Бастауыш сынып оқушыларының тәрбие жүйесін ізгілендірудің ұлттық мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... 3
1. Қазақ халық тәлім.тәрбие жүйесі арқылы оқушылардың тәрбие жүйесін ізгілендірудің теориялық негіздері ... ... ... 8
1.1. Қазақ халық педагогикасы арқылы оқушылардың ізгіліктік дүние.танымын қалыптастыру ерекшеліктері ... . 8
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінің ізгіліктік мазмұны ... . 32
1 бөлім бойынша тұжырым ... ... ... .. 50
2. Қазақ халық тәлім тәжірибесі арқылы қыз баланың ізгіліктік дүниетанымын қалыптастырудың әдістемелік негіздері
2.1 Қазақ этнопедагогикасының құндылықтары негізінде қыз балалардың ізгіліктік дүниетанымын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... 52
2.2 ЖОО қыз балалардың ізгіліктік дүниетанымын қалыптастыру жұмыстарының тәжірибелік.эксперименттік нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... .. 71
2 тарау бойынша тұжырым ... ... ... .. 72
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақ халық тәлім.тәрбие жүйесі арқылы оқушылардың тәрбие жүйесін ізгілендірудің теориялық негіздері ... ... ... 8
1.1. Қазақ халық педагогикасы арқылы оқушылардың ізгіліктік дүние.танымын қалыптастыру ерекшеліктері ... . 8
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінің ізгіліктік мазмұны ... . 32
1 бөлім бойынша тұжырым ... ... ... .. 50
2. Қазақ халық тәлім тәжірибесі арқылы қыз баланың ізгіліктік дүниетанымын қалыптастырудың әдістемелік негіздері
2.1 Қазақ этнопедагогикасының құндылықтары негізінде қыз балалардың ізгіліктік дүниетанымын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... 52
2.2 ЖОО қыз балалардың ізгіліктік дүниетанымын қалыптастыру жұмыстарының тәжірибелік.эксперименттік нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... .. 71
2 тарау бойынша тұжырым ... ... ... .. 72
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақстан Республикасының әлемнің өркениетті елдер қатарына қосылу жолындағы саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістері мен қазіргі отандық білім беру жүйесінің басты мәселелерінің бірі – келешек ұрпақты заман талабына сай интеллектуалды, жоғары мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын елжанды азамат етіп тәрбиелеу міндетін жүзеге асырумен байланысты.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндеті ғылым және тәжірибе жетістіктерімен қатар ұлттық рух пен жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастырып, дамытуға жағдай жасау қажеттілігі айтылған.
Қазақ – этникалық-рухани жағынан мыңдаған жылдық дәстүр мәдениетінде, философиясы мен әдебиетінде, тарихи шежірсінде Әйел-Ананың орнына ерекше мән берген халық. Жалпы, Әйел- Ананы қадірлейтін, оның табиғатын жан-жақты кестелейтін деректерді көне заман ескерткіштерінен көптеп табуға болады. Алғашқы қауымдық құрылыстан біздің заманымызға шеру тартатын мәдениет дәстүрі сабақтастығын тиянақтап зерделесек, оның қазіргі педагогика жетістіктерінің ілкі бастауында орны бар екендігіне көз жеткіземіз. Ежелгі дәуір адамдарының идеологиялық ұғым-нанымдарында ру басшысы және ошақ иесі ретінде әйелге табынушылықтың орын алуы да кездейсоқ емес. Тұтас бір қауым, рулық ұйым Әйел-Анаға тәуап етеді, сүйектен ойып немесе тастан қашап әйел мүсінін жасайды, онда жердің құнарлығы мен аналық қадір-қасиетті сомдауға тырысады.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің басты міндеті ғылым және тәжірибе жетістіктерімен қатар ұлттық рух пен жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастырып, дамытуға жағдай жасау қажеттілігі айтылған.
Қазақ – этникалық-рухани жағынан мыңдаған жылдық дәстүр мәдениетінде, философиясы мен әдебиетінде, тарихи шежірсінде Әйел-Ананың орнына ерекше мән берген халық. Жалпы, Әйел- Ананы қадірлейтін, оның табиғатын жан-жақты кестелейтін деректерді көне заман ескерткіштерінен көптеп табуға болады. Алғашқы қауымдық құрылыстан біздің заманымызға шеру тартатын мәдениет дәстүрі сабақтастығын тиянақтап зерделесек, оның қазіргі педагогика жетістіктерінің ілкі бастауында орны бар екендігіне көз жеткіземіз. Ежелгі дәуір адамдарының идеологиялық ұғым-нанымдарында ру басшысы және ошақ иесі ретінде әйелге табынушылықтың орын алуы да кездейсоқ емес. Тұтас бір қауым, рулық ұйым Әйел-Анаға тәуап етеді, сүйектен ойып немесе тастан қашап әйел мүсінін жасайды, онда жердің құнарлығы мен аналық қадір-қасиетті сомдауға тырысады.
1. Қазақстан Республикасы білім беруді дамытуда 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасы. - Астана, 2004.
2. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 1994.
3. Концепция этнокультурного образования Республики Казахстан //Казахстанская правда – Алматы, 1996, 7 августа.
4. Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. Пед. Соч. - М.: Учпедгиз, 1955.
5. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т.2 /Составитель С.Федоров .- М.: Педагогика, 1988.
6. Сухомлинский В.А. Рождение гражданина //Избр. Пед. Соч.: В 3т. - М., 1979.
7. Волков Г.Н. Педагогика жизни. - Чебоксары, 1989.
8. Алтынсарин Ы. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1994. – 284 б.
9. Құнанбаев А. Білімдіден шыққан сөз. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы, 1977. - Т. 1. – 115 б.
10. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1987, -305 б.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 320 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. -160 б.
13. Наурызбай Н. Научно-педагогические основы этнокультурного образования школьников. Автореф.дис.докт. … – Алматы, 1997.
14. Жарықбаев Қ.Б. Психология. - Алматы,1970.
15. Әбілова З., Қалиев С.Қ. Этнопедагогика оқулығы. – Алматы: Қаз.Х.Қ. және ӘТУ, 1999.
16. Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы, 1992.
17. Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. - Алматы, 1987.
18. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. - Алматы, 2001.
19. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. А.,1995.
20. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. – Алматы, 1993.
21. Қалыбекова А. Теоретические и прикладные основы народной педагогики казахов. - Алматы, 2005
22. Сарыбеков М.Н., Сарыбеков Н., Сарыбеков Қ.-Д. Қазақ халқының табиғат қорғау дәстүрлері. - Алматы: Рауан, 1997.
23. Магауова А.С. Подготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиции народной педагогики. Автореф.дисс.к.п.н. ... - Алматы, 1998.
24. Әбдікәрім А. Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру. Автореф. дис. ...п.ғ.к.. - Алматы, 1993.
25. Қоңыратбаева Т. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие ісіне ендіру жолдары: Автореф. дис. к. п. н. ... - Алматы, 1995.
26. Сейсенбаев Б. Проблемы использования прогрессивных идей и опыта казахской народной педагогики в подготовке детей к школе в семейном воспитании: Автореф. дис. к.п.н. - Алматы, 1987.
27. Төлеубекова Р. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізі. - Алматы, 2001.
28. Асанов Ж. Студенттердің этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктері жүйесін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. - Алматы, 2005.
29. Көшеров Н. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі. Пед.ғыл.канд... дис ... - Тараз, 2000.
30. Кенжахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Рауан, 1995.
31. Сейдімбек А. Қазақ әлемі.Этномәдени пайымдау.-А., 1997.
32. Бейсенбаева А.А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. - Алматы: РБК, 1995.
33. Жампеисова К.К. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. - Алматы, 2002.
34. Жарықбаев Қ.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане. Алматы. 1968.
35. Керимов Л.К. Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс. – Алматы, 1998. – 129 б.
36. Мұканова Б.И. Педагогические основы взаимодействие учителя и учащихся в формировании социальной активности. - Алматы, 1991. – 28 с.
37. Нұргалиева Г.Қ. Психолого-педагогические основы системы ценностного ориентирования личности //Автореф. дисс. … д. пед. наук. – Алматы, 1993. – 42 с.
38. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие: оқу құралы. − Алматы, 1995. − 232 б.
39. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.-Алматы: Ғылым,1998.
40. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое общество. – Алматы: «Қазақ этнопедагогикасы» бас редакциясы, 1998.
41. Нұрмұратов С., Қадыржанов Р.К., Малинин Г.В. Матаев Г.М., Бисенбаев Ф.К. Система педагогических ценностей населения Казахстана: этнический, региональный, стратный анализ (научно-аналитический доклад). Алматы. Издание Института философии МН-АН РК, 1997. 51с.
42. Сейтешев А.П., Кулдыбаев М.М. Развитие педагогикческой науки и научно-теоретические основы формирования национальных кадров. ЧастьІІ. -Алматы,МП:Кайнар, 1997.257 с.
43. Уманов Г.А. Проблемы работы с педагогически запущенными учащимся. - Алма-Ата, – 1967. - 60 с.
44. Ахметов Т.Ә. Ж.Баласағұнидің «Құтты білік» дастанындағы тәлім-тірбиелік идеялар. Пед.ғ.к., дисс ... – Астана, 2003. – 136 б.
45. Орынбасарова Э.А. Развитие теории нравственного воспитания школьников в истории педагогики Казахстана (60-е г. ХІХ в. –90-е г. ХХ в.) Алматы, 2001.
46. Көшербаева А.Н. Ж.Баласағұнидің педагогикалық мұраларындағы гуманистік идеяларының дамуы
47. Оспанова С. Казахское этнопедагогическое наследие как фактор духовно-нравственного воспитания студентов вуза. Афтореф. дис...... канд. пед. Наук. - Шымкент, 2006.
48. Білім туралы Заңы /Егемен Қазақстан. – Алматы, 1991.
49. Бондаревская Е.В. Ценности и символы национального самосознания в условиях изменяющегося общества. - Москва, 1994.
50. Гусинский Э.Н. Культура мира: от утопии к реальности.- Казань,1999.
51. Сериков В.В. Хрестоматия по истории зарубежной педагогики. - М., 1981. – 324 с.
52. Турганинова Ю.И., Наливкин В.П. Краткая история Коканского ханства. - М.,1984.
53. Якиманская И.С., Краевский В.В. Методология научного исследования. - СПб., 2001.
54. Сухомлинский В.А. Учитель о педагогическом общении. – М., 1987.
55. Амонашвили Ш.А. Размышление о гуманной педагогике. – М., 1995. 105.Загвязинский В.И. Методология и методика социально-педагогического исследования. – М., 1995
56. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. – М.,1987.
57. Фокин Ю.Г. Преподавание и воспитание в высшей школе. - М.,2002.
58. Шамова Т.И., Третьякова П.И., Капустин Н.П. Управление образовательными системами. –М., 2001.
59. Щуркова Н.Е. Воспитание: новый взгляд с позиции культуры.-М., 1998.
60. Дубинин Н.П. Что такое человек. – М., 1983.
61. Голиков Ю.Я.Эволюция подходов к человеку и технике в пр.научно-техн.прогресса //Психологический журнал.-1993.-Т.13.№4-С.68-74.
62. Шварцман К.Н. Философия и воспитание. – М., 1981.
63. Попков В.А., Коржуев А.В. Теория и практика высшего профессионального образования. М.: Академический проект, 2004.
64. Колесникова Н.А. Педагогическая реальность: опыт межпарадигмальной рефлексии. - Санкт-Петербург, 1999.
65. Лихачев Б.Т.Философия воспитания.-М.:Прометей,1995.
66. Кон С. К проблеме национального характера. –М.:Наука, 1971.
67. Изотов М.З. Ценностная и гуманистическая ориентация интеграции соременной науки //Философия. Наука. Общество. - Алматы: Ақыл кітабы, 1997.
68. Фромм Э. Бегство от свободы. - М., 1990.
69. Батишев Г.С., Лебедев Н.Н. К философской проблематике нового педагогического мышления. //Вестник высшей школы.- М., 1989.
70. Зенковский В. Ценности и символы национального самосознания в условиях изменяющегося общества. - Москва, 1994.
71. Тагор Р. . Современные этносоциальные процессы и тенденции их развития в Казахстане //Республика Казазстан: межэтнические аспекты социальных и экономических реформ. - Алматы, 1993.
72. Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Пед. Сочинения. Т.2. - М.: Педагогика, 1988
73. Трубецкой Е.Н. Смысл жизни. - М.:Республики.1994,82с.
74. Колесникова И.А. Теоретико-методологические основы современного нового педагогического мышления. //Вестник высшей школы. – М., 1989.
75. Народная педагогика и формирование гуманистических отношений в школе и семье. //Тезисы докладов и выступлений международной научно-практической конференции «Современная школа: проблемы гуманизации отношений учителей, учащихся и родителей».-Часть ІІ.-/Редколегия.-Л.И.Новикова (отв.редактор) и др.-М.: Ротапринт ИТП и МИОРАО.-1993.
76. Ерғалиев І. Формирование духовности человека и философия // Казахстанская философия в конце ХХІ века. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
77. Қапышев А., Колчигин С. Человек и мир: начала новой онтологии //Казахстанская философия в канун ХХІ века. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
78. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. А., 2001.
79. Педагогическая энциклопедия. В 4-томах. М., 2000
80. Қазақстан Республикасының «Жоғары білім туралы» заңы.-Алматы: Қазақстан, 1998.
81. Жүнісова Г.К. Бабалар дәстүрі.-Алматы:Балауса,1992.
82. Құдышева Б.К. Этапы развития педагогической мысли в Казахстане.-Вестник НПИ. АГУ им.Абая.-1993,№12.
83. Омарова С.Б. Казахское этнопедагогическое наследие как фактор духовно-нравственного воспитания студентов вуза. Афтореф. дис...... канд. пед. Наук. - Шымкент, 2006.
84. Сластенин В.А. Педагогическая деятельность и проблема личности учителя. - М., 1993.
85. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. История образования и педагогические мысли. – М.: Владос-пресс. 2003.
86. Ожегов С. Словарь русского языка: 70000 слов / под ред. Н.Ю.Шведовой. – 21-е изд., перераб. И доп. – М.: русский язык, 1989.
87. Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: Инновационная деятельность. – М., 1997.
88. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М., 1972.
89. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М.: 1991.
90. Кожевников Н.Н. Педагогика:учебное пособие. - М.:УРАО, 2003.
91. Берин Э. Введение в психиатрию и психоанализ для непосвященных. Симферополь:Ренолее.-1998.-40с.
92. Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках.-М., 1994.
93. Гегель. Философия права. М., 1990.
94. Ұзақбаева С., Кожахметова К. Педагогикалық пәндерді оқытуда қазақ этнопедагогикасының материалдарын пайдалану. – Алматы, 1996.
95. Гершунский Б.С. Философия образования для ХХІ века. - М.: Издательство «Совершенство», 1998. 608 с.
2. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 1994.
3. Концепция этнокультурного образования Республики Казахстан //Казахстанская правда – Алматы, 1996, 7 августа.
4. Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. Пед. Соч. - М.: Учпедгиз, 1955.
5. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т.2 /Составитель С.Федоров .- М.: Педагогика, 1988.
6. Сухомлинский В.А. Рождение гражданина //Избр. Пед. Соч.: В 3т. - М., 1979.
7. Волков Г.Н. Педагогика жизни. - Чебоксары, 1989.
8. Алтынсарин Ы. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1994. – 284 б.
9. Құнанбаев А. Білімдіден шыққан сөз. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы, 1977. - Т. 1. – 115 б.
10. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1987, -305 б.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 320 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. -160 б.
13. Наурызбай Н. Научно-педагогические основы этнокультурного образования школьников. Автореф.дис.докт. … – Алматы, 1997.
14. Жарықбаев Қ.Б. Психология. - Алматы,1970.
15. Әбілова З., Қалиев С.Қ. Этнопедагогика оқулығы. – Алматы: Қаз.Х.Қ. және ӘТУ, 1999.
16. Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы, 1992.
17. Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. - Алматы, 1987.
18. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. - Алматы, 2001.
19. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. А.,1995.
20. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. – Алматы, 1993.
21. Қалыбекова А. Теоретические и прикладные основы народной педагогики казахов. - Алматы, 2005
22. Сарыбеков М.Н., Сарыбеков Н., Сарыбеков Қ.-Д. Қазақ халқының табиғат қорғау дәстүрлері. - Алматы: Рауан, 1997.
23. Магауова А.С. Подготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиции народной педагогики. Автореф.дисс.к.п.н. ... - Алматы, 1998.
24. Әбдікәрім А. Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру. Автореф. дис. ...п.ғ.к.. - Алматы, 1993.
25. Қоңыратбаева Т. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие ісіне ендіру жолдары: Автореф. дис. к. п. н. ... - Алматы, 1995.
26. Сейсенбаев Б. Проблемы использования прогрессивных идей и опыта казахской народной педагогики в подготовке детей к школе в семейном воспитании: Автореф. дис. к.п.н. - Алматы, 1987.
27. Төлеубекова Р. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізі. - Алматы, 2001.
28. Асанов Ж. Студенттердің этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктері жүйесін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. - Алматы, 2005.
29. Көшеров Н. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі. Пед.ғыл.канд... дис ... - Тараз, 2000.
30. Кенжахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Рауан, 1995.
31. Сейдімбек А. Қазақ әлемі.Этномәдени пайымдау.-А., 1997.
32. Бейсенбаева А.А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. - Алматы: РБК, 1995.
33. Жампеисова К.К. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. - Алматы, 2002.
34. Жарықбаев Қ.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане. Алматы. 1968.
35. Керимов Л.К. Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс. – Алматы, 1998. – 129 б.
36. Мұканова Б.И. Педагогические основы взаимодействие учителя и учащихся в формировании социальной активности. - Алматы, 1991. – 28 с.
37. Нұргалиева Г.Қ. Психолого-педагогические основы системы ценностного ориентирования личности //Автореф. дисс. … д. пед. наук. – Алматы, 1993. – 42 с.
38. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие: оқу құралы. − Алматы, 1995. − 232 б.
39. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.-Алматы: Ғылым,1998.
40. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое общество. – Алматы: «Қазақ этнопедагогикасы» бас редакциясы, 1998.
41. Нұрмұратов С., Қадыржанов Р.К., Малинин Г.В. Матаев Г.М., Бисенбаев Ф.К. Система педагогических ценностей населения Казахстана: этнический, региональный, стратный анализ (научно-аналитический доклад). Алматы. Издание Института философии МН-АН РК, 1997. 51с.
42. Сейтешев А.П., Кулдыбаев М.М. Развитие педагогикческой науки и научно-теоретические основы формирования национальных кадров. ЧастьІІ. -Алматы,МП:Кайнар, 1997.257 с.
43. Уманов Г.А. Проблемы работы с педагогически запущенными учащимся. - Алма-Ата, – 1967. - 60 с.
44. Ахметов Т.Ә. Ж.Баласағұнидің «Құтты білік» дастанындағы тәлім-тірбиелік идеялар. Пед.ғ.к., дисс ... – Астана, 2003. – 136 б.
45. Орынбасарова Э.А. Развитие теории нравственного воспитания школьников в истории педагогики Казахстана (60-е г. ХІХ в. –90-е г. ХХ в.) Алматы, 2001.
46. Көшербаева А.Н. Ж.Баласағұнидің педагогикалық мұраларындағы гуманистік идеяларының дамуы
47. Оспанова С. Казахское этнопедагогическое наследие как фактор духовно-нравственного воспитания студентов вуза. Афтореф. дис...... канд. пед. Наук. - Шымкент, 2006.
48. Білім туралы Заңы /Егемен Қазақстан. – Алматы, 1991.
49. Бондаревская Е.В. Ценности и символы национального самосознания в условиях изменяющегося общества. - Москва, 1994.
50. Гусинский Э.Н. Культура мира: от утопии к реальности.- Казань,1999.
51. Сериков В.В. Хрестоматия по истории зарубежной педагогики. - М., 1981. – 324 с.
52. Турганинова Ю.И., Наливкин В.П. Краткая история Коканского ханства. - М.,1984.
53. Якиманская И.С., Краевский В.В. Методология научного исследования. - СПб., 2001.
54. Сухомлинский В.А. Учитель о педагогическом общении. – М., 1987.
55. Амонашвили Ш.А. Размышление о гуманной педагогике. – М., 1995. 105.Загвязинский В.И. Методология и методика социально-педагогического исследования. – М., 1995
56. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. – М.,1987.
57. Фокин Ю.Г. Преподавание и воспитание в высшей школе. - М.,2002.
58. Шамова Т.И., Третьякова П.И., Капустин Н.П. Управление образовательными системами. –М., 2001.
59. Щуркова Н.Е. Воспитание: новый взгляд с позиции культуры.-М., 1998.
60. Дубинин Н.П. Что такое человек. – М., 1983.
61. Голиков Ю.Я.Эволюция подходов к человеку и технике в пр.научно-техн.прогресса //Психологический журнал.-1993.-Т.13.№4-С.68-74.
62. Шварцман К.Н. Философия и воспитание. – М., 1981.
63. Попков В.А., Коржуев А.В. Теория и практика высшего профессионального образования. М.: Академический проект, 2004.
64. Колесникова Н.А. Педагогическая реальность: опыт межпарадигмальной рефлексии. - Санкт-Петербург, 1999.
65. Лихачев Б.Т.Философия воспитания.-М.:Прометей,1995.
66. Кон С. К проблеме национального характера. –М.:Наука, 1971.
67. Изотов М.З. Ценностная и гуманистическая ориентация интеграции соременной науки //Философия. Наука. Общество. - Алматы: Ақыл кітабы, 1997.
68. Фромм Э. Бегство от свободы. - М., 1990.
69. Батишев Г.С., Лебедев Н.Н. К философской проблематике нового педагогического мышления. //Вестник высшей школы.- М., 1989.
70. Зенковский В. Ценности и символы национального самосознания в условиях изменяющегося общества. - Москва, 1994.
71. Тагор Р. . Современные этносоциальные процессы и тенденции их развития в Казахстане //Республика Казазстан: межэтнические аспекты социальных и экономических реформ. - Алматы, 1993.
72. Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Пед. Сочинения. Т.2. - М.: Педагогика, 1988
73. Трубецкой Е.Н. Смысл жизни. - М.:Республики.1994,82с.
74. Колесникова И.А. Теоретико-методологические основы современного нового педагогического мышления. //Вестник высшей школы. – М., 1989.
75. Народная педагогика и формирование гуманистических отношений в школе и семье. //Тезисы докладов и выступлений международной научно-практической конференции «Современная школа: проблемы гуманизации отношений учителей, учащихся и родителей».-Часть ІІ.-/Редколегия.-Л.И.Новикова (отв.редактор) и др.-М.: Ротапринт ИТП и МИОРАО.-1993.
76. Ерғалиев І. Формирование духовности человека и философия // Казахстанская философия в конце ХХІ века. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
77. Қапышев А., Колчигин С. Человек и мир: начала новой онтологии //Казахстанская философия в канун ХХІ века. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
78. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. А., 2001.
79. Педагогическая энциклопедия. В 4-томах. М., 2000
80. Қазақстан Республикасының «Жоғары білім туралы» заңы.-Алматы: Қазақстан, 1998.
81. Жүнісова Г.К. Бабалар дәстүрі.-Алматы:Балауса,1992.
82. Құдышева Б.К. Этапы развития педагогической мысли в Казахстане.-Вестник НПИ. АГУ им.Абая.-1993,№12.
83. Омарова С.Б. Казахское этнопедагогическое наследие как фактор духовно-нравственного воспитания студентов вуза. Афтореф. дис...... канд. пед. Наук. - Шымкент, 2006.
84. Сластенин В.А. Педагогическая деятельность и проблема личности учителя. - М., 1993.
85. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. История образования и педагогические мысли. – М.: Владос-пресс. 2003.
86. Ожегов С. Словарь русского языка: 70000 слов / под ред. Н.Ю.Шведовой. – 21-е изд., перераб. И доп. – М.: русский язык, 1989.
87. Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: Инновационная деятельность. – М., 1997.
88. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М., 1972.
89. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М.: 1991.
90. Кожевников Н.Н. Педагогика:учебное пособие. - М.:УРАО, 2003.
91. Берин Э. Введение в психиатрию и психоанализ для непосвященных. Симферополь:Ренолее.-1998.-40с.
92. Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках.-М., 1994.
93. Гегель. Философия права. М., 1990.
94. Ұзақбаева С., Кожахметова К. Педагогикалық пәндерді оқытуда қазақ этнопедагогикасының материалдарын пайдалану. – Алматы, 1996.
95. Гершунский Б.С. Философия образования для ХХІ века. - М.: Издательство «Совершенство», 1998. 608 с.
бастауыш сынып оқушыларының тәрбие жүйесін ізгілендірудің ұлттық мазмұны
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
1. Қазақ халық тәлім-тәрбие жүйесі арқылы оқушылардың тәрбие жүйесін
ізгілендірудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1. Қазақ халық педагогикасы арқылы оқушылардың ізгіліктік дүние-танымын
қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінің ізгіліктік мазмұныала бойында
ізгіліктік дүниетанымды қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 32
1 бөлім бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
2. Қазақ халық тәлім тәжірибесі арқылы қыз баланың ізгіліктік дүниетанымын
қалыптастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... 52
2.1 Қазақ этнопедагогикасының құндылықтары негізінде қыз балалардың
ізгіліктік дүниетанымын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ...
52
2.2 ЖОО қыз балалардың ізгіліктік дүниетанымын қалыптастыру жұмыстарының
тәжірибелік-эксперименттік нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... . 71
2 тарау бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
72
Қорытынды
73
Пайдаланылған әдебиеттер
75
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемнің өркениетті
елдер қатарына қосылу жолындағы саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістері
мен қазіргі отандық білім беру жүйесінің басты мәселелерінің бірі –
келешек ұрпақты заман талабына сай интеллектуалды, жоғары мәдениеттілігі
имандылығымен ұштасып жататын елжанды азамат етіп тәрбиелеу міндетін жүзеге
асырумен байланысты.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
басты міндеті ғылым және тәжірибе жетістіктерімен қатар ұлттық рух пен
жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастырып, дамытуға
жағдай жасау қажеттілігі айтылған.
Қазақ – этникалық-рухани жағынан мыңдаған жылдық дәстүр мәдениетінде,
философиясы мен әдебиетінде, тарихи шежірсінде Әйел-Ананың орнына ерекше
мән берген халық. Жалпы, Әйел- Ананы қадірлейтін, оның табиғатын жан-жақты
кестелейтін деректерді көне заман ескерткіштерінен көптеп табуға болады.
Алғашқы қауымдық құрылыстан біздің заманымызға шеру тартатын мәдениет
дәстүрі сабақтастығын тиянақтап зерделесек, оның қазіргі педагогика
жетістіктерінің ілкі бастауында орны бар екендігіне көз жеткіземіз. Ежелгі
дәуір адамдарының идеологиялық ұғым-нанымдарында ру басшысы және ошақ иесі
ретінде әйелге табынушылықтың орын алуы да кездейсоқ емес. Тұтас бір қауым,
рулық ұйым Әйел-Анаға тәуап етеді, сүйектен ойып немесе тастан қашап әйел
мүсінін жасайды, онда жердің құнарлығы мен аналық қадір-қасиетті сомдауға
тырысады.
Сондықтан қазақ отбасында қыз бала тәрбиесін ұлттық салт-дәстүр
негізінде қалыптастыру, оны оқу-тәрбие процесіне енгізу – бүгінгі күннің ең
маңызды талабы. Ұлтымыздың ұрпақ тәрбиесі тікелей анаға қатысты екенін
дәлелдейтін ұлттық әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін, ауыз әдебиетін, жазба
мұраларын жан-жақты зерттеп, зерделеудің құндылығы артуда.
Қыз баласының парасаттылық, имандылы, нәзіктік, ақылдылық, іскерлік,
адамгершілік тәрбиесінің маңыздылығына аса құнды мұралар арнаған
ғұламалар Ибн Сина, Әл-Фараби, сонау көне түркі жазуымен тасқа қашап жазған
ескеркіш Орхон-Енисей жазуларынан бастап, Омар Хайям рубайлары, түркі
тлдес халықтардың бәріне өшпес мұра қалдырған Жүсіп Баласағұн, Махмұт
Қашқари, Ахмет Иассауи, Ахмет Жүгінеки, Қыдырғали Жалайыри, Мұхаммед Хайдар
Дулати шығармаларының қыз тәрбиесінде алатын орны ерекше.
Жеке тұлғаның қоғамдағы орны мен маңызын, тәлім-тәрбиесін, өмірдің қыр-
сыры туралы толғаныстарын ақыл-кеңесін, даналық өсиеттерін, терме-жырлар
арқылы толғаған ақын-жыраулар: Асан Қайғы, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұхар
Жырау, Шал ақын, Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы қазақ қыз-әйелдеріне
тән құнды қасиеттерді, оларды тәрбиелеу туралы көзқарастарын өздерінің
әдеби көркем шығармаларында қалдырған.
М.Шаханов, А.Сейдімбек, С.Ғаббасов, А.Егеубаев т.б. еңбектерінде қазақ
отбасындағы туыстық қатынастыр, оның ішінде қыз бала тәрбиесі – ізгіліктік
дүниетанымның негізгі көрсеткіші түрінде қарастырылған.
Қазақтың белгілі ағартушы-педагогтары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Дулатовтар және т.б. еңбектерінде ұрпақ тәрбиесіне, оның
ішінде қыз бала тәрбиесіне аса көп көңіл бөлінген.
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін отбасы тәрбиесінің жалпы теориялық
және әдіснамалық негіздерін қалаған, сонымен қатар отбасында қыз бала
тәрбиесі аспектілерін зерттеген ғалымдар Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов,
Ю.П.Азаров, С.В.Ковалев, И.С.Кон, А.И.Кочетов, Б.Т.Лихачев, О.Мусурманова,
Л.Н.Тимощенко, А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов, С.Л.Соловейчик және т.б еңбектері
ерекше маңызға ие.
Республикамыздың көрнекті педагог-ғалымдары С.Ұзақбаева,
А.А.Қалыбекова, Ж.Асанов, Т.Әлсатов, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев, С.Ғаббасов,
Р.Қ.Дүйсенбинова, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, Қ.Ж.Қожахметова,
Ж.Ж.Наурызбай, Ә.Табылдиев және т.б. қазақ отбасы этнопедагогикасының
теориясы мен практикасының негізін қалауға үлестерін қосқан. Бүгінгі таңда
туындап отырған гуманистік парадигма талаптарына жауап беру мақсатында
Г.З.Батталханов,Т.Ахметов, Г.А.Бейсенбаева, Ә.Н.Көшербаева, С.Қожаева,
Г.Жылқыбекова, т.б. ізгіліктік тәрбиенің ұлттық рухани мазмұнын анықтауда
біршама зерттеу жұмыстарын жүргізуде.
Қазақ ұлтының рухани мәдениетіне, оның ажырамас бөлігі халықтық
педагогика тарихына арналған ғылыми зерттеу еңбектерінде (Т.Тәжібаев,
А.С.Сыдықов, А.И. Сембаев, Қ.Бержанов, Қ.Бөлеев, Г.М.Храпчников және т.б. )
қыз балаларға білім беру, оларды тәрбиелеу мәселелері жалпылама зерттелген.
Соңғы жылдары республикамызда қыздар тәрбиесі мәселесі бойынша бірқатар
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Олардың ішінде А.А.Аманжолова,
З.Ө.Жантекеева, Ш.Жалғасова, А.Қасымова, И.Қарақұлов, К.Құнантаева,
М.Қозғамбаева, К.Садуақасова, Л.Ибраимова және т.б еңбектерін ерекше атауға
болады.
Қоғамдағы әйелдер мәселесі, қыз тағдыры әр салада зерттелген: ол
тұрғыда пәлсапалық зерттеулер – В.Н.Лупанов, Н.Н.Семке; саяси жағынан –
Г.А.Алтынбекова; әлеуметтік жағынан – Н.Шеденова, А.Абусайдова; заң
тұрғысынан – Ш.Е.Құрманбекова; филологиялық тұрғыдан – А.Ә.Кенжебаева,
З.Сағыбай, Қ.Ә.Жанатаева және т.б. еңбектерінде қарастырылған. Қыз
балаларды тәрбиелеуде қазақ халқының педагогикасы идеялары мен тәжірибесін
пайдалану мәселелерін зерттеуде С.Ұзақбаева, А.А.Қалыбекова,
А.Е.Дайрабаева, Л.С.Сырымбетова, Ж.Т.Сарыбекова, Д.С.Құсайынова т.б.
еңбектерінің ерекше маңызы бар.
Халықтық педагогика идеяларын жүйелеп, белгілі бір електен өткізіп,
реттеп, оны оқу-тәрбие процесіне енгізудің сара жолдарын анықтау – жалпы
білім беретін мектептерде оқушыларға ұлттық тәрбие берудің
өзекті мәселелерінің біріне айналған. Қыз баланы тәрбиелеуде жүйелі
пікірлер әр дәуірде де де қоғам ағартушыларының еңбектерінде келелі орын
алып отырған. Бірақ ұлттық мектептерде қыз бала тәрбиесін жүйелі
педагогикалық білім негізінде отбасылық тәрбиесіз жүзеге асыру мүмкін
емес, яғни, ең алдымен мектепте қыз бала тәрбиесін теориялық тұрғыдан терең
этникалық біліммен ұштастыруды қажет етеді.
Қазақ отбасында қыз балаға тәрбие беру қазақ халқының қоғамдық
санасының дамуы мен қоғамдық құрылысына байланысты қалыптасқан. Заман
талабына сай әлеуметтік өзгерістер мен қоғамдағы өндірістік қатынастардың
пайда болуы ұлттық тәлім-тәрбиенің жаңғырып, өзгеріп, дамып отыруына әсер
етіп отыр. Бұл тұрғыда тарихи, философиялық, этнографиялық, педагогикалық,
психологиялық тақырыптағы ғылыми зерттеулер кеңінен арналған. Дегенмен,
қазақ отбасындағы қыз бала тәрбиесін педагогикалық-психологиялық тұрғыда
екшелеген, ғылыми-теориялық жағынан негізделген әдістемелік мазмұны әлі де
тапшы. Сондықтан бұл мәселе тереңірек зерттеуді қажет ететін, ұлтымыздың
ұрпағы үшін, ең маңызды, өзекті мәселе екенін дәлелдейтін жағдай. Осы
қарама-қайшылықты негізге ала отырып, қазақ отбасындағы қыз бала
тәрбиесінің құндылығын арттыру мақсатында, оның ғылыми-теориялық негізде
бір жүйеде келтірілген және зерттеу мазмұнын айқындайтын Қазақ халқының
тәлім-тәрбие тәжірибесі арқылы қыз бала бойында ізгіліктілік дүниетаным
қалыптастыру атты зерттеу тақырыбын таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: қазақ халқының тәлім тәжірибесі арқылы қыз бала
бойында тәрбие процесінің тиімділігін арттыратын ізгіліктік дүниетанымды
қалыптастыруды анықтау және негіздеу.
Зерттеудің нысанасы: қазақ халқының тәлім тәжірибесі арқылы қыз баланы
ізгіліктілікке тәрбиелеу процесі.
Зерттеудің пәні: қазақ халық педагогикасының әдістері және құралдары
арқылы қыз баланы тәрбиелеуді ұйымдастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер,
- қыз бала бойында ізгіліктілік дүниетанымды қалыптастырудың негізіне
халықтық педагогика идеялары алынса;
- халық педагогикасының әдістері және құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктері айқындалса;
- мектеп пен отбасы қыз баланы тәрбиелеудегі байланысы артса, онда қазіргі
қыздар бойында ізгіліктілік дүниетанымды
қалыптастырудың нәтижелігі арта түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақ халқының тәлім-тәжірибесі арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
педагогикалық тәжірибесін оқып үйрену, талдау және қорыту.
2. Қазақ халқының тәлім-тәрбиесі арқылы қыз бала бойында ізгіліктілік
дүниетаным қалыптастырудың жолдарын анықтау және негіздеу.
3. Қыз бала бойында ізгіліктілік дүниетаным қалыптастыруды халықтық
педагогика әдістері мен тәсілдерін пайдаланудың тиімділік тәжірибелік-
эксперименттік тұрғыда дәлелдеу.
Зерттеудің жетекші идеясы: қазіргі қыздар бойында қазақ халық
педагогикасының озық дәстүрлерін жүйелі түрде пайдаланып, тәрбие
процесіне енгізу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаны тәрбиелеу
мен дамуын және қалыптасуын анықтайтын факторлар туралы философиялық
білімдер; қазақ халық педагогикасының тұжырымдамалары; тұтас педагогикалық
процесс теориясы; зерттеу проблемасы бойынша тарихи педагогикалық еңбектер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен мен теориялық мәні:
- халықтық педагогика әдістері және құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің педагогикалық тәжірибесі зерттелді, талданды және
қорытылды;
- қыз баланы тәрбиелеудің және оның бойында ізгіліктік дүниетаным
қалыптастыру ерекшеліктері айқындалды;
- қыз баланы тәрбиелеуде халықтық педагогика әдістерін және құралдарын
пайдаланудың тиімділігі дәлелденді.
1. Қазақ халық тәлім тәжірибесі арқылы қыз балаларын тәрбиелеудің теориялық
негіздері
1.1 Қазақ халық педагогикасы арқылы қыз баласының ұлттық дүниетанымын
қалыптастыру ерекшеліктері
Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көзқараспен
жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады.
Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын
қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі
қоғамның белсенді азаматы – бүгінгі жастарымыздың өнегелі тұлғасын
қалыптастыру.
Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе жатса да,
сонша, көкейкестімәселеболып келеді
Бүгінгі жастар – халқымыздың болашағы,еліміздің ертеңі.
Ұлттық санамыз, саяси ой-өрісіміз сілкініп, өрлеу жолына түскен осы
кезеңде ата-бабаларымыздың кең-байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандыққа
жету жолындағы күресін, терең тамырлы тарихымызды, ту ұстаған батырларымыз
бен көсемдеріміздің, сөз бастаған шешендеріміздің үлгі өнегесін бүгінгі
ұрпаққа ұғындырып, келешекке мирас ету – бізге парыз.
Әрбір ұлттың маңдайына біткен ұлы дарыны болады. Ұлы дарыны көп ел –
бақытты ел. Мұндай елдердің бірі біздің еліміз деп айтуға толық
мүмкіндігіміз бар. Қазақ халқы ұлы дарындардан кем емес. Тек оларды
әлемдік деңгейге көтеріп, дүние жүзіне таныта білу парыз. Бұл 2030 жылға
дейін жоспарланған істеріміздің алды болуы тиіс. Бүгінгі күнгі міндетпен
шектеліп қалу, ертеңгі күнді ойламау, болашақты болжамау рухани жұтаңдықты
алып келеді. Бүгінгі туған балаларымыз 2030 жылы ер жетіп, ел билігігне ие
болса, өмірлік бағыттарын, жүрер жолдарын дұрыс тапса дейміз.
Қазіргі таңдағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықты
қатынастырдың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы -бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана
емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан болашақ жастардың талабымен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға
болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі мен ұлттық әдет-
ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды
орын алады.
Осы кезге дейінгі ғылыми зерттеу жұмыстарының кез-келгенінде ұрпақ
тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері жан-жақты дәлелденген. Дегенмен,
қазақ этнопедагогикасында қыз баласын тәрбиелеудің педагогикалық шарттары
ғылыми тұрғыда қарастырылмаған.
Жеке тұлғаның қалыстасуы белгілі бір ортада көтерген факторлардың өзара
әсері арқылы дамиды. Біздің ойымызша, қазіргі жағдайда қазақ қызының
санасында, ой-өрісінде, жалпы азаматтық, адамзаттық рухани құндылықтар мен
жоғарғы адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, қыз тұлғасының даму барысын
психологиялық жан – жақты зерттеу, оның даралық ерекшеліктерін танып, дұрыс
бағыттадамыту, әр түрлі әлеуметтік және моральдық - психологиялық
жағдайларда қолдау көрсету және қоғам өмірін ізгілендіру мен
демократияландыру жағдайында бойында ұлттық тәрбиеге бай жаңа қазақ қыз
азаматын қалыптастыру мәселесінің маңыздылығы мен көкейкестілігі күннен
күнге артуда.
Соңғы жылдары Қазақстанда саяси – идеологиялық, экономикалық,
әлеуметтік – мәдени жағдайлардың өзгеруі, Республикамыздың тәуелсіздік
алып, егеменді ел болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы
педагогика ғылымының алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойды. Бұл талап –
міндеттер қазақтың халықтық педагогикасы мен психологиясы проблемаларымен
тікелей байланысты. Демек, ата-мұраның өнегелі дәстүрлерін, идеяларын,
тәрбие саласындағы әдіс – тәсілдерін, амал – жолдарын жан-жақты зерттеген,
терең мазмұнды ғылыми еңбектер қажет деп ойлаймыз. Қазіргі заман
талаптарына сай мұндай тарихи – теориялық, практикалық тұрғыдан
қарастырылған бірқатар еңбектер жарық көрген. Солардың әрқайсысына жеке
тоқталатын болсақ, А. Дайрабаева Қазақтың халықтық педагогикасындағы
қыздардың адамгершілік тәрбиесі кандидаттық диссертациясында қазақтың
халықтық педагогикасындағы қыздардың адамгершілік тәрбиесіне тоқталған. Бұл
еңбекте автор халықтың ежелден сақталған әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері
бойынша қыздарға адамгершілік меңгерудің құнды жолдарын, әдіс – тәсілдерін
жүйелейді. Қазақтың ауыз әдебиеті шығармашылығындағы қыздардың адамгершілік
тәрбиесіндегі халықтық дәсүрлердің мазмұндық негіздерін, қыздардың
адамгершілік тәрбиесін – қазақтың халықтық педагогикасының өзекті
проблемасы ретінде қарап, ежелгі жазба деректер мен зерттеу еңбектеріндегі
қыздарға адамгершілік тәрбие беру тағылымдарынан бастап, қазақ хандық
мемлекет дәуірі мен одан кейінгі кезеңдердегі қыздардың адамгершілік
тәрбиесінің өзіндік ерекшеліктерін, тәуелділік және қыздар тәрбиесіндегі
халық педагогикасының дәстүрлерін, халықтық дәстүрге мектептердің әсерін,
жаңа тәртіптің қазақтың халықтық педагогикасындағы жаңа бетбұрысын қыздарға
адамгершілік тәрбие берудегі тиімді жолдарын көрсетті.
Л.С.Сырымбетова Особенности казахской женской гимназии как
национальной воспитательной системы диссертациялық еңбегінде қазақ қыздар
гимназиясының халықтық білім беру жүйесіндегі ерекшеліктерін тоқталып,
Шығыстағы Х-ХІ ғасырларда пайда болған медресе мен мектептердің пайда
болуынан бастап, бүгінгі күнге дейін қазақ қыздар гимназиясының тәрбие
берудегі теориялық негіздері, бүгінгі күні қазақ қыздарын тәрбиелеудегі
ерекшеліктерге – этнопедагогикалық проблема ретінде қарап, қазақ қыздар
гимназиясында ұлттық білім беру жүйесінің теориялық моделін жасап, қыздарға
этникалық тәрбие беру жұмысының педагогикалық мазмұнын, қазақ қыздар
гимназиясының ұлттық тәрбие берудегі алғы шарттарын көрсетіп берді.
Ш. Жалғасова Педагогические проблемы казахских общеобразовательных
школ в обучении и воспитании девушек - казашек ғылыми еңбегінде 1941-1985
жылдар аралығындағы қазақ қыздарына жалпы білім және тәрбие беру жағдайын,
оның ішінде 1941-1961 жылдар, 1961-1985 жылдар аралықтарын жеке көрсетіп,
тәрбиелік білім беріп оқытуда қыз балаларының мінезінің қалыптасу
ерекшеліктерін, оны ұлттық және отбасылық тәрбие беру, эстетикалық тәрбие
беру арқылы, мектеп – интернаттарының қыз балаларын тәрбиелеудегі мәнін,
ауылдық мектептердегі оқу-тәрбие жұмыстарының үрдісін ашып көрсетті.
А. Қ. Қисымова Қазақтың педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік
тәрбие беру [6] ғылыми диссертациясында халықтық педагогика арқылы
оқушыларға адамгершілік – жыныстық тәрбие берудің теориялық негіздерін,
педагогикалық проблемаларын, оқушылардың адамгершілік – жыныстық тәрбиесін
қазақтың халықтық педагогикасы арқылы жетілдіріп, ұйымдастыру жолдарын
көрсетті.
Б. Қ. Өтешова Жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын халық тағылымы
материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттары [12] ғылыми еңбегінде
халық тағылымдары арқылы оқышулардың дүниетанымындамыту мәселесінің
психологиялық және педагогикалық зерттеулер көрінісін, оқышулардың
дүниетанымын дамытудың моделін, өлшемдері мен көрсеткіштерін, Әдеп пәні
бағдарламасы, Ұлттық дүниетаным тағылымдары атты таңдау курсы арқылы
оқушылардың дүниетанымын дамыту, отбасы тіршілігінің әлеуметтік мәнін,
инабат иірімдерін, салт – дәстүрлердің әлеуметтік мәнін, оның ішінде қыз
балаларына қатысты тәлім-тәрбие жолдарында да ашып көрсетті.
Осы аталған еңбектердің біздің еңбегімізге тигізетін әсері мол деп
білеміз.
ХХІ ғасырдың басталуымен жеке тұлға проблемасына ықылас күрт артып,
баса назар аударыла бастады.
Ендеше, егемен елдің ұрпағының жан дүниесінің жаңартуға тиіспіз. Білім
- өнер мазмұнын түгелдей өзгертіп, оқу – тәрбие тақырыбын ұлттық рухқа
негіздеуіміз қажет. Жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу, отаншылдыққа баулу,
мәдениетіміз бен тілімізді түлету, нарықтық экономиканы, осы заманғы озық
технологияны игеру ата-бабамыздың дәстүрлі құндылықтарын, тәлім – тәрбие
ісіне енгізу, соның нәтижесінде ұлттық тұлға қалыптастыру бүгінгі күннің
көкейкесті мәселесінің бірі болуға тиіс.
Ұлттық тұлғаны қалыптастыру мәселесі адамның ұлттық психологиясын
зерттеу арқылы шешіледі. Бұл жерде айта кететін жай, ер баласы мен қыз
баласына тәрбие беру барысында олардың психологиялық ерекшеліктеріне де
мән беру қажет. Сондықтан да бұл ерекшеліктерді көрсету мақсатында бұл
еңбектің осы тарауын ең алдымен ұлттық психология мен ұлттық психикалық
құрылымға түсінік беруден бастауды жөн көрдік.
Ұлтық психология дегеніміз – халықтардың тарихи дамуының өзгешелігі мен
әлеуметтік – экономикалық, рухани өмірдің алғы шарттарына сай қалыптасатын
және мәдениет пен тұрмыстан, дәстүрлер, мен әдет – ғұрыптардан байқалатын
ұлттық сезім әрекетінің көрінісі. Ол халық пайда болған мезгілден бастап
оның тарихымен тығыз бірлікте дамиды.
Ұлттық психологияның ерекшеліктерін түсіндірудің әдістемелік
негіздерінің бірі – оның табиғатын және жалпы адамгершілік, әлеуметтік –
таптық, ұлттық ара қатынасын ажырата білу [4, Б. 68-73].
Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт арасында тығыз айланыс бар. Ұлттық
психикалық ерекшелік ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс береді. Ою-өрнек,
ән, күй, зергерлік әшекейлер заттары арқылы, оның қай ұлтқа тән екенін
айыруға болады.
Ұлттық психикалық құрылымды С. Қалиұлы [13] мынадай үш бөлікке бөледі:
- ұлттық сезім;
- салт-дәстүрлер;
- ұлттық мінез.
Бұл үш бірлестік мәдени ерекшеліктердің шартты белгілері болып
табылады.
Бұлардың әрқайсысында С. Қалиұлы мынадай түсінік береді: Ұлттық сезім
дегеніміз – адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлтық салт –
дәстүрлерге деген сүйіспеншілікті білдіреді. Ұлттық сезім адамды қоршаған
ортаның әлеуметтік – экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының сол
ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сиы.
Ұлттық салт – дәстүрге ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін. ән – күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорт түрлерін, ұллтық тағамды, киімді, тарихи ескерткіштерді т. б.
Жатқызуға болады.
Салт – дәстүрлер халықтардың тіршілік кәсібіне, наным – сеніміне,
өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа
ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы
келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады.
Ұлттық мінез дегеніміз – адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін
тұрақты құбылыс. Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық
рухани сапасымен ерекшеленіп, көзге түседі. Мысалы, қзақтарға тән
бауырмалдық, діншілдігі, ақжарқындық, қонақжайлық, өзбектердің
кеңпейілділік . . . ерекшеліктер байқалады [13, Б. 49-53].
Ұлттық психологияның компоненттері туралы ғалымдар арасында әртүрлі
көзқарастар бар. Зерттеуші – ғалым Н. Сәрсенбаев [132] ұлттық психологияны
ұлттық психикалық құрылым деп есептей келе, оның үш компонентін былай
ажыратады:
- ұлттық әдет – ғұрып және дәстүр;
- ұлттық сезім;
- ұлттық мінез – құлық.
Ал, Қ. Жүкеш ұлттық әдет – ғұрыпты жәнедәстүрді жеке түрде атрибут
ретінде қарастыруға болмайды деп есептейді. Қ. Жүкештің ойынша, ұлттық
психологияның құрамында мына компоненттер болуға тиіс:
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттың өзіндік сана-сезімі;
- ұлттық қажеттілік және мақсаты, оларды сезіну.
Н. Елікбаев ұлттық психоогияның ерекшелігіне мынадай түсініктеме
береді: ұлттық психологияның ерекшелігі дегеніміз - халықтың тарихи-
әлеуметті, рухани тұрғыда әр түрлі дамуы. Ол ұлттық психология құрылымын
мына компонентерге бөледі:
- ұлттық мінез-құлық – бұл психология құрылымындағы ең күрделі және
маңыздысы. Оның негізгі белгілері: еңбексүйгіштік, бостандықты қалау,
қайырымдылық, қонақжайлылық, батыдық, қатаңдық;
- ұлттың өзін-өзі сезінуі – бұл екінші маңызды компонет - өзінің ұлтын
сүюі, басқа ұлттарға жақсы пікірмен қарау, оларды құрметтеп, қадірлеу;
- ұлттық талғам – бұған дәмді сезіну қасиеті кіреді де, бұл
физиологиялық категорияға жатады, өйткені нерв жүйелерінің қызметімен
байланысты да, адамдардың өмірлік қажеттілігінен туындайды;
- ұлттық сана – сезім – ұлттық жетістіктерді бағалау, өз ұлтын, сүю,
ұлттың басына түскен қиыншылықтарын бөлісу, ұлттардың өзара айырмашылығын
ажыратып, бұл дегеніміз – ұлттық сана – сезімсіз ұлттық психология
болмайды. Ұлттық сана – сезім этникалық өзгешеліктерінен туындайды да,
ұлтаралық қатынассыз адамза баласының қарқынды дамуы қиын.
Н. Жанділдин ұлттық психологияның құрылымын төмендегідей көрсетеді:
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттық тағам;
- ұлттық сана –сезім – бұған әдет –ғұрыптар, дәстүрлер де кіруі
мүмкін.
Әдет – ғұрып, дәстүрлердің пайда болуы, олардың дамуы, қазіргі кездегі
жағдайы, олардың тұрақтылығы барлық ұлттарға тән табиғи құбылыс болып, әр
түрлі тұрмыс деңгейіне қарай дамып отырады да, оның дамуына дін айырықша
үлес қосады, мұның нәтижесінде әр-түрлі пісіп-жетілу орай ұлттық психология
қалыптасып дамиды.
Қ. Оразбекова өзінің еңбегінде ұлттық психикалық құрылымның негізгі
компоенттерін былай көрсетеді:
- ұлттық намыс;
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттық сана-сезім – ойлау жүйесінің актісі. Бұл арқылы қоршаған
ортаны танып, біліп, күнделікті өмірде пайдаланылады, осының салдарынан
тұлға дамып отырады [4, Б. 68-78].
ХХІ ғасырдың басталуымен қазақ халқының болашағын ойлап, оның
тәрбиесінің ұлттық болуын, қазақ жанының, дінінің, тілінің тазалығын, жалпы
білім мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен
бірлікте болуын қалап, біз ұлттық психикалық құрылым компоненттерін
төмендегідей атап көрсеткенді жөн көрдік:
- ұлттық сана-сезім; (сана- сезімнің әсерленуі)
- ұлттық мінез -құлық; (ізгілік)
- ұлттық қайрат-жігер; (батырлық)
Бұл психикалық құрылым компонентерін әрқайсысын жеке талдап [114, Б. 30-
35], М. Жұмабаевтың Педагогика [14] оқулығындағы көрсеткен
түсініктемесіне сүйене отырып қарастырып көрелік.
Бұлардың әрқайсысына жеке тоқталатын болса: ұлттық сана – сезімнің
әсерленуі – бұл әсерлену көріністерінң шарттарына байланысты.
Әсерлену дегеніміз – нерв системасы алып келген әсерді жанның ұғуы,
аңғарғаны, сезінуі. Адам баласы білімді алдымен осы әсерлену арқылы алады.
Әсерлену көрінісінің болуы былайша: сыртқы дүниедегі бір зат біздің
денемізге, яғни нерв ұшына (периферия нервтеріне) әсер етеді. Мысалы, дауыс
құлақтың нерв жүйесіне әсер етіп, оны миға алып барады. Ми осы келген
әсермен әсерленеді де, мида аңдау, аңғару пайда болады.
Адам жанының әсерлену көрініс болу үшін төмендегі шарттар табылуы тиіс:
1. Әсер білінетіндей күшті болсын. әсер әлсіз, не болмаса тым күшті
болатын болса, әсерлену болмайды. Оның себебі, әсер тым әлсіз
болса, нерв жүйесі оны сезбейді. Тым күшті дауыс құлақты
тұндырады, шулатады, жағымсыз болады. Демек, миға кері әсерін
тигізеді. Сондықтанда айтылған сөзден әсер алу үшін, тым қатты
дауысты пайдаланбаған жөн. Ол тәрбие берудің кері, жат көрінісі.
2. Бір әсерден екінші әсерге дейін белгілі уақыт өтсін. Бірі арқылы
бірі болған екі әсерден екі әсерлену болу үшін, бұлардың
арасында белгілі уақыт өтуге тиіс. Себебі, сыртқы бір заттың
нерв жүйесіне берген әсертоқталған күнде де, нервтің өз-өзінен
біразға дейін қозғалысы басылмай тұрады. Сондықтан екінші әсер
бірінші әсердің соңынан іле-сала келсе, екі әсер қосылып кетіп,
екеуінің де құбылысы өзгереді. Сондықтан да балаға тәлім-тәрбие
берген кезде, оны үстін-үстін қайталамай, алдыңғы айтқан
әңгімеден нәтиже шыққан соң, келесісіне өту қажет.
3. Әсер миға барып жетсін, ал жан миға келегн әсерге іскерлігін
жұмсасын. Егер әсер миға барып жетпесе, әсерлену болмайды.
Мысалы, көру нервін мидан айырсақ, адамның жанында көру
әсерленуі болмайды да, миға келген әсерге жанның әсерлігін
жұмсау шарт болады. Демек, адам жанының іскерлігі басқа затта
отырса, жанда әсерлену болмайды.
Біздің сыртқы заттармен таныстыратын әсерлену сезімінің алты түрі бар:
- көру;
- есту;
- иіскеу;
- дәмін тату;
- сипау;
- дененің ет сезімдері.
Бұлардың ішіндегі адамның жаны үшін аса қымбаттары көру мен есту.
Көріп әсерлену арқылы барлық алған білімнің төрттен үш бөлігіносы көру
сезімі арқылы аламыз. Адамның әдемілік сезіімінің ұлғаюында көру сезімі көп
көмек көрсетеді. Әдемі түс, әдемі түр, жаратылыстың сұлу заттары, сұлу
көріністері әдемілік сезімдерін тереңдетеді.
Есту сезімі адамның көру сезіміне де көп көмек көрсетеді. Көз заттың
сыртын көрсетеде. Құлақ бізге заттың ішін, жанын шешіп береді.
Демек, баланың жаны кетік болмай, бүтін болсын десек жырдан, әннен,
жалпы музыкадан жастайнан хабардар ету керек.
Естіп әсерлену адам жанының дамуына үлкен ықпалын тигізеді. Баланың
есту сезімі баланың туылған соң, екінші-үшіншіжетісінде біліне бастайды.
Баланың есту сезімін ілгеріту үшін музыка құралдарының үнін естірте
беру керек. Баланың есту сезіміне аса көп әсер беретін – бесік жыры. Бала
сөзін ұқпаса да, әнінен әсерленеді.
Бесік жырының негізгі мәні:
- Баланың естуқабілетінің қалыпты, әрі тез жетілуіне, сан түрлі әуен
сезімталдығына әсер етіп, бұл құбылысқа жүйкесі бейімделіп, баланың
сөйлеу мәнеріне ізін қалдырады;
- Баланың жұлын жүйесі мен миы дұрыс жетіліп, зердесі қалыптасып, өсе
келе жырда айтылатын ұлттық ұғымдарды түсініп, бойына дарытады;
- Баласына жүрек жырды сезімін, тілегін, үмітін, аналық сезімін
анағана жеткізе біліп, оны тағылым құралына айналдырады;
- Баласына арнағанбесік жырының мазмұны, әуені жылдар өте келе заман
ағымына қарай өзгергенімн, өзінің тәлімдік мәнін еш уақытта
өзгертпейді деп сенуге болады.
Бесік – нағыз халық мұрасы, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы тұтынып
келген киелі мүлкі [12]. Бесіктегі нәрестесіне бесік жырын айту - әрбір
анаға сын болған.
Нәрестесі бөленген бесікті жыр – ырғағымен тербелте отырып, бар
пейілімен, жан дүниесімен беріле керемет бір әуенмен бесік жырын айтқан жас
ананы көру - әрбір қазақ отбасының тілегі. Әр нәрсенің құнын зерделей
білген ата-бабаларымыз Есік көргенді алма, бесік көргенді ал деп ғибратты
өсиет қалдырған. Бесік жырының құдіреті – халық педагогикасындағы жүрек пен
ақыл тәрбиесін үндестіруінде. Бесік жырында айтылар барлық асыл ойларды тек
нәресте ғана қабылдап қоймайды, ананың жүрегінен шыққан әнін сол маңайдағы
бүкіл тіршілік иесі тыңдайды, олардың да сезімін оятып, ой салады. Бесік
жырының мазмұнындағы шумақтар балалардың қияланы қанат бітіріп, ой –
армандарын ұштайды, шабыт тудырады. Бесік жырының айтылу әуені, ондағы ой,
тілек, баланың жас мөлшеріне қарай түрленіп отырады. Бесік жырында айтылар
ой, тілек, ықылас, мейірім – сәбидің ұл не қыз екендігіне сай таңдалады.
Мұның өзі халықтың перзент тәліміне аса талғаммен көңіл бөліп, ұлттық
болмысты ескергендігінің айғағы [12, Б. 19-35].
Бұл ұлттық психикалық құрылымның ұлттық – сана-сезімнің әсерленуі жайлы
берген түсінігіміз. Келесі қарастыратынымыз ұлттық психикалық құрылымның
екінші компоненті ұлттық мінез-құлықтың психикалық даму барысы.
Адам өзінің әрбір ойына, әрбір ісіне баға беріп отырады. Ізгі ойы, ізгі
ісі адамда жағымды сезім туғызады. Адамға пайда келтіретін жағымды ой мен
істі ізгілік деп білеміз. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан ьезу адамның
жаратылысының өзінде бар нәрсе.
Адам ойының және ісінің ізгі, не болмаса жауыз болуын ақарап, сол ой
мен іске іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз сезімдер мінез-
құлық сезімдері деп аталады [14, Б. 134].
Адамның білімі неғұрлым төмен болса, мінез-құлық сезімдері де
соншалықты төмен, тар болады. Жас бала барлық еркелігінің, тілегінің
орындалып отырғанын жақсы көреді. Еркелік пен тілектің орындалуын ізгілік
деп біледі де, ал орындалмауын жауыздық деп біледі. Ал есейе келе, білімі
артқан сайын, оның мінез-құлық сезімдері де жоғарылап кеңейе түседі.
Жас нәрестеде ең алдымен ананы сүю сезімі оянады да сонан соң
туысқандық сезім, жанында жүрген адамдарды сүю сезімі өседі. Бұл деген
жақын адамға жауыздық тілемей, ізгілік тілеу деген сөз. Адамның сана-сезімі
тереңдей түсе, өз елін, жерін, табиғатты сүю сезіміоянады. Адам шын ізгі
адам боламын десе, халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан болу керек. Жер
бетіндегі адам жаратылысы бір – бірін сүюге міндетті. Бұл адам
жаратылысындағы негізгі мінез.
Осы жерде дін сезімдері деп аталатын сезімдер туралы айтып өтсек
артық болмас. Мынадай пікір бар: адамның мінез-құлық сезімдері күшті болу
үшін, яғни дам ізгі болу үшін, ол жауыздықтан тыйылып, ізгілікке ұмтылуы
үшін адамда дін сезімдері күшті болу керек. Дін сезімдерінің негізі,
дүниені барлық нәрсені билеп тұрушы бір тәңірі деп сену және сол тәңірге
дам өзін пенде деп білу. Демек, адамның барлығы бір тәңірдің пендесі болса,
бір – бірне туыс, жақын, сондықтан бір –біріне ізгілік жасау керек.
Ізгілік істесе, тәңірінің көңілін табуға, разылығын алуға, махаббат
тартуға, яғни жұмаққа кіруге сену. Жауыздық істесе, тәңірінің наразылығын
алуға, ашына, қаһарына ұшырауға сену, міне дін сезімдерінің негізі осы.
Бұл әрине бұрыннан келе жатқан пікір. Ізгілікке ұмтылдыратын тек дін
сезімдері деп ұғу дұрыс емес. Ізгілікке ұмтылдыратын дін адамның
жаратылысын жасаған емес, ізгілікке ұмтылатын адамның мінезі дінді
туғызған. Демек, мінез-құлық сезімдері, яғни жауыздықтан безіп, ізгілікке
ұмтылу адам жаратылысында бар [14, 24, 25, 38, 89, 141].
Мінез-құлық сезімдерін өркендету үшін М. Жұмабаевтың [14] еңбегіне
сүйене отырып, оның жолдарын ашып көрсетелік.
1. Баланың жанындағы адамдардың әсері. Баланың бірге араласатын
адамдарды ізгі, дұрыс міне-құлықты болсын. Бала жанындағыларға
еліктегіш келеді, әдепті бо, әділ бол, өтірік айтпа деген
сөздерден гөрі, шын мәнінде жақсы қасиетке толы адамдармен
аралассын.
2. Үйде, тәрбие орындарындрындағы тәртіп. Үйде, тәрбие орындарында
ізгі мінез-құлықтарға әдеттенсін. Үйдегі, тәрбие орындардағы
тәртіп құбылмалы болмай, бір қалыпта болу керек. Тәртіп -
өзгермейтін ізгі мінез-құлық заңдарына негізделген болсын. ата-
анасын, тәрбиешісін бала досым деп білсін.Бала ешбір ойын, ісін
жасырмайтын болса, сода өтірік айту, алдау сияқты мінез-қықтарға
орын болмайды.
3. Баланың мінез-құлық туралы ойы. Баланың келешекте өз істерінен
және басқа адамдар ісіне мінез-құлық жағынан баға бере алу үшін,
мінез-құлық туралы ерте күннен ой жүргізіп үйренуі тиіс.
Сондықтан балаға түрлі әсерді мінез-құлық жағынан салыстырып,
оның дұрыс не болмаса теріс екенін, ізігілік пен жауыздықты, ақ
пен қараны айыратын жолын көрсетіп отыру керек.
Біз жоғарыда ұлттық психикалық құрылымың екінші компонеті ұлттық мінез-
құлыққа түсінік бердік. Келесі қарастыратынымыз ұлттық психикалық құрылымын
үшінші компоненті ұлттық қайрат-жігер.
Адам жаны бір затты болдыруға, не болдырмауға ұмтылады. Бұл ұмтылу
соқыр ұмтылу емес, мақсатты ұмтылу. Осы мақсатқа ұмтылуды қайрат-жігер деп
атайық.
Қайрат-жігер адам өмірінде үлкен орын алады. Адамның жан ісін
тізгіндеп, белгілі жолға салып, өркендетеді. Адам келіп қалған ашуын да осы
қайрат-жігер арқылы тоқтады. Қиын-қыстау істі де осы қайрат-жігердің
төзімділігі шешеді.
Жан қуаттары туралы теориясында Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-
қайратын жеке процесс ретінде қарастырмай, этика ғылымына орайлас
пікірлерінде сөз етеді. Жақсы қоғам, ізгі адамдар, олардың күшті қажыр-
қайраты мен ерік-жігері – рухани қасиеттерді қалыптастырудың негізгі
факторлары. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық
пен ерлік, рухани жағынан жетілу ерік-жігердің жақсы сапалары болса,
мейірімсіздік, қорқақтық, дүниеқоңыздық, нәпсіқұмарлық, адамның ұнамсыз
қасиеттері болып табылады. Ал көз айна тәріздес нәрсе, ол – сыртық дүниенің
сәулесі түсіп отыратын алғашқы саңылау [14, 17, 18, 78].
Ұлттық тәрбие барысында қайрат – жігерді қазақ халқының батырларынан,
батырлардың жұптары ару қыздардан да, ару аналардан да көруге болады [16].
Солардың бірі кезінде күллі моңғолға билік жүргізген хан ертеңінен үміт
күттірер ең жақсы көретін немересі Дабын-Баян мергенге елдегі ай десе аузы,
күн десе көзі бар хас сұлу Алуаны әдейі айттырып алып берген. Түп –тұғяны
хан тұқымы болып Дабын-Баян есейіп, көргендігі мен мергендігі, батылдығы
мен батырлығы арқылы көзге ерекше түсіп, жастай билік құрады. Бірақ ғұмыры
қысқа болады. Алда ашылар гүлі әлі көп. Алуа ару бірі – алтыда, бірі –
жетідегі екі ұлымен жастай жесір қалады. Бет біткеннің бәдендісі, жасы әлі
отызға да жетпеген оған көз сүзушілер де, сөз салушылар да аз болмайды.
Бірақол біріне де мойын бұрмай: Ерімнің төсегін басқаға таптатар жайым
жоқ, енді өле-өлгенше тұрмысқа шықпай, ұлысымды өзім басқарып, ұлдарымды
өсіремін деп [16, Б.4], ерінің орнын жоқтатпай, елін билеп қайрат-
жігерлігінің басым екендігін көрсетіп отыра береді.
Қиятқа хан болған Есукей де алып туатын ана болар жар таңдай білген
сияқты. Алып қашып бара жатқан меркіттің бір жігітінен тартып алған Ауален
Есукейге атағы жер жарған Шыңғыстай ұлы перзент тауып берді. Он үш жасында
әкеден айырылып, жетім қалып, отыз төртінде ұлы хан атанған баласы атқа
мініп, таққа қонғанша жесір қалған жас ананың да көрмеген азабы жоқ. Талай
рет тұтқынға да түсті, су бойлап, ну шарлап, тау сағалап, қашып та жүрді.
Бірақ дініне берік қайратты ана өз ішінен шыққан екі бала мен тоқалдан
туған екі ұлды қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқытпай, аман өсіріп, атқа
мінер азамат етіп шығарды. Балалар бір-бірімен қағысып қырғи қабақ, әділ
төрелік айтып табыстырып, жалғастырып жіберіп қайрат – жігерлігімен жеңіп
отырды [16, Б. 5-10].
Ерге ердей, серіге серідей мінез танытып, кіммен болсын терезесі тең
серіктей сөйлесу қазақ қыз-келіншектерінің қанымен біткен қасиет. Хан –
бас, ханым – мойын, мойын қайда бұрса, бас солай қозғалады дейтінқарапайым
қағиданың өзінде қаншама шындық жатыр. Қазақ әйелдері, әсіресе ханымдары
ері алдында ешқашан бүгежектеу, бүркеншіктену дегенді білмей, орынды
жерінде ақыл қосып, шаруасын қашанда оңға бастырып отырған. Солардың бірі
атышулы Әбілқайыр ханнаың әйелі Бопайша (Бопай) ханым. Ол ханның
меймандарын қол қусырып қарсы алып, құрақ ұшып күтумен қатар, олардың халық
тағдырын қозғаған пікірлеріне де құлақ түріп, арасында ой сабақтап ел
басқаруға да атсалысып отырған өз заманының зерделі де дерек, ақылды да
алғыр адамы болып әрқашан өзінің қайрат-жігерімен елді таңдандырып отырды.
Аты алты алашқа аян Абылайдан кейін Орта жүзде отыз жылдан астам
хандық құрған Уәли қайтыс болғанда оның кіші әйелі Айғаным отыздың ішіндегі
жап-жас қана келіншек еді. Ханның қара шаңырағында ордасының иесі болып
қалған оның өзінен туған жеті ұлдың таққа отыра кетер кәмелетке толғаны жоқ-
тын. Ол екі ортада елдің атқамінерлері бас қосып жіберіп Уәлидің бәйбішеден
туған үлкен ұлы Ғұбайдолланы ақ киізге сап хан көтеріп те үлгерді. Айғаным
ханшаның қазақ даласын қызғыштай қорып, көзі тірісінде оны қанаттыға
қақтырмауға, тұмсықтыға шоқытпауға бар күш-жігерін салғаны бартын. Елдің
анасы, жердің панасы болған ханша мүмкіндігінше тұған жұртының өрісін
тарылтқызбаған, өңірін таптатқызбаған. Сол үшін де елдің саяси өмірне
белсене атсалысып, аға сұлтандардың сайлаұына дейін араласып отырған және
оның мейлінше әділ болуын қадағалаған. Әлбетте, мұндай ақылды да ойлы ері
алдағыны керіп, болжай алатын ханшаны патша ағзамның білгені сөзсіз - тін,
осындай қайрат - жігерімен ол қазақ даласын ұстап отырды.
Қыр қызының тағдыры қызық қой. Көшпелі тұрмыс салтына сәйқес
қаршадайынан ат жалын тартып мініп, ер азаматтармен әмәнда үзеңгілес
жүруіне тұра келеді. Үзеңгілес жүрген сол әлбетте жігіт білетін өнердің
бәрін ол да меңгеруі керек. Алдына ондай талап қойған қыздардың ынта-
ықыласына жалпы әйел затына тең алғырлық пен алымдылық, қажырлық пен
қайырымдылық, табандылық пен тағандылық қосылғанда көп жағдайда олар
ерлердің алдын орап кетіп отырады. Сондықтан сайыс пен жарыста, күресте
жігіт-желеңге есе жібермей, жеңіп кетіп жүретін қыздардьң қазақ қырында аз
болмағаны белгілі. Құдыққа құлаған атан түйені екі өркешінен ұстап суырып
алатын, құрық, тимеген шу асауды құлағынан басып шөкесінен отырғыза қоятын,
құнан егізді бір өзі көтеріп кететін, көкжал қасқырды тобылғы сапты дырау
қамшымен-ақ соғып ала беретін апаларымызды ел әлі күнге аңыз етіп айтпай
ма. Ал тандайынан шаң шыққан талай шешендерді шоңқитып, айтыста небір
ақындардың аузын аштырмай қоятын жез көмей ділмар да айтқыр шайыр қыздар өз
алдына бір төбе. Кенесарыньң қарындасы Бопай да қезінде сондай ақылына
ажары, өжеттігіне өнері, қүшіне ісі сай батыр да батыл қыз болып әрқашан
өжеттлік пен қайрат- жігерлігін көрсетіп отырған.
Міне, бұл салыңқы еңсе, салпы етек әлде бір әйелдердей артық ауыз
әрекеттерге бармай, ерінің қас-қабағын қапысыз бағып, іш пікірін емеуріннен
танып, ақ-адал жолды ақыл қоса отырып бірге іздесетін етжақын жаңашыр
жардьң қасиеті. Оньң осындай абзал мінез-құлығы, мінсіз қылығы кейінгі
көркем шығармаларда ғана емес, өз кезегіндегі тарихи құжаттарда да хатталып
қалған [16, Б. 11,25,55,71].
Қазақ ауызекі шығармашылығы мұраларында жағымсыз әйел бейнесі тіпті
жоққа тән. Оның орнына Құртқа, Гүлбаршын, Қаракөз, Қарлыға, Назым, Ақжүніс,
Қыз Жібеқ, Айман - Шолпан, Қарашаш сияқты бірі ақылымен, бірі көркімен,
енді бірі өжеттік ерлігімен елге қорған, ұрпаққа ана болғанын білеміз. Ең
ғажабы бұл сұлулардың барлығы да адал жар ретінде дараланып отырады.
Әйел адамға көрсетілген құрметті қазақ даласында оларға арнап қойылған
тас мүсіндерден (қыз-тас, келіншек-тас, кемпір-тас), ең сұлу ғимараттардан,
шабытты сәулет мұраларынан да көруге болады. Тіпті Сырдария бойындағы
Көккесене, Бикем мұнара, Сырлытам, Шу бойындағы Айша-бибі, Баба-әже, Сарысу
бойындағы Белең-ана, Болған-ана, Жұбан-ана, Арал жағасындағы Бегім-ана
күмбездері, мұнаралары, мазарлары ғажайып сырлы сымбатымен күні бұгінге
дейін қайран қалдырады. Жеке ескерткіштер былай тұрсын қазақ даласында
Қатынқала, Баршынкент сияқты қалалардьң болғаны да, бүкіл мұсылман
халықтарыньң ішінде қазақ әйелдерінің ғана бетіне пәренжені салмағаны да
белгілі. Мұның барлығы қазақ халқыньң әйел -анаға, қыздарға деген
сыйластығы мен құрметінің белгісі [6, Б. 44-45].
Ендігі жерде айтатынымыз, ғасырлар бойы ар-намысын жоғары ұстап,
адамгершілікті қастер тұтқан қазақ елінің аруларының бойындағы нәзіктік,
биязылық, иманжүзділік азайып, азаматтарымыздың ой-парасаты ұсақталып бара
жатқаны бәрімізге де белгілі жай. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ел
дәстүрін, ата салтын білмейтін ұрпақ өсіп қеледі. Осындай күйге түсуіміздің
басты себебінің бірі - ұлттық тәлім-тербиеге мән берілмегендіктен деп
біліп, осы тарауды ұлттық тәлім-тербие беру жолдары әр халықта қалай
қалыптасып қелгендігіне тоқталамыз.
Ұлттық тәлім-тербиеге мән беріп, баланьң санасын ұлттық тәрбие
негізінде қалыптастыру алғаш рет Қорқыт атадан басталған.
Қорқыт - ғұлама ойшыл, философ, сазгер, қобызшы, атақты музыкант. Оның
айтқан болжамдары дәл келіп, отырған. Қорқыт атаньң нақыл сөздері,
қағидалары екшелген ойлардың нәтижесі. Мысалы, "Анадан енеге көрмеген қыз
жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман", "Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз
қыз жасауға жарымас", "Есекті жүгендегенмен жылқы болмас". Қорқыт
шығармаларында отбасындағы әйел — ананың орны жайлы сөз қозғалады: "ол
әйелдің төрт түрі болады, оның басы-құт әйел, соңы- қанағаты жоқ жұт әйел,
одан қалса ығыр қылатын кесір әйел, тірлігін тыңдырмайтын салақ әйел. Жақсы
әйел ерінің бар жоғын білдірмей, елге аға болады" дейді [17, Б. 22-32,82].
Қорқыт өз заманында әйелдерді үлқен құрмет тұтып, жұртшылық ананың ар-
намысына дақ тұсіруден именетін болған. Бұл кезде әйелдер матриархат
кезіндегі құқықтарынан айырылып қоймаған еді десеқ те болады. Оны тарихи
оқиғалар негізінде айтылған Қорқыт ата жөніндегі аңыздар мен әңгімелер
дәлелдейді. Қорқыт атымен байланысты тәрбие тақырыбында өсиет - нақыл
сөздер ете көп. Қыз бала тәрбиесіне байланысты келесі нақыл сөздерге зейін
салайық: "...Ананың көңілі балада болар. Жақсы ана үшін бала - екі көздің
сыңары. Атаның атын былғаған ақылсыз баланың ... ана құрсағында шырманып,
тумағаны жақсы" [18, 19]. Ұлы күйші кемеңгер жыраудың ғибрат сөздерінің
тәрбие берерлік өнегесі зор. Қаншама заман өтсе де, тәрбие негізі әйелдерге
байланысты екенін нұсқаған даналық сөздердің ұқтырар сыры мол.
Тарихи болмысы ғаламға мәлім Қорқыт атаның нақыл, ғибраты аңыз болған
сөздерді барша адамзатқа мәңгілік өмір іздеген игі тілегімен бірге
халқымыздың ежелгі тарихын, әдет-ғұрпын, бұрынғы тәлім, тәрбие жолдарын
танытатын рухани қазына.
Қорқыт ойларының қорытындысы: " өмір барда өлім бар, өзгеру бар,
өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өзгереді, ұмыт болады, тек мәңгі
- бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе адамның өмірінде істеген игілікті
ісінің нәтижесі" дегенді аңғартады [17, Б. 22-23]. Адамның асыл қасиеттері,
ой- толғамдары жайлы, адамға білімнің қажеттілігі, оның тірліктегі мәні,
бақыт туралы іс-әрекетінің оңы мен терісі, тілден келетін пайда мен зиян,
ел билеуші әкімдерге қажетті асыл қасиеттер, әртекті жұртшылық өкілдерінің
тілін таба білу, сондай - ақ отбасы мен неке, ұл мен қыздың өнегелі
тәрбиесі, бала мен ата-ананың қарым қатынасына байланысты мәселелер Ж.
Баласағұнның "Құтты білек" атты кітабында жазылған [17, 86].
Ж.Баласағұн бала тәрбиесін отбасына бер, "аймаңдайлы ұл-қыз туса, үйіңде
өсір, бөтен жерге қалдырма" деп өсиет еткен. Баласағұнның бұл тағлымды
ойлары білім мен тәрбиенің сабақтастығын жоғары бағалағандығының дәлелі.
Бала жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке араласуы арқылы оның жаны мен
тәні сабақтас жетілуге тиіс. Тәрбие мен білім берудің бұл жүйесі парасатты
ұрпақ өсірудің мәнін ашады. Егер баланың жаман аты шықса, ізгі жандарға
қауіп төнеді делінеді. Халықтың имандылығының кепілі балалардың ата-анасы
мен аға ұрпаққа деген құрметінен көрінуі. Сондықтан да әкесін аман сақтап
қалу үшін жанын қиған ұлдың өлімі - ең бақытты өлім болып табылады [17, 18,
23, 86]. Ұлы гуманист бабамыздың дидактикалық еңбегі даналық ойлар мен
тәрбиелік ақиқатқа толы. Былайша атқанда, "Құтты білік" — тарихи қезеңнің
сипатты белгілерін бойына терең сіңірген, қоғамдық-саяси, әлеуметтік бітімі
қанық, моральдық -эстетикалық, рухани қазынамыз болуымен қатар, қыздарға
тәлім-тәрбие беру жөнінде тиісті деңгейде бағдар берерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
1. Қазақ халық тәлім-тәрбие жүйесі арқылы оқушылардың тәрбие жүйесін
ізгілендірудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1. Қазақ халық педагогикасы арқылы оқушылардың ізгіліктік дүние-танымын
қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінің ізгіліктік мазмұныала бойында
ізгіліктік дүниетанымды қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 32
1 бөлім бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
2. Қазақ халық тәлім тәжірибесі арқылы қыз баланың ізгіліктік дүниетанымын
қалыптастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... 52
2.1 Қазақ этнопедагогикасының құндылықтары негізінде қыз балалардың
ізгіліктік дүниетанымын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ...
52
2.2 ЖОО қыз балалардың ізгіліктік дүниетанымын қалыптастыру жұмыстарының
тәжірибелік-эксперименттік нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... . 71
2 тарау бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
72
Қорытынды
73
Пайдаланылған әдебиеттер
75
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемнің өркениетті
елдер қатарына қосылу жолындағы саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістері
мен қазіргі отандық білім беру жүйесінің басты мәселелерінің бірі –
келешек ұрпақты заман талабына сай интеллектуалды, жоғары мәдениеттілігі
имандылығымен ұштасып жататын елжанды азамат етіп тәрбиелеу міндетін жүзеге
асырумен байланысты.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
басты міндеті ғылым және тәжірибе жетістіктерімен қатар ұлттық рух пен
жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастырып, дамытуға
жағдай жасау қажеттілігі айтылған.
Қазақ – этникалық-рухани жағынан мыңдаған жылдық дәстүр мәдениетінде,
философиясы мен әдебиетінде, тарихи шежірсінде Әйел-Ананың орнына ерекше
мән берген халық. Жалпы, Әйел- Ананы қадірлейтін, оның табиғатын жан-жақты
кестелейтін деректерді көне заман ескерткіштерінен көптеп табуға болады.
Алғашқы қауымдық құрылыстан біздің заманымызға шеру тартатын мәдениет
дәстүрі сабақтастығын тиянақтап зерделесек, оның қазіргі педагогика
жетістіктерінің ілкі бастауында орны бар екендігіне көз жеткіземіз. Ежелгі
дәуір адамдарының идеологиялық ұғым-нанымдарында ру басшысы және ошақ иесі
ретінде әйелге табынушылықтың орын алуы да кездейсоқ емес. Тұтас бір қауым,
рулық ұйым Әйел-Анаға тәуап етеді, сүйектен ойып немесе тастан қашап әйел
мүсінін жасайды, онда жердің құнарлығы мен аналық қадір-қасиетті сомдауға
тырысады.
Сондықтан қазақ отбасында қыз бала тәрбиесін ұлттық салт-дәстүр
негізінде қалыптастыру, оны оқу-тәрбие процесіне енгізу – бүгінгі күннің ең
маңызды талабы. Ұлтымыздың ұрпақ тәрбиесі тікелей анаға қатысты екенін
дәлелдейтін ұлттық әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін, ауыз әдебиетін, жазба
мұраларын жан-жақты зерттеп, зерделеудің құндылығы артуда.
Қыз баласының парасаттылық, имандылы, нәзіктік, ақылдылық, іскерлік,
адамгершілік тәрбиесінің маңыздылығына аса құнды мұралар арнаған
ғұламалар Ибн Сина, Әл-Фараби, сонау көне түркі жазуымен тасқа қашап жазған
ескеркіш Орхон-Енисей жазуларынан бастап, Омар Хайям рубайлары, түркі
тлдес халықтардың бәріне өшпес мұра қалдырған Жүсіп Баласағұн, Махмұт
Қашқари, Ахмет Иассауи, Ахмет Жүгінеки, Қыдырғали Жалайыри, Мұхаммед Хайдар
Дулати шығармаларының қыз тәрбиесінде алатын орны ерекше.
Жеке тұлғаның қоғамдағы орны мен маңызын, тәлім-тәрбиесін, өмірдің қыр-
сыры туралы толғаныстарын ақыл-кеңесін, даналық өсиеттерін, терме-жырлар
арқылы толғаған ақын-жыраулар: Асан Қайғы, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұхар
Жырау, Шал ақын, Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы қазақ қыз-әйелдеріне
тән құнды қасиеттерді, оларды тәрбиелеу туралы көзқарастарын өздерінің
әдеби көркем шығармаларында қалдырған.
М.Шаханов, А.Сейдімбек, С.Ғаббасов, А.Егеубаев т.б. еңбектерінде қазақ
отбасындағы туыстық қатынастыр, оның ішінде қыз бала тәрбиесі – ізгіліктік
дүниетанымның негізгі көрсеткіші түрінде қарастырылған.
Қазақтың белгілі ағартушы-педагогтары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Дулатовтар және т.б. еңбектерінде ұрпақ тәрбиесіне, оның
ішінде қыз бала тәрбиесіне аса көп көңіл бөлінген.
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін отбасы тәрбиесінің жалпы теориялық
және әдіснамалық негіздерін қалаған, сонымен қатар отбасында қыз бала
тәрбиесі аспектілерін зерттеген ғалымдар Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов,
Ю.П.Азаров, С.В.Ковалев, И.С.Кон, А.И.Кочетов, Б.Т.Лихачев, О.Мусурманова,
Л.Н.Тимощенко, А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов, С.Л.Соловейчик және т.б еңбектері
ерекше маңызға ие.
Республикамыздың көрнекті педагог-ғалымдары С.Ұзақбаева,
А.А.Қалыбекова, Ж.Асанов, Т.Әлсатов, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев, С.Ғаббасов,
Р.Қ.Дүйсенбинова, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, Қ.Ж.Қожахметова,
Ж.Ж.Наурызбай, Ә.Табылдиев және т.б. қазақ отбасы этнопедагогикасының
теориясы мен практикасының негізін қалауға үлестерін қосқан. Бүгінгі таңда
туындап отырған гуманистік парадигма талаптарына жауап беру мақсатында
Г.З.Батталханов,Т.Ахметов, Г.А.Бейсенбаева, Ә.Н.Көшербаева, С.Қожаева,
Г.Жылқыбекова, т.б. ізгіліктік тәрбиенің ұлттық рухани мазмұнын анықтауда
біршама зерттеу жұмыстарын жүргізуде.
Қазақ ұлтының рухани мәдениетіне, оның ажырамас бөлігі халықтық
педагогика тарихына арналған ғылыми зерттеу еңбектерінде (Т.Тәжібаев,
А.С.Сыдықов, А.И. Сембаев, Қ.Бержанов, Қ.Бөлеев, Г.М.Храпчников және т.б. )
қыз балаларға білім беру, оларды тәрбиелеу мәселелері жалпылама зерттелген.
Соңғы жылдары республикамызда қыздар тәрбиесі мәселесі бойынша бірқатар
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Олардың ішінде А.А.Аманжолова,
З.Ө.Жантекеева, Ш.Жалғасова, А.Қасымова, И.Қарақұлов, К.Құнантаева,
М.Қозғамбаева, К.Садуақасова, Л.Ибраимова және т.б еңбектерін ерекше атауға
болады.
Қоғамдағы әйелдер мәселесі, қыз тағдыры әр салада зерттелген: ол
тұрғыда пәлсапалық зерттеулер – В.Н.Лупанов, Н.Н.Семке; саяси жағынан –
Г.А.Алтынбекова; әлеуметтік жағынан – Н.Шеденова, А.Абусайдова; заң
тұрғысынан – Ш.Е.Құрманбекова; филологиялық тұрғыдан – А.Ә.Кенжебаева,
З.Сағыбай, Қ.Ә.Жанатаева және т.б. еңбектерінде қарастырылған. Қыз
балаларды тәрбиелеуде қазақ халқының педагогикасы идеялары мен тәжірибесін
пайдалану мәселелерін зерттеуде С.Ұзақбаева, А.А.Қалыбекова,
А.Е.Дайрабаева, Л.С.Сырымбетова, Ж.Т.Сарыбекова, Д.С.Құсайынова т.б.
еңбектерінің ерекше маңызы бар.
Халықтық педагогика идеяларын жүйелеп, белгілі бір електен өткізіп,
реттеп, оны оқу-тәрбие процесіне енгізудің сара жолдарын анықтау – жалпы
білім беретін мектептерде оқушыларға ұлттық тәрбие берудің
өзекті мәселелерінің біріне айналған. Қыз баланы тәрбиелеуде жүйелі
пікірлер әр дәуірде де де қоғам ағартушыларының еңбектерінде келелі орын
алып отырған. Бірақ ұлттық мектептерде қыз бала тәрбиесін жүйелі
педагогикалық білім негізінде отбасылық тәрбиесіз жүзеге асыру мүмкін
емес, яғни, ең алдымен мектепте қыз бала тәрбиесін теориялық тұрғыдан терең
этникалық біліммен ұштастыруды қажет етеді.
Қазақ отбасында қыз балаға тәрбие беру қазақ халқының қоғамдық
санасының дамуы мен қоғамдық құрылысына байланысты қалыптасқан. Заман
талабына сай әлеуметтік өзгерістер мен қоғамдағы өндірістік қатынастардың
пайда болуы ұлттық тәлім-тәрбиенің жаңғырып, өзгеріп, дамып отыруына әсер
етіп отыр. Бұл тұрғыда тарихи, философиялық, этнографиялық, педагогикалық,
психологиялық тақырыптағы ғылыми зерттеулер кеңінен арналған. Дегенмен,
қазақ отбасындағы қыз бала тәрбиесін педагогикалық-психологиялық тұрғыда
екшелеген, ғылыми-теориялық жағынан негізделген әдістемелік мазмұны әлі де
тапшы. Сондықтан бұл мәселе тереңірек зерттеуді қажет ететін, ұлтымыздың
ұрпағы үшін, ең маңызды, өзекті мәселе екенін дәлелдейтін жағдай. Осы
қарама-қайшылықты негізге ала отырып, қазақ отбасындағы қыз бала
тәрбиесінің құндылығын арттыру мақсатында, оның ғылыми-теориялық негізде
бір жүйеде келтірілген және зерттеу мазмұнын айқындайтын Қазақ халқының
тәлім-тәрбие тәжірибесі арқылы қыз бала бойында ізгіліктілік дүниетаным
қалыптастыру атты зерттеу тақырыбын таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: қазақ халқының тәлім тәжірибесі арқылы қыз бала
бойында тәрбие процесінің тиімділігін арттыратын ізгіліктік дүниетанымды
қалыптастыруды анықтау және негіздеу.
Зерттеудің нысанасы: қазақ халқының тәлім тәжірибесі арқылы қыз баланы
ізгіліктілікке тәрбиелеу процесі.
Зерттеудің пәні: қазақ халық педагогикасының әдістері және құралдары
арқылы қыз баланы тәрбиелеуді ұйымдастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер,
- қыз бала бойында ізгіліктілік дүниетанымды қалыптастырудың негізіне
халықтық педагогика идеялары алынса;
- халық педагогикасының әдістері және құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктері айқындалса;
- мектеп пен отбасы қыз баланы тәрбиелеудегі байланысы артса, онда қазіргі
қыздар бойында ізгіліктілік дүниетанымды
қалыптастырудың нәтижелігі арта түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақ халқының тәлім-тәжірибесі арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
педагогикалық тәжірибесін оқып үйрену, талдау және қорыту.
2. Қазақ халқының тәлім-тәрбиесі арқылы қыз бала бойында ізгіліктілік
дүниетаным қалыптастырудың жолдарын анықтау және негіздеу.
3. Қыз бала бойында ізгіліктілік дүниетаным қалыптастыруды халықтық
педагогика әдістері мен тәсілдерін пайдаланудың тиімділік тәжірибелік-
эксперименттік тұрғыда дәлелдеу.
Зерттеудің жетекші идеясы: қазіргі қыздар бойында қазақ халық
педагогикасының озық дәстүрлерін жүйелі түрде пайдаланып, тәрбие
процесіне енгізу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаны тәрбиелеу
мен дамуын және қалыптасуын анықтайтын факторлар туралы философиялық
білімдер; қазақ халық педагогикасының тұжырымдамалары; тұтас педагогикалық
процесс теориясы; зерттеу проблемасы бойынша тарихи педагогикалық еңбектер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен мен теориялық мәні:
- халықтық педагогика әдістері және құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің педагогикалық тәжірибесі зерттелді, талданды және
қорытылды;
- қыз баланы тәрбиелеудің және оның бойында ізгіліктік дүниетаным
қалыптастыру ерекшеліктері айқындалды;
- қыз баланы тәрбиелеуде халықтық педагогика әдістерін және құралдарын
пайдаланудың тиімділігі дәлелденді.
1. Қазақ халық тәлім тәжірибесі арқылы қыз балаларын тәрбиелеудің теориялық
негіздері
1.1 Қазақ халық педагогикасы арқылы қыз баласының ұлттық дүниетанымын
қалыптастыру ерекшеліктері
Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көзқараспен
жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады.
Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын
қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі
қоғамның белсенді азаматы – бүгінгі жастарымыздың өнегелі тұлғасын
қалыптастыру.
Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе жатса да,
сонша, көкейкестімәселеболып келеді
Бүгінгі жастар – халқымыздың болашағы,еліміздің ертеңі.
Ұлттық санамыз, саяси ой-өрісіміз сілкініп, өрлеу жолына түскен осы
кезеңде ата-бабаларымыздың кең-байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандыққа
жету жолындағы күресін, терең тамырлы тарихымызды, ту ұстаған батырларымыз
бен көсемдеріміздің, сөз бастаған шешендеріміздің үлгі өнегесін бүгінгі
ұрпаққа ұғындырып, келешекке мирас ету – бізге парыз.
Әрбір ұлттың маңдайына біткен ұлы дарыны болады. Ұлы дарыны көп ел –
бақытты ел. Мұндай елдердің бірі біздің еліміз деп айтуға толық
мүмкіндігіміз бар. Қазақ халқы ұлы дарындардан кем емес. Тек оларды
әлемдік деңгейге көтеріп, дүние жүзіне таныта білу парыз. Бұл 2030 жылға
дейін жоспарланған істеріміздің алды болуы тиіс. Бүгінгі күнгі міндетпен
шектеліп қалу, ертеңгі күнді ойламау, болашақты болжамау рухани жұтаңдықты
алып келеді. Бүгінгі туған балаларымыз 2030 жылы ер жетіп, ел билігігне ие
болса, өмірлік бағыттарын, жүрер жолдарын дұрыс тапса дейміз.
Қазіргі таңдағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықты
қатынастырдың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы -бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана
емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан болашақ жастардың талабымен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға
болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі мен ұлттық әдет-
ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды
орын алады.
Осы кезге дейінгі ғылыми зерттеу жұмыстарының кез-келгенінде ұрпақ
тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері жан-жақты дәлелденген. Дегенмен,
қазақ этнопедагогикасында қыз баласын тәрбиелеудің педагогикалық шарттары
ғылыми тұрғыда қарастырылмаған.
Жеке тұлғаның қалыстасуы белгілі бір ортада көтерген факторлардың өзара
әсері арқылы дамиды. Біздің ойымызша, қазіргі жағдайда қазақ қызының
санасында, ой-өрісінде, жалпы азаматтық, адамзаттық рухани құндылықтар мен
жоғарғы адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, қыз тұлғасының даму барысын
психологиялық жан – жақты зерттеу, оның даралық ерекшеліктерін танып, дұрыс
бағыттадамыту, әр түрлі әлеуметтік және моральдық - психологиялық
жағдайларда қолдау көрсету және қоғам өмірін ізгілендіру мен
демократияландыру жағдайында бойында ұлттық тәрбиеге бай жаңа қазақ қыз
азаматын қалыптастыру мәселесінің маңыздылығы мен көкейкестілігі күннен
күнге артуда.
Соңғы жылдары Қазақстанда саяси – идеологиялық, экономикалық,
әлеуметтік – мәдени жағдайлардың өзгеруі, Республикамыздың тәуелсіздік
алып, егеменді ел болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы
педагогика ғылымының алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойды. Бұл талап –
міндеттер қазақтың халықтық педагогикасы мен психологиясы проблемаларымен
тікелей байланысты. Демек, ата-мұраның өнегелі дәстүрлерін, идеяларын,
тәрбие саласындағы әдіс – тәсілдерін, амал – жолдарын жан-жақты зерттеген,
терең мазмұнды ғылыми еңбектер қажет деп ойлаймыз. Қазіргі заман
талаптарына сай мұндай тарихи – теориялық, практикалық тұрғыдан
қарастырылған бірқатар еңбектер жарық көрген. Солардың әрқайсысына жеке
тоқталатын болсақ, А. Дайрабаева Қазақтың халықтық педагогикасындағы
қыздардың адамгершілік тәрбиесі кандидаттық диссертациясында қазақтың
халықтық педагогикасындағы қыздардың адамгершілік тәрбиесіне тоқталған. Бұл
еңбекте автор халықтың ежелден сақталған әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері
бойынша қыздарға адамгершілік меңгерудің құнды жолдарын, әдіс – тәсілдерін
жүйелейді. Қазақтың ауыз әдебиеті шығармашылығындағы қыздардың адамгершілік
тәрбиесіндегі халықтық дәсүрлердің мазмұндық негіздерін, қыздардың
адамгершілік тәрбиесін – қазақтың халықтық педагогикасының өзекті
проблемасы ретінде қарап, ежелгі жазба деректер мен зерттеу еңбектеріндегі
қыздарға адамгершілік тәрбие беру тағылымдарынан бастап, қазақ хандық
мемлекет дәуірі мен одан кейінгі кезеңдердегі қыздардың адамгершілік
тәрбиесінің өзіндік ерекшеліктерін, тәуелділік және қыздар тәрбиесіндегі
халық педагогикасының дәстүрлерін, халықтық дәстүрге мектептердің әсерін,
жаңа тәртіптің қазақтың халықтық педагогикасындағы жаңа бетбұрысын қыздарға
адамгершілік тәрбие берудегі тиімді жолдарын көрсетті.
Л.С.Сырымбетова Особенности казахской женской гимназии как
национальной воспитательной системы диссертациялық еңбегінде қазақ қыздар
гимназиясының халықтық білім беру жүйесіндегі ерекшеліктерін тоқталып,
Шығыстағы Х-ХІ ғасырларда пайда болған медресе мен мектептердің пайда
болуынан бастап, бүгінгі күнге дейін қазақ қыздар гимназиясының тәрбие
берудегі теориялық негіздері, бүгінгі күні қазақ қыздарын тәрбиелеудегі
ерекшеліктерге – этнопедагогикалық проблема ретінде қарап, қазақ қыздар
гимназиясында ұлттық білім беру жүйесінің теориялық моделін жасап, қыздарға
этникалық тәрбие беру жұмысының педагогикалық мазмұнын, қазақ қыздар
гимназиясының ұлттық тәрбие берудегі алғы шарттарын көрсетіп берді.
Ш. Жалғасова Педагогические проблемы казахских общеобразовательных
школ в обучении и воспитании девушек - казашек ғылыми еңбегінде 1941-1985
жылдар аралығындағы қазақ қыздарына жалпы білім және тәрбие беру жағдайын,
оның ішінде 1941-1961 жылдар, 1961-1985 жылдар аралықтарын жеке көрсетіп,
тәрбиелік білім беріп оқытуда қыз балаларының мінезінің қалыптасу
ерекшеліктерін, оны ұлттық және отбасылық тәрбие беру, эстетикалық тәрбие
беру арқылы, мектеп – интернаттарының қыз балаларын тәрбиелеудегі мәнін,
ауылдық мектептердегі оқу-тәрбие жұмыстарының үрдісін ашып көрсетті.
А. Қ. Қисымова Қазақтың педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік
тәрбие беру [6] ғылыми диссертациясында халықтық педагогика арқылы
оқушыларға адамгершілік – жыныстық тәрбие берудің теориялық негіздерін,
педагогикалық проблемаларын, оқушылардың адамгершілік – жыныстық тәрбиесін
қазақтың халықтық педагогикасы арқылы жетілдіріп, ұйымдастыру жолдарын
көрсетті.
Б. Қ. Өтешова Жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын халық тағылымы
материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттары [12] ғылыми еңбегінде
халық тағылымдары арқылы оқышулардың дүниетанымындамыту мәселесінің
психологиялық және педагогикалық зерттеулер көрінісін, оқышулардың
дүниетанымын дамытудың моделін, өлшемдері мен көрсеткіштерін, Әдеп пәні
бағдарламасы, Ұлттық дүниетаным тағылымдары атты таңдау курсы арқылы
оқушылардың дүниетанымын дамыту, отбасы тіршілігінің әлеуметтік мәнін,
инабат иірімдерін, салт – дәстүрлердің әлеуметтік мәнін, оның ішінде қыз
балаларына қатысты тәлім-тәрбие жолдарында да ашып көрсетті.
Осы аталған еңбектердің біздің еңбегімізге тигізетін әсері мол деп
білеміз.
ХХІ ғасырдың басталуымен жеке тұлға проблемасына ықылас күрт артып,
баса назар аударыла бастады.
Ендеше, егемен елдің ұрпағының жан дүниесінің жаңартуға тиіспіз. Білім
- өнер мазмұнын түгелдей өзгертіп, оқу – тәрбие тақырыбын ұлттық рухқа
негіздеуіміз қажет. Жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу, отаншылдыққа баулу,
мәдениетіміз бен тілімізді түлету, нарықтық экономиканы, осы заманғы озық
технологияны игеру ата-бабамыздың дәстүрлі құндылықтарын, тәлім – тәрбие
ісіне енгізу, соның нәтижесінде ұлттық тұлға қалыптастыру бүгінгі күннің
көкейкесті мәселесінің бірі болуға тиіс.
Ұлттық тұлғаны қалыптастыру мәселесі адамның ұлттық психологиясын
зерттеу арқылы шешіледі. Бұл жерде айта кететін жай, ер баласы мен қыз
баласына тәрбие беру барысында олардың психологиялық ерекшеліктеріне де
мән беру қажет. Сондықтан да бұл ерекшеліктерді көрсету мақсатында бұл
еңбектің осы тарауын ең алдымен ұлттық психология мен ұлттық психикалық
құрылымға түсінік беруден бастауды жөн көрдік.
Ұлтық психология дегеніміз – халықтардың тарихи дамуының өзгешелігі мен
әлеуметтік – экономикалық, рухани өмірдің алғы шарттарына сай қалыптасатын
және мәдениет пен тұрмыстан, дәстүрлер, мен әдет – ғұрыптардан байқалатын
ұлттық сезім әрекетінің көрінісі. Ол халық пайда болған мезгілден бастап
оның тарихымен тығыз бірлікте дамиды.
Ұлттық психологияның ерекшеліктерін түсіндірудің әдістемелік
негіздерінің бірі – оның табиғатын және жалпы адамгершілік, әлеуметтік –
таптық, ұлттық ара қатынасын ажырата білу [4, Б. 68-73].
Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт арасында тығыз айланыс бар. Ұлттық
психикалық ерекшелік ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс береді. Ою-өрнек,
ән, күй, зергерлік әшекейлер заттары арқылы, оның қай ұлтқа тән екенін
айыруға болады.
Ұлттық психикалық құрылымды С. Қалиұлы [13] мынадай үш бөлікке бөледі:
- ұлттық сезім;
- салт-дәстүрлер;
- ұлттық мінез.
Бұл үш бірлестік мәдени ерекшеліктердің шартты белгілері болып
табылады.
Бұлардың әрқайсысында С. Қалиұлы мынадай түсінік береді: Ұлттық сезім
дегеніміз – адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлтық салт –
дәстүрлерге деген сүйіспеншілікті білдіреді. Ұлттық сезім адамды қоршаған
ортаның әлеуметтік – экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының сол
ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сиы.
Ұлттық салт – дәстүрге ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін. ән – күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорт түрлерін, ұллтық тағамды, киімді, тарихи ескерткіштерді т. б.
Жатқызуға болады.
Салт – дәстүрлер халықтардың тіршілік кәсібіне, наным – сеніміне,
өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа
ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы
келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады.
Ұлттық мінез дегеніміз – адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін
тұрақты құбылыс. Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық
рухани сапасымен ерекшеленіп, көзге түседі. Мысалы, қзақтарға тән
бауырмалдық, діншілдігі, ақжарқындық, қонақжайлық, өзбектердің
кеңпейілділік . . . ерекшеліктер байқалады [13, Б. 49-53].
Ұлттық психологияның компоненттері туралы ғалымдар арасында әртүрлі
көзқарастар бар. Зерттеуші – ғалым Н. Сәрсенбаев [132] ұлттық психологияны
ұлттық психикалық құрылым деп есептей келе, оның үш компонентін былай
ажыратады:
- ұлттық әдет – ғұрып және дәстүр;
- ұлттық сезім;
- ұлттық мінез – құлық.
Ал, Қ. Жүкеш ұлттық әдет – ғұрыпты жәнедәстүрді жеке түрде атрибут
ретінде қарастыруға болмайды деп есептейді. Қ. Жүкештің ойынша, ұлттық
психологияның құрамында мына компоненттер болуға тиіс:
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттың өзіндік сана-сезімі;
- ұлттық қажеттілік және мақсаты, оларды сезіну.
Н. Елікбаев ұлттық психоогияның ерекшелігіне мынадай түсініктеме
береді: ұлттық психологияның ерекшелігі дегеніміз - халықтың тарихи-
әлеуметті, рухани тұрғыда әр түрлі дамуы. Ол ұлттық психология құрылымын
мына компонентерге бөледі:
- ұлттық мінез-құлық – бұл психология құрылымындағы ең күрделі және
маңыздысы. Оның негізгі белгілері: еңбексүйгіштік, бостандықты қалау,
қайырымдылық, қонақжайлылық, батыдық, қатаңдық;
- ұлттың өзін-өзі сезінуі – бұл екінші маңызды компонет - өзінің ұлтын
сүюі, басқа ұлттарға жақсы пікірмен қарау, оларды құрметтеп, қадірлеу;
- ұлттық талғам – бұған дәмді сезіну қасиеті кіреді де, бұл
физиологиялық категорияға жатады, өйткені нерв жүйелерінің қызметімен
байланысты да, адамдардың өмірлік қажеттілігінен туындайды;
- ұлттық сана – сезім – ұлттық жетістіктерді бағалау, өз ұлтын, сүю,
ұлттың басына түскен қиыншылықтарын бөлісу, ұлттардың өзара айырмашылығын
ажыратып, бұл дегеніміз – ұлттық сана – сезімсіз ұлттық психология
болмайды. Ұлттық сана – сезім этникалық өзгешеліктерінен туындайды да,
ұлтаралық қатынассыз адамза баласының қарқынды дамуы қиын.
Н. Жанділдин ұлттық психологияның құрылымын төмендегідей көрсетеді:
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттық тағам;
- ұлттық сана –сезім – бұған әдет –ғұрыптар, дәстүрлер де кіруі
мүмкін.
Әдет – ғұрып, дәстүрлердің пайда болуы, олардың дамуы, қазіргі кездегі
жағдайы, олардың тұрақтылығы барлық ұлттарға тән табиғи құбылыс болып, әр
түрлі тұрмыс деңгейіне қарай дамып отырады да, оның дамуына дін айырықша
үлес қосады, мұның нәтижесінде әр-түрлі пісіп-жетілу орай ұлттық психология
қалыптасып дамиды.
Қ. Оразбекова өзінің еңбегінде ұлттық психикалық құрылымның негізгі
компоенттерін былай көрсетеді:
- ұлттық намыс;
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттық сана-сезім – ойлау жүйесінің актісі. Бұл арқылы қоршаған
ортаны танып, біліп, күнделікті өмірде пайдаланылады, осының салдарынан
тұлға дамып отырады [4, Б. 68-78].
ХХІ ғасырдың басталуымен қазақ халқының болашағын ойлап, оның
тәрбиесінің ұлттық болуын, қазақ жанының, дінінің, тілінің тазалығын, жалпы
білім мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен
бірлікте болуын қалап, біз ұлттық психикалық құрылым компоненттерін
төмендегідей атап көрсеткенді жөн көрдік:
- ұлттық сана-сезім; (сана- сезімнің әсерленуі)
- ұлттық мінез -құлық; (ізгілік)
- ұлттық қайрат-жігер; (батырлық)
Бұл психикалық құрылым компонентерін әрқайсысын жеке талдап [114, Б. 30-
35], М. Жұмабаевтың Педагогика [14] оқулығындағы көрсеткен
түсініктемесіне сүйене отырып қарастырып көрелік.
Бұлардың әрқайсысына жеке тоқталатын болса: ұлттық сана – сезімнің
әсерленуі – бұл әсерлену көріністерінң шарттарына байланысты.
Әсерлену дегеніміз – нерв системасы алып келген әсерді жанның ұғуы,
аңғарғаны, сезінуі. Адам баласы білімді алдымен осы әсерлену арқылы алады.
Әсерлену көрінісінің болуы былайша: сыртқы дүниедегі бір зат біздің
денемізге, яғни нерв ұшына (периферия нервтеріне) әсер етеді. Мысалы, дауыс
құлақтың нерв жүйесіне әсер етіп, оны миға алып барады. Ми осы келген
әсермен әсерленеді де, мида аңдау, аңғару пайда болады.
Адам жанының әсерлену көрініс болу үшін төмендегі шарттар табылуы тиіс:
1. Әсер білінетіндей күшті болсын. әсер әлсіз, не болмаса тым күшті
болатын болса, әсерлену болмайды. Оның себебі, әсер тым әлсіз
болса, нерв жүйесі оны сезбейді. Тым күшті дауыс құлақты
тұндырады, шулатады, жағымсыз болады. Демек, миға кері әсерін
тигізеді. Сондықтанда айтылған сөзден әсер алу үшін, тым қатты
дауысты пайдаланбаған жөн. Ол тәрбие берудің кері, жат көрінісі.
2. Бір әсерден екінші әсерге дейін белгілі уақыт өтсін. Бірі арқылы
бірі болған екі әсерден екі әсерлену болу үшін, бұлардың
арасында белгілі уақыт өтуге тиіс. Себебі, сыртқы бір заттың
нерв жүйесіне берген әсертоқталған күнде де, нервтің өз-өзінен
біразға дейін қозғалысы басылмай тұрады. Сондықтан екінші әсер
бірінші әсердің соңынан іле-сала келсе, екі әсер қосылып кетіп,
екеуінің де құбылысы өзгереді. Сондықтан да балаға тәлім-тәрбие
берген кезде, оны үстін-үстін қайталамай, алдыңғы айтқан
әңгімеден нәтиже шыққан соң, келесісіне өту қажет.
3. Әсер миға барып жетсін, ал жан миға келегн әсерге іскерлігін
жұмсасын. Егер әсер миға барып жетпесе, әсерлену болмайды.
Мысалы, көру нервін мидан айырсақ, адамның жанында көру
әсерленуі болмайды да, миға келген әсерге жанның әсерлігін
жұмсау шарт болады. Демек, адам жанының іскерлігі басқа затта
отырса, жанда әсерлену болмайды.
Біздің сыртқы заттармен таныстыратын әсерлену сезімінің алты түрі бар:
- көру;
- есту;
- иіскеу;
- дәмін тату;
- сипау;
- дененің ет сезімдері.
Бұлардың ішіндегі адамның жаны үшін аса қымбаттары көру мен есту.
Көріп әсерлену арқылы барлық алған білімнің төрттен үш бөлігіносы көру
сезімі арқылы аламыз. Адамның әдемілік сезіімінің ұлғаюында көру сезімі көп
көмек көрсетеді. Әдемі түс, әдемі түр, жаратылыстың сұлу заттары, сұлу
көріністері әдемілік сезімдерін тереңдетеді.
Есту сезімі адамның көру сезіміне де көп көмек көрсетеді. Көз заттың
сыртын көрсетеде. Құлақ бізге заттың ішін, жанын шешіп береді.
Демек, баланың жаны кетік болмай, бүтін болсын десек жырдан, әннен,
жалпы музыкадан жастайнан хабардар ету керек.
Естіп әсерлену адам жанының дамуына үлкен ықпалын тигізеді. Баланың
есту сезімі баланың туылған соң, екінші-үшіншіжетісінде біліне бастайды.
Баланың есту сезімін ілгеріту үшін музыка құралдарының үнін естірте
беру керек. Баланың есту сезіміне аса көп әсер беретін – бесік жыры. Бала
сөзін ұқпаса да, әнінен әсерленеді.
Бесік жырының негізгі мәні:
- Баланың естуқабілетінің қалыпты, әрі тез жетілуіне, сан түрлі әуен
сезімталдығына әсер етіп, бұл құбылысқа жүйкесі бейімделіп, баланың
сөйлеу мәнеріне ізін қалдырады;
- Баланың жұлын жүйесі мен миы дұрыс жетіліп, зердесі қалыптасып, өсе
келе жырда айтылатын ұлттық ұғымдарды түсініп, бойына дарытады;
- Баласына жүрек жырды сезімін, тілегін, үмітін, аналық сезімін
анағана жеткізе біліп, оны тағылым құралына айналдырады;
- Баласына арнағанбесік жырының мазмұны, әуені жылдар өте келе заман
ағымына қарай өзгергенімн, өзінің тәлімдік мәнін еш уақытта
өзгертпейді деп сенуге болады.
Бесік – нағыз халық мұрасы, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы тұтынып
келген киелі мүлкі [12]. Бесіктегі нәрестесіне бесік жырын айту - әрбір
анаға сын болған.
Нәрестесі бөленген бесікті жыр – ырғағымен тербелте отырып, бар
пейілімен, жан дүниесімен беріле керемет бір әуенмен бесік жырын айтқан жас
ананы көру - әрбір қазақ отбасының тілегі. Әр нәрсенің құнын зерделей
білген ата-бабаларымыз Есік көргенді алма, бесік көргенді ал деп ғибратты
өсиет қалдырған. Бесік жырының құдіреті – халық педагогикасындағы жүрек пен
ақыл тәрбиесін үндестіруінде. Бесік жырында айтылар барлық асыл ойларды тек
нәресте ғана қабылдап қоймайды, ананың жүрегінен шыққан әнін сол маңайдағы
бүкіл тіршілік иесі тыңдайды, олардың да сезімін оятып, ой салады. Бесік
жырының мазмұнындағы шумақтар балалардың қияланы қанат бітіріп, ой –
армандарын ұштайды, шабыт тудырады. Бесік жырының айтылу әуені, ондағы ой,
тілек, баланың жас мөлшеріне қарай түрленіп отырады. Бесік жырында айтылар
ой, тілек, ықылас, мейірім – сәбидің ұл не қыз екендігіне сай таңдалады.
Мұның өзі халықтың перзент тәліміне аса талғаммен көңіл бөліп, ұлттық
болмысты ескергендігінің айғағы [12, Б. 19-35].
Бұл ұлттық психикалық құрылымның ұлттық – сана-сезімнің әсерленуі жайлы
берген түсінігіміз. Келесі қарастыратынымыз ұлттық психикалық құрылымның
екінші компоненті ұлттық мінез-құлықтың психикалық даму барысы.
Адам өзінің әрбір ойына, әрбір ісіне баға беріп отырады. Ізгі ойы, ізгі
ісі адамда жағымды сезім туғызады. Адамға пайда келтіретін жағымды ой мен
істі ізгілік деп білеміз. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан ьезу адамның
жаратылысының өзінде бар нәрсе.
Адам ойының және ісінің ізгі, не болмаса жауыз болуын ақарап, сол ой
мен іске іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз сезімдер мінез-
құлық сезімдері деп аталады [14, Б. 134].
Адамның білімі неғұрлым төмен болса, мінез-құлық сезімдері де
соншалықты төмен, тар болады. Жас бала барлық еркелігінің, тілегінің
орындалып отырғанын жақсы көреді. Еркелік пен тілектің орындалуын ізгілік
деп біледі де, ал орындалмауын жауыздық деп біледі. Ал есейе келе, білімі
артқан сайын, оның мінез-құлық сезімдері де жоғарылап кеңейе түседі.
Жас нәрестеде ең алдымен ананы сүю сезімі оянады да сонан соң
туысқандық сезім, жанында жүрген адамдарды сүю сезімі өседі. Бұл деген
жақын адамға жауыздық тілемей, ізгілік тілеу деген сөз. Адамның сана-сезімі
тереңдей түсе, өз елін, жерін, табиғатты сүю сезіміоянады. Адам шын ізгі
адам боламын десе, халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан болу керек. Жер
бетіндегі адам жаратылысы бір – бірін сүюге міндетті. Бұл адам
жаратылысындағы негізгі мінез.
Осы жерде дін сезімдері деп аталатын сезімдер туралы айтып өтсек
артық болмас. Мынадай пікір бар: адамның мінез-құлық сезімдері күшті болу
үшін, яғни дам ізгі болу үшін, ол жауыздықтан тыйылып, ізгілікке ұмтылуы
үшін адамда дін сезімдері күшті болу керек. Дін сезімдерінің негізі,
дүниені барлық нәрсені билеп тұрушы бір тәңірі деп сену және сол тәңірге
дам өзін пенде деп білу. Демек, адамның барлығы бір тәңірдің пендесі болса,
бір – бірне туыс, жақын, сондықтан бір –біріне ізгілік жасау керек.
Ізгілік істесе, тәңірінің көңілін табуға, разылығын алуға, махаббат
тартуға, яғни жұмаққа кіруге сену. Жауыздық істесе, тәңірінің наразылығын
алуға, ашына, қаһарына ұшырауға сену, міне дін сезімдерінің негізі осы.
Бұл әрине бұрыннан келе жатқан пікір. Ізгілікке ұмтылдыратын тек дін
сезімдері деп ұғу дұрыс емес. Ізгілікке ұмтылдыратын дін адамның
жаратылысын жасаған емес, ізгілікке ұмтылатын адамның мінезі дінді
туғызған. Демек, мінез-құлық сезімдері, яғни жауыздықтан безіп, ізгілікке
ұмтылу адам жаратылысында бар [14, 24, 25, 38, 89, 141].
Мінез-құлық сезімдерін өркендету үшін М. Жұмабаевтың [14] еңбегіне
сүйене отырып, оның жолдарын ашып көрсетелік.
1. Баланың жанындағы адамдардың әсері. Баланың бірге араласатын
адамдарды ізгі, дұрыс міне-құлықты болсын. Бала жанындағыларға
еліктегіш келеді, әдепті бо, әділ бол, өтірік айтпа деген
сөздерден гөрі, шын мәнінде жақсы қасиетке толы адамдармен
аралассын.
2. Үйде, тәрбие орындарындрындағы тәртіп. Үйде, тәрбие орындарында
ізгі мінез-құлықтарға әдеттенсін. Үйдегі, тәрбие орындардағы
тәртіп құбылмалы болмай, бір қалыпта болу керек. Тәртіп -
өзгермейтін ізгі мінез-құлық заңдарына негізделген болсын. ата-
анасын, тәрбиешісін бала досым деп білсін.Бала ешбір ойын, ісін
жасырмайтын болса, сода өтірік айту, алдау сияқты мінез-қықтарға
орын болмайды.
3. Баланың мінез-құлық туралы ойы. Баланың келешекте өз істерінен
және басқа адамдар ісіне мінез-құлық жағынан баға бере алу үшін,
мінез-құлық туралы ерте күннен ой жүргізіп үйренуі тиіс.
Сондықтан балаға түрлі әсерді мінез-құлық жағынан салыстырып,
оның дұрыс не болмаса теріс екенін, ізігілік пен жауыздықты, ақ
пен қараны айыратын жолын көрсетіп отыру керек.
Біз жоғарыда ұлттық психикалық құрылымың екінші компонеті ұлттық мінез-
құлыққа түсінік бердік. Келесі қарастыратынымыз ұлттық психикалық құрылымын
үшінші компоненті ұлттық қайрат-жігер.
Адам жаны бір затты болдыруға, не болдырмауға ұмтылады. Бұл ұмтылу
соқыр ұмтылу емес, мақсатты ұмтылу. Осы мақсатқа ұмтылуды қайрат-жігер деп
атайық.
Қайрат-жігер адам өмірінде үлкен орын алады. Адамның жан ісін
тізгіндеп, белгілі жолға салып, өркендетеді. Адам келіп қалған ашуын да осы
қайрат-жігер арқылы тоқтады. Қиын-қыстау істі де осы қайрат-жігердің
төзімділігі шешеді.
Жан қуаттары туралы теориясында Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-
қайратын жеке процесс ретінде қарастырмай, этика ғылымына орайлас
пікірлерінде сөз етеді. Жақсы қоғам, ізгі адамдар, олардың күшті қажыр-
қайраты мен ерік-жігері – рухани қасиеттерді қалыптастырудың негізгі
факторлары. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық
пен ерлік, рухани жағынан жетілу ерік-жігердің жақсы сапалары болса,
мейірімсіздік, қорқақтық, дүниеқоңыздық, нәпсіқұмарлық, адамның ұнамсыз
қасиеттері болып табылады. Ал көз айна тәріздес нәрсе, ол – сыртық дүниенің
сәулесі түсіп отыратын алғашқы саңылау [14, 17, 18, 78].
Ұлттық тәрбие барысында қайрат – жігерді қазақ халқының батырларынан,
батырлардың жұптары ару қыздардан да, ару аналардан да көруге болады [16].
Солардың бірі кезінде күллі моңғолға билік жүргізген хан ертеңінен үміт
күттірер ең жақсы көретін немересі Дабын-Баян мергенге елдегі ай десе аузы,
күн десе көзі бар хас сұлу Алуаны әдейі айттырып алып берген. Түп –тұғяны
хан тұқымы болып Дабын-Баян есейіп, көргендігі мен мергендігі, батылдығы
мен батырлығы арқылы көзге ерекше түсіп, жастай билік құрады. Бірақ ғұмыры
қысқа болады. Алда ашылар гүлі әлі көп. Алуа ару бірі – алтыда, бірі –
жетідегі екі ұлымен жастай жесір қалады. Бет біткеннің бәдендісі, жасы әлі
отызға да жетпеген оған көз сүзушілер де, сөз салушылар да аз болмайды.
Бірақол біріне де мойын бұрмай: Ерімнің төсегін басқаға таптатар жайым
жоқ, енді өле-өлгенше тұрмысқа шықпай, ұлысымды өзім басқарып, ұлдарымды
өсіремін деп [16, Б.4], ерінің орнын жоқтатпай, елін билеп қайрат-
жігерлігінің басым екендігін көрсетіп отыра береді.
Қиятқа хан болған Есукей де алып туатын ана болар жар таңдай білген
сияқты. Алып қашып бара жатқан меркіттің бір жігітінен тартып алған Ауален
Есукейге атағы жер жарған Шыңғыстай ұлы перзент тауып берді. Он үш жасында
әкеден айырылып, жетім қалып, отыз төртінде ұлы хан атанған баласы атқа
мініп, таққа қонғанша жесір қалған жас ананың да көрмеген азабы жоқ. Талай
рет тұтқынға да түсті, су бойлап, ну шарлап, тау сағалап, қашып та жүрді.
Бірақ дініне берік қайратты ана өз ішінен шыққан екі бала мен тоқалдан
туған екі ұлды қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқытпай, аман өсіріп, атқа
мінер азамат етіп шығарды. Балалар бір-бірімен қағысып қырғи қабақ, әділ
төрелік айтып табыстырып, жалғастырып жіберіп қайрат – жігерлігімен жеңіп
отырды [16, Б. 5-10].
Ерге ердей, серіге серідей мінез танытып, кіммен болсын терезесі тең
серіктей сөйлесу қазақ қыз-келіншектерінің қанымен біткен қасиет. Хан –
бас, ханым – мойын, мойын қайда бұрса, бас солай қозғалады дейтінқарапайым
қағиданың өзінде қаншама шындық жатыр. Қазақ әйелдері, әсіресе ханымдары
ері алдында ешқашан бүгежектеу, бүркеншіктену дегенді білмей, орынды
жерінде ақыл қосып, шаруасын қашанда оңға бастырып отырған. Солардың бірі
атышулы Әбілқайыр ханнаың әйелі Бопайша (Бопай) ханым. Ол ханның
меймандарын қол қусырып қарсы алып, құрақ ұшып күтумен қатар, олардың халық
тағдырын қозғаған пікірлеріне де құлақ түріп, арасында ой сабақтап ел
басқаруға да атсалысып отырған өз заманының зерделі де дерек, ақылды да
алғыр адамы болып әрқашан өзінің қайрат-жігерімен елді таңдандырып отырды.
Аты алты алашқа аян Абылайдан кейін Орта жүзде отыз жылдан астам
хандық құрған Уәли қайтыс болғанда оның кіші әйелі Айғаным отыздың ішіндегі
жап-жас қана келіншек еді. Ханның қара шаңырағында ордасының иесі болып
қалған оның өзінен туған жеті ұлдың таққа отыра кетер кәмелетке толғаны жоқ-
тын. Ол екі ортада елдің атқамінерлері бас қосып жіберіп Уәлидің бәйбішеден
туған үлкен ұлы Ғұбайдолланы ақ киізге сап хан көтеріп те үлгерді. Айғаным
ханшаның қазақ даласын қызғыштай қорып, көзі тірісінде оны қанаттыға
қақтырмауға, тұмсықтыға шоқытпауға бар күш-жігерін салғаны бартын. Елдің
анасы, жердің панасы болған ханша мүмкіндігінше тұған жұртының өрісін
тарылтқызбаған, өңірін таптатқызбаған. Сол үшін де елдің саяси өмірне
белсене атсалысып, аға сұлтандардың сайлаұына дейін араласып отырған және
оның мейлінше әділ болуын қадағалаған. Әлбетте, мұндай ақылды да ойлы ері
алдағыны керіп, болжай алатын ханшаны патша ағзамның білгені сөзсіз - тін,
осындай қайрат - жігерімен ол қазақ даласын ұстап отырды.
Қыр қызының тағдыры қызық қой. Көшпелі тұрмыс салтына сәйқес
қаршадайынан ат жалын тартып мініп, ер азаматтармен әмәнда үзеңгілес
жүруіне тұра келеді. Үзеңгілес жүрген сол әлбетте жігіт білетін өнердің
бәрін ол да меңгеруі керек. Алдына ондай талап қойған қыздардың ынта-
ықыласына жалпы әйел затына тең алғырлық пен алымдылық, қажырлық пен
қайырымдылық, табандылық пен тағандылық қосылғанда көп жағдайда олар
ерлердің алдын орап кетіп отырады. Сондықтан сайыс пен жарыста, күресте
жігіт-желеңге есе жібермей, жеңіп кетіп жүретін қыздардьң қазақ қырында аз
болмағаны белгілі. Құдыққа құлаған атан түйені екі өркешінен ұстап суырып
алатын, құрық, тимеген шу асауды құлағынан басып шөкесінен отырғыза қоятын,
құнан егізді бір өзі көтеріп кететін, көкжал қасқырды тобылғы сапты дырау
қамшымен-ақ соғып ала беретін апаларымызды ел әлі күнге аңыз етіп айтпай
ма. Ал тандайынан шаң шыққан талай шешендерді шоңқитып, айтыста небір
ақындардың аузын аштырмай қоятын жез көмей ділмар да айтқыр шайыр қыздар өз
алдына бір төбе. Кенесарыньң қарындасы Бопай да қезінде сондай ақылына
ажары, өжеттігіне өнері, қүшіне ісі сай батыр да батыл қыз болып әрқашан
өжеттлік пен қайрат- жігерлігін көрсетіп отырған.
Міне, бұл салыңқы еңсе, салпы етек әлде бір әйелдердей артық ауыз
әрекеттерге бармай, ерінің қас-қабағын қапысыз бағып, іш пікірін емеуріннен
танып, ақ-адал жолды ақыл қоса отырып бірге іздесетін етжақын жаңашыр
жардьң қасиеті. Оньң осындай абзал мінез-құлығы, мінсіз қылығы кейінгі
көркем шығармаларда ғана емес, өз кезегіндегі тарихи құжаттарда да хатталып
қалған [16, Б. 11,25,55,71].
Қазақ ауызекі шығармашылығы мұраларында жағымсыз әйел бейнесі тіпті
жоққа тән. Оның орнына Құртқа, Гүлбаршын, Қаракөз, Қарлыға, Назым, Ақжүніс,
Қыз Жібеқ, Айман - Шолпан, Қарашаш сияқты бірі ақылымен, бірі көркімен,
енді бірі өжеттік ерлігімен елге қорған, ұрпаққа ана болғанын білеміз. Ең
ғажабы бұл сұлулардың барлығы да адал жар ретінде дараланып отырады.
Әйел адамға көрсетілген құрметті қазақ даласында оларға арнап қойылған
тас мүсіндерден (қыз-тас, келіншек-тас, кемпір-тас), ең сұлу ғимараттардан,
шабытты сәулет мұраларынан да көруге болады. Тіпті Сырдария бойындағы
Көккесене, Бикем мұнара, Сырлытам, Шу бойындағы Айша-бибі, Баба-әже, Сарысу
бойындағы Белең-ана, Болған-ана, Жұбан-ана, Арал жағасындағы Бегім-ана
күмбездері, мұнаралары, мазарлары ғажайып сырлы сымбатымен күні бұгінге
дейін қайран қалдырады. Жеке ескерткіштер былай тұрсын қазақ даласында
Қатынқала, Баршынкент сияқты қалалардьң болғаны да, бүкіл мұсылман
халықтарыньң ішінде қазақ әйелдерінің ғана бетіне пәренжені салмағаны да
белгілі. Мұның барлығы қазақ халқыньң әйел -анаға, қыздарға деген
сыйластығы мен құрметінің белгісі [6, Б. 44-45].
Ендігі жерде айтатынымыз, ғасырлар бойы ар-намысын жоғары ұстап,
адамгершілікті қастер тұтқан қазақ елінің аруларының бойындағы нәзіктік,
биязылық, иманжүзділік азайып, азаматтарымыздың ой-парасаты ұсақталып бара
жатқаны бәрімізге де белгілі жай. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ел
дәстүрін, ата салтын білмейтін ұрпақ өсіп қеледі. Осындай күйге түсуіміздің
басты себебінің бірі - ұлттық тәлім-тербиеге мән берілмегендіктен деп
біліп, осы тарауды ұлттық тәлім-тербие беру жолдары әр халықта қалай
қалыптасып қелгендігіне тоқталамыз.
Ұлттық тәлім-тербиеге мән беріп, баланьң санасын ұлттық тәрбие
негізінде қалыптастыру алғаш рет Қорқыт атадан басталған.
Қорқыт - ғұлама ойшыл, философ, сазгер, қобызшы, атақты музыкант. Оның
айтқан болжамдары дәл келіп, отырған. Қорқыт атаньң нақыл сөздері,
қағидалары екшелген ойлардың нәтижесі. Мысалы, "Анадан енеге көрмеген қыз
жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман", "Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз
қыз жасауға жарымас", "Есекті жүгендегенмен жылқы болмас". Қорқыт
шығармаларында отбасындағы әйел — ананың орны жайлы сөз қозғалады: "ол
әйелдің төрт түрі болады, оның басы-құт әйел, соңы- қанағаты жоқ жұт әйел,
одан қалса ығыр қылатын кесір әйел, тірлігін тыңдырмайтын салақ әйел. Жақсы
әйел ерінің бар жоғын білдірмей, елге аға болады" дейді [17, Б. 22-32,82].
Қорқыт өз заманында әйелдерді үлқен құрмет тұтып, жұртшылық ананың ар-
намысына дақ тұсіруден именетін болған. Бұл кезде әйелдер матриархат
кезіндегі құқықтарынан айырылып қоймаған еді десеқ те болады. Оны тарихи
оқиғалар негізінде айтылған Қорқыт ата жөніндегі аңыздар мен әңгімелер
дәлелдейді. Қорқыт атымен байланысты тәрбие тақырыбында өсиет - нақыл
сөздер ете көп. Қыз бала тәрбиесіне байланысты келесі нақыл сөздерге зейін
салайық: "...Ананың көңілі балада болар. Жақсы ана үшін бала - екі көздің
сыңары. Атаның атын былғаған ақылсыз баланың ... ана құрсағында шырманып,
тумағаны жақсы" [18, 19]. Ұлы күйші кемеңгер жыраудың ғибрат сөздерінің
тәрбие берерлік өнегесі зор. Қаншама заман өтсе де, тәрбие негізі әйелдерге
байланысты екенін нұсқаған даналық сөздердің ұқтырар сыры мол.
Тарихи болмысы ғаламға мәлім Қорқыт атаның нақыл, ғибраты аңыз болған
сөздерді барша адамзатқа мәңгілік өмір іздеген игі тілегімен бірге
халқымыздың ежелгі тарихын, әдет-ғұрпын, бұрынғы тәлім, тәрбие жолдарын
танытатын рухани қазына.
Қорқыт ойларының қорытындысы: " өмір барда өлім бар, өзгеру бар,
өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өзгереді, ұмыт болады, тек мәңгі
- бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе адамның өмірінде істеген игілікті
ісінің нәтижесі" дегенді аңғартады [17, Б. 22-23]. Адамның асыл қасиеттері,
ой- толғамдары жайлы, адамға білімнің қажеттілігі, оның тірліктегі мәні,
бақыт туралы іс-әрекетінің оңы мен терісі, тілден келетін пайда мен зиян,
ел билеуші әкімдерге қажетті асыл қасиеттер, әртекті жұртшылық өкілдерінің
тілін таба білу, сондай - ақ отбасы мен неке, ұл мен қыздың өнегелі
тәрбиесі, бала мен ата-ананың қарым қатынасына байланысты мәселелер Ж.
Баласағұнның "Құтты білек" атты кітабында жазылған [17, 86].
Ж.Баласағұн бала тәрбиесін отбасына бер, "аймаңдайлы ұл-қыз туса, үйіңде
өсір, бөтен жерге қалдырма" деп өсиет еткен. Баласағұнның бұл тағлымды
ойлары білім мен тәрбиенің сабақтастығын жоғары бағалағандығының дәлелі.
Бала жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке араласуы арқылы оның жаны мен
тәні сабақтас жетілуге тиіс. Тәрбие мен білім берудің бұл жүйесі парасатты
ұрпақ өсірудің мәнін ашады. Егер баланың жаман аты шықса, ізгі жандарға
қауіп төнеді делінеді. Халықтың имандылығының кепілі балалардың ата-анасы
мен аға ұрпаққа деген құрметінен көрінуі. Сондықтан да әкесін аман сақтап
қалу үшін жанын қиған ұлдың өлімі - ең бақытты өлім болып табылады [17, 18,
23, 86]. Ұлы гуманист бабамыздың дидактикалық еңбегі даналық ойлар мен
тәрбиелік ақиқатқа толы. Былайша атқанда, "Құтты білік" — тарихи қезеңнің
сипатты белгілерін бойына терең сіңірген, қоғамдық-саяси, әлеуметтік бітімі
қанық, моральдық -эстетикалық, рухани қазынамыз болуымен қатар, қыздарға
тәлім-тәрбие беру жөнінде тиісті деңгейде бағдар берерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz