2009. – 132 -136 б.
62 Асқарова Ж. «Ұстаздың кәсіби-әдістемелік шеберлігінің маңызы зор»// «Қазақстан мектебі», №4, 2010. – 33-36бб.
63 Таңжарық Ә. «Жас зерттеушілердің іздену қабілетін дамыту»// «Қазақстан мектебі», №5, 2010. – 38-40бб.
64 Қалдарова Қ. «Әдеп формалары – педагогикалық шеберліктің құрамдас бөлігі»// «Қазақстан мектебі», №7, 2010. – 20-22бб.
65 Токсонбаев Р. «Формирование профессиональной компетентности у студентов»// «Қазақстан мектебі», №9, 2010. – 72-74бб.
66 Чокушева Ә. «Құзыреттілікті іске асырудың дидактикалық аспектілері»// «Қазақстан мектебі», №9, 2010. – 32-34бб.
67 Карасаева Х.О. «Компетентностный подход в русле мировой тенденции к интеграции глобализации»// «Мектеп», №6, 2011. – 167-169сс.
68 Дәулетова Р. «Тұлғаның тірек құзырлылығы»// «Қазақстан мектебі», №11, 2010. – 12-16бб.
69 Лукьянова Л.И. «Психолого-педагогическая компетентность учителя: диагностика и развитие», Ульяновск, 1996. – 227с.
70 Макшиева Г., Базарова Ә. «Оқушылар құзыреттілігін дамытудың алғы шарттары»// «Қазақстан мектебі», №12, 2010. – 71-74бб.
71 Тоқтағанова А. «Педагогтың кәсіби-тұлғалық құзыреттілігі»// «Қазақстан мектебі», №2, 2010. – 72-74бб.
72 Көкшеева З., Бердібаева Д. «Мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру»// «Қазақстан мектебі», №10, 2010. – 11-13бб.
73 Әбдірәсілов Ә., Құдайбергенова О. «Студенттердің семинар сабақтарындағы танымдық белсенділігі»// «Қазақстан мектебі», №4, 2010. – 32-33бб.
74 Қазақбаева Д. «Құзыреттілік тәсіл негізінде ғылыми білім беру» //«Қазақстан мектебі», №4, 2010. – 21-25бб.
75 Климов Е.А. «Пути в профессионализм» (Психологический анализ): Учебное пособие, Московский психосоциальный институт, Флинта, М., 2003. – 320с.
76 Маркова А.К. «Психология профессионализма», Международный гуманитарный фонд «Знание», М., 1996. – 312с.
77 Муравьев Е.М. «Компетентностный подход как одно из оснований обновления образования»// Народное образование, №5, 2003. – 55-64сс.
78 «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы»// «Егемен Қазақстан», №26, желтоқсан, 2003ж.
79 «Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы», 28 ақпан, 2007ж.
82 Қазақстан Республикасы 12 жылдық жалпы орта білім берудің жалпыға міндетті стандарты. Нормативтік құжаттар, Астана, 2006ж.
83 Қазақстан Республикасы білімді дамытудың 2020 жылға дейінгі ұзақ мерзімді бағдарламасы, www.google.kz.
84 Кеңесбаев С.М. «Жоғары педагогикалық білім беруде болашақ мұғалімдерді жаңа ақпараттық технологияларды пайдалана білуге даярлаудың педагогикалық негіздері»/ автореф.доктор.дисс., Түркістан, 2006. – 47б.
85 Жұмабаева А.М. «Жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастыруда ақпараттық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары»/ 13.00.01. – пед.ғыл.канд.дисс., Түркістан, 2008. – 138б.
86 Сарбасова Қ.А. «Инновациялық педагогикалық технологиялар негізінде бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдіру», Қарағанды, 2005. – 29б.
87 Бабанский Ю.К. «Педагогика высшей школы», Алма-Ата: Мектеп, 1989. – 176с.
88 Брушлинский А.В. «Деятельный подход и психологическая наука»// Вопросы философии, №2, 2001. – 89-95сс.
89 Зимняя И.А. «Педагогическая психология»: Учебное пособие, Ростов: Феникс, 1997. – 440с.
90 Сүтеева М. «Студенттердің шығармашылық қабілеттерін дамыту»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 747-749бб.
91 Бөлшекбаева А.И. «Мұғалім мәдениетінің мәні»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 830-836бб.
92 Қошқарбаева Б. «Оқытудың жаңа әдістері арқылы болашақ ұстаздарды шығармашылыққа баулу»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 640-645бб.
93 Құдайбергенова А.М. «Кәсіби қарым-қатынасты орнатудағы педагогтың кәсібилігінің мәні»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 904-907бб.
94 Нұрқалиев Б.С. «Ұстаз мәртебесі және оның қызметтегі табыстылығы»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 957-961бб.
95 Манкеш А.Е. «Мұғалімнің шығармашылық табыстылығы»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 943-948бб.
96 Валиева М. «Оқу-тәрбие үрдісін жаңаша ұйымдастыру және тұлғалар құзыреттілігін қалыптастырудағы басшы рөлі»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 837-842бб.
97 Веригина Н.А. «К проблеме формирования профессиональной компетентности будущего учителя»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 842-847бб.
2 ҚР-ның «Білім туралы» заңы// «Егемен Қазақстан», 2007, 15 тамыз, №254-256.
3 Жамекова Б.М., Шаштығарина С.М. «Педагогтардың кәсіби шеберлігін зерттеу мәселелері»// «Мектеп», №7, 2011. – 77-78бб.
5 Кенджаева Б.Б., Беркімбаев Қ. «Болашақ мұғалімдердің кәсіби құзырлығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері»// ХҚТУ, Хабаршы №1, Түркістан, 2009, 131-135бб.
6 «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі, Тіл комитеті, Алматы, 2008.
7 Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. «Толковый словарь русского языка», Москва, 2003.
8 Қазақстан Республикасының орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты: Негізгі ережелер /ҚР МЖМС, 2002-2003.
9 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, Астана: Ақорда, №319-ІІІ ҚРЗ, 27.07.2007ж.
10 Манкеш А.Е. «Мұғалімнің шығармашылық табыстылығы»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция мақалалары. (Алаты қ., 21-22 ақпан, 2008ж.) ҚазМемҚызПи, 2008. – ІІ т. – Алматы: – 1099 бет.
12 Құдайбергенова К.С. «Педагогикалық түсіну – мұғалімнің кәсіби құзырлылығының базалық сипаттамасы»// «Білім» ғылыми-педагогикалық журнал №3 (39), Алматы, 2008.
13 Әлмұханова Х.Т., Бейсебаева Б.С. «Құзіреттілік – кәсіби маман даярлаудың басты сапасы», www.google.kz.
14 Пошаев Д.Қ. «Ғылыми-педагогикалық зерттеу негіздері», Шымкент, 2011. – 8-9бб.
15 Нұрмашқызы А. «Қатысымдық құзыреттілік мәселесі туралы»// «Білім» ғылыми-педагогикалық журнал №6 (42), Алматы, 2008.
16 Бабаев С.Б. «Бастауыш мектеп педагогикасы» оқу құралы, Алматы, 2007ж. – 324б.
17 Нұрмағанбетова А., Садуова Ж.Н. «Болашақ педагог-психолог мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру жолдары», Түркістан, www.google.kz.
18 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдауы, 28 ақпан, 2007ж., www.google.kz.
19 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы» атты Қазақстан халқына жолдауы, 1 наурыз, 2006ж., www.google.kz.
21 Қуатбаева Г.Ж. «Шығармашыл тұлғаны оқыту мен тәрбиелеудегі құзыреттілік», Ақтөбе, www.google.kz.
22 Әлмұханова Х.Т., Бейсебаева П.С. «Құзыреттілік – кәсіби маман даярлаудың басты сапасы», Шымкент, www.google.kz.
23 Саданова Ж.К., Амисултанова Ж.С., Сейтахметова Ж.М. «Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту» жобасы арқылы оқушылардың құзыреттілігін қалыптастыру жолдары»// Вестник КАСУ №1, 2007.
24 Назбиева А.Б. «Студенттің кәсіби іс-әрекетке дайындығы», www.google.kz.
25 Нұрбеков Б.Ж., Сағымбаева А.Е., Майдисарова Д.С. «Жобалау іс-әрекетінде студенттер құзырлықтарының қалыптасуын бақылау»// «Үздіксіз кәсіби білім беру жүйесінде ақпараттық және инновациялық технологияларды қолдану»/ халық.ғылыми-прак.конф.матер. – Қызылорда, 2007.
26 Нұрбеков Б.Ж. «Кәсіптік мәдениетті қалыптастыру мәселелері»// «Посткеңестік кезеңдегі саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуы: тәжірибелер, проблемалар мен ізденістер»/ халық.ғылыми-прак.конф.матер. – Павлодар, 2008, – Б.83-85.
27 Нұрбеков Б.Ж. «Педагогикалық зерттеулерде ақпараттандыру құралдарын қолдану»// Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы, – Алматы, 2009, №2(26), Б.150-155.
28 Нұрбеков Б.Ж. «Жоғары оқу орны оқытушыларының қашықтан оқыту бойынша кәсіби құзырлықтары»// Қазақстан кәсіпкері – Алматы, 2009, №9(76), Б.11-12 .
29 Загвязинский В.И. «Методология и методика социально-педагогического исследования: Кн. Для социальных педагогов и социальных работников», – М., 1995. – 154с.
30 Кан-Калик В.А. «Основы педагогического-профессионального общения», – Грозный, 1979. – 189с.
31 Хуторской А.В. «Ключевые компетенции как личностно-ориентированной парадигмы образования»// Народное образование, 2003, №2. – 58-64сс.
32 Рыжаков М.В. «Ключевые компетенции в стандарте: возможности реализации»// Стандарты и мониторинг в образовании, М., 1999, №4. – 20-23с.
33 Равен Дж. «Компетентность в современном обществе: Выявление, развитие и реализация», М.: Знание, 2002. – 155с.
34 Белицкая Г.Э. «Социальная компетенция личности»// Сознание личности в кризисном обществе, М.: Научный мир, 1995. – 170с.
35 Брестова Л.И. «Социально-психологическая компетентность как профессиональная характеристика руководителя»/ автореф.дисс.канд.психол.наук./ 13.00.08/М., 1994.
36 Гришанова Н.А. «Развитие компетентности специали как важнейшее направление реформирования профессионального образования»/ Десятый симпозиум. Квалиметрия в образовании: методология и практика/ Под.науч.ред. Н.А.Селезневой и А.И.Субетто. Кн.6. – М., 2002. – 170с.
37 Равен Дж. «Компетентность в современном обществе: Выявление, развитие и реализация», М.: Знание, 2002. – 387с.
38 Кузьмина Н.В. «Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения», М.: Высшая школа, 1990. – 190с.
39 Петровская Л.А. «Компетентность в общении», М.: Научный мир, 1989. – 14c.
41 Тұрғынбаева Б.А. «Мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту», Алматы, 2005. – 208б.
42 Кузьмина Н.В. «Методы исследования педагогичской деятельности», Л.: Изд.ЛГУ, 1970. – 144с.
43 Кенджаева Б.Б., Сатанханова Г. «Шет тілін оқыту арқылы коммуникативтік құзырлықты қалыптастыру»// Халықаралық ғылыми журнал «Қазақстанның ғылыми әлемі» №3(25) 2009, Алматы. – 100-107бб.
44 Койнова Ю.В. «Формирование профессиональной компетентности социальных работников в процессе вузовского обучения»: дисс.кан.пед.наук/ 13.00.02, М., 1996. – 210с.
45 Вершловский С. «Профессиональная компетентность и мобильность педагогических кадров: социально-педагогические и психологические аспекты»/ материалы конференции РАОНОВ; сост. – спб.: НОВРАО, 1994. – 133с.
46 Леднев В.С. «Научное образование: развитие способностей к научному творчеству», М.: МГАУ, 2002. – 120с.
47 Шишов С.Е. «Понятие компетенции в контексте проблемы качества образования»// «Государство и образование», 2002. – 88с.
48 Краевский В.В. «Проблемы научного обоснования обучения», М., 1977.
49 Мұхамбетжанова С.Т. «Біліктілікті арттыру жүйесінде педагогтардың ақпараттық-коммуникациялық құзырлылығын қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері»/ 13.00.02. Пед.ғыл.док.дисс.автореф., Алматы, 2010.
50 Скаткин М.Н. «Совершенствование процесса обучения», М.: Педагогика, 1971. – 206с.
51 Құдайбергенева К.С. «Педагогикалық түсіну – мұғалімнің кәсіби құзырлығының базалық сипаттамасы»// «Мектеп», №5, 2011. – 15-18бб.
52 Жуков Ю.М., Петровская Л.А., Растянников П.В. «Диагностика и развитие компетентности в общении»/ спецпрактикум по социальной психологии, М., 1990.
53 Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. «Педагогическое творчество», М.: Педагогика, 1990. – 144с.
54 Абдуллина О. «Мониторинг качества профессиональной подготовки»// Высшее образование в России, 2001, №1. – 29025сс.
55 Занкин П.С. «Уровни коммуникативной компетенции»/ Нормы человеческого общения. Тезисы межвузовкой научной конференции, М.: ГГПННЯ, 1990. – 235с.
56 Кенджаева Б.Б. «Білім беру жүйесінде коммуникативті құзырлықты қалыптастыру мәселелерінің қазіргі жағдайы»/ «Қазіргі таңдағы ғылым мен білімнің мәселелері» атты VІ Халықаралық ғыл.-прак.конф.еңб., Шымкент, 2009. – 69-71бб.
57 Хуторской А.В. «Ключевые компетенции как личностно-ориентированной парадигмы образования»// Народное образование, 2003, №2. – 74-82сс.
58 Ниязова Г. «Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану – кәсіптік білім мамандығы болашақ мұғалімдерінің кәсіби құзырлығын қалыптастырудың маңызды элементі»/ канд.дисс., Алматы, 2007.
59 Жайлауова М.К., Керейбаева А.Ө. Студенттердің ғылыми – зерттеу жұмыстары// «Үздіксіз педагогикалық практика: дәстүрлер мен инновациялар» атты Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2009. – 132 -136 б.
62 Асқарова Ж. «Ұстаздың кәсіби-әдістемелік шеберлігінің маңызы зор»// «Қазақстан мектебі», №4, 2010. – 33-36бб.
63 Таңжарық Ә. «Жас зерттеушілердің іздену қабілетін дамыту»// «Қазақстан мектебі», №5, 2010. – 38-40бб.
64 Қалдарова Қ. «Әдеп формалары – педагогикалық шеберліктің құрамдас бөлігі»// «Қазақстан мектебі», №7, 2010. – 20-22бб.
65 Токсонбаев Р. «Формирование профессиональной компетентности у студентов»// «Қазақстан мектебі», №9, 2010. – 72-74бб.
66 Чокушева Ә. «Құзыреттілікті іске асырудың дидактикалық аспектілері»// «Қазақстан мектебі», №9, 2010. – 32-34бб.
67 Карасаева Х.О. «Компетентностный подход в русле мировой тенденции к интеграции глобализации»// «Мектеп», №6, 2011. – 167-169сс.
68 Дәулетова Р. «Тұлғаның тірек құзырлылығы»// «Қазақстан мектебі», №11, 2010. – 12-16бб.
69 Лукьянова Л.И. «Психолого-педагогическая компетентность учителя: диагностика и развитие», Ульяновск, 1996. – 227с.
70 Макшиева Г., Базарова Ә. «Оқушылар құзыреттілігін дамытудың алғы шарттары»// «Қазақстан мектебі», №12, 2010. – 71-74бб.
71 Тоқтағанова А. «Педагогтың кәсіби-тұлғалық құзыреттілігі»// «Қазақстан мектебі», №2, 2010. – 72-74бб.
72 Көкшеева З., Бердібаева Д. «Мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру»// «Қазақстан мектебі», №10, 2010. – 11-13бб.
73 Әбдірәсілов Ә., Құдайбергенова О. «Студенттердің семинар сабақтарындағы танымдық белсенділігі»// «Қазақстан мектебі», №4, 2010. – 32-33бб.
74 Қазақбаева Д. «Құзыреттілік тәсіл негізінде ғылыми білім беру» //«Қазақстан мектебі», №4, 2010. – 21-25бб.
75 Климов Е.А. «Пути в профессионализм» (Психологический анализ): Учебное пособие, Московский психосоциальный институт, Флинта, М., 2003. – 320с.
76 Маркова А.К. «Психология профессионализма», Международный гуманитарный фонд «Знание», М., 1996. – 312с.
77 Муравьев Е.М. «Компетентностный подход как одно из оснований обновления образования»// Народное образование, №5, 2003. – 55-64сс.
78 «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы»// «Егемен Қазақстан», №26, желтоқсан, 2003ж.
79 «Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы», 28 ақпан, 2007ж.
82 Қазақстан Республикасы 12 жылдық жалпы орта білім берудің жалпыға міндетті стандарты. Нормативтік құжаттар, Астана, 2006ж.
83 Қазақстан Республикасы білімді дамытудың 2020 жылға дейінгі ұзақ мерзімді бағдарламасы, www.google.kz.
84 Кеңесбаев С.М. «Жоғары педагогикалық білім беруде болашақ мұғалімдерді жаңа ақпараттық технологияларды пайдалана білуге даярлаудың педагогикалық негіздері»/ автореф.доктор.дисс., Түркістан, 2006. – 47б.
85 Жұмабаева А.М. «Жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастыруда ақпараттық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары»/ 13.00.01. – пед.ғыл.канд.дисс., Түркістан, 2008. – 138б.
86 Сарбасова Қ.А. «Инновациялық педагогикалық технологиялар негізінде бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдіру», Қарағанды, 2005. – 29б.
87 Бабанский Ю.К. «Педагогика высшей школы», Алма-Ата: Мектеп, 1989. – 176с.
88 Брушлинский А.В. «Деятельный подход и психологическая наука»// Вопросы философии, №2, 2001. – 89-95сс.
89 Зимняя И.А. «Педагогическая психология»: Учебное пособие, Ростов: Феникс, 1997. – 440с.
90 Сүтеева М. «Студенттердің шығармашылық қабілеттерін дамыту»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 747-749бб.
91 Бөлшекбаева А.И. «Мұғалім мәдениетінің мәні»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 830-836бб.
92 Қошқарбаева Б. «Оқытудың жаңа әдістері арқылы болашақ ұстаздарды шығармашылыққа баулу»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 640-645бб.
93 Құдайбергенова А.М. «Кәсіби қарым-қатынасты орнатудағы педагогтың кәсібилігінің мәні»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 904-907бб.
94 Нұрқалиев Б.С. «Ұстаз мәртебесі және оның қызметтегі табыстылығы»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 957-961бб.
95 Манкеш А.Е. «Мұғалімнің шығармашылық табыстылығы»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 943-948бб.
96 Валиева М. «Оқу-тәрбие үрдісін жаңаша ұйымдастыру және тұлғалар құзыреттілігін қалыптастырудағы басшы рөлі»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 837-842бб.
97 Веригина Н.А. «К проблеме формирования профессиональной компетентности будущего учителя»/ ҚазМемҚызПи, Халықаралық ғыл.-прак.конф.материалдары ІІ том, 21-22 ақпан, Алматы, 2008. – 842-847бб.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге
байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлық қатынас негізінде
даярлаудың кейбір мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 15
1.2 Жоғары оқу орындарында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудің мәні,
мазмұны мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..44
1.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
ұйымдастыру мен жетілдіру үдерісінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...53
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге
байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың әдістемесі және эксперимент
мазмұны
2.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлы маман етіп қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .58
2.2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
ұйымдастыру мен жетілдірудің бағдарламасы (әдістемелік
нұсқауы) ... ... ... ... 63
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби құзырлы маман етіп
қалыптастырудағы тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 75
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі: Қазіргі білім беру саласындағы
басты міндет – білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа әдістерін
іздестіру мен оларды жүзеге асыра алатын жаңашыл мұғалімдерді даярлау болып
отыр.
Жаңашыл мұғалімдер педагогикалық қызметтің барлық түрлерін зерттеп,
кез-келген педагогикалық жағдайда өзінің білімділігі, парасаттылығы,
ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі, шеберлігі арқасында шеше алатын,
педагогикалық үдерістің нәтижесін жақсартуға ұмтылатын жаңашыл әрі
шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке тұлға болуы керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев осы жылдың 5
қыркүйегінде Назарбаев университетінде жасаған интерактивті дәрісінде: Бұл
заман білекке сенетін емес, білімге сенетін заман болды. Заманауи әлемде
елдің қуаты ең алдымен білім менен ғылымда болатын уақытқа келдік. Сол
білімді әжетке жаратып, тұрмыс игілігіне жарата білуімізбен ғана
бағаланады. Инемен құдық қазғандай қиын да күрделі, орасан зор қажыр-
қайрат пен ерік-жігерді талап ететін білімсіз өмір тұл бұл заманда, –
деген болатын [1].
Осыған байланысты, қазіргі таңда ЖОО-ның нормативті құжаттарында
болашақ педагог кадрларды даярлау мәселесінде олардың кәсіби құзырлығын
арттыру мәселелері жиі қарастырылып жүр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру
жүйесінің басты міндеті – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім
беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық
және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, – деп атап
көрсетілгенін ескере отырып, соңғы уақытта бәсекеге қабілетті, жан-жақты
дамыған тұлға дайындау ісінде кәсіби білігі мол мамандарды қажет ететін
жаңашыл қоғамның да білім беру жүйесіне қояр талабының айтарлықтай
артқандығын байқаймыз [2].
Талап бойынша, жаңашыл қоғам мұғалімі – жаңалықтарға жаны құмар,
теориялық және әдіснамалық білімі жоғары, түрлі ғылыми зерттеулерін
эксперименттік тәжірибелермен ұштастыра білетін, сондай-ақ жаңа
педагогикалық технологиялардың әдіс-тәсілдерін өз ісінде дұрыс пайдалана
білетін, кәсіби біліктілігі жоғары маман болуы тиіс.
Осы тұрғыдан қарар болсақ, үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесінде
рухани-гуманистік, ақпараттық, коммуникативтік, интеллектуалды-креативтік
құзыреттіліктері қалыптасқан, зерттеушілік, жобалаушылық, модельдеушілік,
әдістемелік деңгейі жоғары дамыған жаңа қоғамның мұғалімдерін дайындаудың
тың жолдарын қарастыру қажеттігі туындайды. Өйткені, өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытуға, педагогикалық ақиқатқа жаңашылдық тұрғысынан
өзгерістер жасауға мүмкіндігі бар, кәсіби мәнділігін жүзеге асыра алатын,
белгілі бір әлеуметтік мәртебені иеленген шығармашыл мұғалім ғана қоғам
талап етіп отырған тұлғаны қалыптастыра алады [3].
Сондықтан, бүгінгі таңда жаңа қоғам мұғалімінің ең басты, болуға
міндетті қасиеттерінің бірі оның кәсіби біліктілігі, яғни құзырлығы болып
табылады.
Күні бүгінге дейін кәсіби құзырлықтың түрлі бағыттары ғалымдар
еңбектерінде жан-жақты қарастырылып келді. Айталық, шетелдік және отандық
әдебиеттерде педагогикалық бағыттылықты қалыптастырудың негізі –
Е.П.Белозерцов, И.А.Колесникова, А.Е.Кондратенков, Н.В.Кузьмина,
И.Я.Лернер, Н.Д.Левитов, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин, А.А.Орлов,
И.Я.Фастовец, С.Т.Каргин еңбектерінде; педагогикалық шығармашылық мәні –
В.Н.Андреев, Ю.Н.Кулюткин, В.И.Загвязинский, М.М.Поташник т.б.
еңбектерінде; педагогтың кәсіби құзырлығының психологиялық-педагогикалық
негізі – Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин,
А.Е.Әбілқасымованың, Ш.Т.Таубаеваның, М.Ә.Құдайқұловтың т.б. еңбектерінде
ғылыми негізде тұжырымдалған [4].
Құзырлық түсінігі білім, білік, дағды түсініктерімен
шектелмейтін ауқымы өте кең ұғым. Ол тек ақпараттық-техникалық
біліктіліктен ғана емес, басқа да тұлғалық айрықша қасиеттерден тұрады.
Құзырлы адам мәселенің мәнін жете түсініп, оны тәжірибе жүзінде шеше
білетін адам. Оның ақпаратты сауаттылығынан гөрі іс-тәжірибелік біліктілігі
өте маңызды болып саналады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: құзыр – әмір, билік; 2) белгілі
бір адамның жетік білетін мәселесі, хабардарлық; құзырет – белгілі бір
мекеме немесе құзырет уәкілдігінің міндеті, – деп [5], ал Ожегов С.И.,
Шведова Н.Ю.-дың түсіндірме сөздігі бойынша: құзыр (компетенция) – қандай
да бір істі жүргізетін адамның, мекеменің мәселелерді шешуге, іс-әрекет
етуге, бір нәрсені істеуге құқықтылық шеңбері [6]; құзіреттілік
(компетенттілік) – қандай да болсын мәселеден хабардарлық, беделділік, –
деп түсіндірілген [7].
Сондай-ақ, ҚР-ның Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында
бұл терминдерге былайша анықтама берілген: құзырет – білім беру жүйесіне
берілетін әлеуметтік тапсырыстарды құрайтын жеке және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында нәтижелі іс-әрекеттерге қол
жеткізу үшін ішкі және сыртқы ресурстарды тиімді жаңғыртуға дайындық.
Құзыреттілік – оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім
алушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны және қызметтің әмбебап тәсілдерін
меңгеруі көрінетін білім берудің нәтижесі деп түсіндіріледі [8].
ҚР-ның Жалпыға міндетті білім беру стандартында білім беру нәтижелері
ретінде білімгерлердің бойында қалыптасуға міндетті түйінді
құзыреттіліктердің түрі қарастырылған [9].
Жоғарыда аталған құжат бойынша, білімгерлер білім берудің әрбір
деңгейін аяқтау кезеңінде негізгі құзыреттіліктерді құрайтын берілген
қызмет түрлерінің көрсетілген ең аз көлемін игергенін көрсете білулері
тиіс.
Кәсіби құзырлылық – ол жоғары-төмен, көп-аз деген деңгейге
сыймайтын, керісінше, сапалы жаңалықтарымен сипатталатын тұрақсыз
көрсеткіш.
Ю.В.Сенько, М.Н.Фроловская еңбектерінде кәсіби құзырлықтың қалыптасу
деңгейлерін көрсеткіштеріне қарай төмендегідей жіктейді:
– Мен нені білмейтінімді білмеймін;
– Мен білмейтінімді білемін;
– Өзімнің білетінімді білемін [10].
Кәсіби құзырлықты қалыптастыру мәселесі жөнінде Әлмұханова Х.Т.,
Бейсебаева П.С өз еңбектерінде: Болашақ педагогтардың кәсіби
құзыреттілігін қалыптастыруда педагогикалық практика үлкен рөл атқарады.
Педагогикалық практиканы өту кезінде студенттің педагогикалық іскерлігі мен
дағдылары жылдам қалыптасады. Оның шығармашылық және педагогикалық
құбылыстарды зерттеуге деген қабілеті дамиды, педагогикалық шеберліктің
негіздері қаланады [11].
Кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру – жеке шығармашылық қабілетті
дамытуды, педагогикалық инновацияларды дұрыс қабылдауды, күнделікті өзгеріп
жататын педагогикалық ортаға тез бейімделуді қажет етеді.
Мұғалімнің жалпы педагогикалық міндеті – кәсіби білімдері мен
ептіліктерін тәлім-тәрбиелік істерге қолдана білу екендігін ескеретін
болсақ, онда мұғалімдердің кәсіби құзырлығының деңгейі істей аламын-істей
алмаймын, білемін-білмеймін, меңгергенмін-меңгермегенмін емес, керісінше,
іздеймін-табамын, ойлаймын-білемін, жаттығамын-жасаймын дәрежесінде болуы
тиіс [14].
Педагогикалық білім беру стратегиясы – бүгінгі заман талабына сай,
нормативтік шығармашылық деңгейінен аса алатын, инновациялық үдерістерді
басқара алатын педагогтардың тұлғалық дамуын (субъективтік дамуды) қамтиды.
Бұл стратегия педагогтардың кәсіби білімдерін практикалық белсенділікпен,
ғылыми ізденістерде нақты мәселелерді шеше алумен өлшенетін сапалы дайындық
барысында ғана іске асады. Мұндай мақсатқа жетудің мүмкіндіктерін ЖОО-на
дейінгі, ЖОО кезіндегі және дипломдық жұмыстан кейінгі кезеңдерде болашақ
педагогтардың құзырлылығын қалыптастыру проблемасын қарастыратын жақсы
ұйымдастырылған үздіксіз білім беру жүйесі бере алады [15].
Сондықтан да, қазіргі уақытта білім беру жүйесінің теориялық және
практикалық міндеттерін модернизациялаудағы ең басты мәселе – болашақ
педагогтардың кәсіби құзырлығын қалыптастырудың нақты әрі қолжетімді
жүйесін құру мәселесі болып отыр.
Осыған орай, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби құзырлықтар
арқылы әдістемелік нәтижеге жететін кәсіби маман ретінде оның ғылыми-
зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру қажеттігі – бұл мәселенің
әдіснамалық тұрғыда негізделіп, әдістемелік жағынан қамтамасыз етілмеуі
арасындағы қарама-қайшылықты көрсетіп отыр. Осы қарама-қайшылықтан –
бастауыш сынып мұғалімінің ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін
қалыптастырудың әдіснамалық, ғылыми-педагогикалық негіздері, қалыптастыру
әдістері, құралдары, қазіргі технологиялары қандай болуы керек? деген
зерттеу мәселесі туындайды.
Жоғарыда келтірілген ғылыми-зерттеушілік құзыреттілікті қалыптастыруға
байланысты пайымдаулар және осы айтылған қарама-қайшылықты шешу-зерттеу
мәселесінің көкейкестілігін анықтап, тақырыпты Болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын
қалыптастырудың педагогикалық негіздері деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты – болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлы маман деңгейінде даярлаудың
құраушысын қалыптастырудың педагогикалық негіздерін теориялық-әдіснамалық
тұрғыда негіздеу және оқу процесіне енгізу.
Зерттеудің нысаны – жоғары педагогикалық оқу орындарында болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлы қатынас негізінде даярлау процесі.
Зерттеудің міндеттері:
1 ЖОО болашақ мұғалімдерді құзырлы қатынас негізінде даярлаудың ғылыми-
педагогикалық жүйесін қарастыру және оның ұғымдық-түсініктік құрылымын
айқындау;
2 Құзырлы қатынас негізінде болашақ мұғалімдердің ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастыру мәселесі бойынша
ғылыми-педагогикалық әдебиеттер мен ғылыми зерттеу жұмыстарына шолу және
талдау жасау арқылы құзырлық, құзыреттілік ұғымдары мен олардан
туындайтын ұғымдар мен түсініктерді инвариантты түрде анықтау;
3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлығын қалыптастырудың тұжырымдамасын жасау;
4 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлығын қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
моделін әзірлеп, оның мазмұндық құраушыларын, өлшемдері мен көрсеткіштерін
анықтау;
5 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлығын қалыптастыруға бағытталған оқу-тәрбие
процесінің құрылымын, мазмұны мен ұйымдастыру формасының кезеңдерін
нақтылау, тиімділігін тәжірибеде сынау.
Зерттеу әдістері: теориялық (зерттеу тақырыбы бойынша отандық және
шетелдік ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік, философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтік және әдіснамалық әдебиеттерді, бұрын орындалған
диссертациялық зерттеулерді талдау, жинақтау, қорытындылау, салыстыру,
нақтылау, нәтижелерді жобалау); эмпирикалық (ЖОО-дарының нормативтік
құжаттарымен танысу, зерделеу, сонымен қатар оқу жоспарларын,
бағдарламаларын, оқулықтар мен оқу құралдарын талдау, оқытушылардың кәсіби
құзырлығы мен білімгерлердің ғылыми-педагогикалық іс-тәжірибелерін
зерделеу, оқытушылар мен білімгерлердің бірлесе отырып жүргізетін ғылыми-
зерттеу жұмыстарын бақылау және талдау, оқытушылар және болашақ бастауыш
сынып мұғалімдері – педагог-білімгерлермен әңгімелесу, сұхбаттасу және
анкеталар, дәрістік, педагогикалық-тәжірибелік жұмыстар жүргізу, оқытудың
әдістемелік жүйесін модельдеу, тәжірибені талдау және жалпылау,
педагогикалық зерттеулер мен эксперименттер) және математикалық
статистикалық әдістер (педагогикалық өлшеулер: номиналдық, рангілік,
рейтингтік) пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1 Құзырлы қатынас негізінде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
даярлауда олардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты
құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері айқындалды.
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты қалыптасатын құзырлықтары ұғымының мағынасы мен
мазмұны анықталып, оны қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
айқындалды.
3 Құрамына мақсаты, міндеттері, қағидалары, мазмұны, оқытудың
әдістері, құралдары, технологиялары мен әдістемесі, нәтижесі енген болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге
байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың моделі құрылды.
4 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби құзырлы етіп даярлауда
оның ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын
қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесі анықталды.
5 Жоғары педагогикалық оқу орындарында болашақ бастауыш сынып
мұғалімінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын
қалыптастыру әдістері мен құралдары жүйесі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: алынған практикалық маңызды
нәтижелер Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Тарих-
педагогика факультеті, 050102 – Бастауышта оқытудың педагогикасы мен
әдістемесі мамандығы бойынша болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлауда
кеңінен қолданылып, ЖОО-ның оқу үдерісіне енгізілді.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын
қалыптастыру әдістері, құралдары, технологиялары мен әдістемесі жоғары
педагогикалық оқу орындарында ақпараттық қоғамға көшу жағдайында болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаудың мазмұнын құзырлық тұғыр негізінде
жаңартуда, әдістемесін жетілдіруде практикалық маңызы өте зор. Зерттеу
нәтижелері жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне және кәсіби білім
берудің басқа да салаларындағы қолданысымен де маңызды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, зерттеудің мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері мен болжамы
құрылып, ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы, зерттеу әдістері мен
кезеңдері көрсетілді, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижелерінің
дәлелдігі баяндалды.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
атты бірінші бөлімде мұғалімнің педагогикалық құзырлығына арналған ғылыми-
педагогикалық, әдістемелік зерттеулерге талдау жүргізу арқылы оны дамытудың
көкейкесті бағыттары анықталып, мұғалімнің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты қалыптасатын құзырлығы ұғымының мазмұны нықталды.
Мұғалімнің ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігі – кәсіби-педагогикалық
құзырлығының негізгі құраушысы екендігі негізделді. Болашақ бастауыш сынып
мұғалімін даярлауда оның ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты
құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері айқындалды.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмысарын
жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың әдістемесі және
эксперимент мазмұны атты екінші бөлімде болашақ бастауыш сынып
мұғалімінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты қалыптасатын
құзырлығы ұғымының мағынасы мен мазмұны анықталып, оны қалыптастырудың
педагогикалық алғышарттары қарастырылып, ғылыми-педагогикалық негіздері
айқындалды. Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастыру моделі жасалып, жүзеге
асырылды. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың жүргізілуі сипатталып,
ғылыми-зерттеушілік құзыреттілікті қалыптастыру мақсатында болашақ бастауыш
сынып мұғалімдерінің кәсіби-педагогикалық құзырлығының деңгейінің
артқандығы математикалық-статистикалық өңдеу арқылы айқындалды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
қорытындылары түйінделіп, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді. Зерттеу
мәселесіне байланысты келешекте зерттелетін жұмыстың бағыттары айқындалды.
Қосымшада сауалнамалар, педагогикалық тренингтер, тесттік және
шығармашылық тапсырмалар, арнайы дайындалған бағдарлама мазмұны берілді.
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге
байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлық қатынас негізінде
даярлаудың кейбір мәселелері
Қазақстан Республикасының егемендігі, ондағы туындап жатқан әлеуметтік
экономикалық өзгерістер, Республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін
ескеретін қазіргі кезеңдегі мемлекеттік білім беру саясатын жүзеге асыруды
және жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес мазмұны мен
оқытудың барлық әдістемелік жүйесін құзырлық тұрғысынан қайта құруды талап
етуде [17].
Мұнымен қатар, Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында
(2007 ж.), егемендік алған мемлекетіміздің экономикалық, әлеуметтік және
саяси өркендеуі үшін алдымен отандық білімді жетілдіру, өзінің және оған
жақын мамандықтарды еркін меңгерген, мамандығы бойынша әлемдік стандарт
деңгейіне сай нәтижелі жұмыс атқара алатын білікті кәсіби құзырлы мамандар
дайындау керектігіне ерекше мән берілген. Мұның өзі де болашақ маманды
кәсіби дайындаудың үлгісін құзырлық тұрғыдан жасауды талап етіп, мұғалімнің
әдістемелік дайындығының мазмұнын жаңарту мәселесіне әкеп тірейді [18].
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстанның әлемде барынша
50 елдің қатарына ену стратегиясы атты жолдауында ұлттық бәсекелестіктің
қабілеті бірінші кезеңде білімділік деңгейімен айқындалады,– деген болатын
[19]. Осыған орай, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлық тұрғыдан
кәсіби дайындау күн тәртібінде тұрған мәселелердің бірі екендігіне дау жоқ.
Мұғалімді кәсіби дайындау мәселелерін Ресей ғалымдары В.В.Давыдов,
А.Н.Леонтьев, Е.Н.Кабанова-Меллер, В.А.Крутецкий, С.Р.Рубинштейн,
Н.Ф.Талызина, М.А.Дмитриева, А.А.Крылова, Б.Ф.Ломова, В.Н.Мясищев,
А.В.Петровский және т.б. зерделеген [20].
Білім беру саласында педвгогикалық идеяларды іске асыруда,
мамандардың даярлығын жетілдіру және мамандар даярлауда арнайы пәндер
мазмұнын оқытудың тиімділігін арттыру туралы қазақстандық ғалымдар
Қ.А.Аймағамбетова, М.Ә.Бектемесов, Қ.Л.Қабдолова, С.Қ.Қариев, Ж.А.Қараев,
М.А.Құдайқұлов, Т.А.Қышқашбаев, Л.Х.Мажитова, Қ.С.Мусин, М.Н.Сарыбеков,
О.Сәлімбаев, Б.Сыдықов, К.С.Успанов, Ш.Таубаева, Б.А.Тұрғынбаева, Н.Д.Хмель
және басқалардың еңбектерінің маңызы жоғары болды [21].
Кәсіби құзырлылық Т.Г.Браже, Т.В.Добудько, В.Н.Введенский,
Н.В.Кузьмина, Н.С.Розов, Н.И.Запрудский, Н.Н.Лобанова, А.К.Маркова,
Б.С.Гершунский, Н.Шаметов, А.Д.Шекатунова және т.б. зерттеу жұмыстарында
негізінен еңбектің нәтижелілігін айқындайтын білім мен іскерліктің,
кәсіптік қасиеттердің жиынтығы және кәсіпке теориялық, практикалық
дайындықтың үйлесімділігі ретінде анықталған [22].
В.Чипанах, Я.И.Лефстедт және Г.Вайлердің еңбектерінде құзырлылық–
оқып-үйрену барысында алған білім, білік және дағдылар жиынтығы десе,
әлемнің алдыңғы қатардағы экономистерінің бірі Лестер Туроу білім тұлғаның
жоғары құзырлығы арқылы қолданылады дейді [25].
Кәсіби-педагогикалық құзырлықты қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
негіздері Г.С.Адольф, А.К.Маркова, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин,
В.И.Загвязинский, И.П.Радченко, О.А.Абдуллина, С.А.Архангельский,
В.А.Адольф, Г.С.Алферова, Ю.К.Бабанский, Т.Г.Браже, А.А.Шаповалов,
Т.А.Ильина, Л.М.Устич, М.А.Чошанов, Н.С.Розов, Д.Л.Кудрявцев, М.М.Левина,
Краевский, И.Я.Лернер, Л.Ф.Спирин, А.М.Новиков, А.А.Вербицкий,
Б.С.Гершунский және т.б. еңбектерінде зерттелген [26].
Бұл жұмыстарда кәсіби-педагогикалық құзырлық негізінен тұлғаның
психологиялық және педагогикалық ғылым салаларындағы білімділігі, ұжымда
әлеуметтік құнды жұмыстарды шығармашылықпен жоғары деңгейде жүргізе алатын
теориялық және практикалық дайындығы және білімді ақпараттандыру жағдайында
кәсіби-тұлғалық қасиеттерін дамыта білу қабілеттерін қамтиды.
Осы тұрғыдан, ғалымдардың еңбектері негізінен бірнеше бағытта
жүргізілген.
Бірінші бағыттағы ғалымдар – Е.В.Бондаревская, Б.С.Гершунский,
Е.Ф.Золоторева, М.Р.Минигалиева, Н.С.Розов, А.А.Вербицкий. Олардың
еңбектерінде: Кәсіби-пеагогикалық құзырлық – тұлғаның дамығандығының,
білімділігінің және адамдар арасындағы қатынастың мәдениеттілігінің
нәтижесі болатын мәдениет және өркениет феноменімен байланысты, – деп
қарастырылады [27].
Екінші бағыттағы ғалымдар – Т.Г.Браже, Н.И.Запрудский және т.б.
кәсіби құзырлықты қасиеттер мен іскерліктердің жүйесі ретінде түсінеді.
Бұл бағыттағы ғалымдар кәсіби-педагогикалық құзырлықты философиялық,
психологиялық, мәдениеттік, әлеуметтік және тұлғалық тұрғыдағы жүйе деп
қарастырады [28].
Үшінші бағыттағы ғалымдар – В.А.Сластенин, А.И.Мищенко, Г.И.Хозяинов,
Л.И.Загвязинский, В.Н.Корчолин және т.б. кәсіби-педагогикалық құзырлық пен
педагогикалық шеберліктің байланысын зерттеді және олардың айырмашылығын
анықтады [29].
Төртінші бағыттың мақсаты – кәсіби құзырлық және кәсіби іс-
әрекетке дайындық ұғымдарының байланысын анықтау. Психологиялық-
педагогикалық әдебиетте іс-әрекетке дайындық ұғымы әр түрлі анықталады.
Кәсіби құзырлықтың мәндік компоненттерін Ю.В.Койнова, А.И.Мищенко
және т.б. кәсіби дайындықтың нәтижесі ретінде көрсетті.
Бесінші бағытта кәсіби құзырлық – ұстаз тұлғасының мінездемесі және
оның мазмұнына нәтижелі компонент енгізу, - деп психологиялық тұрғыдан
анықталды.
Алтыншы бағытта кәсіби құзырлық – маманның білімділік деңгейі ретінде
қарастырылады (Б.С.Гершунский, А.Д.Шекатунова). Кәсіби құзырлық,
негізінен, маманның өзінің кәсіби білімінің деңгейімен, тәжірибесімен және
адамның жеке қабілеттерімен, оның үнемі білім алуға және білімін
жетілдіруге ұмтылысымен, жұмысын шығармашылықпен орындай білуімен
анықталады [30].
Жетінші бағытта кәсіби құзырлықты зерттеген ғалымдар (Н.В.Кузьмина,
М.И.Лукьянова, А.К.Маркова, Н.В.Матяш, Е.М.Павлютенков, Л.И.Митина) оны іс-
әрекеттік тұрғыдан анықтайды [31].
Осы аталған бағыттардың ішінде Т.А.Загривная, Н.В.Кузьмина мен
Н.В.Ипполитова әдістемелік құзырлықты кәсіби-педагогикалық құзырлықтың
компоненті ретінде атап өткен. Н.В.Кузьмина кәсіби-педагогикалық
құзырлықтың құрамына әлеуметтік-педагогикалық, әдістемелік, әлеуметтік-
психологиялық, аутопсихологиялық компоненттерін қарастырып, әдістемелік
құзырлық оқушылардың білім және біліктілігін қалыптастыруды қамтитынын
көрсетті.
Н.В.Ипполитова болашақ мұғалімдердің кәсіби-педагогикалық
дайындығының мазмұнын қарастырғанда оның құрамдық компоненттері ретінде
адамгершілік-психологиялық, методологиялық, теориялық, әдістемелік және
технологиялық дайындықтарды алады. Мұнда, әдістемелік дайындық
студенттердің білімді, ережелер мен фактілерді, оқыту және тәрбиелеудің
қағидаларын, түрлерін, әдістерін меңгерулерін қамтиды делінген [32].
Сонымен, әдістемелік іс-әрекет ғылыми-зерттеудің жаңа әдістері мен
құралдарын қолдануға бағытталған арнайы ғылыми іс-әрекет. Бұл пайымдаулар
мұғалімдердің кәсіби іс-әрекетіндегі әдістемелік бағытын бөліп шығаруға
себеп болды.
Білім жүйесінде қазіргі қоғам талабына сай әдістемелік жұмыстың жаңа
бағыттары, түрлері және білім орындарының сұранысына байланысты әдістемелік
іс-әрекеттің мазмұны өзгеріп, жаңа вариативтік, әр түрлі деңгейлік
тенденциялары пайда болды.
Т.А.Загривная және басқа да бірқатар зерттеушілер әдістемелік жұмысты
педагогтардың кәсіби құзырлығының маңызды бөлігі, әдістемелік құзырлықтың
пайда болуына жетелейтін негізгі фактор деп есептейді [33].
Бүгінгі күні әдістемелік қызмет көрсетудің төмендегідей бірнеше
бағыттары бар:
– ұйымдастырушы-басқарушылық;
– тәжірибелі-эксперименттік;
– әдістемелік;
– ұйымдастырушылық-педагогикалық;
– ақпараттық-аналитикалық;
– маркетингтік;
– редакциялық-баспалық.
Әдістемелік қызмет көрсету жұмысының мақсаты педагогтардың кәсіби
дамуына көмек көрсету.
А.М.Столяренко педагогтың әдістемелік жұмысы бұрын оқыту
әдістемесімен шектелген, тек соңғы кезде педагогикалық техника,
педагогиалық технология, әдістемелік жүйе туралы айтылып жүр, – деді.
Осыған орай, педагогикалық үдерістегі әдістемелік жүйе субъектінің
мүмкіндігін, осы үдерістің құралдары мен жағдайларын қозғалысқа келтіріп,
қажетті арнаға бағыттап, тиімді жүзеге асыратындығы түсінікті.
Соңғы жылдары кәсіби-педагогикалық құзырлықтың құрамы ретінде
әдістемелік құзырлық көптеген ғалымдардың зерттеу объектісіне айналды.
Әдістемелік құзырлықты қалыптастыру мәселесін В.А.Адольф, Т.А.Загривная,
А.Л.Зубков, Т.Н.Гущина, И.В.Ковалева, Т.В.Руденко, Н.В.Мальцева, Т.Н.Бойко,
В.В.Дымина, М.И.Рагулина, Л.В.Смолина (шет тілі мұғалімдерінің әдістемелік
құзырлығын қалыптастыру), Т.Н.Бойко, В.В.Дымина, М.И.Рагулина, Л.В.Сломина
(информатика мұғалімінің әдістемелік құзырлығын қалыптастыру) және т.б.
зерттеген [34].
Т.Н.Гушина әдістемелік құзырлықты тұлғаның кәсіби маңызды
қасиеттерінің және кәсіби тәжірибесі негізіндегі мұғалімнің әдістемелік
білім, білік және дағдыларының жиынтығы, – деп анықтайды.
Ғалымдар әдістемелік құзырлықтың компонентіне тұлғалық, іс-әрекеттік,
танымдық, аналитикалық-синтетикалық, болжамдау, үйлесімді жобалау
компонентіне және т.б. қабілеттерді жатқызады.
Әдістемелік құзырлықтың бұл аталған компоненттері барлық пәне
мұғалімдерінің ортақ қасиеттері болып саналады.
Соңғы жылдары кәсіби-педагогикалық құзырлықтың және әдістемелік
құзырлықтың жаңа компоненттері анықталып, жоғарыда келтірілген жүйе
толықтырылуда. Зерттеліп отырған ұғымға арналған басты бағыттар мұғалімнің
әдістемелік құзырлығын әдістемелік нәтижеге жеткізетін мұғалімнің кәсіби-
тұлғалық қасиеттері, оқытудың қазіргі технологияларын пайдаланып, пәнді
оқытуға теориялық және практикалық дайындығының үйлесімділігі, – деп
анықтауға мүмкіндік беріп, әдістемелік құзырлықтың компоненттеріне
тұлғалық, іс-әрекеттік, танымдық, аналитикалық-синтетикалық болжамдау,
үйлесімді жобалау қабілеттерін жатқызуға негіз болды.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімін кәсіби дайындауда оның әдістемелік
құзырлығын қалыптастыру, еліміздің болашағы – жасөспірімдерді оқыту және
тәрбиелеуге қажет, ұстаздың кәсіби дайындық деңгейін анықтайтын
болғандықтан, ол мемлекет, қоғам, жоғары оқу орындарының үйлестірілген іс-
қимылдары арқылы жүзеге асырылады.
Құзырлық сөзі құзыр сөзінен алынған туынды сөз екендігіне баса
назар аударамыз. Бұл туралы қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми
түсіндірме сөздігінде: құзыр (компетенция) – жалпы алғанда қайсыбір
тапсырманы орындауға қабілеттілік немесе бір нәрсені жасау [37], – деп
берілген.
Бұл екі ұғымды керек болған жағдайда бөліп қарастырады. Мысалы,
құзырлық оқушылар дайындығына алдын-ала қойылатын талаптарды, ал
құзыреттілік олардың қалыптасқан тұлғалық сапасын және белгілі бір саладағы
іс-әрекетке қатысты жинақталған тәжірибесін айтады.
Қазақ тілінде құзыр (компетенция) ұғымының мән-мағынасын анықтауға
бағытталған мәселелер ғылыми-әдістемелік басылымдарда, білім саясатын
анықтайтын құжаттарда және әлеуметтік, философиялық, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерде жиі қолданылатынына көзіміз жетті. Бұл осы
ұғымның жалпы білім берудегі жүйелілік-практикалық қызметімен байланысты
[39].
Дәстүрлі оқыту әдістемесінде құзырлық жаңа ұғым емес. Мәселен,
лингвистикалық құзырлықты орыс тілін оқыту әдістемесінің мамандары бұрыннан
қолданып келгені мәлім. Филология мен информатикада коммуникативтік
құзырлық ұғымы жиі қолданылады.
Егер, отандық әдебиеттерде құзырлық ұғымы жоғарыдағыдай тұжырымдалса,
Ресейдің мектептегі білімді модернизациялау стратегиясында білім мазмұны
– құрылымы бойынша адамның мәдениетіне теңестірілген, изоморфты,
педагогикалық тұрғыдан бейімделген, адамзаттың әлеуметтік тәжірибесі
ретінде қарастырылады. Ол негізгі төрт элементтен тұрады: танымдық қызмет
тәжірибесі, қызметтің белгілі амалдарын жүзеге асыру тәжірибесі,
шығармашылық қызмет тәжірибесі, эмоциялық-құндылық қатынастар жасау
тәжірибесі. Осы төрт тұрпатты тәжірибені меңгеру оқушыларда әрекет етудің
күрделі мәдениеттілікке сиымды қабілеттерін қалыптастырады. Бұл қабілеттер
құзыреттілік деп аталады.
Жоғарыдағы айтылған теориялық идеяларға сүйене отырып, құзырлық ұғымы:
құзырлық – алған білімін пайдалана білу қабілеті; болашақ таңдайтын
мамандығына қатысты қабілеттер мен шеберліктерін меңгере білу; әлеуметтік
даму деңгейіне сәйкес келетін және қоршаған ортаның әсер ету факторларына
төтеп бере алатын тұлғаның интегративті қасиеттер жиынтығы.
Бүгінгі таңда құзырлық ұғымымен қатар түйінді құзырлықтар ұғымы да
кеңінен қолданылуда. Ол Еуропаға арналған түйінді құзырлықтар бағытын
ұстанатын Еуропа Кеңесі көлемінде айқындалған стратегиядан бастау алады.
Бұл түйінді құзырлықтар саны жағынан да, мазмұны жағынан да (құндылықтық
мәндік, жалпы мәдени, оқу-танымдық, ақпараттық құзырлық, т.б.) әркелкі
[40].
Еуропада, Ұлыбританияда, АҚШ-та кеңінен таралған education термині
(образование дегенді білдіреді) образ деген түбірі жоқ, алайда білім беру
процесіне қатысушылардың өзара әрекеттесуінің барлық аспектілерін қамтып,
мазмұны бойынша кең ұғым болып табылады [41].
Сол себепті, білім беру оның мәдени сәйкестілігіне байланысты қоғамның
әлеуметтік-мәдени құндылықтарын интернационалдандыру ретінде оқыту мен
тәрбие беруді өзара қосады.
Сонымен бірге, оқыту мен тәрбие берудің өзара байланысы бұл процесте
ажыратылмайды.
Тәрбие беру де, білім беру де ажыратылмайды, – деп Л.Н.Толстой ерекше
атап өткен. Білім бермей тәрбие беруге болмайды, ал кез-келген білімнің
тәрбиелеуші әсері бар. Бұл ойды ХҮІІІ ғ. аяғында И.И. Бец ерекше атап
өткен [42].
Соған сәйкес, білім беру шын мәнінде сырттан басқарылатын өзін-өзі
оқыту болып табылып, яғни мәдениет бейнесі және оны ұдайы өндіру бойынша
МЕН бейнесін жасау өзара байланысты үш тұрғыдан алынады: білім беру
жүйесі; қазіргі заманда жастарға білім беру немесе нақты адамға білім
беру, оның біліктілігін назарға ала отырып, осы процестің жеке немесе
ұжымдық нәтижесі ретінде қарастырылады.
Білім беру нәтижесі екі тұрғыдан қарастырылады. Біріншісі – бұл нақты
білім беру жүйесі арқылы алынатын және білім беру стандарты формасында
тіркелетін нәтиженің бейнесі. Қазіргі замандағы білім беру стандарттары
оқытудың белгілі бір курсын өту үстіндегі адамның тұлғалық сапасына, оның
білімі мен икемділігіне қойылатын талаптарды қамтиды. Стандарттың мазмұны,
әлеуметтік мәдени тәжірибенің идеалды формада сақталатынына әлбетте қол
жететін көрнісі екені мәлім.
Екінші тұрғыдан білім берудің нәтижесі бұл белгілі бір білім беруші
жүйеде оқытудан өткен адамның өзі. Интеллектуалды, тұлғалық, мінез-құлықтық
қасиеттерінің қалыптасқан жиынтығы ретіндегі оның тәжірибесі оған кез-
келген жағдайда адекватты әрекет жасауға мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан
білім берудің нәтижесі білімділік болып табылады, ол жалпы және кәсіптік-
мазмұнды бола алады [43].
Осылайша, мектеп түлектерінің жалпы білімділігін қалыптастырады. Кез-
келген жоғары оқу орнының түлегі осы негізде арнайы кәсіптік білімімен
сипатталады. Адамды білімді ететін терең және жүйелі білім беру өмір
ағымының ауыспалы кезеңдерінде сенімділік, бәсекеге қабілеттілік және
өзінің ар-намыс сезімінің негіздерін салады.
Педагог іс-әрекеті білім саласында кәсіби міндеттерді шешуге
бағдарланады. Шешім мақсатты айқындаудан, іс-әрекет мотивіне түрткі болудан
басталады.
Мақсаттылық – іс-әрекеттің алғашқы кезеңі, екінші кезең іс-әрекет
бағдарламасын жоспарлау, жобалау. Іс-әрекет бағдарламасын құру үшін, қандай
әрекеттер және қандай оқыту процесінің афференттік синтезінен өткізу қажет.
Нәтижесінде әрекет бағдарламасы – педагог іс-әрекетінің моделі пайда
болады.
Іс-әрекетін бағдарлау педагогтың интеллектуалдық қабілетіне
байланысты, қандай білім мен іскерліктерді игерген, педагогтың кәсіби
міндеттерін эвристикалық жолмен шеше алуы, оқыту технологияларын қаншалықты
меңгергендігіне байланысты айқындалады. Іс-әрекеттің бұл кезеңі педагог
құзыреттілігінен шешіледі [44].
Кәсіби оқытушы педагогының құзырлығы жоғары, әлеуметтік тұрғыдан
жетілген, әдіс-тәсілдерді меңгерген, шығармашылықпен жұмыс істейтін, өзін-
өзі кәсіби жетілдіруге ұмтылған маман. Мұғалім, педагог мамандығы, зиялылар
ішіндегі көп топтасқан мамандықтардың ірі тобына жатады. Білім беру
жүйесінде педагогтар мемлекеттік қызметкерлер болып табылады. Педагог өз
мамандығының сапасын, біліктілігін арттыруды психологиялық тұрғыдан
қамтамасыз етуі үлкен роль атқарады. Педагогтың іс-әрекеті, көбінде, оның
кәсіби шеберлігінің кеңістігіне қатысты, педагогикалық қарым-қатынас
механизмдеріне, білімгерлердің психологиялық ерекшеліктерінің табиғатына да
байланысты. Педагогикалық іс-әрекеттің дамуының жоғары деңгейі мынада –
педагог өзін-өзі дамыту механизмдерін қалыптастыруға мақсат қояды және
білімгерлерге өз қабілет-қарымы бойынша даму бағыттарын ұштайды.
Кәсіби оқытушы педагогтың іскерлігінің негізгі бағыты болашақ
мамандардың кәсіби білімін (теориялық және тәжірибелік) жетілдіру болып
табылады. Кәсіби білім педагогы педагогикалық іскерлікке даярлықтан басқа
кәсіби оқыту мекемесінде кадрларды дайындауға арналған халық шаруашылығының
маманы болып табылады. Кәсіби оқыту педагогының кәсіби іскерлігінің мазмұны
оның еңбегінің педагогикалық және инженерлік интегралмен анықталады [46].
Білімгерлердің кәсіби дайындығының мақсаты – ғылыми-педагогикалық
тапсырмаларды орындауға және кәсіби оқыту педагогы мен еңбек технологиялары
мұғалімінің кәсіптік қызметінің қажетті функциялары мен түрлерін орындауға
бейім маманды қалыптастыру болып табылады. Маман оқыту үрдісінің білім беру
саласы, мәні, мағынасы және құрылымы туралы білім жүйесін білуі керек.
Сондықтан, осы бағытта педагогтың субъективтілік қасиеттерін
құрылымдық көрсетілуімен тұлғалық сапалары қарастырылады. Алғаш рет
педагогтың субъективтілік қасиеттерін құрылымдық көрсетуге әрекет
жасаушының бірі П.Ф. Каптерев деп санауға болады [47].
Н.В. Кузьмина бойынша, субъектілік факторлар құрылымы: табиғаттылық
типін, қабілеттер деңгейі мен құзырлықты қамтиды. Оларға арнайы-
педагогикалық, әдістемелік, әлеуметтік-психологиялық, диференциалды-
психологиялық, аутопсихологиялық құзырлық жатады. Осы факторлық құрылымның
үш негізгі құрастырушысы айқын: тұлғалық, даралық (немесе даралық-
педагогикалық) және кәсіби-педагогикалық.
Н.В.Кузьмина ұсынған, осы құрылымды педагогтың субъективтік қасиеттер
құрылымымен салыстырудан көрініп отырғандай, онда қабілеттер блогы арнайы
бөлінбеген және құзырлылық түсінігінің өзі біршама бөлек түсіндіріледі.
Мысалға, егер Н.В. Кузьмина тұжырымдамасында құзырлылық педагогикалық
кәсіби іс-әрекеттің басқа факторларымен қатар қойылған фактор болса, онда
А.К. Маркованың тұжырымдамасында кәсіби құзырлылық тектік түсінік болып
табылады. Ол іс-әрекетте көрінетін және оның тиімділігін қамтамасыз ететін
барлық факторларды қамтиды [48].
А.К. Маркова бойынша, педагогикалық іс-әрекет, педагогикалық қарым-
қатынас жеткілікті жоғары деңгейде іске асырылатын, мұғалім тұлғасы жүзеге
асырылатын, мұнда мектеп оқушыларының оқылуы мен тәрбиеленуінің жақсы
нәтижелеріне жететін, педагог еңбегі (осы жақтар кәсіби құзырлықтың бес
блогын құрайды) кәсіби құзырлы. Осы келістің үлкен жетістігі, кәсіби
құзырлықтың барлық сипаттамалары мұғалім еңбегінің үш жақтарымен ара
қатынаста болуы: оның технологиясы – өзіндік педагогикалық іс-әрекетпен,
педагогикалық қарым-қатынас және мұғалім тұлғасымен [49].
Сондықтан, кәсіптік парыздылықты меңгерген педагог қана оқушылардың
психикалық күйлерін жете түсініп, жәрдем көрсете алады. Осыған байланысты
зерттеушілер тарапынан педагогикалық деонтологияға үлкен мән беріледі, оның
көрінісінен мұғалімнің жалпы мәдениеті мен іс-әрекетінен жоғары
кәсіпқойлығы байқалады.
Сонымен, деонтология сөзі грек тілінде deon, deontos – парыз,
парыздылық және logos – ілім, сөз деген ұғымды білдіреді. Деонтология –
парыз бен парыздылықты қарастыратын этикалық теорияның тарауы. Бұл терминді
Бентам (1834) адамгершілік теориясын тұтас ілім ретінде көрсету үшін
енгізген [50].
Педагогикалық деонтология – ұстаздық парыз туралы ғылым. Бұл ұстаздың
іс-әрекетінің саналы, адамгершілік компоненті болып табылады. Біздің
пайымдауымыз бойынша мұғалімге қойылатын барлық деонтологиялық талаптар
төмендегідей 4 негізгі ұстанымдар аясына саяды:
1 Білімгердің (тәрбиеленушінің) денсаулығына, жан саулығына зиян
келтірмей әсер ету;
2 Барлық жүріс-тұрысымен, ой-өріс, іс-әрекеттерімен (әрекеттестікте,
мәліметтеу, насихаттау т.с.с.) осы ұстанымның кең тарауына және оқушы
санасына өзіндік бақылау дағдыларын қалыптастыруына жол ашу, қарайласу,
соған себепкер болу;
3 Білімгердің табиғатына үйлесімді дамуына жәрдемдесу;
4 Бүкіл жан дүниесімен, сана-сезімімен осы ұстанымдарды бұзуына зиян
келтіретін салдарды жоюға ынталану. Яғни, педагогикалық деонтология ғылымы
бойынша ұстаздық әсердің ең негізгі мақсаттары: оқушының ден саулығын, жан
саулығын сақтауды, нығайтуды көздей отырып, оқушы тұлғасының табиғатына сай
дамуына жағдай жасау [51].
Еліміздің болашақтағы дамуы, өсіп-өркендеуі, әлемдік кеңістіктегі
орны білімнің бағыт-бағдарына, оның тиімділігіне байланысты болмақ. Осы
бағытта білім беру жүйесінің орны маңызды, себебі кәсіптік құзыреттілігі
жоғары мамандар – мемлекет дамуының кепілі [52].
Демек, студенттерді үздіксіз өз бетімен білім алуға, білімін
жетілдіруге баурап, өмірлік белсенді ұстанымы бар шығармашыл әрі
жауапкершілікті, ізденімпаз, дербес тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Яғни, студенттердің оқу-танымдық іс-әрекетінде субъективті шығармашылық
дербестігін дамытатын оқу үрдісін ұйымдастыру, тиімді әдіс-тәсілдерін
пайдалану, өзіндік жұмыс істеу, біліктерін қалыптастыру, іздену аясын
кеңейту кәсіптік білім беретін оқу орындарында өзекті мәселе болып
табылады.
Осы айтылғандарды түйіндей келе, кәсіби құзыреттілік, сонымен қатар,
адамның өзіндік кәсіби деңгейімен, тәжірибесімен және өзіндік
қабілеттерімен ерекшеленіп, оның түрткі болған талпынысы, үздіксіз өз
бетімен білім алу, білімін жетілдіру, іске деген шығармашылық,
жауапкершілік қатынасымен анықталатындығын және құзыреттілікті кәсіби
білімімен, негізгі мамандығымен сәйкестендірмей, керісінше құзыреттілік
студенттің мамандықпен ғана шектеліп қалмай, ауқымды сұрақтар төңірегінде
бағытталуын, кәсіби мобильділігін, өзгерістерге ашықтығын, өз білімін
дамытуға дайындығын қамтамасыз ететінін де көрсетеді.
Құзыреттілік жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда аман қалуды
қамтамасыз етеді және олар бәсекеге қабілетті маманмен қамсыздандырады.
Көптеген елдерде құзыреттілікке жаңаша мән берілгендіктен, білімді жоғары
дәрежеге көтергені жақсы мәлім. Құзыреттілік еңбек базарында тұрақты өсіп
отырған талаптармен, шапшаң технологиялық өзгертулермен, жаһандастырумен,
соның ішінде академиялық және еңбектегі мобильділіктің өсуімен негізделген
[55].
Жалпы түрде кәсіптік құзыреттілікті жалпыланған білімнің, дағдының
және қабілеттіліктің біртұтас және жүйеленген жиынтығы ретінде қарастыруға
болады. Өйткені, ол студенттің алған білімі мен дағдыларын іс жүзінде, кез-
келген ортада кәсіби міндеттерді шешу немесе күнделікті өмірде қандай да
бір теориялық және практикалық үрдістерді шешу үшін қолдана алу
қабілеттілігі мен дайындығы, яғни өзгермелі еңбек нарығы жағдайында қисынды
болу қабілеттілігі мен дайындығы болып табылады.
Неғұрлым кең қолданылатын әмбебап құзыреттіліктерді – түйінді
құзыреттіліктер деп атайды. Олар қазіргі заманғы ғылыми білім негіздерін,
көптеген нәрселермен, нақты құбылыстардың қағидалары мен заңдылықтарын
қамтиды.
Кәсіптік құзыреттілік теориялық және практикалық мәселелерді шешу үшін
іс-әрекеттің алуан түрін орындау үрдісінде жүзеге асады, сондықтан олардың
құрамына іс-әрекеттік білім, білік дағдылармен қатар, мотивациялық және
сезімдік-еріктік салалар да енеді [56].
Кәсіптік құзыреттіліктің маңызды құраушысы тәжірибе, яғни адамның
түрлі мәселені шешудегі меңгерген жеке әрекеттері мен әдіс-тәсілдерінің
тұтас бірлікке жаңалануы болып табылады.
Білім мен ақпарат үстемдік құрған қоғамда білім беру жүйесі
инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Қатаң талаптары
қалыптасып келе жатқан инновациялық экономика қай салада болса да, бүгінгі
маманның құзыреттілігін, яғни өз саласы бойынша ой-пікірінің қалыптасуын,
кәсібилігін, өмірдің өзгермелі жағдайына бейімділігін, оған сай өз білімін
пайдалануды ғана емес, оны қажеттікке қарай толықтырып отыруды да талап
етеді [57].
Сонымен, қазіргі кезде кәсіптік білім беретін оқу орындарында білім
беруді жетілдірудің негізіне құзыреттілік тәсілді қолдану ұсынылып жатыр.
Оқытудағы құзыреттілік тәсіл Қазақстан, Ресей педагогтары мен
психологтарының еңбектерінде жан-жақты қарастырылып жүр, онда жалпылама
білімдер, біліктіліктер мен іс-әрекет тәсілдерін меңгеруге баса назар
аударылады.
Жалпы алғанда, дәстүрлі оқыту әдістемесінде құзыреттілік жаңа ұғым
емес. Мысалы, лингвистикалық құзыреттілікті орыс, қазақ тілдерін оқыту
әдістемесінің мамандары бұрыннан қолданып келеді. Ал, тіл мен информатикада
коммуникативтік құзыреттілік жиі қолданылады.
Студенттердің кәсіптік құзыреттілігі, ең әуелі, орта кәсіптік білім
беретін оқу орындарында оқыту үрдісі кезінде қалыптасады. Ол оқу үрдісінің
негізгі сапа көрсеткіші болып табылады және қойылған мақсатқа жетуді
көздейді [58].
Оқудағы құзыреттілік тәсілді жүзеге асырудағы мақсат – білім беру
сапасын қамтамасыз етеді және студенттердің теориялық білімдерді игеріп
қана қоймай, оны нақты мәселелер мен проблемалық жағдайларды шешуге қолдана
алатындай болуын талап етеді. Педагог пен студент арасындағы авторитарлық
қарым-қатынастар құзыреттілік тәсіл кезінде оқу іс-әрекетіндегі субъектілер
арасындағы бірлестік пен жұптастық қарым-қатынастарға айналады.
Бүгінгі қоғамда мамандардың әлеуметтік кәсіби қызметі елеулі өзгеріске
ұшырады. Қазір өз бетімен білім алу, өз жұмысын ұйымдастыра білу, өзін-өзі
реттей білу, жауапкершілік, практикалық интеллект, сенімділік, жоспарлауға
қабілеттілік, өзін-өзі бақылау сияқты сапалар мен қасиеттер сұранысқа ие
болып отыр [59].
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – оқудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
алу үшін қажетті жағдайлар жасау, – деп атап көрсеткендей-ақ, қазіргі
кезеңде әрбір мұғалімнің алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі –
оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық,
ақпарттық технологияны меңгеру [60].
Қазіргі білім беру саласындағы басты міндет – білім мазмұнына жаңалық
енгізудің тиімді жаңа әдістерін іздестіру мен оларды жүзеге асыра алатын
жаңашыл мұғалімдерді даярлау. Жаңашыл мұғалімдер педагогикалық қызметтің
барлық түрлерін зерттеп, кез-келген педагогикалық жағдайда өзінің
білімділігі, парасаттылығы, ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі,
шеберлігі арқасында шеше алатын, педагогикалық үдерістің нәтижесін
жақсартуға ұмтылатын жаңашыл әрі шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке
тұлға болуы керек [61].
Жаңа тұрпатты мұғалімнің ақпараттық технологияны меңгеруі оқу орнында
қалыптасатын болғандықтан, болашақ мұғалімдердің ақпараттық сауаттылығы,
олардың кәсіби деңгейінің заманауи талаптарға лайық болуы, болашақ
мұғалімдердің ақпараттық құзыреттілігін қамтамасыз ету, олардың барлық оқу
формалары бойынша іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру қажеттігі туындайды.
Қазіргі уақыт талабы – болашақ мұғалімнің ақпараттық құзыреттілігін
қалыптастыру болып табылады.
Құзырлық – алған білімін пайдалана білу қабілеті, болашақ таңдайтын
мамандығына қатысты қабілеттер мен шеберліктерін меңгере білу, әлеуметтік
даму деңгейіне сәйкес келетін және қоршаған ортаның әсер ету факторларына
төтеп бере алатын тұлғаның интегративті қасиеттер жиынтығы [62].
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында зерттеуші ғалымдар В.И.
Слободчиков, Ю.Г.Юдина Әлеуметтік құзырлық ұғымын ғылыми педагогикалық
айналымға енгізген. Ғалымдардың басым көпшілігінің пайымдауынша, іс-
әрекеттегі оқушы өміріндегі басты оқиға – өзіндік Менін ашу, адамдар
қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзінің өмірбаянын өзі жасаушы
ретінде сезіну деп есептейді [63].
Жаңа тұрпатты мұғалім дегеніміз – кәсіби білім мазмұнын үздіксіз
жетілдіріп отыратын, оқу үдерісін басқару қабілеті, сондай-ақ тұлғалық және
кәсіби сапасы жоғары, озық ақпараттық технологияларды меңгерген, оны
қалауынша пайдаланатын құзыретті тұлға [64].
Жаңа тұрпатты мұғалім білім парадигмасының өмір бойы білім алу,
мұғалім – оқулық – компьютер – білім алушы болып өзгеруіне байланысты ең
алдымен, ақпараттық құзыреттілікке ие болуы тиіс. Соңғы кездері
профессиограммалардың өзгеруі, білім берудегі өзгерістер жаңа мұғалім
моделінің қажеттігін туындатады.
Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың жүйесі қалыптастырылуы мақсатында жоғарыда аталған жұмыстар
жүзеге асырылса ғана шешімін табады деп есептейміз.
Қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселенің бірі – бәсекелестікке қаблетті,
еңбек нарығында сұранысқа ие бола алатындай кәсіби мамандар дайындау.
Бүгінгі күні жоғары оқу орындарының әлемдік өркениетке ұмтылып, дүниеге
іргелі ел ретінде танылып, тәуелсіздіктің тұғырын міне биыл 20 жыл берік
орнатып отырған Қазақстан Республикасының болашағында білімді, білікті,
саналы азаматтар тәриелеу міндеттері қойылған. Бұл міндет білім алушы
жастардың шығармашылықтарын арттырып, өздігінен білім алуға және алған
білімін іске асыра білуге үйретуді міндеттейді [65].
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жағдайында біздің
қоғамымызда өздігінше шешім қабылдай алатын және оны жүзеге асыра алатын
әлеуметтік белсенді, шығармашыл тұлғаға сұраныс күшейді.
Осыған орай, әр тұлғаның кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың
маңыздылығы да арта түседі.
Жоғары дәрежелі кәсіби құзіреттілік – маманның бәсекеге қаблеттілігін
арттырады. Өздігінше еркін ойлау қаблеті бар, тәрбие, білім беру үрдісін
модельдей алатын, тәрбие беру және білім берудің жаңа технологиялары мен
жаңа идеяларын өздігінше іске асыра алатын болашақ ұстаздың кәсіби
құзіреттілігінің деңгейін арттыру – өзекті мәселе, себебі, біріншіден,
кәсіби құзіретті мұғалім мектептің тәрбие-білім беру процесінде шығармашыл
оқушылардың қалыптасуына дұрыс әсер етеді; екіншіден, өзінің кәсіби
қызметінде жақсы нәтижелерге қол жеткізе алады; үшіншіден, кәсіби
мүмкіндіктердің іске асуына ықпал жасайды [66].
Білім беру жүйесіндегі педагогтың кәсіби құзіреттілігінің теориялық
негізін айқындап алу үшін, осы терминнің дербес анықтамасын келтірейік.
Кәсіби құзіреттілік – жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекетті арттыруға
ториялық және практикалық әзірлігі мен қабілеттілігінің бірлігі. Яғни,
педагогтың құзіреттілігі – жеке тұлғаның білімі мен тәжірибесін нақты бір
жағдайда қолдана білу іскерлігімен байланысты тұлға қасиетін білдіретін
ұғым деуге болады.
Кей зерттеушілер біліктілік ұғымын құзіреттілік ұғымымен
нақтылайды. Алайда, осы екі ұғымды салыстыра отырып, құзыреттілік
ұғымының мағынасы кең екенін аңғаруға болады. Себебі, оған біліктілікті
сипаттайтын таза кәсіби біліммен және іскерлікпен қоса топқа, әлеуметтік
ортада жұмыс істеуге, коммуникативтік қабілет, оқу, бағалау, логикалық
ойлау, ақпаратты алу және пайдалану т.б. іскерліктер жатады [67].
Білімгерлердің тұлға ретінде дамуына, оның ішінде шығармашылық
потенциалы мен шығармашылық қабілетінің дамуына бағытталған педагогтардың
кәсіби өсуі мен олардың әдістемелік дайындығының проблемасы маңызды болып
отыр. Бұл мәселе бірнеше зерттеулерде (В.Взагвязинский, А.К. Макарова, В.А.
Сластенин жене т.б.) қарастырылған [68].
Жоғары педагогикалық оқу орындары осындай шығармашылық әлеуеті
қалыптасқан, әрі шығармашылыққа бейімі бар оқушыларды дайындайтын
мұғалімдерді қажет етеді. Осы тұрғыдан қарастырсақ, мұғалімнің кәсіби
құзыретті тұлғаға айналыунда әдістемелік жұмыстың орны ерекше. Әдістемелік
жұмыс барысында мұғалім өзінің мамандығының қыр-сырын ұғынып қана қоймай,
сонымен қатар өзіндік кәсіби дамуы мен құзыреттілігінің қалыптасуын мектеп
жағдайында түсінеді.
Әдістемелік жұмыс мұғалімнің кәсіби қалыптасуының ең басты
құралдарының бірі болып табылады. Әрі Р.А.Исламшин, Р.Х.Гильмеева,
В.Ф.Габдулхаков оны педагогтың әлеуметтену кезеңі деп атады, себебі мұғалім
білім мекемесінің ерекшелігін түсінеді, берілген мектеп жағдайында өзінің
даму мен жетілдіру процесіне қатысады, өзінің кәсіби функциаларын сапалы
жүзеге асыруға психологиялық-педагогикалық дайындығының құраушылары мен
жаңа ойлары қалыптасады [69].
Өзіндік талдау шығармашылық әрекеттің тиімділігі үшін қажетті білік
ретінде қарастырады. Ол жетістіктер мен кемшіліктердің себептерін
анықтауға мүмкіндік береді, сондықтан мұғалімнің кәсіби-тұлғалық өсуі үшін
қажетті шарт болып табылады.
Л.С.Выготский педагогикалық процесті зерттеу – педагогтың өзінің ісі
деген. Сондықтан, ең алдымен, педагогтарды өзіндік талдаудың құралдарымен
жабдықтау және оларды қолдануды үйрету керек [70].
Қазіргі педагогикалық практикада мұғалімнің негізгі функцияларында
өзгерістер болуда, әрі өзгрістердің тенденциясы күшейе түсуде.
Мұғалімнің кәсіби құзырлығы оның өзіне деген сенімділігінен, кәсіби
қызметте өзін-өзі көрсетуінен басталады, осыдан барып кәсіби іс-әрекет
өрініс табады. Кәсібилік – адамның білім, білігі және дағдыларының қолдану
саласын белгілейді.
Қазіргі заманғы құзырлығы қалыптасқан маманның кәсіби әрекетінің
құрамына енетін бөліктерді меңгеру – мектептің әр мұғалімінің міндеті.
Кәсіби құзырлылық – ізденімпаздықпен, жауапкершілікпен әрекет етуге
адамның еңбегінің нәтижесінде байқалатын, белгілі бір функциясын
қабілеттілікпен және біліктілікпен меңгеруіне мүмкіндік алуы да қосымша
психологиялық жағдай [71].
Бұрын мұғалімнің негізгі функциясы орташа оқушыға жалпыланған
әлеуметтік тәжірибені үйретумен шектелсе, енді бүгінгі 12 жылдық білім
беруге көшу жағдайында мұғалім әрбір жеке оқушының дербес дамуын жүзеге
асыру мен білімділік траекториясын құру функциясын орындауы керек. Яғни,
оқыту әрекетімен қатар оқушының оқу әрекетін басқару мен білімділік
мониторингі аясында диагностикалық сипаттағы іс-әрекетке деген қажеттілік
туындап отыр.
Сондықтан, мұғалімнің ғылыми негізделген әрекеті оның кәсіби
құзырының және кеңейтілуін шамалайды. Осыған байланысты мұғалім тұлғасына
қойылатын дәстүрлі талаптардан басқа атқару циклі аясында басқарушылық
сипаттағы талаптар пайда болды. Мұғалімнің дәстүрлі әрекетінің құраушылары:
гносологиялық, жобалау, құрастыру, комуникативтік және ұйымдастыру әрекеті
енетін.
Гносологиялық әрекет мұғалім тұлғасының педагогикалық дайындығы мен
білімдік бағыттылығына байланысты. Ең алдымен, ол мұғалімнің мемлекеттік-
қоғамдық тапсырысқа сәйкес келетін әлеуметтік-педагогикалық жүйенің
талаптарына, оның даму мақсаттарын қабылдауға ынталылығы. Мұғалімнің
дайындығы білім беру саласы, оның нәтижесінің мүмкіндігі мен қажеттілігінің
тиімді тепе-теңдігі ретінде қарайтын түсінікпен байланысты [72].
Қазіргі заман мұғалімі білім беру процесінің шарттары, параметрлері
және нәтижелері арасындағы тәуелділікті жан-жақты қабылдай білуі керек.
Жобалау әрекетінде білім беру процесінің тек себеп-салдарлық
тәуелділігі ғана емес, сонымен қатар құндылықтар басымдылығы ескеріледі.
Ол оқушы тұлғасында әрбір оқу кезеңінің, оқу сатысының соңында және оқу
процесінің соңында болуы тиіс өзгерістерді жобалауға бағытталған. Бұл
әрекет әрбір оқушының тұлғалық әрекеттеріне сәйкес тиімді педагогикалық
құралдарды таңдауды, білім беру технологиясын таңдау кезінде оқушының
ағымдағы және болашақтағы мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін ескеруді талап
етеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге
байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлық қатынас негізінде
даярлаудың кейбір мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 15
1.2 Жоғары оқу орындарында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудің мәні,
мазмұны мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..44
1.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
ұйымдастыру мен жетілдіру үдерісінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...53
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге
байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың әдістемесі және эксперимент
мазмұны
2.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлы маман етіп қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .58
2.2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
ұйымдастыру мен жетілдірудің бағдарламасы (әдістемелік
нұсқауы) ... ... ... ... 63
2.3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби құзырлы маман етіп
қалыптастырудағы тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 75
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі: Қазіргі білім беру саласындағы
басты міндет – білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа әдістерін
іздестіру мен оларды жүзеге асыра алатын жаңашыл мұғалімдерді даярлау болып
отыр.
Жаңашыл мұғалімдер педагогикалық қызметтің барлық түрлерін зерттеп,
кез-келген педагогикалық жағдайда өзінің білімділігі, парасаттылығы,
ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі, шеберлігі арқасында шеше алатын,
педагогикалық үдерістің нәтижесін жақсартуға ұмтылатын жаңашыл әрі
шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке тұлға болуы керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев осы жылдың 5
қыркүйегінде Назарбаев университетінде жасаған интерактивті дәрісінде: Бұл
заман білекке сенетін емес, білімге сенетін заман болды. Заманауи әлемде
елдің қуаты ең алдымен білім менен ғылымда болатын уақытқа келдік. Сол
білімді әжетке жаратып, тұрмыс игілігіне жарата білуімізбен ғана
бағаланады. Инемен құдық қазғандай қиын да күрделі, орасан зор қажыр-
қайрат пен ерік-жігерді талап ететін білімсіз өмір тұл бұл заманда, –
деген болатын [1].
Осыған байланысты, қазіргі таңда ЖОО-ның нормативті құжаттарында
болашақ педагог кадрларды даярлау мәселесінде олардың кәсіби құзырлығын
арттыру мәселелері жиі қарастырылып жүр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру
жүйесінің басты міндеті – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім
беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық
және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, – деп атап
көрсетілгенін ескере отырып, соңғы уақытта бәсекеге қабілетті, жан-жақты
дамыған тұлға дайындау ісінде кәсіби білігі мол мамандарды қажет ететін
жаңашыл қоғамның да білім беру жүйесіне қояр талабының айтарлықтай
артқандығын байқаймыз [2].
Талап бойынша, жаңашыл қоғам мұғалімі – жаңалықтарға жаны құмар,
теориялық және әдіснамалық білімі жоғары, түрлі ғылыми зерттеулерін
эксперименттік тәжірибелермен ұштастыра білетін, сондай-ақ жаңа
педагогикалық технологиялардың әдіс-тәсілдерін өз ісінде дұрыс пайдалана
білетін, кәсіби біліктілігі жоғары маман болуы тиіс.
Осы тұрғыдан қарар болсақ, үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесінде
рухани-гуманистік, ақпараттық, коммуникативтік, интеллектуалды-креативтік
құзыреттіліктері қалыптасқан, зерттеушілік, жобалаушылық, модельдеушілік,
әдістемелік деңгейі жоғары дамыған жаңа қоғамның мұғалімдерін дайындаудың
тың жолдарын қарастыру қажеттігі туындайды. Өйткені, өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытуға, педагогикалық ақиқатқа жаңашылдық тұрғысынан
өзгерістер жасауға мүмкіндігі бар, кәсіби мәнділігін жүзеге асыра алатын,
белгілі бір әлеуметтік мәртебені иеленген шығармашыл мұғалім ғана қоғам
талап етіп отырған тұлғаны қалыптастыра алады [3].
Сондықтан, бүгінгі таңда жаңа қоғам мұғалімінің ең басты, болуға
міндетті қасиеттерінің бірі оның кәсіби біліктілігі, яғни құзырлығы болып
табылады.
Күні бүгінге дейін кәсіби құзырлықтың түрлі бағыттары ғалымдар
еңбектерінде жан-жақты қарастырылып келді. Айталық, шетелдік және отандық
әдебиеттерде педагогикалық бағыттылықты қалыптастырудың негізі –
Е.П.Белозерцов, И.А.Колесникова, А.Е.Кондратенков, Н.В.Кузьмина,
И.Я.Лернер, Н.Д.Левитов, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин, А.А.Орлов,
И.Я.Фастовец, С.Т.Каргин еңбектерінде; педагогикалық шығармашылық мәні –
В.Н.Андреев, Ю.Н.Кулюткин, В.И.Загвязинский, М.М.Поташник т.б.
еңбектерінде; педагогтың кәсіби құзырлығының психологиялық-педагогикалық
негізі – Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин,
А.Е.Әбілқасымованың, Ш.Т.Таубаеваның, М.Ә.Құдайқұловтың т.б. еңбектерінде
ғылыми негізде тұжырымдалған [4].
Құзырлық түсінігі білім, білік, дағды түсініктерімен
шектелмейтін ауқымы өте кең ұғым. Ол тек ақпараттық-техникалық
біліктіліктен ғана емес, басқа да тұлғалық айрықша қасиеттерден тұрады.
Құзырлы адам мәселенің мәнін жете түсініп, оны тәжірибе жүзінде шеше
білетін адам. Оның ақпаратты сауаттылығынан гөрі іс-тәжірибелік біліктілігі
өте маңызды болып саналады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: құзыр – әмір, билік; 2) белгілі
бір адамның жетік білетін мәселесі, хабардарлық; құзырет – белгілі бір
мекеме немесе құзырет уәкілдігінің міндеті, – деп [5], ал Ожегов С.И.,
Шведова Н.Ю.-дың түсіндірме сөздігі бойынша: құзыр (компетенция) – қандай
да бір істі жүргізетін адамның, мекеменің мәселелерді шешуге, іс-әрекет
етуге, бір нәрсені істеуге құқықтылық шеңбері [6]; құзіреттілік
(компетенттілік) – қандай да болсын мәселеден хабардарлық, беделділік, –
деп түсіндірілген [7].
Сондай-ақ, ҚР-ның Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында
бұл терминдерге былайша анықтама берілген: құзырет – білім беру жүйесіне
берілетін әлеуметтік тапсырыстарды құрайтын жеке және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында нәтижелі іс-әрекеттерге қол
жеткізу үшін ішкі және сыртқы ресурстарды тиімді жаңғыртуға дайындық.
Құзыреттілік – оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім
алушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны және қызметтің әмбебап тәсілдерін
меңгеруі көрінетін білім берудің нәтижесі деп түсіндіріледі [8].
ҚР-ның Жалпыға міндетті білім беру стандартында білім беру нәтижелері
ретінде білімгерлердің бойында қалыптасуға міндетті түйінді
құзыреттіліктердің түрі қарастырылған [9].
Жоғарыда аталған құжат бойынша, білімгерлер білім берудің әрбір
деңгейін аяқтау кезеңінде негізгі құзыреттіліктерді құрайтын берілген
қызмет түрлерінің көрсетілген ең аз көлемін игергенін көрсете білулері
тиіс.
Кәсіби құзырлылық – ол жоғары-төмен, көп-аз деген деңгейге
сыймайтын, керісінше, сапалы жаңалықтарымен сипатталатын тұрақсыз
көрсеткіш.
Ю.В.Сенько, М.Н.Фроловская еңбектерінде кәсіби құзырлықтың қалыптасу
деңгейлерін көрсеткіштеріне қарай төмендегідей жіктейді:
– Мен нені білмейтінімді білмеймін;
– Мен білмейтінімді білемін;
– Өзімнің білетінімді білемін [10].
Кәсіби құзырлықты қалыптастыру мәселесі жөнінде Әлмұханова Х.Т.,
Бейсебаева П.С өз еңбектерінде: Болашақ педагогтардың кәсіби
құзыреттілігін қалыптастыруда педагогикалық практика үлкен рөл атқарады.
Педагогикалық практиканы өту кезінде студенттің педагогикалық іскерлігі мен
дағдылары жылдам қалыптасады. Оның шығармашылық және педагогикалық
құбылыстарды зерттеуге деген қабілеті дамиды, педагогикалық шеберліктің
негіздері қаланады [11].
Кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру – жеке шығармашылық қабілетті
дамытуды, педагогикалық инновацияларды дұрыс қабылдауды, күнделікті өзгеріп
жататын педагогикалық ортаға тез бейімделуді қажет етеді.
Мұғалімнің жалпы педагогикалық міндеті – кәсіби білімдері мен
ептіліктерін тәлім-тәрбиелік істерге қолдана білу екендігін ескеретін
болсақ, онда мұғалімдердің кәсіби құзырлығының деңгейі істей аламын-істей
алмаймын, білемін-білмеймін, меңгергенмін-меңгермегенмін емес, керісінше,
іздеймін-табамын, ойлаймын-білемін, жаттығамын-жасаймын дәрежесінде болуы
тиіс [14].
Педагогикалық білім беру стратегиясы – бүгінгі заман талабына сай,
нормативтік шығармашылық деңгейінен аса алатын, инновациялық үдерістерді
басқара алатын педагогтардың тұлғалық дамуын (субъективтік дамуды) қамтиды.
Бұл стратегия педагогтардың кәсіби білімдерін практикалық белсенділікпен,
ғылыми ізденістерде нақты мәселелерді шеше алумен өлшенетін сапалы дайындық
барысында ғана іске асады. Мұндай мақсатқа жетудің мүмкіндіктерін ЖОО-на
дейінгі, ЖОО кезіндегі және дипломдық жұмыстан кейінгі кезеңдерде болашақ
педагогтардың құзырлылығын қалыптастыру проблемасын қарастыратын жақсы
ұйымдастырылған үздіксіз білім беру жүйесі бере алады [15].
Сондықтан да, қазіргі уақытта білім беру жүйесінің теориялық және
практикалық міндеттерін модернизациялаудағы ең басты мәселе – болашақ
педагогтардың кәсіби құзырлығын қалыптастырудың нақты әрі қолжетімді
жүйесін құру мәселесі болып отыр.
Осыған орай, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби құзырлықтар
арқылы әдістемелік нәтижеге жететін кәсіби маман ретінде оның ғылыми-
зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру қажеттігі – бұл мәселенің
әдіснамалық тұрғыда негізделіп, әдістемелік жағынан қамтамасыз етілмеуі
арасындағы қарама-қайшылықты көрсетіп отыр. Осы қарама-қайшылықтан –
бастауыш сынып мұғалімінің ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін
қалыптастырудың әдіснамалық, ғылыми-педагогикалық негіздері, қалыптастыру
әдістері, құралдары, қазіргі технологиялары қандай болуы керек? деген
зерттеу мәселесі туындайды.
Жоғарыда келтірілген ғылыми-зерттеушілік құзыреттілікті қалыптастыруға
байланысты пайымдаулар және осы айтылған қарама-қайшылықты шешу-зерттеу
мәселесінің көкейкестілігін анықтап, тақырыпты Болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын
қалыптастырудың педагогикалық негіздері деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты – болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлы маман деңгейінде даярлаудың
құраушысын қалыптастырудың педагогикалық негіздерін теориялық-әдіснамалық
тұрғыда негіздеу және оқу процесіне енгізу.
Зерттеудің нысаны – жоғары педагогикалық оқу орындарында болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлы қатынас негізінде даярлау процесі.
Зерттеудің міндеттері:
1 ЖОО болашақ мұғалімдерді құзырлы қатынас негізінде даярлаудың ғылыми-
педагогикалық жүйесін қарастыру және оның ұғымдық-түсініктік құрылымын
айқындау;
2 Құзырлы қатынас негізінде болашақ мұғалімдердің ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастыру мәселесі бойынша
ғылыми-педагогикалық әдебиеттер мен ғылыми зерттеу жұмыстарына шолу және
талдау жасау арқылы құзырлық, құзыреттілік ұғымдары мен олардан
туындайтын ұғымдар мен түсініктерді инвариантты түрде анықтау;
3 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлығын қалыптастырудың тұжырымдамасын жасау;
4 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлығын қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
моделін әзірлеп, оның мазмұндық құраушыларын, өлшемдері мен көрсеткіштерін
анықтау;
5 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлығын қалыптастыруға бағытталған оқу-тәрбие
процесінің құрылымын, мазмұны мен ұйымдастыру формасының кезеңдерін
нақтылау, тиімділігін тәжірибеде сынау.
Зерттеу әдістері: теориялық (зерттеу тақырыбы бойынша отандық және
шетелдік ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік, философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтік және әдіснамалық әдебиеттерді, бұрын орындалған
диссертациялық зерттеулерді талдау, жинақтау, қорытындылау, салыстыру,
нақтылау, нәтижелерді жобалау); эмпирикалық (ЖОО-дарының нормативтік
құжаттарымен танысу, зерделеу, сонымен қатар оқу жоспарларын,
бағдарламаларын, оқулықтар мен оқу құралдарын талдау, оқытушылардың кәсіби
құзырлығы мен білімгерлердің ғылыми-педагогикалық іс-тәжірибелерін
зерделеу, оқытушылар мен білімгерлердің бірлесе отырып жүргізетін ғылыми-
зерттеу жұмыстарын бақылау және талдау, оқытушылар және болашақ бастауыш
сынып мұғалімдері – педагог-білімгерлермен әңгімелесу, сұхбаттасу және
анкеталар, дәрістік, педагогикалық-тәжірибелік жұмыстар жүргізу, оқытудың
әдістемелік жүйесін модельдеу, тәжірибені талдау және жалпылау,
педагогикалық зерттеулер мен эксперименттер) және математикалық
статистикалық әдістер (педагогикалық өлшеулер: номиналдық, рангілік,
рейтингтік) пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1 Құзырлы қатынас негізінде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
даярлауда олардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты
құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері айқындалды.
2 Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты қалыптасатын құзырлықтары ұғымының мағынасы мен
мазмұны анықталып, оны қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
айқындалды.
3 Құрамына мақсаты, міндеттері, қағидалары, мазмұны, оқытудың
әдістері, құралдары, технологиялары мен әдістемесі, нәтижесі енген болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге
байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың моделі құрылды.
4 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіби құзырлы етіп даярлауда
оның ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын
қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесі анықталды.
5 Жоғары педагогикалық оқу орындарында болашақ бастауыш сынып
мұғалімінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын
қалыптастыру әдістері мен құралдары жүйесі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: алынған практикалық маңызды
нәтижелер Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Тарих-
педагогика факультеті, 050102 – Бастауышта оқытудың педагогикасы мен
әдістемесі мамандығы бойынша болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлауда
кеңінен қолданылып, ЖОО-ның оқу үдерісіне енгізілді.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты құзырлықтарын
қалыптастыру әдістері, құралдары, технологиялары мен әдістемесі жоғары
педагогикалық оқу орындарында ақпараттық қоғамға көшу жағдайында болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаудың мазмұнын құзырлық тұғыр негізінде
жаңартуда, әдістемесін жетілдіруде практикалық маңызы өте зор. Зерттеу
нәтижелері жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне және кәсіби білім
берудің басқа да салаларындағы қолданысымен де маңызды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, зерттеудің мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері мен болжамы
құрылып, ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы, зерттеу әдістері мен
кезеңдері көрсетілді, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижелерінің
дәлелдігі баяндалды.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
атты бірінші бөлімде мұғалімнің педагогикалық құзырлығына арналған ғылыми-
педагогикалық, әдістемелік зерттеулерге талдау жүргізу арқылы оны дамытудың
көкейкесті бағыттары анықталып, мұғалімнің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты қалыптасатын құзырлығы ұғымының мазмұны нықталды.
Мұғалімнің ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігі – кәсіби-педагогикалық
құзырлығының негізгі құраушысы екендігі негізделді. Болашақ бастауыш сынып
мұғалімін даярлауда оның ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты
құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері айқындалды.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмысарын
жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың әдістемесі және
эксперимент мазмұны атты екінші бөлімде болашақ бастауыш сынып
мұғалімінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге байланысты қалыптасатын
құзырлығы ұғымының мағынасы мен мазмұны анықталып, оны қалыптастырудың
педагогикалық алғышарттары қарастырылып, ғылыми-педагогикалық негіздері
айқындалды. Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге байланысты құзырлықтарын қалыптастыру моделі жасалып, жүзеге
асырылды. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың жүргізілуі сипатталып,
ғылыми-зерттеушілік құзыреттілікті қалыптастыру мақсатында болашақ бастауыш
сынып мұғалімдерінің кәсіби-педагогикалық құзырлығының деңгейінің
артқандығы математикалық-статистикалық өңдеу арқылы айқындалды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
қорытындылары түйінделіп, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді. Зерттеу
мәселесіне байланысты келешекте зерттелетін жұмыстың бағыттары айқындалды.
Қосымшада сауалнамалар, педагогикалық тренингтер, тесттік және
шығармашылық тапсырмалар, арнайы дайындалған бағдарлама мазмұны берілді.
1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге
байланысты құзырлықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлық қатынас негізінде
даярлаудың кейбір мәселелері
Қазақстан Республикасының егемендігі, ондағы туындап жатқан әлеуметтік
экономикалық өзгерістер, Республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін
ескеретін қазіргі кезеңдегі мемлекеттік білім беру саясатын жүзеге асыруды
және жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес мазмұны мен
оқытудың барлық әдістемелік жүйесін құзырлық тұрғысынан қайта құруды талап
етуде [17].
Мұнымен қатар, Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында
(2007 ж.), егемендік алған мемлекетіміздің экономикалық, әлеуметтік және
саяси өркендеуі үшін алдымен отандық білімді жетілдіру, өзінің және оған
жақын мамандықтарды еркін меңгерген, мамандығы бойынша әлемдік стандарт
деңгейіне сай нәтижелі жұмыс атқара алатын білікті кәсіби құзырлы мамандар
дайындау керектігіне ерекше мән берілген. Мұның өзі де болашақ маманды
кәсіби дайындаудың үлгісін құзырлық тұрғыдан жасауды талап етіп, мұғалімнің
әдістемелік дайындығының мазмұнын жаңарту мәселесіне әкеп тірейді [18].
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстанның әлемде барынша
50 елдің қатарына ену стратегиясы атты жолдауында ұлттық бәсекелестіктің
қабілеті бірінші кезеңде білімділік деңгейімен айқындалады,– деген болатын
[19]. Осыған орай, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін құзырлық тұрғыдан
кәсіби дайындау күн тәртібінде тұрған мәселелердің бірі екендігіне дау жоқ.
Мұғалімді кәсіби дайындау мәселелерін Ресей ғалымдары В.В.Давыдов,
А.Н.Леонтьев, Е.Н.Кабанова-Меллер, В.А.Крутецкий, С.Р.Рубинштейн,
Н.Ф.Талызина, М.А.Дмитриева, А.А.Крылова, Б.Ф.Ломова, В.Н.Мясищев,
А.В.Петровский және т.б. зерделеген [20].
Білім беру саласында педвгогикалық идеяларды іске асыруда,
мамандардың даярлығын жетілдіру және мамандар даярлауда арнайы пәндер
мазмұнын оқытудың тиімділігін арттыру туралы қазақстандық ғалымдар
Қ.А.Аймағамбетова, М.Ә.Бектемесов, Қ.Л.Қабдолова, С.Қ.Қариев, Ж.А.Қараев,
М.А.Құдайқұлов, Т.А.Қышқашбаев, Л.Х.Мажитова, Қ.С.Мусин, М.Н.Сарыбеков,
О.Сәлімбаев, Б.Сыдықов, К.С.Успанов, Ш.Таубаева, Б.А.Тұрғынбаева, Н.Д.Хмель
және басқалардың еңбектерінің маңызы жоғары болды [21].
Кәсіби құзырлылық Т.Г.Браже, Т.В.Добудько, В.Н.Введенский,
Н.В.Кузьмина, Н.С.Розов, Н.И.Запрудский, Н.Н.Лобанова, А.К.Маркова,
Б.С.Гершунский, Н.Шаметов, А.Д.Шекатунова және т.б. зерттеу жұмыстарында
негізінен еңбектің нәтижелілігін айқындайтын білім мен іскерліктің,
кәсіптік қасиеттердің жиынтығы және кәсіпке теориялық, практикалық
дайындықтың үйлесімділігі ретінде анықталған [22].
В.Чипанах, Я.И.Лефстедт және Г.Вайлердің еңбектерінде құзырлылық–
оқып-үйрену барысында алған білім, білік және дағдылар жиынтығы десе,
әлемнің алдыңғы қатардағы экономистерінің бірі Лестер Туроу білім тұлғаның
жоғары құзырлығы арқылы қолданылады дейді [25].
Кәсіби-педагогикалық құзырлықты қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
негіздері Г.С.Адольф, А.К.Маркова, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин,
В.И.Загвязинский, И.П.Радченко, О.А.Абдуллина, С.А.Архангельский,
В.А.Адольф, Г.С.Алферова, Ю.К.Бабанский, Т.Г.Браже, А.А.Шаповалов,
Т.А.Ильина, Л.М.Устич, М.А.Чошанов, Н.С.Розов, Д.Л.Кудрявцев, М.М.Левина,
Краевский, И.Я.Лернер, Л.Ф.Спирин, А.М.Новиков, А.А.Вербицкий,
Б.С.Гершунский және т.б. еңбектерінде зерттелген [26].
Бұл жұмыстарда кәсіби-педагогикалық құзырлық негізінен тұлғаның
психологиялық және педагогикалық ғылым салаларындағы білімділігі, ұжымда
әлеуметтік құнды жұмыстарды шығармашылықпен жоғары деңгейде жүргізе алатын
теориялық және практикалық дайындығы және білімді ақпараттандыру жағдайында
кәсіби-тұлғалық қасиеттерін дамыта білу қабілеттерін қамтиды.
Осы тұрғыдан, ғалымдардың еңбектері негізінен бірнеше бағытта
жүргізілген.
Бірінші бағыттағы ғалымдар – Е.В.Бондаревская, Б.С.Гершунский,
Е.Ф.Золоторева, М.Р.Минигалиева, Н.С.Розов, А.А.Вербицкий. Олардың
еңбектерінде: Кәсіби-пеагогикалық құзырлық – тұлғаның дамығандығының,
білімділігінің және адамдар арасындағы қатынастың мәдениеттілігінің
нәтижесі болатын мәдениет және өркениет феноменімен байланысты, – деп
қарастырылады [27].
Екінші бағыттағы ғалымдар – Т.Г.Браже, Н.И.Запрудский және т.б.
кәсіби құзырлықты қасиеттер мен іскерліктердің жүйесі ретінде түсінеді.
Бұл бағыттағы ғалымдар кәсіби-педагогикалық құзырлықты философиялық,
психологиялық, мәдениеттік, әлеуметтік және тұлғалық тұрғыдағы жүйе деп
қарастырады [28].
Үшінші бағыттағы ғалымдар – В.А.Сластенин, А.И.Мищенко, Г.И.Хозяинов,
Л.И.Загвязинский, В.Н.Корчолин және т.б. кәсіби-педагогикалық құзырлық пен
педагогикалық шеберліктің байланысын зерттеді және олардың айырмашылығын
анықтады [29].
Төртінші бағыттың мақсаты – кәсіби құзырлық және кәсіби іс-
әрекетке дайындық ұғымдарының байланысын анықтау. Психологиялық-
педагогикалық әдебиетте іс-әрекетке дайындық ұғымы әр түрлі анықталады.
Кәсіби құзырлықтың мәндік компоненттерін Ю.В.Койнова, А.И.Мищенко
және т.б. кәсіби дайындықтың нәтижесі ретінде көрсетті.
Бесінші бағытта кәсіби құзырлық – ұстаз тұлғасының мінездемесі және
оның мазмұнына нәтижелі компонент енгізу, - деп психологиялық тұрғыдан
анықталды.
Алтыншы бағытта кәсіби құзырлық – маманның білімділік деңгейі ретінде
қарастырылады (Б.С.Гершунский, А.Д.Шекатунова). Кәсіби құзырлық,
негізінен, маманның өзінің кәсіби білімінің деңгейімен, тәжірибесімен және
адамның жеке қабілеттерімен, оның үнемі білім алуға және білімін
жетілдіруге ұмтылысымен, жұмысын шығармашылықпен орындай білуімен
анықталады [30].
Жетінші бағытта кәсіби құзырлықты зерттеген ғалымдар (Н.В.Кузьмина,
М.И.Лукьянова, А.К.Маркова, Н.В.Матяш, Е.М.Павлютенков, Л.И.Митина) оны іс-
әрекеттік тұрғыдан анықтайды [31].
Осы аталған бағыттардың ішінде Т.А.Загривная, Н.В.Кузьмина мен
Н.В.Ипполитова әдістемелік құзырлықты кәсіби-педагогикалық құзырлықтың
компоненті ретінде атап өткен. Н.В.Кузьмина кәсіби-педагогикалық
құзырлықтың құрамына әлеуметтік-педагогикалық, әдістемелік, әлеуметтік-
психологиялық, аутопсихологиялық компоненттерін қарастырып, әдістемелік
құзырлық оқушылардың білім және біліктілігін қалыптастыруды қамтитынын
көрсетті.
Н.В.Ипполитова болашақ мұғалімдердің кәсіби-педагогикалық
дайындығының мазмұнын қарастырғанда оның құрамдық компоненттері ретінде
адамгершілік-психологиялық, методологиялық, теориялық, әдістемелік және
технологиялық дайындықтарды алады. Мұнда, әдістемелік дайындық
студенттердің білімді, ережелер мен фактілерді, оқыту және тәрбиелеудің
қағидаларын, түрлерін, әдістерін меңгерулерін қамтиды делінген [32].
Сонымен, әдістемелік іс-әрекет ғылыми-зерттеудің жаңа әдістері мен
құралдарын қолдануға бағытталған арнайы ғылыми іс-әрекет. Бұл пайымдаулар
мұғалімдердің кәсіби іс-әрекетіндегі әдістемелік бағытын бөліп шығаруға
себеп болды.
Білім жүйесінде қазіргі қоғам талабына сай әдістемелік жұмыстың жаңа
бағыттары, түрлері және білім орындарының сұранысына байланысты әдістемелік
іс-әрекеттің мазмұны өзгеріп, жаңа вариативтік, әр түрлі деңгейлік
тенденциялары пайда болды.
Т.А.Загривная және басқа да бірқатар зерттеушілер әдістемелік жұмысты
педагогтардың кәсіби құзырлығының маңызды бөлігі, әдістемелік құзырлықтың
пайда болуына жетелейтін негізгі фактор деп есептейді [33].
Бүгінгі күні әдістемелік қызмет көрсетудің төмендегідей бірнеше
бағыттары бар:
– ұйымдастырушы-басқарушылық;
– тәжірибелі-эксперименттік;
– әдістемелік;
– ұйымдастырушылық-педагогикалық;
– ақпараттық-аналитикалық;
– маркетингтік;
– редакциялық-баспалық.
Әдістемелік қызмет көрсету жұмысының мақсаты педагогтардың кәсіби
дамуына көмек көрсету.
А.М.Столяренко педагогтың әдістемелік жұмысы бұрын оқыту
әдістемесімен шектелген, тек соңғы кезде педагогикалық техника,
педагогиалық технология, әдістемелік жүйе туралы айтылып жүр, – деді.
Осыған орай, педагогикалық үдерістегі әдістемелік жүйе субъектінің
мүмкіндігін, осы үдерістің құралдары мен жағдайларын қозғалысқа келтіріп,
қажетті арнаға бағыттап, тиімді жүзеге асыратындығы түсінікті.
Соңғы жылдары кәсіби-педагогикалық құзырлықтың құрамы ретінде
әдістемелік құзырлық көптеген ғалымдардың зерттеу объектісіне айналды.
Әдістемелік құзырлықты қалыптастыру мәселесін В.А.Адольф, Т.А.Загривная,
А.Л.Зубков, Т.Н.Гущина, И.В.Ковалева, Т.В.Руденко, Н.В.Мальцева, Т.Н.Бойко,
В.В.Дымина, М.И.Рагулина, Л.В.Смолина (шет тілі мұғалімдерінің әдістемелік
құзырлығын қалыптастыру), Т.Н.Бойко, В.В.Дымина, М.И.Рагулина, Л.В.Сломина
(информатика мұғалімінің әдістемелік құзырлығын қалыптастыру) және т.б.
зерттеген [34].
Т.Н.Гушина әдістемелік құзырлықты тұлғаның кәсіби маңызды
қасиеттерінің және кәсіби тәжірибесі негізіндегі мұғалімнің әдістемелік
білім, білік және дағдыларының жиынтығы, – деп анықтайды.
Ғалымдар әдістемелік құзырлықтың компонентіне тұлғалық, іс-әрекеттік,
танымдық, аналитикалық-синтетикалық, болжамдау, үйлесімді жобалау
компонентіне және т.б. қабілеттерді жатқызады.
Әдістемелік құзырлықтың бұл аталған компоненттері барлық пәне
мұғалімдерінің ортақ қасиеттері болып саналады.
Соңғы жылдары кәсіби-педагогикалық құзырлықтың және әдістемелік
құзырлықтың жаңа компоненттері анықталып, жоғарыда келтірілген жүйе
толықтырылуда. Зерттеліп отырған ұғымға арналған басты бағыттар мұғалімнің
әдістемелік құзырлығын әдістемелік нәтижеге жеткізетін мұғалімнің кәсіби-
тұлғалық қасиеттері, оқытудың қазіргі технологияларын пайдаланып, пәнді
оқытуға теориялық және практикалық дайындығының үйлесімділігі, – деп
анықтауға мүмкіндік беріп, әдістемелік құзырлықтың компоненттеріне
тұлғалық, іс-әрекеттік, танымдық, аналитикалық-синтетикалық болжамдау,
үйлесімді жобалау қабілеттерін жатқызуға негіз болды.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімін кәсіби дайындауда оның әдістемелік
құзырлығын қалыптастыру, еліміздің болашағы – жасөспірімдерді оқыту және
тәрбиелеуге қажет, ұстаздың кәсіби дайындық деңгейін анықтайтын
болғандықтан, ол мемлекет, қоғам, жоғары оқу орындарының үйлестірілген іс-
қимылдары арқылы жүзеге асырылады.
Құзырлық сөзі құзыр сөзінен алынған туынды сөз екендігіне баса
назар аударамыз. Бұл туралы қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми
түсіндірме сөздігінде: құзыр (компетенция) – жалпы алғанда қайсыбір
тапсырманы орындауға қабілеттілік немесе бір нәрсені жасау [37], – деп
берілген.
Бұл екі ұғымды керек болған жағдайда бөліп қарастырады. Мысалы,
құзырлық оқушылар дайындығына алдын-ала қойылатын талаптарды, ал
құзыреттілік олардың қалыптасқан тұлғалық сапасын және белгілі бір саладағы
іс-әрекетке қатысты жинақталған тәжірибесін айтады.
Қазақ тілінде құзыр (компетенция) ұғымының мән-мағынасын анықтауға
бағытталған мәселелер ғылыми-әдістемелік басылымдарда, білім саясатын
анықтайтын құжаттарда және әлеуметтік, философиялық, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерде жиі қолданылатынына көзіміз жетті. Бұл осы
ұғымның жалпы білім берудегі жүйелілік-практикалық қызметімен байланысты
[39].
Дәстүрлі оқыту әдістемесінде құзырлық жаңа ұғым емес. Мәселен,
лингвистикалық құзырлықты орыс тілін оқыту әдістемесінің мамандары бұрыннан
қолданып келгені мәлім. Филология мен информатикада коммуникативтік
құзырлық ұғымы жиі қолданылады.
Егер, отандық әдебиеттерде құзырлық ұғымы жоғарыдағыдай тұжырымдалса,
Ресейдің мектептегі білімді модернизациялау стратегиясында білім мазмұны
– құрылымы бойынша адамның мәдениетіне теңестірілген, изоморфты,
педагогикалық тұрғыдан бейімделген, адамзаттың әлеуметтік тәжірибесі
ретінде қарастырылады. Ол негізгі төрт элементтен тұрады: танымдық қызмет
тәжірибесі, қызметтің белгілі амалдарын жүзеге асыру тәжірибесі,
шығармашылық қызмет тәжірибесі, эмоциялық-құндылық қатынастар жасау
тәжірибесі. Осы төрт тұрпатты тәжірибені меңгеру оқушыларда әрекет етудің
күрделі мәдениеттілікке сиымды қабілеттерін қалыптастырады. Бұл қабілеттер
құзыреттілік деп аталады.
Жоғарыдағы айтылған теориялық идеяларға сүйене отырып, құзырлық ұғымы:
құзырлық – алған білімін пайдалана білу қабілеті; болашақ таңдайтын
мамандығына қатысты қабілеттер мен шеберліктерін меңгере білу; әлеуметтік
даму деңгейіне сәйкес келетін және қоршаған ортаның әсер ету факторларына
төтеп бере алатын тұлғаның интегративті қасиеттер жиынтығы.
Бүгінгі таңда құзырлық ұғымымен қатар түйінді құзырлықтар ұғымы да
кеңінен қолданылуда. Ол Еуропаға арналған түйінді құзырлықтар бағытын
ұстанатын Еуропа Кеңесі көлемінде айқындалған стратегиядан бастау алады.
Бұл түйінді құзырлықтар саны жағынан да, мазмұны жағынан да (құндылықтық
мәндік, жалпы мәдени, оқу-танымдық, ақпараттық құзырлық, т.б.) әркелкі
[40].
Еуропада, Ұлыбританияда, АҚШ-та кеңінен таралған education термині
(образование дегенді білдіреді) образ деген түбірі жоқ, алайда білім беру
процесіне қатысушылардың өзара әрекеттесуінің барлық аспектілерін қамтып,
мазмұны бойынша кең ұғым болып табылады [41].
Сол себепті, білім беру оның мәдени сәйкестілігіне байланысты қоғамның
әлеуметтік-мәдени құндылықтарын интернационалдандыру ретінде оқыту мен
тәрбие беруді өзара қосады.
Сонымен бірге, оқыту мен тәрбие берудің өзара байланысы бұл процесте
ажыратылмайды.
Тәрбие беру де, білім беру де ажыратылмайды, – деп Л.Н.Толстой ерекше
атап өткен. Білім бермей тәрбие беруге болмайды, ал кез-келген білімнің
тәрбиелеуші әсері бар. Бұл ойды ХҮІІІ ғ. аяғында И.И. Бец ерекше атап
өткен [42].
Соған сәйкес, білім беру шын мәнінде сырттан басқарылатын өзін-өзі
оқыту болып табылып, яғни мәдениет бейнесі және оны ұдайы өндіру бойынша
МЕН бейнесін жасау өзара байланысты үш тұрғыдан алынады: білім беру
жүйесі; қазіргі заманда жастарға білім беру немесе нақты адамға білім
беру, оның біліктілігін назарға ала отырып, осы процестің жеке немесе
ұжымдық нәтижесі ретінде қарастырылады.
Білім беру нәтижесі екі тұрғыдан қарастырылады. Біріншісі – бұл нақты
білім беру жүйесі арқылы алынатын және білім беру стандарты формасында
тіркелетін нәтиженің бейнесі. Қазіргі замандағы білім беру стандарттары
оқытудың белгілі бір курсын өту үстіндегі адамның тұлғалық сапасына, оның
білімі мен икемділігіне қойылатын талаптарды қамтиды. Стандарттың мазмұны,
әлеуметтік мәдени тәжірибенің идеалды формада сақталатынына әлбетте қол
жететін көрнісі екені мәлім.
Екінші тұрғыдан білім берудің нәтижесі бұл белгілі бір білім беруші
жүйеде оқытудан өткен адамның өзі. Интеллектуалды, тұлғалық, мінез-құлықтық
қасиеттерінің қалыптасқан жиынтығы ретіндегі оның тәжірибесі оған кез-
келген жағдайда адекватты әрекет жасауға мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан
білім берудің нәтижесі білімділік болып табылады, ол жалпы және кәсіптік-
мазмұнды бола алады [43].
Осылайша, мектеп түлектерінің жалпы білімділігін қалыптастырады. Кез-
келген жоғары оқу орнының түлегі осы негізде арнайы кәсіптік білімімен
сипатталады. Адамды білімді ететін терең және жүйелі білім беру өмір
ағымының ауыспалы кезеңдерінде сенімділік, бәсекеге қабілеттілік және
өзінің ар-намыс сезімінің негіздерін салады.
Педагог іс-әрекеті білім саласында кәсіби міндеттерді шешуге
бағдарланады. Шешім мақсатты айқындаудан, іс-әрекет мотивіне түрткі болудан
басталады.
Мақсаттылық – іс-әрекеттің алғашқы кезеңі, екінші кезең іс-әрекет
бағдарламасын жоспарлау, жобалау. Іс-әрекет бағдарламасын құру үшін, қандай
әрекеттер және қандай оқыту процесінің афференттік синтезінен өткізу қажет.
Нәтижесінде әрекет бағдарламасы – педагог іс-әрекетінің моделі пайда
болады.
Іс-әрекетін бағдарлау педагогтың интеллектуалдық қабілетіне
байланысты, қандай білім мен іскерліктерді игерген, педагогтың кәсіби
міндеттерін эвристикалық жолмен шеше алуы, оқыту технологияларын қаншалықты
меңгергендігіне байланысты айқындалады. Іс-әрекеттің бұл кезеңі педагог
құзыреттілігінен шешіледі [44].
Кәсіби оқытушы педагогының құзырлығы жоғары, әлеуметтік тұрғыдан
жетілген, әдіс-тәсілдерді меңгерген, шығармашылықпен жұмыс істейтін, өзін-
өзі кәсіби жетілдіруге ұмтылған маман. Мұғалім, педагог мамандығы, зиялылар
ішіндегі көп топтасқан мамандықтардың ірі тобына жатады. Білім беру
жүйесінде педагогтар мемлекеттік қызметкерлер болып табылады. Педагог өз
мамандығының сапасын, біліктілігін арттыруды психологиялық тұрғыдан
қамтамасыз етуі үлкен роль атқарады. Педагогтың іс-әрекеті, көбінде, оның
кәсіби шеберлігінің кеңістігіне қатысты, педагогикалық қарым-қатынас
механизмдеріне, білімгерлердің психологиялық ерекшеліктерінің табиғатына да
байланысты. Педагогикалық іс-әрекеттің дамуының жоғары деңгейі мынада –
педагог өзін-өзі дамыту механизмдерін қалыптастыруға мақсат қояды және
білімгерлерге өз қабілет-қарымы бойынша даму бағыттарын ұштайды.
Кәсіби оқытушы педагогтың іскерлігінің негізгі бағыты болашақ
мамандардың кәсіби білімін (теориялық және тәжірибелік) жетілдіру болып
табылады. Кәсіби білім педагогы педагогикалық іскерлікке даярлықтан басқа
кәсіби оқыту мекемесінде кадрларды дайындауға арналған халық шаруашылығының
маманы болып табылады. Кәсіби оқыту педагогының кәсіби іскерлігінің мазмұны
оның еңбегінің педагогикалық және инженерлік интегралмен анықталады [46].
Білімгерлердің кәсіби дайындығының мақсаты – ғылыми-педагогикалық
тапсырмаларды орындауға және кәсіби оқыту педагогы мен еңбек технологиялары
мұғалімінің кәсіптік қызметінің қажетті функциялары мен түрлерін орындауға
бейім маманды қалыптастыру болып табылады. Маман оқыту үрдісінің білім беру
саласы, мәні, мағынасы және құрылымы туралы білім жүйесін білуі керек.
Сондықтан, осы бағытта педагогтың субъективтілік қасиеттерін
құрылымдық көрсетілуімен тұлғалық сапалары қарастырылады. Алғаш рет
педагогтың субъективтілік қасиеттерін құрылымдық көрсетуге әрекет
жасаушының бірі П.Ф. Каптерев деп санауға болады [47].
Н.В. Кузьмина бойынша, субъектілік факторлар құрылымы: табиғаттылық
типін, қабілеттер деңгейі мен құзырлықты қамтиды. Оларға арнайы-
педагогикалық, әдістемелік, әлеуметтік-психологиялық, диференциалды-
психологиялық, аутопсихологиялық құзырлық жатады. Осы факторлық құрылымның
үш негізгі құрастырушысы айқын: тұлғалық, даралық (немесе даралық-
педагогикалық) және кәсіби-педагогикалық.
Н.В.Кузьмина ұсынған, осы құрылымды педагогтың субъективтік қасиеттер
құрылымымен салыстырудан көрініп отырғандай, онда қабілеттер блогы арнайы
бөлінбеген және құзырлылық түсінігінің өзі біршама бөлек түсіндіріледі.
Мысалға, егер Н.В. Кузьмина тұжырымдамасында құзырлылық педагогикалық
кәсіби іс-әрекеттің басқа факторларымен қатар қойылған фактор болса, онда
А.К. Маркованың тұжырымдамасында кәсіби құзырлылық тектік түсінік болып
табылады. Ол іс-әрекетте көрінетін және оның тиімділігін қамтамасыз ететін
барлық факторларды қамтиды [48].
А.К. Маркова бойынша, педагогикалық іс-әрекет, педагогикалық қарым-
қатынас жеткілікті жоғары деңгейде іске асырылатын, мұғалім тұлғасы жүзеге
асырылатын, мұнда мектеп оқушыларының оқылуы мен тәрбиеленуінің жақсы
нәтижелеріне жететін, педагог еңбегі (осы жақтар кәсіби құзырлықтың бес
блогын құрайды) кәсіби құзырлы. Осы келістің үлкен жетістігі, кәсіби
құзырлықтың барлық сипаттамалары мұғалім еңбегінің үш жақтарымен ара
қатынаста болуы: оның технологиясы – өзіндік педагогикалық іс-әрекетпен,
педагогикалық қарым-қатынас және мұғалім тұлғасымен [49].
Сондықтан, кәсіптік парыздылықты меңгерген педагог қана оқушылардың
психикалық күйлерін жете түсініп, жәрдем көрсете алады. Осыған байланысты
зерттеушілер тарапынан педагогикалық деонтологияға үлкен мән беріледі, оның
көрінісінен мұғалімнің жалпы мәдениеті мен іс-әрекетінен жоғары
кәсіпқойлығы байқалады.
Сонымен, деонтология сөзі грек тілінде deon, deontos – парыз,
парыздылық және logos – ілім, сөз деген ұғымды білдіреді. Деонтология –
парыз бен парыздылықты қарастыратын этикалық теорияның тарауы. Бұл терминді
Бентам (1834) адамгершілік теориясын тұтас ілім ретінде көрсету үшін
енгізген [50].
Педагогикалық деонтология – ұстаздық парыз туралы ғылым. Бұл ұстаздың
іс-әрекетінің саналы, адамгершілік компоненті болып табылады. Біздің
пайымдауымыз бойынша мұғалімге қойылатын барлық деонтологиялық талаптар
төмендегідей 4 негізгі ұстанымдар аясына саяды:
1 Білімгердің (тәрбиеленушінің) денсаулығына, жан саулығына зиян
келтірмей әсер ету;
2 Барлық жүріс-тұрысымен, ой-өріс, іс-әрекеттерімен (әрекеттестікте,
мәліметтеу, насихаттау т.с.с.) осы ұстанымның кең тарауына және оқушы
санасына өзіндік бақылау дағдыларын қалыптастыруына жол ашу, қарайласу,
соған себепкер болу;
3 Білімгердің табиғатына үйлесімді дамуына жәрдемдесу;
4 Бүкіл жан дүниесімен, сана-сезімімен осы ұстанымдарды бұзуына зиян
келтіретін салдарды жоюға ынталану. Яғни, педагогикалық деонтология ғылымы
бойынша ұстаздық әсердің ең негізгі мақсаттары: оқушының ден саулығын, жан
саулығын сақтауды, нығайтуды көздей отырып, оқушы тұлғасының табиғатына сай
дамуына жағдай жасау [51].
Еліміздің болашақтағы дамуы, өсіп-өркендеуі, әлемдік кеңістіктегі
орны білімнің бағыт-бағдарына, оның тиімділігіне байланысты болмақ. Осы
бағытта білім беру жүйесінің орны маңызды, себебі кәсіптік құзыреттілігі
жоғары мамандар – мемлекет дамуының кепілі [52].
Демек, студенттерді үздіксіз өз бетімен білім алуға, білімін
жетілдіруге баурап, өмірлік белсенді ұстанымы бар шығармашыл әрі
жауапкершілікті, ізденімпаз, дербес тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Яғни, студенттердің оқу-танымдық іс-әрекетінде субъективті шығармашылық
дербестігін дамытатын оқу үрдісін ұйымдастыру, тиімді әдіс-тәсілдерін
пайдалану, өзіндік жұмыс істеу, біліктерін қалыптастыру, іздену аясын
кеңейту кәсіптік білім беретін оқу орындарында өзекті мәселе болып
табылады.
Осы айтылғандарды түйіндей келе, кәсіби құзыреттілік, сонымен қатар,
адамның өзіндік кәсіби деңгейімен, тәжірибесімен және өзіндік
қабілеттерімен ерекшеленіп, оның түрткі болған талпынысы, үздіксіз өз
бетімен білім алу, білімін жетілдіру, іске деген шығармашылық,
жауапкершілік қатынасымен анықталатындығын және құзыреттілікті кәсіби
білімімен, негізгі мамандығымен сәйкестендірмей, керісінше құзыреттілік
студенттің мамандықпен ғана шектеліп қалмай, ауқымды сұрақтар төңірегінде
бағытталуын, кәсіби мобильділігін, өзгерістерге ашықтығын, өз білімін
дамытуға дайындығын қамтамасыз ететінін де көрсетеді.
Құзыреттілік жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда аман қалуды
қамтамасыз етеді және олар бәсекеге қабілетті маманмен қамсыздандырады.
Көптеген елдерде құзыреттілікке жаңаша мән берілгендіктен, білімді жоғары
дәрежеге көтергені жақсы мәлім. Құзыреттілік еңбек базарында тұрақты өсіп
отырған талаптармен, шапшаң технологиялық өзгертулермен, жаһандастырумен,
соның ішінде академиялық және еңбектегі мобильділіктің өсуімен негізделген
[55].
Жалпы түрде кәсіптік құзыреттілікті жалпыланған білімнің, дағдының
және қабілеттіліктің біртұтас және жүйеленген жиынтығы ретінде қарастыруға
болады. Өйткені, ол студенттің алған білімі мен дағдыларын іс жүзінде, кез-
келген ортада кәсіби міндеттерді шешу немесе күнделікті өмірде қандай да
бір теориялық және практикалық үрдістерді шешу үшін қолдана алу
қабілеттілігі мен дайындығы, яғни өзгермелі еңбек нарығы жағдайында қисынды
болу қабілеттілігі мен дайындығы болып табылады.
Неғұрлым кең қолданылатын әмбебап құзыреттіліктерді – түйінді
құзыреттіліктер деп атайды. Олар қазіргі заманғы ғылыми білім негіздерін,
көптеген нәрселермен, нақты құбылыстардың қағидалары мен заңдылықтарын
қамтиды.
Кәсіптік құзыреттілік теориялық және практикалық мәселелерді шешу үшін
іс-әрекеттің алуан түрін орындау үрдісінде жүзеге асады, сондықтан олардың
құрамына іс-әрекеттік білім, білік дағдылармен қатар, мотивациялық және
сезімдік-еріктік салалар да енеді [56].
Кәсіптік құзыреттіліктің маңызды құраушысы тәжірибе, яғни адамның
түрлі мәселені шешудегі меңгерген жеке әрекеттері мен әдіс-тәсілдерінің
тұтас бірлікке жаңалануы болып табылады.
Білім мен ақпарат үстемдік құрған қоғамда білім беру жүйесі
инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Қатаң талаптары
қалыптасып келе жатқан инновациялық экономика қай салада болса да, бүгінгі
маманның құзыреттілігін, яғни өз саласы бойынша ой-пікірінің қалыптасуын,
кәсібилігін, өмірдің өзгермелі жағдайына бейімділігін, оған сай өз білімін
пайдалануды ғана емес, оны қажеттікке қарай толықтырып отыруды да талап
етеді [57].
Сонымен, қазіргі кезде кәсіптік білім беретін оқу орындарында білім
беруді жетілдірудің негізіне құзыреттілік тәсілді қолдану ұсынылып жатыр.
Оқытудағы құзыреттілік тәсіл Қазақстан, Ресей педагогтары мен
психологтарының еңбектерінде жан-жақты қарастырылып жүр, онда жалпылама
білімдер, біліктіліктер мен іс-әрекет тәсілдерін меңгеруге баса назар
аударылады.
Жалпы алғанда, дәстүрлі оқыту әдістемесінде құзыреттілік жаңа ұғым
емес. Мысалы, лингвистикалық құзыреттілікті орыс, қазақ тілдерін оқыту
әдістемесінің мамандары бұрыннан қолданып келеді. Ал, тіл мен информатикада
коммуникативтік құзыреттілік жиі қолданылады.
Студенттердің кәсіптік құзыреттілігі, ең әуелі, орта кәсіптік білім
беретін оқу орындарында оқыту үрдісі кезінде қалыптасады. Ол оқу үрдісінің
негізгі сапа көрсеткіші болып табылады және қойылған мақсатқа жетуді
көздейді [58].
Оқудағы құзыреттілік тәсілді жүзеге асырудағы мақсат – білім беру
сапасын қамтамасыз етеді және студенттердің теориялық білімдерді игеріп
қана қоймай, оны нақты мәселелер мен проблемалық жағдайларды шешуге қолдана
алатындай болуын талап етеді. Педагог пен студент арасындағы авторитарлық
қарым-қатынастар құзыреттілік тәсіл кезінде оқу іс-әрекетіндегі субъектілер
арасындағы бірлестік пен жұптастық қарым-қатынастарға айналады.
Бүгінгі қоғамда мамандардың әлеуметтік кәсіби қызметі елеулі өзгеріске
ұшырады. Қазір өз бетімен білім алу, өз жұмысын ұйымдастыра білу, өзін-өзі
реттей білу, жауапкершілік, практикалық интеллект, сенімділік, жоспарлауға
қабілеттілік, өзін-өзі бақылау сияқты сапалар мен қасиеттер сұранысқа ие
болып отыр [59].
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – оқудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
алу үшін қажетті жағдайлар жасау, – деп атап көрсеткендей-ақ, қазіргі
кезеңде әрбір мұғалімнің алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі –
оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық,
ақпарттық технологияны меңгеру [60].
Қазіргі білім беру саласындағы басты міндет – білім мазмұнына жаңалық
енгізудің тиімді жаңа әдістерін іздестіру мен оларды жүзеге асыра алатын
жаңашыл мұғалімдерді даярлау. Жаңашыл мұғалімдер педагогикалық қызметтің
барлық түрлерін зерттеп, кез-келген педагогикалық жағдайда өзінің
білімділігі, парасаттылығы, ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі,
шеберлігі арқасында шеше алатын, педагогикалық үдерістің нәтижесін
жақсартуға ұмтылатын жаңашыл әрі шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке
тұлға болуы керек [61].
Жаңа тұрпатты мұғалімнің ақпараттық технологияны меңгеруі оқу орнында
қалыптасатын болғандықтан, болашақ мұғалімдердің ақпараттық сауаттылығы,
олардың кәсіби деңгейінің заманауи талаптарға лайық болуы, болашақ
мұғалімдердің ақпараттық құзыреттілігін қамтамасыз ету, олардың барлық оқу
формалары бойынша іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру қажеттігі туындайды.
Қазіргі уақыт талабы – болашақ мұғалімнің ақпараттық құзыреттілігін
қалыптастыру болып табылады.
Құзырлық – алған білімін пайдалана білу қабілеті, болашақ таңдайтын
мамандығына қатысты қабілеттер мен шеберліктерін меңгере білу, әлеуметтік
даму деңгейіне сәйкес келетін және қоршаған ортаның әсер ету факторларына
төтеп бере алатын тұлғаның интегративті қасиеттер жиынтығы [62].
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында зерттеуші ғалымдар В.И.
Слободчиков, Ю.Г.Юдина Әлеуметтік құзырлық ұғымын ғылыми педагогикалық
айналымға енгізген. Ғалымдардың басым көпшілігінің пайымдауынша, іс-
әрекеттегі оқушы өміріндегі басты оқиға – өзіндік Менін ашу, адамдар
қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзінің өмірбаянын өзі жасаушы
ретінде сезіну деп есептейді [63].
Жаңа тұрпатты мұғалім дегеніміз – кәсіби білім мазмұнын үздіксіз
жетілдіріп отыратын, оқу үдерісін басқару қабілеті, сондай-ақ тұлғалық және
кәсіби сапасы жоғары, озық ақпараттық технологияларды меңгерген, оны
қалауынша пайдаланатын құзыретті тұлға [64].
Жаңа тұрпатты мұғалім білім парадигмасының өмір бойы білім алу,
мұғалім – оқулық – компьютер – білім алушы болып өзгеруіне байланысты ең
алдымен, ақпараттық құзыреттілікке ие болуы тиіс. Соңғы кездері
профессиограммалардың өзгеруі, білім берудегі өзгерістер жаңа мұғалім
моделінің қажеттігін туындатады.
Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың жүйесі қалыптастырылуы мақсатында жоғарыда аталған жұмыстар
жүзеге асырылса ғана шешімін табады деп есептейміз.
Қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселенің бірі – бәсекелестікке қаблетті,
еңбек нарығында сұранысқа ие бола алатындай кәсіби мамандар дайындау.
Бүгінгі күні жоғары оқу орындарының әлемдік өркениетке ұмтылып, дүниеге
іргелі ел ретінде танылып, тәуелсіздіктің тұғырын міне биыл 20 жыл берік
орнатып отырған Қазақстан Республикасының болашағында білімді, білікті,
саналы азаматтар тәриелеу міндеттері қойылған. Бұл міндет білім алушы
жастардың шығармашылықтарын арттырып, өздігінен білім алуға және алған
білімін іске асыра білуге үйретуді міндеттейді [65].
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жағдайында біздің
қоғамымызда өздігінше шешім қабылдай алатын және оны жүзеге асыра алатын
әлеуметтік белсенді, шығармашыл тұлғаға сұраныс күшейді.
Осыған орай, әр тұлғаның кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың
маңыздылығы да арта түседі.
Жоғары дәрежелі кәсіби құзіреттілік – маманның бәсекеге қаблеттілігін
арттырады. Өздігінше еркін ойлау қаблеті бар, тәрбие, білім беру үрдісін
модельдей алатын, тәрбие беру және білім берудің жаңа технологиялары мен
жаңа идеяларын өздігінше іске асыра алатын болашақ ұстаздың кәсіби
құзіреттілігінің деңгейін арттыру – өзекті мәселе, себебі, біріншіден,
кәсіби құзіретті мұғалім мектептің тәрбие-білім беру процесінде шығармашыл
оқушылардың қалыптасуына дұрыс әсер етеді; екіншіден, өзінің кәсіби
қызметінде жақсы нәтижелерге қол жеткізе алады; үшіншіден, кәсіби
мүмкіндіктердің іске асуына ықпал жасайды [66].
Білім беру жүйесіндегі педагогтың кәсіби құзіреттілігінің теориялық
негізін айқындап алу үшін, осы терминнің дербес анықтамасын келтірейік.
Кәсіби құзіреттілік – жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекетті арттыруға
ториялық және практикалық әзірлігі мен қабілеттілігінің бірлігі. Яғни,
педагогтың құзіреттілігі – жеке тұлғаның білімі мен тәжірибесін нақты бір
жағдайда қолдана білу іскерлігімен байланысты тұлға қасиетін білдіретін
ұғым деуге болады.
Кей зерттеушілер біліктілік ұғымын құзіреттілік ұғымымен
нақтылайды. Алайда, осы екі ұғымды салыстыра отырып, құзыреттілік
ұғымының мағынасы кең екенін аңғаруға болады. Себебі, оған біліктілікті
сипаттайтын таза кәсіби біліммен және іскерлікпен қоса топқа, әлеуметтік
ортада жұмыс істеуге, коммуникативтік қабілет, оқу, бағалау, логикалық
ойлау, ақпаратты алу және пайдалану т.б. іскерліктер жатады [67].
Білімгерлердің тұлға ретінде дамуына, оның ішінде шығармашылық
потенциалы мен шығармашылық қабілетінің дамуына бағытталған педагогтардың
кәсіби өсуі мен олардың әдістемелік дайындығының проблемасы маңызды болып
отыр. Бұл мәселе бірнеше зерттеулерде (В.Взагвязинский, А.К. Макарова, В.А.
Сластенин жене т.б.) қарастырылған [68].
Жоғары педагогикалық оқу орындары осындай шығармашылық әлеуеті
қалыптасқан, әрі шығармашылыққа бейімі бар оқушыларды дайындайтын
мұғалімдерді қажет етеді. Осы тұрғыдан қарастырсақ, мұғалімнің кәсіби
құзыретті тұлғаға айналыунда әдістемелік жұмыстың орны ерекше. Әдістемелік
жұмыс барысында мұғалім өзінің мамандығының қыр-сырын ұғынып қана қоймай,
сонымен қатар өзіндік кәсіби дамуы мен құзыреттілігінің қалыптасуын мектеп
жағдайында түсінеді.
Әдістемелік жұмыс мұғалімнің кәсіби қалыптасуының ең басты
құралдарының бірі болып табылады. Әрі Р.А.Исламшин, Р.Х.Гильмеева,
В.Ф.Габдулхаков оны педагогтың әлеуметтену кезеңі деп атады, себебі мұғалім
білім мекемесінің ерекшелігін түсінеді, берілген мектеп жағдайында өзінің
даму мен жетілдіру процесіне қатысады, өзінің кәсіби функциаларын сапалы
жүзеге асыруға психологиялық-педагогикалық дайындығының құраушылары мен
жаңа ойлары қалыптасады [69].
Өзіндік талдау шығармашылық әрекеттің тиімділігі үшін қажетті білік
ретінде қарастырады. Ол жетістіктер мен кемшіліктердің себептерін
анықтауға мүмкіндік береді, сондықтан мұғалімнің кәсіби-тұлғалық өсуі үшін
қажетті шарт болып табылады.
Л.С.Выготский педагогикалық процесті зерттеу – педагогтың өзінің ісі
деген. Сондықтан, ең алдымен, педагогтарды өзіндік талдаудың құралдарымен
жабдықтау және оларды қолдануды үйрету керек [70].
Қазіргі педагогикалық практикада мұғалімнің негізгі функцияларында
өзгерістер болуда, әрі өзгрістердің тенденциясы күшейе түсуде.
Мұғалімнің кәсіби құзырлығы оның өзіне деген сенімділігінен, кәсіби
қызметте өзін-өзі көрсетуінен басталады, осыдан барып кәсіби іс-әрекет
өрініс табады. Кәсібилік – адамның білім, білігі және дағдыларының қолдану
саласын белгілейді.
Қазіргі заманғы құзырлығы қалыптасқан маманның кәсіби әрекетінің
құрамына енетін бөліктерді меңгеру – мектептің әр мұғалімінің міндеті.
Кәсіби құзырлылық – ізденімпаздықпен, жауапкершілікпен әрекет етуге
адамның еңбегінің нәтижесінде байқалатын, белгілі бір функциясын
қабілеттілікпен және біліктілікпен меңгеруіне мүмкіндік алуы да қосымша
психологиялық жағдай [71].
Бұрын мұғалімнің негізгі функциясы орташа оқушыға жалпыланған
әлеуметтік тәжірибені үйретумен шектелсе, енді бүгінгі 12 жылдық білім
беруге көшу жағдайында мұғалім әрбір жеке оқушының дербес дамуын жүзеге
асыру мен білімділік траекториясын құру функциясын орындауы керек. Яғни,
оқыту әрекетімен қатар оқушының оқу әрекетін басқару мен білімділік
мониторингі аясында диагностикалық сипаттағы іс-әрекетке деген қажеттілік
туындап отыр.
Сондықтан, мұғалімнің ғылыми негізделген әрекеті оның кәсіби
құзырының және кеңейтілуін шамалайды. Осыған байланысты мұғалім тұлғасына
қойылатын дәстүрлі талаптардан басқа атқару циклі аясында басқарушылық
сипаттағы талаптар пайда болды. Мұғалімнің дәстүрлі әрекетінің құраушылары:
гносологиялық, жобалау, құрастыру, комуникативтік және ұйымдастыру әрекеті
енетін.
Гносологиялық әрекет мұғалім тұлғасының педагогикалық дайындығы мен
білімдік бағыттылығына байланысты. Ең алдымен, ол мұғалімнің мемлекеттік-
қоғамдық тапсырысқа сәйкес келетін әлеуметтік-педагогикалық жүйенің
талаптарына, оның даму мақсаттарын қабылдауға ынталылығы. Мұғалімнің
дайындығы білім беру саласы, оның нәтижесінің мүмкіндігі мен қажеттілігінің
тиімді тепе-теңдігі ретінде қарайтын түсінікпен байланысты [72].
Қазіргі заман мұғалімі білім беру процесінің шарттары, параметрлері
және нәтижелері арасындағы тәуелділікті жан-жақты қабылдай білуі керек.
Жобалау әрекетінде білім беру процесінің тек себеп-салдарлық
тәуелділігі ғана емес, сонымен қатар құндылықтар басымдылығы ескеріледі.
Ол оқушы тұлғасында әрбір оқу кезеңінің, оқу сатысының соңында және оқу
процесінің соңында болуы тиіс өзгерістерді жобалауға бағытталған. Бұл
әрекет әрбір оқушының тұлғалық әрекеттеріне сәйкес тиімді педагогикалық
құралдарды таңдауды, білім беру технологиясын таңдау кезінде оқушының
ағымдағы және болашақтағы мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін ескеруді талап
етеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz