Болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздері
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазіргі ғылым мен практикада болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың жай.күйі
1.2 Педагогикалық шығармашылықтың негізі ретіндегі креативтіліктің құрылымы мен мазмұны ... ... ..
1.3 Болашақ химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық.үрдістік моделі ... ... ... ... ...
2 БОЛАШАҚ ХИМИЯ МҰҒАЛІМІНІҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
2.1 Болашақ химия пәні мұғалімінің креативтілік тұлғасын қалыптастырудың әдістері мен формалары
2.2 Болашақ мұғалімнің креативтілігін дамыту технологиясына процессуалдық сипаттама
2.3 Тәжірибелік.эксперименттік жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..
ҚОСЫМШАЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазіргі ғылым мен практикада болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың жай.күйі
1.2 Педагогикалық шығармашылықтың негізі ретіндегі креативтіліктің құрылымы мен мазмұны ... ... ..
1.3 Болашақ химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық.үрдістік моделі ... ... ... ... ...
2 БОЛАШАҚ ХИМИЯ МҰҒАЛІМІНІҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
2.1 Болашақ химия пәні мұғалімінің креативтілік тұлғасын қалыптастырудың әдістері мен формалары
2.2 Болашақ мұғалімнің креативтілігін дамыту технологиясына процессуалдық сипаттама
2.3 Тәжірибелік.эксперименттік жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..
ҚОСЫМШАЛАР
Білім беру саласындағы демократияландыру, гуманитарландыру, ізгілендіру тенденцияларының мәні болашақ маманның тұлға ретінде қалыптасып дамуына, оның еркін ойлауына мүмкіндік туғызуды көздейтін жаңа көзқарас «Мәдениет-бiлiм-тарих» атты қоғам дамуының парадигмасы болып табылатын үш тағанмен өзектесіп жатыр.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың 1997 жылғы «Қазақстан 2030» жолдауының негізінде қоғамдық өмір салаларының, соның ішінде білім саласының бірқатар стратегиялық жоспарлары мен бағдарламалары қабылданды. Соның бірі болып саналатын «Қазақстан Республикасының 2020 жылдарға дейінгі стратегиялық даму жоспарында» адамзат дамуын қамтамасыз ететін Ұлттық білім беру жүйесін құру және оны әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру мақсаты қойылған болатын. Осы мақсатты жүзеге асыруға байланысты 2005 жылдан бастап Ұлттық білім беру моделін құру теориялық-әдіснамалық тұрғыда жан-жақты зерделене бастады [1].
«Қазақстан Республикасы 2010-2015 жылдарға арналған бiлiм берудi дамытудың мемлекеттік бағдараламасында» жоғарғы бiлiм берудiң мақсаты - алған бiлiмiнiң, кәсiби дағдыларының негiзiнде өмiрдiң өзгермелi жағдайларында еркiн бағдарлай алатын, алған бiлiмiн толықтырып, дамытуға, сол арқылы өз мүмкiндiктерiн iске асыруға және адамгершiлiк тұрғыда өзбетiнше дұрыс, жауапты шешiм қабылдауға қабiлеттi тұлға қалыптастыру екендiгi көрсетiлген [2].
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың 1997 жылғы «Қазақстан 2030» жолдауының негізінде қоғамдық өмір салаларының, соның ішінде білім саласының бірқатар стратегиялық жоспарлары мен бағдарламалары қабылданды. Соның бірі болып саналатын «Қазақстан Республикасының 2020 жылдарға дейінгі стратегиялық даму жоспарында» адамзат дамуын қамтамасыз ететін Ұлттық білім беру жүйесін құру және оны әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру мақсаты қойылған болатын. Осы мақсатты жүзеге асыруға байланысты 2005 жылдан бастап Ұлттық білім беру моделін құру теориялық-әдіснамалық тұрғыда жан-жақты зерделене бастады [1].
«Қазақстан Республикасы 2010-2015 жылдарға арналған бiлiм берудi дамытудың мемлекеттік бағдараламасында» жоғарғы бiлiм берудiң мақсаты - алған бiлiмiнiң, кәсiби дағдыларының негiзiнде өмiрдiң өзгермелi жағдайларында еркiн бағдарлай алатын, алған бiлiмiн толықтырып, дамытуға, сол арқылы өз мүмкiндiктерiн iске асыруға және адамгершiлiк тұрғыда өзбетiнше дұрыс, жауапты шешiм қабылдауға қабiлеттi тұлға қалыптастыру екендiгi көрсетiлген [2].
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы:Білім, 1997. – 176 б.
2. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы:Мектеп, 1978. – 110 б.
3. Евдокимов В.И. Научные основы повышения эффективности обучения средствами наглядности: автореф. … д-ра пед. наук:. 13.00.01. – Киев, 1990. - 30 с.
4. Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004. - Б.930-933.
5. Назарова Т.С., Полат Е.С. Средства обучения: технология создания и использования. М., 1998.
6. Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка.
7. Ушаков Д.Н. Большой толковый словарь русского языка. Изд-во АСТ. - 1280 с.
8. Питюков В.Ю. Педагогическая технология в процессе профессиональной подготовки учителя: Автореф. Дис. ... канд. пед.наук. М., 1994.
9. Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың кейбір ғылыми-педагогикалық проблемасы // Білім. 2005. №1. 16-б.
10. Оспанова Б.А. Бәсекеге қабілетті маманның кәсіби-креативті әлеуетін дамыту аспектілері// Қазақстан жоғары мектебі. Алматы, 2005. №2.
11. Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. М.: Прогресс, 1970.
12. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. М.: Педагогика, 1989.
13. Гамезо М.В. Зависимость успешности овладение знаковой системой от меры ее наглядности и логической упорядоченности. //Психологические проблемы переработки знаковой информации. /Под ред. В.Ф.Рубахина. М.: Наука, 1977. С. 226-237.
14. Полторацкий А.Ф., Швырев В.С. Знак и деятельность. М.:Политиздат, 1970. 118 с.
15. Омарова Р.С. Жоғарғы оқу орындарында студенттердің креативтілік ізденімпаздығын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис.Алматы, 2001. 167-б.
16 Гилфорд Д. Три стороны интеллекта // Психология мышления / Ред. А. М. Матюшкин. - М.: Прогресс, 1995.-318 с.
17 Mednik S.A. The associative basis of the creative process// PsihoLRev. N.Y. 1962. Vol. 6.
17 Smith, M.B. Competence and socialization. In J.A.Clausen (Ed.), Socialization and society. −New York: Little, Brown and Co, 1968.
18 Taylor L.A. The nature of the creative process //Creativity/ Smith P. (Ed.). −N.Y.:Hasting House, 1959. -P.51-82.
19 Torrance E.P/ Growing up creatively gifted: a 22-year longitudinal study. // Creative Child and Adult Quaterly. −1980. − N 5. −P.148-170
20 Трик Х.Е. Креативность как процесс. −М., 1987. – 87 с.
21 Богоявленская Д.Б. Пути к творчеству. Новое в жизни, науке, технике. Сер. «Педагогика и психология». − М.: Знание, 1981. −№10. −96 с.
22 Вишнякова Н.Ф. Психологические основы развития креативности в профессиональной акмеологии: дисс....д. пс.н. – М., 1996. – 350 с.
23 Каган М.С. Человеческая деятельность: опыт системного ана¬лиза. – М.: Политиздат, 1974. – 280 с.
24 Матюшкин А.М. Актуальные проблемы психологии в высшей школе. – М.: Знание, 1977. – 47 с.
25 Пономарев Я.А. Фазы творческого процесса // Исследо¬вание проблем психологии творчества. – М., 1983. –396 с.
26 Галич. Т.Н. Развитие креативности в условиях инновационного обучения: дисс. ...к. пс. н.: 19.00.07 − Казань, 1999. − 174 с.
27 Лебедева Л.Д., Бибикова Н.В. Креативность младших школьников: контекст «развитие». - Ульяновск: УлГПУ, 2004.-194 с.
28 Морозов А.В. Формирование креативности преподава¬теля высшей школы в системе непрерывного образования: дисс. ... д. п.н.: 13.00.08– М., 2004. − 256 с.
29 Алфеева Е.В. Креативность и личностные особенности детей дошкольного возраста (4-7 лет): дисс. ... к. пс. н.: 19.00.13 –М., 2000. - 183 с.
30 Васильева Т.П. Психолого-педагогические условия развития креативности учащихся начальных классов в Вальдорфской школе: дисс. ... к. пс.н.: 19.00.07. − Санкт-Петербург, 2001.- 174 с.
31 Турчак С.К. Педагогическое сопровождение развития креа¬тивности младших школьников: дис. ... к. п. н.: 13.00.01 −Ростов-на-Дону, 2007. – 190 с.
32 Терехова В.Г. Творческое задание как средство развития креативных способностей школьников в учебном процессе: дисс. ... к.п.н.: 13.00.01.−Челябинск, 2002. – 175 с.
33 Щербакова Е.Е. Формирование педагогической креативности студентов вуза в условиях профессиональной подготовки: дисс. ... к. пс. н.: 19.00.07. - Нижний Новгород, 2000. – 221 с.
34 Дронова Т.А. Формирование интегрально-креативного стиля мышления будущих педагогов в образовательной среде вуза: дисс. ... к. п. н.: 13.00.01.−Воронеж, 2005. – 220 с.
35 Колпакова А.Н. Креативность студентов-педагогов как фак¬тор их самоактуализации в обучении: дисс. ...к. пс. н.: 19.00.07.−Великий Новгород, 2007. – 200 с.
36 Зиновкина М. Креативная технология образования // Высшее образование в России. − 1999. – № 3. –С.101-104.
37 Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: инновационная деятельность. – М., 1997. – 224 с.
38 Лихачев Б.Т. Педагогика. Курс лекций. – М., 1998.- 464 с.
39 Новикова Т.Г., Лобейко Ю.А., Трухачева И.Т. Инновационная деятельность и творческое развитие педагога / Академ. повыш. квалиф. и переподготов. работников образования. – М.: Ставрополь, 2002. – 415 с.
40 Харламов И.Ф. О педагогическом мастерстве, твор¬честве и новаторстве // Советская педагогика. – 1992. – № 7, 8. – С. 11-15.
41 Селевко Г.К. Современные образовательные технологий. – М.: Народное образование, 1989. – 350 с.
42 Щуркова Н.Е. Философия жизни в школе: метод. материал к учеб. курсу человековедения. −М.: Новая школа, 1994. - С.47.
43 Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. – М., Педагогика.- 1989.- 192 с.
44 Пидкасистый П.И, Тыщенко О.Б. Компьютерные технологии в системе дистанционного обучения // Педагогика. -2000. − № 5. - С.7-13.
45 Кваша В.П. Управление инновационными процессами в образовании: автореф. ... к.п.н.: 13.00.01. - Минск, 1994. -22 с.
46 Лазарев В.С., Конополина Н.В. Деятельностный подход к проектированию целей педагогического образования // Педагогика. -1999. -№6.- С. 12-18
47 Лапин Н.И. Системно-деятельностная концепция исследования нововведении: отв. ред. Д.М. Гвишиани // Диалектика и системный анализ. – М.: Наука, 1986. − С. 272- 283.
48 Пригожин А. Инноватика - зачем она? // Пробл. теории и практики упр. -1988. -№ 2. -С.6-10.
49 Сазонов Б.В. Территориальная динамика и инновации// Инновационные функции столичного мегаполиса: материалы международной конференции. −М.: Комитет административно-территориальных органов межрегиональных связей Правительства Москвы, 1992. - 256 с.
50 Аношкина В.Л., Резванов С.В. Инновация. Будущее. (методологические и социокультурные проблемы). – Ростов на Дону: изд-во Ро ИПК и ПРО, 2001.-176 с.
51 Сейталиев Қ.Б. Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің қалыптасуы мен дамуы (1920-1991 жылдар): п. ғ. д. ... автореф.: 13.00.01. - Алматы, 1998. − 47 б.
52 Бекмағамбетова Р.К. История развития учебных заведений по подготовке учительских кадров для начальной школы в Казахстане (1917-1991г.г): автореф. ... д.п. н.: 13.00.01. − Алматы, 2007. – 49 с.
53 Ахметова Г.К. Образовательный идеал в теории и практике подготовки педагогических кадров.- Алматы: Қазақ университеті, 2000. -124 с.
54 Қайдарова А.Д. Логика исследования проблем становления и генезиса развития содержания высшего педагогического образования: учебно-методическое пособие. - Алматы: Ғылым, 1997. - 300 с.
55 Хмель Н.Д. Педагогический процесс в общеобразовательной школе. –Алматы: Мектеп, 1984. − 134 с.
56 Каргин С.Т. Влияние профессионального взаимодействия в вузовском педагогическом процессе на качество подготовки будущих учителей: автореф. ... д. п. н.: 13.00.08. -Алматы, 2000. − 42 с.
57 Кертаева Қ.М. Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру: автореф. ... п. ғ. д.: 13.00.08.- Алматы, 2003.-45 б.
58 Рысбаева А.К. Успешность деятельности как категория педагогики. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2003. – 266 с.
59 Мағауова А.С. Оқу үрдісінде жеке тұлғаны дамыту // Қазақстан мектебі.- 2004. -№4. −Б. 56-58.
60 Мұхтарова Ш.М. Теоретические основы формирования этнического компонента в содержании высшего педагогического образования: автореф.. ... д.п.н.: 13.00.01.- Караганда 2008.-39 с.
61 Завалко Н.А. Терия и практика индивидуализации процесса обучения в многоступенчатой системе «Детский сад – школа – вуз»: автореф. ...д. п.н.: 13.00.01. – Барнаул, 2000. - 41 с.
62 Нәрікбаева Л.М. Развитие профессиональной одаренности будущего специалиста в высшей педагогической школе: автореф. ... д.п.н.: 13.00.01.−Алматы, 2008. − 38 с.
63 Мұхитова Р.Б. Развитие высшего педагогического образования в Республике Казахстан в период формирования рыночных отношений: автореф. ... к.п.н.: 13.00.01.- Алматы, 2004.- 26 с.
64 Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолдануға мұғалімді даярлаудың теориялық негіздері: п.ғ.д. ... дисс: 13.00.01. – Алматы, 1996. – 278 с. – 0596РК00025.
65 Жұматаева Е.Ө. Жоғары мектеп дидактикасы дамуының ғылыми-педагогикалық негіздері: п. ғ. д. ... автореф.: 13.00.01− Алматы, 2003. - 46 б.
66 Асанов Н. Университеттік білім беру жүйесінің оқу үрдісін басқарудың педагогикалық негіздері: п. ғ. док. ... автореф.: 13.00.01.− Алматы, 2004. - 52 б.
67 Әбдіманапов С.Ә. Кредиттік оқыту жүйесі бүгінгі күннің басты мәселесі... // Егемен Қазақстан. – 2004, сәуір−23. -Б.2.
68 Әбішев Н.А. Ұлттық мектептер моделін қалыптастыру және басқару // Қазақстан мектебі.-1999.- №9.- Б.25-27.
69 Линчевская Т.А., Масырова Р.Р. Инновационные школы в Казахстане. – Алматы: Респуб. Баспа кабинеті, 2000. – 177 б.
70 Масырова Р.Р. Тенденции развития инноваций в среднем общем образовании Казахстана: автореф. ... д. п. н.: 13.00.08.− Туркестан, 2008. - 45 с.
71 Юсуфбекова Н.Р. О педагогической инноватике // Сов. педагогика. − 1991. -№11. -С.21-25.
72 Таубаева Ш. Введение в методологию и методику педагогичес¬кого исследования: учебное пособие. −Түркістан: «Тұран» бас¬пасы, 2007. – 190 с.
73 Бұзаубақова К.Ж. Мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми теориялық негіздері: п. ғ. д. ... автореф.: 13.00.01.− Алматы, 2009. – 43 б.
74 Ажибеков К.Ж. Теоретико-методологические основы подготовки будущих учителей к инновационной деятельности в вузе: автореф. ... д.п.н.: 13.00.08.- Шымкент, 2010. - 43 с.
75 Оспанова Б.А. Педагогические основы формирования креа¬тивности будущего специалиста в системе университетского образо¬вания: автореф. ...д.п.н.: 13.00.08. −Туркестан, 2006.-43 с.
76 Швайковский А.С. Педагогические условия развития креативного потенциала студентов на основе инновационных образовательных технологий: автореф. ... к. п. н.: 13.00.01.- Шымкент, 2009. −С. 25.
77 Нургалиева Г.К. Ценностные ориентации личности: методология, теория и практика формирования. – Алматы: АГУ им. Абая, 1993. –380 с.
78 Галиев Т.Г. Системный подход интенсификации учебного процесса (Для технических специальностей вуза): автореф. ... д.п.н.: 13.00.01.– Караганда, 2002.-50 с.
79 Кенжебеков Б.Т. Жоғары оқу орны жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру: пед. ғыл. докт. дисс.: 13.00.08. − Қарағанды, 2005.-267 б. − 0505РК00037.
80 Қасқатаева Б. Болашақ математика мұғалімін кәсіби даярлауда оның әдістемелік құзырлылығын қалыптастыру: п. ғ. д. ... автореф.: 13.00.01.– Алматы, 2009. – 50 б.
81 Молдажанова А.А. Особенности формирования педагогической культуры будущего учителя: автореф. ... д. п. н.: 13.00.08.−Караганда, 2005. −50 с.
82 Меңлібекова Г.Ж. Болашақ мұғалімдерді әлеуметтік-педагогикалық жұмысқа даярлау жүйесі: автореф. ... п.ғ.д.: 13.00.01. – Алматы, 2002.- 43 б.
83 Досанова С.С. Теоретико-методологические основы подготовки будущего учителя к социально-педагогической работе: автореф. ... д.п.н.: 13.00.08 −Туркестан, 2006. - 48 с.
84 Исаева З.А. Теоретические основы формирования профессинально-исследовательской культуры педагога в системе университетского образования. −Алматы, 1996.- 230 с.
85 Таубаева Ш.Т. Исследовательская культура учителя: от теории к практике. –Алматы: Научно-издательский центр «Ғылым», 2001. -350 с.
86 Бектурганова Р.Ч. Формирование ориентации студентов педагогических колледжей на исследовательскую деятельность: автореф. ... к. п.н.: 13.00.01.- Алматы, 1997. – 27 с.
87 Лактионова С.Н., Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образования. – Алматы: Научно-издательский центр «Ғылым», 2001. − 296с.
88 Джусубалиева Д.М. Формирование информационной культуры студентов в условиях дистанционного обучения. – Алматы: Ғылым, 1997. -222 с.
89 Шахгулари О подготовке будущих учителей к творческой деятельности в школе. - Алматы, 2002. – 292 с.
90 Гончарова Н.А. Формирование творческой активности будущих учителей в процессе внеаудиторной деятельности: автореф.... к.п.н.: 13.00.08.− Москва, 2005. - 28 с.
91 Сыздықова Б.Р. Ұстаздық қабілеттің дамуы және қалыптасуы // Білім жетілдіру институтының хабаршысы. − Алматы: Қазақ университеті, 1998. − Б. 129-133.
92 Әмірова Ә.С. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс- әрекетін қалыптастырудың теориясы мен технологиясы. - Алматы, 2008. – 332 б.
93 Сағымбаев Ә.Ә. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері арқылы шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары: п.ғ.к. ...дисс.: 13.00.01. – Алматы, 2003. –148б. – 0403РК00838.
94 Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. – Алматы, 2007. – 236 б.
95 Рубинштейн С.Л. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958. – 365 с.
96 Теплов Б.М. Способность и одаренность //Психология индивидуальных различий. Тексты / под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер, В. Я. Романова. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1982. - С. 129-139.
97 Ярошевский М.Г. Психология творчества и творчество в психологии. −Москва , 1985. – № 6.
98 Кедров Б.М. О теории научного открытия // Кн. Научное творчество / Под ред. С.Р. Микулинского , М.С. Ярошевского. – М.,1969. –С. 23-94.
99 Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. − М., 1972. – 168 с.
100 Пономарев Я.А. Психология творчества и педагогика. – М., 1976. – 304 с.
101 Юсуфбекова Н.Р. Общие основы педагогической инноватики: Опыт разработки теории инновационных процессов в образовании (методическое пособие). −М.:ЦСПО РСФСР, 1991.-91 с.
102 Таубаева Ш.Т., Кудайбергенева К.С Становление педагогической инноватики как науки // Вестник высшей школы Казахстана.- Алматы, 1996.-№5.-С. 95-102.
103 Ананьев Б.Г. Избранные психологическик труды / ред. А.А. Бодалева, Б.Ф. Ломова. - М.: Педагогика, 1980. – 280 с.
104 Левитов Н.Д. Проблема экспериментального изучения способностей // Проблема способностей.- М.1962.-С.32-34
105 Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. −М.: Педагогика, 1975. -302 с.
106 Мелик–Пашаев А.А., Новоявленская З.Н. Ступеньки к творчеству. −М.: Педагогика, 1987. -144 с.
107 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Политиздат, 1977. – 304 с.
108 Петровская Л.А. Диагностика и развитие компетенции в общении. −М., 1990. – 256 с.
109 Чернилевский Д.В., Моисеев В.В., Шапалов А.П. Креативные аспекты становления образовательной системы / Моск.гос.технол.академ. Пенз.гос.технол.ин-т. – М., 2003.− С.149-150.
110 Бейсенбаева А.А Теория и практика гуманизации школьного образования. – Алматы: Ғылым, 1998. – 225 с.
111 Орлов А.Б. Психология личности и сущности человека: парадигмы, проекции, практики. − М., 1995. −144 с.
112 Маслоу А. Дальние пределы человеческой психики. - СПб.: Евразия, 1997. −430 с.
113 Роджерс Н. Творчество как усиление себя // Вопросы психологии. −1990. – № 1. – С. 164-168.
114 Ганзен В. А. Системные описания в психологии. - Л.: Изд-во Ленингр.ун-та, 1984. - 176 с.
115 Ломов Б.Ф. Системность в психологии. – М.: ИПП; Воронеж: НПО «МОДЭК», 1996. – 384 с.
116 Зимняя И.А. Педагогическая психология: учебник для вузов. – 2 –е изд., доп., испр. и перераб. – М.: Логос, 2001.-384 с.
117 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 442 б.
118 Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. – Алматы: Ғылым, 1998. – 320 с.
119 Бабанский Ю.К. Интенсификация процесса обучения. – М.: Знание, 1987. – 78 с.
120 Конаржевский Ю.А. Педагогический анализ учебно-воспитательного процесса и управление школой.- М.: Педагогика,1986. -144 с.
121 Шамова Т.И., Давыденко Т.М. Управление образовательным процессом в адаптивной школе. − М.: Центр «Педагогический поиск», 2001. – 384 с.
122 Министерство образования и науки РК. Комментарий к Госу-дарственной программе развития образования РК на 2005-2010 годы // Газета Казахстанская правда. −2004, октябрь −16.
123 Реализация основных положений Болонской декларации. «Международное сотрудничество: интеграция образовательных пространств» (18-20 ноября 2007г.). http://v4.udsu.ru/inter/bolonskiy_process_ums1
124 Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуының 2009-2010 жылдарға дейінгі бағдарламасы. −Астана, 2008. −Б.3-21.
125 Қазақстан Республикасы жоғары педагогикалық білімді дамыту тұжырымдамасы.- Алматы, 2005.- 48 б.
126 Mednik S.A/ The associative basis of the creative process // PsihoLRev. −N.Y., 1962. −Vol.6.
127 Дружинин В.Н., Хазратова Н.В. Экспериментальное исследование формирующего влияния микросреды на креативность // Психологический журнал. – 1994. - №4. – С.83-93.
128 Крутецкий В.А. Педагогические способности как профессионально значимые качества личности в системе формирования социально-активной личности учителя (Формирование социально активной личности учителя) / под. ред. В.А.Сластенина. -М., 1987. -С.36-46.
129 Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. −М.: Педаго¬гика, 1971. – 279 с.
130 Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества. – Ростов: Изд. Рост. ун-та, 1983. – 173 с.
131 Богоявленская Д.Б. Еще раз о понятии «одаренность» // Одаренный ребенок. - 2005. - № 5. - С. 14-18.
132 Лук А.Н. Теоретические основы выявления творческих способ-ностей. – М., 1979. – 150 с.
133 Чудновский В.Э. Актуальные проблемы психологии способностей // Вопросы психологии. −1986. −№3. −С.78-89.
134 Богоявленская Д.Б. Что выявляют тесты интеллекта и креативности? // Психология. Журнал Высшей школы экономики.- 2004. Т. 1. № 2. С.54-65
135 Солдатова Е.Л. Креативность в структуре личности (На примере развития креативности в подростковом возрасте): дисс.... к.пс.н.: 19.00.01. – СПб., 1996. –173 с.
136 Guilford G.P. Some misconceptions regarding m easurement of creativ talent// Ibid. 1971. Vol.5. N 2. P.247-252.
137 Renzulli J.S. The enrichment triad model: A guide for developing defensible programs for the gifted and talented // Wethersfield. Conn.: Creative Loarning Press. −1977. − P.450.
138 Сластенин В.И. Психологический контекст профессионально-педагогической культуры //Научн.тр. МГПУ. Серия: Психолого-педагогические науки. – М., 1997. –С.3-15.
139 Маслоу А. Психология Бытия: пер. с англ. – М.: «Фефлбук», К.: «Ваклер». 1997. – 304 с.
140 Матюшкин А.М. Актуальные проблемы психологии в высшей школе. – М.: Знание, 1977. – 47 с.
141 Загвязинский В.И., Поташник М.М. Оптимизация или творчество?: О формировании научно-педагогического мышления учителя // Народное образование. -1980. -№3. -С.54-59.
142 Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. – Л.: ЛГУ, 1968. – 339 с.
143 Леонтьев Д.А. Психология свободы: к постановке проблемы самодетерминации личности // Психол. журн. – 2000. – Т. 21, №1. – С. 15-25.
144 Гершунский Б.С.Педагогическая прогностика методология, теория, практика. − Киев: Вища шк., 1986. - 197 с.
145 Краевский В. В., Хуторской А.В. Основы обучения. Дидактика и методика. − М.: Академия, 2007. – С. 142-144.
146 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі Тұжырымдамасы. − Астана, 2004. −26 б.
147 Назарбаев Н.А. «Казахстан – 2030»: Процветание, безопасность и улучшение благосостояние всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы: Білім, 1998. – 96 с.
148 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.- Алматы:. Ана тілі.-1992.-442 б.
149 Қабдықайырұлы Қ., Монахов В.М., Оразбекова Л.Н., Әлдібаева Г. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы. −Алматы, 2000. – 350 с.
150 Пахомов Н.Н. Кризис образования в контексте глобальных проблем // Философия образования для XXI века. -М.: Логос, 1992. –С. 23-30.
151 Морозов А.В., Чернилевский Д.В. Креативная педагогика и психология: учебн.пособие для вузов. – М.: Акад.проект, 2004. – 559 с.
152 Селевко Г.К. Энциклопедия образовательных технологий: в 2-х т. – М.: НИИ школьных технологий, 2006. – 816 с.
153 Сластенин В.А., Исаев И.Ф. и др. Педагогика: учеб. пособ. для студентов пед.уч. заведений. – М.: Школа-Пресс, 1998. –512 с.
154 Меськов В., Татур Ю. О возможности приобретения гуманитарных компетенций в вузе // Высшее образование в России. – 2006. – № 8. − С. 73–83.
155 Татур Ю.Г. Высшее образование: методология и опыт проектирования. – М.: Университетская книга; Логос. – 256 с.
156 Смирнов С.Д. Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности. – М.: Аспект Пресс, 1995. – 271 с.
157 Караев Ж., Кобдикова Ж. Оценка деятельности учащихся в условиях применения педагогической технологии обучения // Высшая школа Казахстана. −1998. - №5. – С. 82-88.
158 Монахов В.М. Аксиоматический подход к проектированию педагогической технологии // Педагогика. – 1997. - №6. – С. 26-31.
159 Кларин М.В. Развитие «педагогической технологии» и проблемы теории обучения // Советская педагогика. -1984. -№4. −С.117-122.
160 Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: учебное пособие для педагогических вузов и институтов повышения квалификации. – М.: Народное образование, 1988. – 255 с.
161 Пономарев Я. А. Психология творчества.-М.: Директ-Медиа, 2008. -703 c.
162 Дружинин В.Н. Психология общих способностей. - 2-е издание. - Санкт-Петербург, 1999. – 356 с.
163 Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества. - МГУ, 1983. – 253 с.
164 Нұрахметов Н.Н. Қазақстандық мектептер дамуының жаңа бағыттары //Қазақстан мектебі. – 1996. −№2. –Б.11-15; − 1996. −№3. –Б. 39-44.
165 Нағымжанова Қ.М. Педагогикалық инновацияның зерттелуі // Бастауыш мектеп. −1999. − №3. −Б.9–11.
166
167 Нағымжанова Қ.М. Инновациялы-креативті технологиялар. - Өскемен: Медиа-Альянс, 2005. – 192 б.
168 Маслоу А. Психология бытия. Пер. с англ. О.О. Чистякова. Рефл-бук, Ваклер, 1997. С.102—138
169 Якиманская И.С. Личностно-ориентированное обучение в современной школе. – М., 1996. – 96 с.
170 Б.А.Бірімжанов, Н.Нұрахметов . Жалпы химия. Алматы, Ана тілі, 1992
171 Нұғыманұлы И. Химияны оқыту әдістемесі. Алматы,Рауан,1993 ж.
172 Нұғыманов И. Химиялық символика мен номенклатураны оқыту. Алматы, Мектеп., 1980ж.
172 Практикум по неорганической химии /под редак.профессора М.М.Буркитбаева, доцента К.Б.Бекишева/ Алматы.Қаз.унив., 2002ж.
173 Мырзалиева С.К. Сабыралиева Ж.Ы. Жалпы және бейорганикалық химия практикумы А., Prints баспасы, 2005ж.
172 Berti G, Bottari F, Ferrarini P. L, Macchia B. «Stereochemistry of the Additions of Acids to Stilbene and Styrene Oxides» II J. Org. Chem., 1965, 30,4091-4096.
173 Талалаева Т. В, Кочешков Т. А. «Методы элементоорганической химии. Литий, натрий, калий, рубидий, цезий» (в двух книгах) // Москва: Наука, 1971, книга 1.
174 132. Ebbers E.J, Arians G.J.A, Bruggink A, Zwanenburg B. «Controlled racemization and asymmetric transformation of a-substituted carboxilic acids in the melt» // Tetrahedron: Asymmetry, 1999,10, 3701-3718.
175 Несмеянов A.H, Ногина О.В, Лазарева Н.А, Дубовицкий ВА. «Реакция, обратная диспропорционированию, и реакция переэтерификации в ряду моноциклопентадиенильных производных титана» // Изв. АН СССР, Сер. хим., 1967,808-814.
176 143. Ready Т.Е., Chien J.C.W, Rausch M.D. «Alkyl-substituted indenyl titanium precursors for syndiospecific Ziegler-Natta polymerization of styrene» // J. Organomet. Chem., 1996, 519, 21-28.
177 Fokken S, Spaniol Т. P, Kang H.-C, Massa W, Okuda J. «Titanium Complexes of Chelating Bis(phenolato) Ligands with Long Titanium-Sulfur Bonds. A Novel Type of Ancillary Ligand for Olefin Polymerization Catalysts» // Organometallics, 1996, 15, 5069-5072.
178 15. Janas Z, Jerzykiewicz L.B, Przybylak K, Sobota P, Szczegot K. «Titanium Complexes Stabilized by a Sulfur-Bridged Chelating Bis(aryloxo) Ligand as Active Catalysts for Olefin Polymerization» // Eur. J. Inorg. Chem., 2004, 1639-1645.
179 Циклаури, Ц.Г., Ипполитов Е.Г., Жигарновский Б.М. Исследование некоторых физико-химических свойств комплексов титана // Сообщ. АН Груз. ССР,- 1972,- Т. 65, № 1,- С. 61-64.
180 Тесленко В.В., Раков Э.Г., Демидов В.П., Харитонов В.П. Термодинамика образования неорганических комплексов // Ж. неорган, химии.-1980,- Т. 25, № 12,- С. 3188-3191.
181 Лурье Ю. Ю. Справочник по аналитической химии, изд. 4-ое, перераб. и доп., М.: Химия, 1971,- 456 с.
182 Пат. 2 139 249 РФ, МКИ6 С 01 G 23/00, 49/00, С 09 С 1/36, 1/24. Способ переработки титансодержащего сырья / П.С. Гордиенко., И Г. Масленникова, Н.М. Лапташ, В.К. Гончарук, А.А.Смольков (РФ).- 4 с.
183 Пат. 2 097 321 РФ Способ получения дубильных веществ / Е.И. Мельниченко, Г.Ф. Крысенко, Д.Г. Эпов, A.A. Овсянникова, И.Г. Масленникова, П.С. Гордиенко, В.В. Малахов, С.А. Щека (РФ). -5 с.156
184 Мельниченко Е.И., Масленникова И.Г., Эпов Д.Г., Куриленко JI.H. Кинетика пирогидролиза гексафтортитаната аммония в присутствии (NKOiSiFe // Ж. прикл. химии,- 2000,- Т. 73, Вып. 3,- С. 377-380.
185 Demourgues A. Chemistry and key structural features of oxyhydroxy-fluorides used as asid catalysts // 13-th Eur. Symp. Fluorine Chemistry: Abstr.- Bordeaux, France, 2001,- P. B36.
186 Аносов В.Я. Основы физико-химического анализа.- М.: Наука, 1976-334 с.
187 Бимурзаева З.Е. Синтез, исследование физико –химических свойств и дубящего действия алюмохромциркониевых комплексов : Дисс.канд.техн.наук.- Тараз, 1999.-131 с.
188 Булатов М.М. Практическое руководство по фотокалориметрическим методом анализа.- Л.: Химия, 1968.-384 с.
189 Викторов М.М. Графические расчеты.- М.: Химия, 1998.-134 с.
2. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы:Мектеп, 1978. – 110 б.
3. Евдокимов В.И. Научные основы повышения эффективности обучения средствами наглядности: автореф. … д-ра пед. наук:. 13.00.01. – Киев, 1990. - 30 с.
4. Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004. - Б.930-933.
5. Назарова Т.С., Полат Е.С. Средства обучения: технология создания и использования. М., 1998.
6. Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка.
7. Ушаков Д.Н. Большой толковый словарь русского языка. Изд-во АСТ. - 1280 с.
8. Питюков В.Ю. Педагогическая технология в процессе профессиональной подготовки учителя: Автореф. Дис. ... канд. пед.наук. М., 1994.
9. Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың кейбір ғылыми-педагогикалық проблемасы // Білім. 2005. №1. 16-б.
10. Оспанова Б.А. Бәсекеге қабілетті маманның кәсіби-креативті әлеуетін дамыту аспектілері// Қазақстан жоғары мектебі. Алматы, 2005. №2.
11. Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. М.: Прогресс, 1970.
12. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. М.: Педагогика, 1989.
13. Гамезо М.В. Зависимость успешности овладение знаковой системой от меры ее наглядности и логической упорядоченности. //Психологические проблемы переработки знаковой информации. /Под ред. В.Ф.Рубахина. М.: Наука, 1977. С. 226-237.
14. Полторацкий А.Ф., Швырев В.С. Знак и деятельность. М.:Политиздат, 1970. 118 с.
15. Омарова Р.С. Жоғарғы оқу орындарында студенттердің креативтілік ізденімпаздығын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис.Алматы, 2001. 167-б.
16 Гилфорд Д. Три стороны интеллекта // Психология мышления / Ред. А. М. Матюшкин. - М.: Прогресс, 1995.-318 с.
17 Mednik S.A. The associative basis of the creative process// PsihoLRev. N.Y. 1962. Vol. 6.
17 Smith, M.B. Competence and socialization. In J.A.Clausen (Ed.), Socialization and society. −New York: Little, Brown and Co, 1968.
18 Taylor L.A. The nature of the creative process //Creativity/ Smith P. (Ed.). −N.Y.:Hasting House, 1959. -P.51-82.
19 Torrance E.P/ Growing up creatively gifted: a 22-year longitudinal study. // Creative Child and Adult Quaterly. −1980. − N 5. −P.148-170
20 Трик Х.Е. Креативность как процесс. −М., 1987. – 87 с.
21 Богоявленская Д.Б. Пути к творчеству. Новое в жизни, науке, технике. Сер. «Педагогика и психология». − М.: Знание, 1981. −№10. −96 с.
22 Вишнякова Н.Ф. Психологические основы развития креативности в профессиональной акмеологии: дисс....д. пс.н. – М., 1996. – 350 с.
23 Каган М.С. Человеческая деятельность: опыт системного ана¬лиза. – М.: Политиздат, 1974. – 280 с.
24 Матюшкин А.М. Актуальные проблемы психологии в высшей школе. – М.: Знание, 1977. – 47 с.
25 Пономарев Я.А. Фазы творческого процесса // Исследо¬вание проблем психологии творчества. – М., 1983. –396 с.
26 Галич. Т.Н. Развитие креативности в условиях инновационного обучения: дисс. ...к. пс. н.: 19.00.07 − Казань, 1999. − 174 с.
27 Лебедева Л.Д., Бибикова Н.В. Креативность младших школьников: контекст «развитие». - Ульяновск: УлГПУ, 2004.-194 с.
28 Морозов А.В. Формирование креативности преподава¬теля высшей школы в системе непрерывного образования: дисс. ... д. п.н.: 13.00.08– М., 2004. − 256 с.
29 Алфеева Е.В. Креативность и личностные особенности детей дошкольного возраста (4-7 лет): дисс. ... к. пс. н.: 19.00.13 –М., 2000. - 183 с.
30 Васильева Т.П. Психолого-педагогические условия развития креативности учащихся начальных классов в Вальдорфской школе: дисс. ... к. пс.н.: 19.00.07. − Санкт-Петербург, 2001.- 174 с.
31 Турчак С.К. Педагогическое сопровождение развития креа¬тивности младших школьников: дис. ... к. п. н.: 13.00.01 −Ростов-на-Дону, 2007. – 190 с.
32 Терехова В.Г. Творческое задание как средство развития креативных способностей школьников в учебном процессе: дисс. ... к.п.н.: 13.00.01.−Челябинск, 2002. – 175 с.
33 Щербакова Е.Е. Формирование педагогической креативности студентов вуза в условиях профессиональной подготовки: дисс. ... к. пс. н.: 19.00.07. - Нижний Новгород, 2000. – 221 с.
34 Дронова Т.А. Формирование интегрально-креативного стиля мышления будущих педагогов в образовательной среде вуза: дисс. ... к. п. н.: 13.00.01.−Воронеж, 2005. – 220 с.
35 Колпакова А.Н. Креативность студентов-педагогов как фак¬тор их самоактуализации в обучении: дисс. ...к. пс. н.: 19.00.07.−Великий Новгород, 2007. – 200 с.
36 Зиновкина М. Креативная технология образования // Высшее образование в России. − 1999. – № 3. –С.101-104.
37 Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: инновационная деятельность. – М., 1997. – 224 с.
38 Лихачев Б.Т. Педагогика. Курс лекций. – М., 1998.- 464 с.
39 Новикова Т.Г., Лобейко Ю.А., Трухачева И.Т. Инновационная деятельность и творческое развитие педагога / Академ. повыш. квалиф. и переподготов. работников образования. – М.: Ставрополь, 2002. – 415 с.
40 Харламов И.Ф. О педагогическом мастерстве, твор¬честве и новаторстве // Советская педагогика. – 1992. – № 7, 8. – С. 11-15.
41 Селевко Г.К. Современные образовательные технологий. – М.: Народное образование, 1989. – 350 с.
42 Щуркова Н.Е. Философия жизни в школе: метод. материал к учеб. курсу человековедения. −М.: Новая школа, 1994. - С.47.
43 Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. – М., Педагогика.- 1989.- 192 с.
44 Пидкасистый П.И, Тыщенко О.Б. Компьютерные технологии в системе дистанционного обучения // Педагогика. -2000. − № 5. - С.7-13.
45 Кваша В.П. Управление инновационными процессами в образовании: автореф. ... к.п.н.: 13.00.01. - Минск, 1994. -22 с.
46 Лазарев В.С., Конополина Н.В. Деятельностный подход к проектированию целей педагогического образования // Педагогика. -1999. -№6.- С. 12-18
47 Лапин Н.И. Системно-деятельностная концепция исследования нововведении: отв. ред. Д.М. Гвишиани // Диалектика и системный анализ. – М.: Наука, 1986. − С. 272- 283.
48 Пригожин А. Инноватика - зачем она? // Пробл. теории и практики упр. -1988. -№ 2. -С.6-10.
49 Сазонов Б.В. Территориальная динамика и инновации// Инновационные функции столичного мегаполиса: материалы международной конференции. −М.: Комитет административно-территориальных органов межрегиональных связей Правительства Москвы, 1992. - 256 с.
50 Аношкина В.Л., Резванов С.В. Инновация. Будущее. (методологические и социокультурные проблемы). – Ростов на Дону: изд-во Ро ИПК и ПРО, 2001.-176 с.
51 Сейталиев Қ.Б. Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің қалыптасуы мен дамуы (1920-1991 жылдар): п. ғ. д. ... автореф.: 13.00.01. - Алматы, 1998. − 47 б.
52 Бекмағамбетова Р.К. История развития учебных заведений по подготовке учительских кадров для начальной школы в Казахстане (1917-1991г.г): автореф. ... д.п. н.: 13.00.01. − Алматы, 2007. – 49 с.
53 Ахметова Г.К. Образовательный идеал в теории и практике подготовки педагогических кадров.- Алматы: Қазақ университеті, 2000. -124 с.
54 Қайдарова А.Д. Логика исследования проблем становления и генезиса развития содержания высшего педагогического образования: учебно-методическое пособие. - Алматы: Ғылым, 1997. - 300 с.
55 Хмель Н.Д. Педагогический процесс в общеобразовательной школе. –Алматы: Мектеп, 1984. − 134 с.
56 Каргин С.Т. Влияние профессионального взаимодействия в вузовском педагогическом процессе на качество подготовки будущих учителей: автореф. ... д. п. н.: 13.00.08. -Алматы, 2000. − 42 с.
57 Кертаева Қ.М. Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру: автореф. ... п. ғ. д.: 13.00.08.- Алматы, 2003.-45 б.
58 Рысбаева А.К. Успешность деятельности как категория педагогики. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2003. – 266 с.
59 Мағауова А.С. Оқу үрдісінде жеке тұлғаны дамыту // Қазақстан мектебі.- 2004. -№4. −Б. 56-58.
60 Мұхтарова Ш.М. Теоретические основы формирования этнического компонента в содержании высшего педагогического образования: автореф.. ... д.п.н.: 13.00.01.- Караганда 2008.-39 с.
61 Завалко Н.А. Терия и практика индивидуализации процесса обучения в многоступенчатой системе «Детский сад – школа – вуз»: автореф. ...д. п.н.: 13.00.01. – Барнаул, 2000. - 41 с.
62 Нәрікбаева Л.М. Развитие профессиональной одаренности будущего специалиста в высшей педагогической школе: автореф. ... д.п.н.: 13.00.01.−Алматы, 2008. − 38 с.
63 Мұхитова Р.Б. Развитие высшего педагогического образования в Республике Казахстан в период формирования рыночных отношений: автореф. ... к.п.н.: 13.00.01.- Алматы, 2004.- 26 с.
64 Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолдануға мұғалімді даярлаудың теориялық негіздері: п.ғ.д. ... дисс: 13.00.01. – Алматы, 1996. – 278 с. – 0596РК00025.
65 Жұматаева Е.Ө. Жоғары мектеп дидактикасы дамуының ғылыми-педагогикалық негіздері: п. ғ. д. ... автореф.: 13.00.01− Алматы, 2003. - 46 б.
66 Асанов Н. Университеттік білім беру жүйесінің оқу үрдісін басқарудың педагогикалық негіздері: п. ғ. док. ... автореф.: 13.00.01.− Алматы, 2004. - 52 б.
67 Әбдіманапов С.Ә. Кредиттік оқыту жүйесі бүгінгі күннің басты мәселесі... // Егемен Қазақстан. – 2004, сәуір−23. -Б.2.
68 Әбішев Н.А. Ұлттық мектептер моделін қалыптастыру және басқару // Қазақстан мектебі.-1999.- №9.- Б.25-27.
69 Линчевская Т.А., Масырова Р.Р. Инновационные школы в Казахстане. – Алматы: Респуб. Баспа кабинеті, 2000. – 177 б.
70 Масырова Р.Р. Тенденции развития инноваций в среднем общем образовании Казахстана: автореф. ... д. п. н.: 13.00.08.− Туркестан, 2008. - 45 с.
71 Юсуфбекова Н.Р. О педагогической инноватике // Сов. педагогика. − 1991. -№11. -С.21-25.
72 Таубаева Ш. Введение в методологию и методику педагогичес¬кого исследования: учебное пособие. −Түркістан: «Тұран» бас¬пасы, 2007. – 190 с.
73 Бұзаубақова К.Ж. Мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми теориялық негіздері: п. ғ. д. ... автореф.: 13.00.01.− Алматы, 2009. – 43 б.
74 Ажибеков К.Ж. Теоретико-методологические основы подготовки будущих учителей к инновационной деятельности в вузе: автореф. ... д.п.н.: 13.00.08.- Шымкент, 2010. - 43 с.
75 Оспанова Б.А. Педагогические основы формирования креа¬тивности будущего специалиста в системе университетского образо¬вания: автореф. ...д.п.н.: 13.00.08. −Туркестан, 2006.-43 с.
76 Швайковский А.С. Педагогические условия развития креативного потенциала студентов на основе инновационных образовательных технологий: автореф. ... к. п. н.: 13.00.01.- Шымкент, 2009. −С. 25.
77 Нургалиева Г.К. Ценностные ориентации личности: методология, теория и практика формирования. – Алматы: АГУ им. Абая, 1993. –380 с.
78 Галиев Т.Г. Системный подход интенсификации учебного процесса (Для технических специальностей вуза): автореф. ... д.п.н.: 13.00.01.– Караганда, 2002.-50 с.
79 Кенжебеков Б.Т. Жоғары оқу орны жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру: пед. ғыл. докт. дисс.: 13.00.08. − Қарағанды, 2005.-267 б. − 0505РК00037.
80 Қасқатаева Б. Болашақ математика мұғалімін кәсіби даярлауда оның әдістемелік құзырлылығын қалыптастыру: п. ғ. д. ... автореф.: 13.00.01.– Алматы, 2009. – 50 б.
81 Молдажанова А.А. Особенности формирования педагогической культуры будущего учителя: автореф. ... д. п. н.: 13.00.08.−Караганда, 2005. −50 с.
82 Меңлібекова Г.Ж. Болашақ мұғалімдерді әлеуметтік-педагогикалық жұмысқа даярлау жүйесі: автореф. ... п.ғ.д.: 13.00.01. – Алматы, 2002.- 43 б.
83 Досанова С.С. Теоретико-методологические основы подготовки будущего учителя к социально-педагогической работе: автореф. ... д.п.н.: 13.00.08 −Туркестан, 2006. - 48 с.
84 Исаева З.А. Теоретические основы формирования профессинально-исследовательской культуры педагога в системе университетского образования. −Алматы, 1996.- 230 с.
85 Таубаева Ш.Т. Исследовательская культура учителя: от теории к практике. –Алматы: Научно-издательский центр «Ғылым», 2001. -350 с.
86 Бектурганова Р.Ч. Формирование ориентации студентов педагогических колледжей на исследовательскую деятельность: автореф. ... к. п.н.: 13.00.01.- Алматы, 1997. – 27 с.
87 Лактионова С.Н., Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образования. – Алматы: Научно-издательский центр «Ғылым», 2001. − 296с.
88 Джусубалиева Д.М. Формирование информационной культуры студентов в условиях дистанционного обучения. – Алматы: Ғылым, 1997. -222 с.
89 Шахгулари О подготовке будущих учителей к творческой деятельности в школе. - Алматы, 2002. – 292 с.
90 Гончарова Н.А. Формирование творческой активности будущих учителей в процессе внеаудиторной деятельности: автореф.... к.п.н.: 13.00.08.− Москва, 2005. - 28 с.
91 Сыздықова Б.Р. Ұстаздық қабілеттің дамуы және қалыптасуы // Білім жетілдіру институтының хабаршысы. − Алматы: Қазақ университеті, 1998. − Б. 129-133.
92 Әмірова Ә.С. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс- әрекетін қалыптастырудың теориясы мен технологиясы. - Алматы, 2008. – 332 б.
93 Сағымбаев Ә.Ә. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері арқылы шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары: п.ғ.к. ...дисс.: 13.00.01. – Алматы, 2003. –148б. – 0403РК00838.
94 Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. – Алматы, 2007. – 236 б.
95 Рубинштейн С.Л. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958. – 365 с.
96 Теплов Б.М. Способность и одаренность //Психология индивидуальных различий. Тексты / под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер, В. Я. Романова. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1982. - С. 129-139.
97 Ярошевский М.Г. Психология творчества и творчество в психологии. −Москва , 1985. – № 6.
98 Кедров Б.М. О теории научного открытия // Кн. Научное творчество / Под ред. С.Р. Микулинского , М.С. Ярошевского. – М.,1969. –С. 23-94.
99 Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. − М., 1972. – 168 с.
100 Пономарев Я.А. Психология творчества и педагогика. – М., 1976. – 304 с.
101 Юсуфбекова Н.Р. Общие основы педагогической инноватики: Опыт разработки теории инновационных процессов в образовании (методическое пособие). −М.:ЦСПО РСФСР, 1991.-91 с.
102 Таубаева Ш.Т., Кудайбергенева К.С Становление педагогической инноватики как науки // Вестник высшей школы Казахстана.- Алматы, 1996.-№5.-С. 95-102.
103 Ананьев Б.Г. Избранные психологическик труды / ред. А.А. Бодалева, Б.Ф. Ломова. - М.: Педагогика, 1980. – 280 с.
104 Левитов Н.Д. Проблема экспериментального изучения способностей // Проблема способностей.- М.1962.-С.32-34
105 Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. −М.: Педагогика, 1975. -302 с.
106 Мелик–Пашаев А.А., Новоявленская З.Н. Ступеньки к творчеству. −М.: Педагогика, 1987. -144 с.
107 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Политиздат, 1977. – 304 с.
108 Петровская Л.А. Диагностика и развитие компетенции в общении. −М., 1990. – 256 с.
109 Чернилевский Д.В., Моисеев В.В., Шапалов А.П. Креативные аспекты становления образовательной системы / Моск.гос.технол.академ. Пенз.гос.технол.ин-т. – М., 2003.− С.149-150.
110 Бейсенбаева А.А Теория и практика гуманизации школьного образования. – Алматы: Ғылым, 1998. – 225 с.
111 Орлов А.Б. Психология личности и сущности человека: парадигмы, проекции, практики. − М., 1995. −144 с.
112 Маслоу А. Дальние пределы человеческой психики. - СПб.: Евразия, 1997. −430 с.
113 Роджерс Н. Творчество как усиление себя // Вопросы психологии. −1990. – № 1. – С. 164-168.
114 Ганзен В. А. Системные описания в психологии. - Л.: Изд-во Ленингр.ун-та, 1984. - 176 с.
115 Ломов Б.Ф. Системность в психологии. – М.: ИПП; Воронеж: НПО «МОДЭК», 1996. – 384 с.
116 Зимняя И.А. Педагогическая психология: учебник для вузов. – 2 –е изд., доп., испр. и перераб. – М.: Логос, 2001.-384 с.
117 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 442 б.
118 Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. – Алматы: Ғылым, 1998. – 320 с.
119 Бабанский Ю.К. Интенсификация процесса обучения. – М.: Знание, 1987. – 78 с.
120 Конаржевский Ю.А. Педагогический анализ учебно-воспитательного процесса и управление школой.- М.: Педагогика,1986. -144 с.
121 Шамова Т.И., Давыденко Т.М. Управление образовательным процессом в адаптивной школе. − М.: Центр «Педагогический поиск», 2001. – 384 с.
122 Министерство образования и науки РК. Комментарий к Госу-дарственной программе развития образования РК на 2005-2010 годы // Газета Казахстанская правда. −2004, октябрь −16.
123 Реализация основных положений Болонской декларации. «Международное сотрудничество: интеграция образовательных пространств» (18-20 ноября 2007г.). http://v4.udsu.ru/inter/bolonskiy_process_ums1
124 Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуының 2009-2010 жылдарға дейінгі бағдарламасы. −Астана, 2008. −Б.3-21.
125 Қазақстан Республикасы жоғары педагогикалық білімді дамыту тұжырымдамасы.- Алматы, 2005.- 48 б.
126 Mednik S.A/ The associative basis of the creative process // PsihoLRev. −N.Y., 1962. −Vol.6.
127 Дружинин В.Н., Хазратова Н.В. Экспериментальное исследование формирующего влияния микросреды на креативность // Психологический журнал. – 1994. - №4. – С.83-93.
128 Крутецкий В.А. Педагогические способности как профессионально значимые качества личности в системе формирования социально-активной личности учителя (Формирование социально активной личности учителя) / под. ред. В.А.Сластенина. -М., 1987. -С.36-46.
129 Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. −М.: Педаго¬гика, 1971. – 279 с.
130 Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества. – Ростов: Изд. Рост. ун-та, 1983. – 173 с.
131 Богоявленская Д.Б. Еще раз о понятии «одаренность» // Одаренный ребенок. - 2005. - № 5. - С. 14-18.
132 Лук А.Н. Теоретические основы выявления творческих способ-ностей. – М., 1979. – 150 с.
133 Чудновский В.Э. Актуальные проблемы психологии способностей // Вопросы психологии. −1986. −№3. −С.78-89.
134 Богоявленская Д.Б. Что выявляют тесты интеллекта и креативности? // Психология. Журнал Высшей школы экономики.- 2004. Т. 1. № 2. С.54-65
135 Солдатова Е.Л. Креативность в структуре личности (На примере развития креативности в подростковом возрасте): дисс.... к.пс.н.: 19.00.01. – СПб., 1996. –173 с.
136 Guilford G.P. Some misconceptions regarding m easurement of creativ talent// Ibid. 1971. Vol.5. N 2. P.247-252.
137 Renzulli J.S. The enrichment triad model: A guide for developing defensible programs for the gifted and talented // Wethersfield. Conn.: Creative Loarning Press. −1977. − P.450.
138 Сластенин В.И. Психологический контекст профессионально-педагогической культуры //Научн.тр. МГПУ. Серия: Психолого-педагогические науки. – М., 1997. –С.3-15.
139 Маслоу А. Психология Бытия: пер. с англ. – М.: «Фефлбук», К.: «Ваклер». 1997. – 304 с.
140 Матюшкин А.М. Актуальные проблемы психологии в высшей школе. – М.: Знание, 1977. – 47 с.
141 Загвязинский В.И., Поташник М.М. Оптимизация или творчество?: О формировании научно-педагогического мышления учителя // Народное образование. -1980. -№3. -С.54-59.
142 Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. – Л.: ЛГУ, 1968. – 339 с.
143 Леонтьев Д.А. Психология свободы: к постановке проблемы самодетерминации личности // Психол. журн. – 2000. – Т. 21, №1. – С. 15-25.
144 Гершунский Б.С.Педагогическая прогностика методология, теория, практика. − Киев: Вища шк., 1986. - 197 с.
145 Краевский В. В., Хуторской А.В. Основы обучения. Дидактика и методика. − М.: Академия, 2007. – С. 142-144.
146 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі Тұжырымдамасы. − Астана, 2004. −26 б.
147 Назарбаев Н.А. «Казахстан – 2030»: Процветание, безопасность и улучшение благосостояние всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы: Білім, 1998. – 96 с.
148 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.- Алматы:. Ана тілі.-1992.-442 б.
149 Қабдықайырұлы Қ., Монахов В.М., Оразбекова Л.Н., Әлдібаева Г. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы. −Алматы, 2000. – 350 с.
150 Пахомов Н.Н. Кризис образования в контексте глобальных проблем // Философия образования для XXI века. -М.: Логос, 1992. –С. 23-30.
151 Морозов А.В., Чернилевский Д.В. Креативная педагогика и психология: учебн.пособие для вузов. – М.: Акад.проект, 2004. – 559 с.
152 Селевко Г.К. Энциклопедия образовательных технологий: в 2-х т. – М.: НИИ школьных технологий, 2006. – 816 с.
153 Сластенин В.А., Исаев И.Ф. и др. Педагогика: учеб. пособ. для студентов пед.уч. заведений. – М.: Школа-Пресс, 1998. –512 с.
154 Меськов В., Татур Ю. О возможности приобретения гуманитарных компетенций в вузе // Высшее образование в России. – 2006. – № 8. − С. 73–83.
155 Татур Ю.Г. Высшее образование: методология и опыт проектирования. – М.: Университетская книга; Логос. – 256 с.
156 Смирнов С.Д. Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности. – М.: Аспект Пресс, 1995. – 271 с.
157 Караев Ж., Кобдикова Ж. Оценка деятельности учащихся в условиях применения педагогической технологии обучения // Высшая школа Казахстана. −1998. - №5. – С. 82-88.
158 Монахов В.М. Аксиоматический подход к проектированию педагогической технологии // Педагогика. – 1997. - №6. – С. 26-31.
159 Кларин М.В. Развитие «педагогической технологии» и проблемы теории обучения // Советская педагогика. -1984. -№4. −С.117-122.
160 Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: учебное пособие для педагогических вузов и институтов повышения квалификации. – М.: Народное образование, 1988. – 255 с.
161 Пономарев Я. А. Психология творчества.-М.: Директ-Медиа, 2008. -703 c.
162 Дружинин В.Н. Психология общих способностей. - 2-е издание. - Санкт-Петербург, 1999. – 356 с.
163 Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества. - МГУ, 1983. – 253 с.
164 Нұрахметов Н.Н. Қазақстандық мектептер дамуының жаңа бағыттары //Қазақстан мектебі. – 1996. −№2. –Б.11-15; − 1996. −№3. –Б. 39-44.
165 Нағымжанова Қ.М. Педагогикалық инновацияның зерттелуі // Бастауыш мектеп. −1999. − №3. −Б.9–11.
166
167 Нағымжанова Қ.М. Инновациялы-креативті технологиялар. - Өскемен: Медиа-Альянс, 2005. – 192 б.
168 Маслоу А. Психология бытия. Пер. с англ. О.О. Чистякова. Рефл-бук, Ваклер, 1997. С.102—138
169 Якиманская И.С. Личностно-ориентированное обучение в современной школе. – М., 1996. – 96 с.
170 Б.А.Бірімжанов, Н.Нұрахметов . Жалпы химия. Алматы, Ана тілі, 1992
171 Нұғыманұлы И. Химияны оқыту әдістемесі. Алматы,Рауан,1993 ж.
172 Нұғыманов И. Химиялық символика мен номенклатураны оқыту. Алматы, Мектеп., 1980ж.
172 Практикум по неорганической химии /под редак.профессора М.М.Буркитбаева, доцента К.Б.Бекишева/ Алматы.Қаз.унив., 2002ж.
173 Мырзалиева С.К. Сабыралиева Ж.Ы. Жалпы және бейорганикалық химия практикумы А., Prints баспасы, 2005ж.
172 Berti G, Bottari F, Ferrarini P. L, Macchia B. «Stereochemistry of the Additions of Acids to Stilbene and Styrene Oxides» II J. Org. Chem., 1965, 30,4091-4096.
173 Талалаева Т. В, Кочешков Т. А. «Методы элементоорганической химии. Литий, натрий, калий, рубидий, цезий» (в двух книгах) // Москва: Наука, 1971, книга 1.
174 132. Ebbers E.J, Arians G.J.A, Bruggink A, Zwanenburg B. «Controlled racemization and asymmetric transformation of a-substituted carboxilic acids in the melt» // Tetrahedron: Asymmetry, 1999,10, 3701-3718.
175 Несмеянов A.H, Ногина О.В, Лазарева Н.А, Дубовицкий ВА. «Реакция, обратная диспропорционированию, и реакция переэтерификации в ряду моноциклопентадиенильных производных титана» // Изв. АН СССР, Сер. хим., 1967,808-814.
176 143. Ready Т.Е., Chien J.C.W, Rausch M.D. «Alkyl-substituted indenyl titanium precursors for syndiospecific Ziegler-Natta polymerization of styrene» // J. Organomet. Chem., 1996, 519, 21-28.
177 Fokken S, Spaniol Т. P, Kang H.-C, Massa W, Okuda J. «Titanium Complexes of Chelating Bis(phenolato) Ligands with Long Titanium-Sulfur Bonds. A Novel Type of Ancillary Ligand for Olefin Polymerization Catalysts» // Organometallics, 1996, 15, 5069-5072.
178 15. Janas Z, Jerzykiewicz L.B, Przybylak K, Sobota P, Szczegot K. «Titanium Complexes Stabilized by a Sulfur-Bridged Chelating Bis(aryloxo) Ligand as Active Catalysts for Olefin Polymerization» // Eur. J. Inorg. Chem., 2004, 1639-1645.
179 Циклаури, Ц.Г., Ипполитов Е.Г., Жигарновский Б.М. Исследование некоторых физико-химических свойств комплексов титана // Сообщ. АН Груз. ССР,- 1972,- Т. 65, № 1,- С. 61-64.
180 Тесленко В.В., Раков Э.Г., Демидов В.П., Харитонов В.П. Термодинамика образования неорганических комплексов // Ж. неорган, химии.-1980,- Т. 25, № 12,- С. 3188-3191.
181 Лурье Ю. Ю. Справочник по аналитической химии, изд. 4-ое, перераб. и доп., М.: Химия, 1971,- 456 с.
182 Пат. 2 139 249 РФ, МКИ6 С 01 G 23/00, 49/00, С 09 С 1/36, 1/24. Способ переработки титансодержащего сырья / П.С. Гордиенко., И Г. Масленникова, Н.М. Лапташ, В.К. Гончарук, А.А.Смольков (РФ).- 4 с.
183 Пат. 2 097 321 РФ Способ получения дубильных веществ / Е.И. Мельниченко, Г.Ф. Крысенко, Д.Г. Эпов, A.A. Овсянникова, И.Г. Масленникова, П.С. Гордиенко, В.В. Малахов, С.А. Щека (РФ). -5 с.156
184 Мельниченко Е.И., Масленникова И.Г., Эпов Д.Г., Куриленко JI.H. Кинетика пирогидролиза гексафтортитаната аммония в присутствии (NKOiSiFe // Ж. прикл. химии,- 2000,- Т. 73, Вып. 3,- С. 377-380.
185 Demourgues A. Chemistry and key structural features of oxyhydroxy-fluorides used as asid catalysts // 13-th Eur. Symp. Fluorine Chemistry: Abstr.- Bordeaux, France, 2001,- P. B36.
186 Аносов В.Я. Основы физико-химического анализа.- М.: Наука, 1976-334 с.
187 Бимурзаева З.Е. Синтез, исследование физико –химических свойств и дубящего действия алюмохромциркониевых комплексов : Дисс.канд.техн.наук.- Тараз, 1999.-131 с.
188 Булатов М.М. Практическое руководство по фотокалориметрическим методом анализа.- Л.: Химия, 1968.-384 с.
189 Викторов М.М. Графические расчеты.- М.: Химия, 1998.-134 с.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
ӘОЖ 331.361 [343.3] Қолжазба құқында
ТАШБУЛАТОВА АСЕЛ ЕРСҰЛТАНҚЫЗЫ
Болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың ғылыми
педагогикалық негіздері
6D010300 - Педагогика және психология мамандығы бойынша
Философия докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
(PhD)
ғылыми жетекші:
педагогика ғылымдарының
докторы, профессор
Оспанова Б.А.,
Ғылыми кеңесші:
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Редлих С.М.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2014
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
АНЫҚТАМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ...
6
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . ... ... ... .
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
13
1.1 Қазіргі ғылым мен практикада болашақ химия мұғалімінің креативті
тұлғасын қалыптастырудың жай-күйі 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.2 Педагогикалық шығармашылықтың негізі ретіндегі
креативтіліктің құрылымы мен мазмұны ... ... .. 27
1.3 Болашақ химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық-үрдістік моделі ... ... ... ... ... 59
2 БОЛАШАҚ ХИМИЯ МҰҒАЛІМІНІҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ 69
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
2.1 Болашақ химия пәні мұғалімінің креативтілік тұлғасын
қалыптастырудың әдістері мен формалары
2.2 Болашақ мұғалімнің креативтілігін дамыту технологиясына 69
процессуалдық сипаттама
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері мен 75
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 101
ҚОРЫТЫНДЫ 136
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 138
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР
149
Диссертацияда келесі нормативтік-құжатттар мен стандарттарға
сілтеме жасалынды:
Государственная Программа развития образования в Республике Казахстан
на 2005-2010 годы Казахстанская правда, 16 октября 2004 года. - С. 3-5.
Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы: Бәсекеге қабілетті
Қазақстан үшін, Бәсекеге қабілетті Экономика үшін, Бәсекеге қабілетті халық
үшін Алматы ақшамы. - Алматы, 20 наурыз 2004. - Б. 7-9.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік Білім бағдарламасы. - Астана,
2002. -Б. 3-11.
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуының 2010 жылға дейінгі
бағдарламасы. - Астана, 2003. - Б. 3-21.
Қазақстан Республикасының білімді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы.- Астана, 2005.- 28 б.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың 2015 жылға
дейінгі Тұжырымдамасы. - Астана, 2004. - 26 б.
Қазақстан Республикасы жоғары педагогикалық білімді дамыту
тұжырымдамасы. - Алматы, 2005. - 48 б.
Қазақстан Республикасы жаңа формация мұғалімінің үздіксіз педагогикалық
білімі тұжырымдамасы. - Алматы, 2005. - 36 б.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы №
1207 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
Анықтамалар
Диссертацияда келесі анықтамаларға сәйкес терминдер қолданылды:
Креативтік – танымдық, өмірлік, кәсіптік, ойлау тәжірибелері негізінде
мәселенің жаңа шешімдерін табуға мүмкіндік беретін ықпалдасқан тұлғалық
сапа.
Педагогикалық креативтік – педагогикалық іс-әрекетте жасампаздыққа
бағытталған креативтік.
Инновациялық біліми орта – инновациялық процестер өтетін орта
(педагогикалық жаңалықтар пайда болатын орта, оларды жылдам игеру және
тәжірибеде қолдануы) [Білім және ғылым. Энциклопедиялық сөздік. - Астана,
2009. б.138].
Инновациялық-креативтік технологиялар - педагогикалық үдерістің
мағынасын шешуде жасампаздық тұғырдағы тұлғаның арнайы қабілеттері және
құндылықтары оқу іс-әрекетінің басты компоненті ретінде ұйымдастырылуы.
Креативті мотивация – адамды жасампаз іс-әрекетке бағдарлайтын және
бағыттайтын тұрақты құндылықтар, түрткілер жүйесі.
Креативті бағыттылық – креативті қабілеттерді жүзеге асыруға
бағытталған, қойылған креативті мақсаттарға сәйкес субъектінің жасампаз
әрекет етуге дайындығы, енуі және оның міндеттерін қабылдау.
Технология - материалды өңдеудің тәсілдері мен құралдары туралы білім
жиынтығы
Педагогикалық технология - әдістемелік жүйенің практикада іске
асырылатын жобасы.
Педагогикалық жүйе – оқытудың әдістемелік жүйесі (оқытудың мақсаты,
мазмұны, әдістері, формасы мен құралдары) және соған сәйкесті дидактикалық
үдерістердің жиынтығы.
Педагогикалық диагностика – оның негізгі функцияларын тиімді жүзеге
асыру үшін оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде даралау, саралау тәсілін
қамтамасыз ету мақсатымен оқушы тұлғасын және оқушылар ұжымын зерттеу
(Қазақстан мектебі, 2005. № 8, 62-бет).
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Зерттеу жұмысында төмендегі қысқартулар мен белгілеулер қолданылды
АОЖ ( автоматтандырылған оқыту жүйесі
АТ ( ақпараттық технология
КОТ ( компьютерлік оқыту технологиялары
ЭО ( электронды оқулық
ОӘК ( оқу әдістемелік кешен
ОЖАТ ( оқытудың жаңа ақпараттық технологиясы
ББД ( білім, білік, дағды
ОҚАТ ( оқытудың қазіргі ақпараттық технологиялар
ТМД ( тәуелсіз мемлекеттер достығы
HTML ( Hyper Text Markup Language
ҚАТ ( қазіргі ақпараттық технологиялар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Білім беру саласындағы демократияландыру,
гуманитарландыру, ізгілендіру тенденцияларының мәні болашақ маманның тұлға
ретінде қалыптасып дамуына, оның еркін ойлауына мүмкіндік туғызуды
көздейтін жаңа көзқарас Мәдениет-бiлiм-тарих атты қоғам дамуының
парадигмасы болып табылатын үш тағанмен өзектесіп жатыр.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың 1997 жылғы Қазақстан
2030 жолдауының негізінде қоғамдық өмір салаларының, соның ішінде білім
саласының бірқатар стратегиялық жоспарлары мен бағдарламалары қабылданды.
Соның бірі болып саналатын Қазақстан Республикасының 2020 жылдарға дейінгі
стратегиялық даму жоспарында адамзат дамуын қамтамасыз ететін Ұлттық білім
беру жүйесін құру және оны әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру мақсаты
қойылған болатын. Осы мақсатты жүзеге асыруға байланысты 2005 жылдан
бастап Ұлттық білім беру моделін құру теориялық-әдіснамалық тұрғыда жан-
жақты зерделене бастады [1].
Қазақстан Республикасы 2010-2015 жылдарға арналған бiлiм берудi
дамытудың мемлекеттік бағдараламасында жоғарғы бiлiм берудiң мақсаты -
алған бiлiмiнiң, кәсiби дағдыларының негiзiнде өмiрдiң өзгермелi
жағдайларында еркiн бағдарлай алатын, алған бiлiмiн толықтырып, дамытуға,
сол арқылы өз мүмкiндiктерiн iске асыруға және адамгершiлiк тұрғыда
өзбетiнше дұрыс, жауапты шешiм қабылдауға қабiлеттi тұлға қалыптастыру
екендiгi көрсетiлген [2].
Студент оқу үрдісіндегі басты субъект болғандықтан назардың барлығы
оның тұлға ретінде қалыптасып, дамуына аударылады. Осы тұрғыдан алғанда
бiлiм берудi дамытудың мемлекеттік бағдарламасы жалпы білім берудің басым
бағыттарын, яғни студент пен оқытушының өзара ынтымақтастығы үлгісін оқу
үрдісінде қалыптастыру, оның оқыту әдістерінің үйлесімділігі негізінде
жүзеге асырылуын анықтап беріп отыр. Бұл басым бағыттар жоғары оқу орнында
химия пәндері бойынша болашақ маманның креативтілік тұлғасын
қалыптастыруды жетілдіруге негіз болады.
Бәсекелестікке қабілетті мамандар дайындауды жүзеге асыру мақсатында
Қазақстан Болон үдерісіне енді. Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне
енуі еліміздің білім беру жүйесін жетілдірудің жаңа бағдары инновациялық
білім беру субъектілерін даярлауды талап етеді. Университет студенттерінің
қоғамдық өмірдің өзіндік дамуы мен қалыптасуының субъектісі ретінде
инновациялық білім беру ортасында педагогикалық креативтігін
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау және оның ішкі
тетіктерін табу аса маңызды. Инновациялық білім беру үдерісі университет
студенттеріне білім берудің әр кезеңінде жаңашылдық идеялар ұсынудағы жаңа
тұғырлар немесе туындылар, ақыл-ой әрекеттерінің дәстүрлі жүйелермен
сабақтастықта және түрлі іс-әрекетте педагогикалық креативтікті
қалыптастыру мүмкіндігін тудырады.
Педагогикалық креативтіктің әдіснамалық негіздерін алыс және жақын
шетел ғалымдары Г.Ю.Айзенк [2], Ф.Баррон [3], Д.Векслер [4], М.Вертгеймер
[5], Дж. Гильфорд [6], С.Медник [7], В.Смит [8], С.Тейлор [9], E.P.Toрренс[
10], X.Tpик [11], M.Уоллах [12] және басқалар өз еңбектерінде қарастырған.
Соңғы жылдары түрлі ғылым салаларында креативтік мәселесін кешенді тұрғыдан
зерделейтін, креативті білім беру парадигмасын ойластыруға талпыныс жасаған
зерттеулер көбеюде (Д.Б.Богоявленская [13], Ч.К.Борисов [14],
А.В.Брушлинский [15], Н.В.Вишнякова [16], М.С.Каган [17], А.М.Матюшкин
[18], Я.А.Пономарев [19] және т.б.).
Креативтікті қалыптастыру мүмкіндіктерін ресей ғалымдары Т.Н.Галич
[20], Л.Д.Лебедева, оқушылардың креативтігін дамыту мәселесін С.К.Турчак
[25], Г.В.Терехова [26], педагогикалық креативтік жоғары оқу орны
студенттерінің кәсіби қалыптасуының негізгі факторларын Е.Е.Щербакова [27],
Т.А.Дронова [28], және т.б. қарастырған.
Болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастыру – жоғары
педагогикалық білім берудің маңызды құрамдас бөлігі. Қазақстанда жоғары
педагогикалық білім беру тарихы (Қ.Б.Сейталиев [46], Р.К.Бекмағамбетова
[47] және т.б), мұғалімдерді білім беру мұратына сәйкес даярлау тәжірибесі
(Г.К.Ахметова [48] және т.б), болашақ мамандарды даярлау біртұтас
педагогикалық үдерістің теориясы мен практикасын іске асыруға (Н.Д.Хмель
[50], С.Т.Каргин [51], Г.М.Кертаева [52], А.Қ.Рысбаева [53], жоғары
мектеп дидактикасының дамуы Е.Ө.Жұматаева [61] және т.б.), педагогикалық
инноватиканың білім беру жүйесіндегі жаңалықты ендіру туралы ғылыми білім
саласы екендігін негіздеу (Н.Р.Юсуфбекова [67], Ш.Т.Таубаева [68] және
т.б.), студенттерді инновациялық іс-әрекетке даярлау (К.Ж.Бұзаубақова [69],
К.Ж.Ажибеков [70] және т.б), болашақ мамандардың креативтігін қалыптастыру
(Б.А.Оспанова [71], студенттің креативтігін қалыптастыру мақсатында
инновациялық технологияларды пайдалану (Г.Қ.Нұрғалиева [73], Т.Г. Галиев
[74] және т.б.), болашақ мұғалімдердің кәсіптік әлеуетін қалыптастыру
(Е.И.Бурдина [75], Л.Ю.Гущина [76] және т.б.) мәселелерінің түрлі қырлары
зерделенеді.
Жоғарыда аталған зерттеушілер оқу үрдісіндегі әртүрлі педагогикалық
жағдайлардағы бірнеше өкілдердің креативін дамыту мәселелерін (мұғалім,
оқытушы, оқушы, бала және т.б.) қарастырды.
Дегенмен біз жалпы оқу үдерісіндегі және жеке химия пәнін оқытудағы
болашақ маманнның креативті тұлғасын қалыптастыруға арналған зерттеу
жұмысын кездестірмедік.
Сонымен қатар, химия оқу пәні ретінде болашақ маманның креативті
тұлғасын қалыптастыруда алатын орны ерекше, біріншіден, болашақ маман мен
оқытушыға кең көлемде мүмкіндік беретін химия пәнінің көптүрлілігін (жалпы,
бейорганикалық, органикалық, аналитикалық, қолданбалы химия) оқу кезінде
қолданылатын әртүрлі әдістер мен тәсілдерге байланысты, екіншіден, химия
пәнін оқу кезінде болашақ маманның креативті тұлғасын қалыптастыруға
мүмкіндік беретін сабақты ұйымдастырудың бірнеше түрлі формаларын
пайдалануға болады.
Сондықтанда, бірнеше негізгі қарама-қайшылықтарды атап кетуге болады:
- шығармашылық тұрғыдан ойлана білетін педагогтарды оқыту мен
тәрбиелеудің қажеттілігі мен болашақ маманның креативті тұлғасын дамыту
мақсатындағы педагогикалық технологиялардың болмауы арасындағы;
- қарқынды өзгеріп отырған жағдайда тұлғаның өзін-өзі дамытудағы
шығармашылық қабілеттеріне қазіргі қоғам талабы мен болашақ маманнның
креативті тұлғасының дамуына білім беру үдерісінің өз деңгейінде көңіл
бөлінбеуі арасындағы;
- болашақ мамандарды дайындауда дәстүрлі білім мен оқытудың әдістерін
меңгерумен шектелуі және заманауи мектептердің шығармашылық негіздегі
жаңашыл мұғалімдерден жаңа педагогикалық әдістерді талап етуі арасындағы.
Осы қайшылықтардың шешімін табуда өзіндік үлесі бар болашақ химия пәні
мұғалімдерінің креативті тұлғасын қалыптастыру мәселесін теориялық
тұрғыда зерделеу біздің зерттеуіміздің көкейкестілігін айқындайды.
Қарастырылып отырған мәселенің осындай өзектілігі зерттеу тақырыбымызды
Болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың ғылыми
педагогикалық негіздері - деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнындағы білім беру үдерісі
Зерттеу пәні: болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің мақсаты - болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын
қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу және ғылыми-әдiстемелiк жағынан
қамтамасыз ету бағытындағы материалдарды тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
барысында сынақтан өткізу.
Зерттеу болжамы: егер, болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын
қалыптастыру дың моделі мен технологиясы жасалса және олар жоғары оқу орны
практикасында жүзеге асырылса, онда болашақ химия мұғалімінің креативті
тұлғасы жоғары деңгейде қалыптасады, өйткені бұл тұлғалық сапаларды
қалыптастыру үдерісі жоғары оқу орнындағы білім беру ортасындағы жеке
тұлғалық қабілеттіліктерінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен болжамы келесі міндеттерді шешу қажеттігін
анықтады:
Зерттеудің міндеттері:
– химия пәнін оқыту барысында болашақ маманның креативті тұлғасын
қалыптастыру технологиясын жасаудың қажеттілігін ғылыми тұрғыдан негіздеу;
– креативті тұлға қалыптастырудағы креативтіліктің құрылымы мен
мазмұнын, компоненттерін, деңгейлерін және олардың қалыптасу өлшемдерін
анықтау;
– болашақ химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық-үрдістік моделін жасау;
– химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастыру әдістемесін
жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында
тексеру, зерттеу мәселесі бойынша әдістемелік ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің жетекші идеясы: жоғары білім беру ортасындағы химия пәні
мұғалімінің креативтігінің тұлғалық сапа ретінде қалыптасуы, яғни іс-
әрекетте жаңа идеяларды өзбетінше жүзеге асыру қабілеті мен шығармашылық
қабілеттерінің жоғары деңгейіне жетудегі олардың білім беру үдерісінің
субъектілеріне айналуы маңызды болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: зерттеудің
әдіснамалық және теориялық негіздері әдіснамалық ұстанымдармен,
философиялық тұғырда адамның танымдық қызметінің мәні туралы іргелі
қағидаларымен, құбылыстардың өзара байланыстарымен, сабақтастығының
логикалық қағидаларымен, білім беру үдерістері мен жүйелерін басқару
теориясы туралы ережелерімен, тұлғаға бағдарланған оқыту жүйелерімен
креативтікті қалыптастыруға қатысты психологиялық-педагогикалық
зерттеулердегі, сондай-ақ, білім беру саласындағы тұжырымдамаларымен
анықталады.
Зерттеу мәселесін теориялық-әдіснамалық тұрғыда негіздеген келесі
тұжырымдамалар басшылыққа алынды:
- креативтік теориясы (А.В.Морозов [22], Т.В.Дронова [28],
М.М.Зиновкина[31], Е.Е.Щербакова [27] және т.б.);
- шығармашылық теориясы (С.Л.Рубинштейн [94], Б.М.Теплов [95],
М.Г.Ярошевский [96], Б.М.Кедров [97], А.М.Матюшкин [98], Я.А.Пономарев
[99], А.Н.Лук [100], А.В.Брушлинский [101] және т.б.);
- инновация теориясы (В.А.Сластенин [31], Н.Р.Юсуфбекова [102],
Ш.Т.Таубаева [103] және т.б);
- қабілет теориясы ( Б.Г.Ананьев [104], Н.Д.Левитов [105], Н.С.Лейтес
[106] және т.б);
- шығармашылық әлеует теориясы (А.М.Мелик-Пашаев[107], А.Н.Леонтьев
[108]);
- педагогикалық іс-әрекетті технологияландыру идеясы (Л.А.Петровкая
[109], Д.В.Чернилевский [110] және т.б);
- тұлғаның дамуының гуманистік тұрғысы (А.А.Бейсенбаева [111],
А.Б.Орлов [112], А.Маслоу [113], К.Роджерс [114], Э.Фромм [115] Э.Шостром
[116] және т.б.);
Зерттеудің деректі көздері: шығармашылық және креативті әрекет,
креативті педагогика мен психология, тұлғаның кәсіби құзыреттілігін дамыту,
креативтігін дамытуда әрекет пен қарым-қатынас рөлі туралы жетекші құжаттар
мен оқу материалдары, білім беру саясаты аясындағы тұжырымдамаларға қатысты
философ, психолог, педагогтер еңбектері, Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы, Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға арналған білім
беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы, оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құралдар, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері, педагогикалық баспасөз
материалдары, автордың педагогикалық және зерттеушілік іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдiстерi:
– зерттеу мәселелерi бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық
және әдiстемелiк әдебиеттерге, сонымен қатар жаратылыстану пәндерi бойынша
тұжырымдамаларға, білім стандарттарына, оқу бағдарламаларына, оқулықтарға
және әдістемелік құралдарға теориялық талдау жасау;
– бақылау, сауалнама жүргізу, сұхбаттасу, сабақтарға талдау жасау;
– айқындау және оқыту эксперименттерін жүргізу.
Зерттеу кезеңдері. Зерттеу жұмысы үш кезеңге сәйкес жүргізілді.
Бірінші кезеңде (2011-2012ж.ж.) зерттеліп отырған мәселе бойынша
материалдар жинақталды; болашақ мұғалімдердің креативтік тұлғасын
қалыптастырудың бастапқы жағдайы, мәселенің түйінді сөздері айқындалды;
зерттеудің ғылыми аппараты анықталды. Зерттеу мақсатына орай тәжірибелік –
педагогикалық жұмыс мазмұны және әдістемесі дайындалып, алғашқы анықтау
эксперименті басталды.
Екінші кезеңде (2012-2013ж.ж.) қалыптастырудың әлеуметтік
–педагогикалық алғышарттары және тарихи – педагогикалық кезеңдері,
әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеліп отырған мәселенің ғылымда
зерттелу жайы зерделенді. Болашақ мұғалімдердің креативті тұлғасын
қалыптастырудағы жоғары оқу орнының мүмкіндіктері мен қалыптастыру
жүйесінің мазмұны анықталды. Болашақ химия пәні мұғалімдерінің креативті
тұлғасын қалыптастыру моделі құрылды және анықтау эксперименті жалғасты.
Үшінші кезеңде (2013-2014) ж.ж. тәжірибелік-педагогикалық жұмыс
кезеңінде болашақ мұғалімдерді креативті тұлғасын қалыптастыру бойынша
зерттеу жұмысының әдістемесі тәжірибелік – педагогикалық жұмыс барысына
енгізіліп, нәтижелері тексерілді. Студенттерге арналған оқу курстары мен
оқытушылар үшін семинар байқаудан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Жүргiзiлген тәжiрибелік-эксперименттік жұмыстар нәтижелерi қорытындыланып,
жүйелендi. Соның нәтижесiнде сәйкес әдістемелік ұсыныстар дайындалды. Бұл
кезең диссертацияны талапқа сай рәсімдеумен аяқталды.
Зерттеу базасы:
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті, Жаратылыстану және
география институты , Кузбасс мемлекеттік педагогикалық академиясының
психология факультеті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
– химия пәнін оқыту барысында болашақ маманның креативті тұлғасын
қалыптастыру технологиясы жасалынды және креативтіліктің құрылымы
мен мазмұны, компоненттері, деңгейлері және олардың қалыптасу
өлшемдері анықталды;
– болашақ химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық-үрдістік моделі жасалынды;
– химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастыру әдістемесі
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысының нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде, орта
кәсіптік білім беру мекемелерінде, педагог кадрларды даярлау және олардың
біліктілігін арттыру жүйесінде кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: автордың
философиялық, писихологиялық және педагогикалық еңбектердегi қағидаларды
басшылыққа алуымен; зерттеу пәнiне сәйкес өзара байланыстағы әдiстердi
кешендi пайдалануымен; зерттеу әдiстерiнiң зерттеу мiндеттерiне
сәйкестiлiгiмен; тәжiрибелiк-эксперимент бағдарламасының педагогикалық
мақсат пен мiндетке сәйкес негiзделгендігiмен, алынған нәтижелердiң
қорытындылануымен; зерттеу нәтижелерiнiң жоғары және жалпы бiлiм беретiн
мектептiң оқыту үрдісiнде сынақтан өткiзiлiп, тиiмдiлiгi дәлелденуімен
қамтамасыз етiлген.
Зерттеу нәтижелерінің талқылануы және жүзеге асырылуы:
Болашақ мамандардың креативтік іс-әрекеттерін белсендіру-жахандану
кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық жүйесінің көрінісі (Алматы,
2012), Жоғары оқу орындағы студенттердің креативті тұлға ретінде дауының
кейбір аспектілері (Түркістан-Мәскеу,2013), Жоғары оқу орындарында химияны
оқытуда студенттердің креативтілік дербестігін қалыптастырудың өзіндік
ерекшеліктері (Алматы, 2013), Жоғары оқу орындағы химияны оқытуда
студенттердің креативтік қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктері (Алматы,
қыркүйек 2013), Студенттердің креативтілігін дамытудағы болашақ химия
мұғалімінің кәсіби құзырлығын қалыптастыру (Алматы, Желтоқсан 2013), Шет
елдерде 8 мақала жарияланды: Креативность как важнейшая характермстика
иннавационной деяттельности современного педагога (Москва-Пушкино, 2012),
Problem of creative development of students (Қытай, 2012), Профессионально-
контекстное обучение как инструмент развитие креативной компетенции
будущего учителя (Украина, 2013), Important priorities of forming of future
teacher’s creativity (Antalya, Turkey, 26-29 April 2013), Развитие
креативно-творческой индивидуальности будущего учителя химии
(Великобритания,Лондон, 9-26 октября 2013), Влияние образовательной среды
на креативную деятельность будущего специалиста (США, Нью-Йорк, 15 июля
2013), Феномен креативности и самоактуализации в контексте личностного
развития студентов (Новокузнецк, 2013), Развитие креативно-твор- ческой
индивидуальности будущего учителя химии (Болгария, София, 2013), Импакт
факторы – 0,548 International journal of experimental education
журналында Стратегические ориентиры модернизации профессионального
образования в Казахстане в полготовке креативно-востребованнного
специалиста атты мақаламыз жарияланды.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және енгізу
Зерттеудің негізгі қағидалары жоғары оқу орындары арасындағы ғылыми-
әдістемелік, халықаралық конференцияларда баяндалып, республикалық ғылыми-
педагогикалық басылымдарда жарияланды. Зерттеу нәтижелері зерттеу 5
базасында көрсетілген білім беру мекемелерінде оқушылардың білім сапасын
арттыру мақсатында мектеп тәжірибесіне ендірілді.
Диссертация құрылымы мен мазмұны: болашақ химия пәні мұғалімдерінің
креативті қалыптастыру үдерісін зерттеу кезеңдерін қамтиды. Диссертация
нормативтік сілтемелерден; анықтамалардан; белгілеулер мен қысқартулардан;
кіріспеден; болашақ мұғалімдердің креативті тұлғасын қалыптастырудың
тұжырымдық қағидалары ретімен баяндалған 2 бөлімнен; қорытындыдан;
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен; қосымшалардан және 155 бет мәтін, 16
сурет және 16 кестеден тұрады.
1. ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. .1 Қазіргі заманғы ғылым мен тәжірибедегі креативтілік және
шығармашалық мәселелерін талдау
Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің
стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту
қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде жасалып жатқан
реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден тұрақты даму
кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси
бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык саласындағы
шығармашыл тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде. Осы заманғы
білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы
заманғы оқытушыларсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы
еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев үстіміздегі жылғы Қазақстан халықтарына
арнаған Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты
Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударған болатын [1].
Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі – республикадағы
білімнің сапасын арттырып, оның Халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне
деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің
катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Модернизациялаудың күқықтық негіздерін Қазақстан Республикасы стратегиялық
дамуының 2030-жылға дейінгі бағдарламасы, және де басқа мемлекеттік
нормативті құжаттар құрайды .
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде креативті әрекет
ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру
ісіне ерекше мән берілуде.
Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп,
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан
студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау
өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана
қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі креативтілік іс-
әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Оны жүзеге асыру студенттердің креативтік
белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу
үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге
өзекті сипат береді [2].
Біліктілікті арттыру жүйесін кұрудың теориялық, әдіснамалық тұғырларын
айқындау міндеттерін алдыңғы катарға шығарады. Зерттеу барысында антикалық
дәуір философтары (Гераклит, Сократ), жаңару кезеңінің ойшылдарының
(Ж.Ж.Руссо, К.Гельвеций, Д.Дидро, т.б.), субъективті идеализм теориясы
өкілдері (И.Кант, Л.Фейербах, И.Фихте, т.б), шығыстың көрнекті ойшылдары
(Жүсіп Баласағүн, Әбу Насыр әл-Фараби, Ш.Уәлиханов), ақындар (А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров), ағартушылар (Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, т.б.) еңбектерінде адамның жеке басын дамыту, ішкі мәнді
күштерін дамытуға ерекше мән берілгендігі анықталды [3].
Болашақ мамандарды дайындаудағы тұтас педагогикалық үрдістің теориясы
мен практикасы (Н.Д.Хмель, А.А.Бейсенбаева, С.Т.Каргин, Қ.К.Жампеисова,
т.б) [4,5,6,7]; мүғалімдердің зерттеушілік мәдениетін қалыптастыру
(Ш.Таубаева, т.б.) [8]; болашақ мамандардың креактивтілігін зерттеу
(Б.Оспанова) [9] мәселелері кеңінен карастырылады. Студенттердің
креативтілік белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін дамытуда, оқуға қажетті
біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы және біліктілігін
қамтамассыз етуде көрнекіліктер мен инновациялық технологиялардың маңызы
зор.
Егер жеке тұлғаның өз тарапынан креативтілік белсенділікті
қалыптастыру әрекеттеріне бақылау жасамаса, ізденіс нәтижесі бағаланбаса,
жетістіктерге жетуге болады деп айту қиын. Өзгелердің тарапынан болатын
бақылаудан гөрі, студент өз білім деңгейіне, біліктері мен дағдыларына сын
көзбен қарап, бақылау жасауы, оның білімді сапалы меңгеруіне жұмыстың
нәтижесін көруде барынша көмектесетіні белгілі [10].
Студенттердің креативтілік белсенділігі өз кезеңінде қабылдау, есте
сақтау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін қажет етеді.
Студенттің өзіндік сезімдік танымы негізінде қабылданған білімі мен
дағдысы, ептілігі мен шеберлігі әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
Өркениеттің алға басуымен сипатталатын болса, ол әр адамның жаратушылық
болмысының нәтижесі. Ұлттың шығармашылық әлеуеті де әрбір жеке тұлғаның
креативтілік және жаһандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық
жүйесінің деңгейімен анықталады. Көптеген зерттеушілердің өркениеттің өзін
әр адамда креативтік болуымен байланыстыруы осыдан. Белгілінің шекарасынан
тыс ойлай алатын, мәселені шешудің өзіндік, соны жолын таба білетін, заман
талаптарына орай өзін саналы түрде өзгерте алатын шығармашыл адамдар –
қазіргі білімнің идеалы, мұраты. Жұмысымыздың тірек үғымдары болып
табылатын біліктілік, креативтік одан туындайтьн креативтік
біліктілік, даму түсініктерінің мәнін ашу мақсатында осы бағыттағы
әлемдік, шығыс, қазақ философиясындағы өрелі ойларға талдау жасалды. Бұдан
әрі солардан түйген қорытындыларды сипаттайтын боламыз [11].
Креативтілік деген сөздің мәніне үңілсек, ол адамның мақсатты ісіне
жету жолындағы талаптануы мен талпынысынан, жігері мен сабырынан, сұранысы
мен ізденісінен түзіліп, ақыл-ойы мен сезімінің, қиялының ерекше бітімінен
көрінеді.
Креативтілік – проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды
біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алынатын
адамның мақсатты әрекеті - деп түсіндіріледі философиялық сөздікте [12].
Қазіргі кезде креативтілік – қоғамның өрлеуі мен тоқырауының
индикаторы ретінде және жахандану кеңістігіндегі білім берудің
модернизациялық жүйесінің деңгейімен анықталады.
Креативтілік – ең алдымен адам әрекеті. Креативті әрекет түрінде қарастыру
адам дамуының мүмкіндігінің шексіздігін көрсетеді және оның өзін белсенді
етуге бастайды. Креативтілік әрекет тұлғаның шығармашылық міндеттерді өз
бетінше бағыттайды.
Әр индивидтің бойында болатын креативтіліктің бастауларының
болатындығы жайлы мәселе адамның жан қуаттарының барлық қызметтерінің
қатысуы нәтижесінде болатын оның жаңа сапалық деңгейі болғандықтан,
психологиялық және педагогикалық еңбектерде кең қарастырылған. Сондықтан
жұмысымызды оның психологиялық түрғыдағы мәні мен мағынасын ашу бағытындағы
баяндаулармен жалғастырамыз.
Біліктілікті арттыру барысында болашақ мамандардың креативтік іс-әрекетін
дамыту мәселесінің теориялық-әдіснамалық негізін анықтау тұлғаның, дамуы
жайлы психологиялық зерттеулерді талдау қажеттілігін туғызды. Шығармашылық
– болашақ маманның өз даралығын түсінгенде орын алады. Өзінің осы бір
ерекшелігі арқылы ол қайталанбайтын саналылықтың, ізденудің қуанышына
бөленеді, жаңалыққа ұмтылыс жасау арқылы өзінің ішкі дүниесін жаңғыртуға
қадамдар жасайды. Біз зертгеп отырған креативтік әрекет Д.Б.Богоявленская,
А.В.Брушлинский, А.Я.Пономарев, т.б. ғалымдар еңбектерінде креативтік
қабілеттердің дамуы, тұлғаның интеллектуалдық әрекеті аясында
қарастырылады. Олар креативтіктің заңдылықтары, шарттары, даму барысы жайлы
мәселе көтеріп, бұл сапаның құрылысы креативтілік қабілеттердің
процессуалдық сипаттамаларынан түзілетіндігіне тоқталады. Шығармашылық
психологиясы ғылым ретінде ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысуында пайда болып, жаңалық
ашу деген мәнге ие болды.
Ол зерттеулер қатарына А.Н.Лук, А.В.Брушлинский, Д.Б.Богоявленская,
Л.С.Выготский, Я.А.Пономарев, С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов, В.Э.Чудновский
еңбектері жатады, сондай-ақ қазақстандық ғалымдар Т.Тәжібаев. М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Ш.Т.Таубаева, Б.А.Оспанованың психологиялық, педагогикалық,
еңбектерінде де адамның жеке басының дамуы мен шығармашылығының әртүрлі
аспектілері қарастырылады. Тұлғаның креативтілік сияқты аса маңызды сапасы
сонымен қатар көптеген шет елдік психолог-зерттеушілердің назарын аударған.
Олардың қатарына Дж. Гилфорд, А.Маслоу, К.Роджерс, Т.Торренс, Э.Фромм, т.б.
енеді. Аталған авторлардың еңбектерін саралай отырып, мәселені
зерттеушілерді негізінен екі топқа бөлуге болады: алғашқылардың пікірлері
романтикалық көзқарасқа негізделсе, екіншілері шығармашылық феноменін
тұлғалық-даралық деңгейде қарастырады. Біздің ойымызша, қазіргі білімдік
практика үшін соңғы топтағы зерттеулердің маңызы зор. Сондықтан жұмысымызды
осы аталған ғалымдар еңбектерінде келтірілетін ой-пікірлерді сабақтау
арқылы жалғастырамыз. Кеңестік дәуір кезеңіндегі психологиялық зерттеулерде
шығармашылық әрекеттің сипаттамасына ерекше назар аударған С.Л.Рубинштейн
болды. Ол шығармашылықты жаңа материалдық және рухани құндылықтар жасайтын
қоғамдық мәні бар адам әрекеті – деп түсіндіреді. Сонымен қатар ол әлемді
тану, меңгеру субъектінің өзінің шығармашылық әрекеті нәтижесінде
болатынына ерекше тоқталады.
Шығармашылық ойлау үрдісін объективті жаңалықты ашу мен жасау ретінде
емес, субъективті жаңалықты меңгеру деп тану идеясын белгілі ғалым
А.В.Брушлинский еңбектерінен аңғаруға болады.
Креативтік (лат. creatio – жасау) – адамның шығармашылық қабілеті,
креативтілік белсенділік студенттің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз
етеді. Оның ерекшелігі креативтік тапсырмаларды орындаудағы қажетсінуі ғана
емес, алған білімдерін практикада қолдануында жатыр. Креативтілік тестілері
(лат. creatio) – жасау, іске жарату. Тұлғаның шығармашылық қабілеттерін
зерттеп, бағалауға арналған әдістемелер жиынтығы. Айрықша идеялар беруге,
ойлаудың дәстүрлі схемаларынан басқа жол табуға, проблемалық жағдаяттарды
тез шешуге қабілеттілік зияттылық қабілеттерінің арасында ерекше тип деп
сараланып, креативтілік деп аталады.
Креативтілік ұғымы жаңа гуманистік психология бағытында жаңа мәнге
ие болды деуге болады. Мысалы Э.Фромм шығармашылықты талдауды оның өнімі
тұрғысынан емес, сол әрекеттің адам үшін қаншалықты маңызы бар екендігі
тұрғысынан қарауды ұсынады. Осыған жақын ойды тұлғалық бағдарлы психология
өкілі К.Роджерс білдірген. Оның пікірінше, креативтілік – адамның қоршаған
әлеммен байланысындағы шектеулерді жеңіп шығу үшін өзінің ішкі
психологиялық әлемін зерттеуі.
Жалпы креативтілік үғымына қатысты 60-қа жуық анықтамалар бар екенін
анықтай отырып, олардың ішіндегі біздің зерттеуіміз үшін мәні бар кейбірін
ыңғайлы болуы үшін төмендегідей етіп топтастырдық:
1) шығармашылыққа қабілеттілік, соны ойлау: тұлғаны сипаттайтын
шығармашылық қабілеттердің деңгейі, креативтілік – адамның қалыптан тыс
ойлай алуы; индивидтің жаңа идеяларды ашуға қабілеттілігі; шығармашылық
дарындылық деңгейі; креативтілік тез арада шығармашылық шешім қабылдай алу;
креативтілік – индивидтің әлеуметтік мәні бар шығармашылық белсенділігін
туғызатын ерекше қасиеті;
2) креативтілік – адамның интеллектуалдық белсенділігінің жоғары
деңгейі, оның нәтижесінде құбылыстардың мәніне терең бойлау, мәселе
көтеріп, оны тапқырлықпен шешу.
Бұл мақсат креативті іс-әрекетті дамытуға қатысты педагогикалық
ойларды талдау қажеттілігін туындатты.
Студенттердің креативтілік белсенділігін қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы креативтілік белсенділікті қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде оқытушы
мен студенттің бірлескен іс-әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель, Е.Галант,
Б.А.Оспанова);
- креативтілік іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік
жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Н.Меньчинская,
П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова, А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы
(И.Лернер, Б.Коротяев);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама
білімдерді енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина, Ш.Т.Таубаева).
Оқыту үрдісінде студенттің креативтілік белсенділігін қалыптастыру
үшін білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етілуі
тиіс [13].
Студенттердің креативтілік белсенділігінің даму деңгейлеріне
тоқталатын болсақ, оның ең жоғары деңгейі креативтілік міндеттерді өз
бетінше қоюмен, тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын
болжаумен және өз бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады.
Ал, орташа деңгей жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының
көмегімен орындалатынымен сипатталады. Төменгі деңгейде студентке белгілі
бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау тәсілдері туралы көмек
болғанда ғана креативтілік әрекетін ынталандыруға, белгілі тәсілдерге
бағдарлануда көрініс табады.
Креативтілік ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс-бітімі болып табылады. Ол – сезімталдық, креативтілік және еріктік
үрдіс нәтижесі, креативтілік уәж бен өз бетінше әрекет тәсілдерінің
жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын креативтілік
әрекетке бейімделу.
Студенттердің креативтілік белсенділігін арттырудың негізгі
факторларына олардың өз мүмкіндігін сезінуі, студенттердің өз таңдауымен
жұмыс істеуі, оларға оқытушы тарапынан қойылатын талап пен қабілеттерінің
сәйкес болуы, т.б. жатады.
Сабақ барысында белсенділіктердің қалыптасуы үшін студенттердің
міндеттерін көрсетсек:
- өзіндік пікірлерін дәлелдеу;
- пікірталастар мен талқылауларға қатысуы қажет;
- өзінің жолдасына немесе оқытушыға сұрақ қою;
- жолдасының жауабына пікір айту;
- үлгермеушілерге түсініксіз жерлерін түсіндіру;
- өз бетімен қиындау тапсырмаларды таңдау;
- креативтілік тапсырманың шешімін табуда бірнеше нұсқасын көрсету;
- өзіндік бағалауға жағдай туғызу, өзінің креативтілік және
практикалық әрекетін талдау;
- креативтілік тапсырмаларды шешуде бұрыннан білетін қолдану арқылы
орындау.
Оқуда белсенділік оқып-үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге,
міндетке тұрақты ынталық пайда болуымен, назар мен ой-сана операциясының
бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмақтау), оқып жатқан
материалды ұғыну арқылы машықтанады [14].
Студенттердің креативтілік іс-әрекетін белсендіруді қалыптастырудағы
тиімді әдістерге жеке-жеке тоқталайық.
Проблемалық-дамыта отырып оқыту әдістер жүйесі. Бұл әдістер жүйесі
мынадай негіздер бойынша топталды: проблема деңгейіне байланысты; мұғалім
әрекеті түріне байланысты (мұғалімнің баяндау әдісі: монологты, көрсету,
диалогты; студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру әдісі, эвристикалық,
зерттеу).
Монологты оқыту әдістері. Белгілері: оқытушының оқу материялын ауызша
баяндауы, фактілерді қызғылықты суреттей отырып түсіндіруі, т.б.,
проблемалық жағдайлардың пікірталас түрінде пайда болуы. Студенттердің
орындаушылық іс-әрекеті басым: белсенді ойлау, бақылау, тыңдау және есте
сақтау, іс- әрекеттің үлгі бойынша орындалуы; білімін, сапасын бағалау.
Көрсету әдісі. Белгілері: оқу-креативтілік немесе ғылыми проблеманың шешілу
логикасы көрсетіледі; дәлелдеме, пікірлер үлгілері беріліп, шындыққа жету
жолы көрсетіледі.
Диалогты әдіс. Негізгі белгілері: оқу материалын әңгіме формасында
беру.
Эвристикалық әдіс. Негізгі белгілері: материалды оқыту эвристикалық әңгіме
ретінде ұйымдастырылады; креативтілік сұрақтар қойылады; креативтілік
тапсырмалар шешіледі; оқу проблемалары қойылып, оны студент мұғалім
көмегімен шешеді.
Зерттеу әдісі. Негізгі белгілері: оқытушы проблемалық сипаттағы
тапсырмаларды береді, жұмыстың мақсатын студентпен бірлесе отырып құрайды,
студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырады. Теориялық және практикалық
сипаттағы проблемалық жағдайлар студенттердің тапсырларды орындауы
барысында туындайды.
Алгоритмдік әдіс. Негізгі белгілері: студенттің ауызша жауап беруі;
әрекет үлгісін көрсету және оның орындалу алгоритмін көрсету (ережелер
біртұтастығы); студенттердің өздері жасағанда мүмкін болатын жағдайлар.
Интерактивті әдіс. Оқу процесінде оқу ақпаратын меңгеру және қабылдау өзара
креативтілік қарым-қатынас арқылы жүзеге асады.
Қазіргі кезеңдегі студенттердің белсенділігін қалыптастырудың шарттарының
бірі – оқытушы мен студенттердің өзара қарым-қатынасындағы ынтымақтастық
болып табылады.
Білім берудің ұлттық моделіне көшуде ойшыл, зерттеуші, өз ісінде
жаттандылықтан аулақ, тәжірибелік қызметте педагогикалық үйлестіруді шебер
меңгерген псхолог – педагогтік диагностика қоя білетін іскер оқытушы
қажет.
Оқытушының бағыттаушы рөлінің арқасында студенттердің білімді игеруге
бағытталған, әрі қарай өз бетімен білім алуды қажетсінуі, ізденуі креативті
түрде ойлауы қалыптасады.
Оқу-креативтілік және ғылыми ізденістер жүйесі студенттердің көзқарасын
кеңейтуде интеллектін көтеруде, болашақ маманның әлеуметтік-психологиялық
мінезіндегі жеке қасиеттерінің дамуына елеулі әсер етеді [15].
Демек, студенттердің креативтілік белсенділігі – олардың жеке дамуын
қамтамасыз етеді, өзіндік шығармашылық ой-өрісін кеңейте білуімен
сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Креативтілік (шығармашылық) мәселелерін Н.Т.Алексеев, С.М. Бернштейн,
Д.Б.Богоявленская, Дж.Гилфорд, В.Н.Дружинин, А.К.Лук, A.M. Матюшкин,
С.Медник, П.И.Пидкасистый, Я.А.Пономарев, В.Смит, К. Тейлор, Е.П.Торренс,
X.Трик, Д.В.Чернилевский, М.Уоллах, Д.Халперн, A.B. Хуторской, Н.Г.Фролов,
Э.Г. Юдин, М.Г.Ярошевский сынды отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми
еңбектерінде қарастырылған.
Шығармашылық ұғымының мәнін саралай келе ғалымдар шығармашылық
қызметке сәйкес келетін қабілеттілікті креативтілік деп атауды ұсынған.
Философтардың пайымдауынша креативтілік -субъектіге де, сонымен бірге
сыртқы әлемге де тән ортақ қасиет [130].
Креативтілік туралы психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге көз
жүгіртсек, заманауи ғылымның тарихи даму барысында қалыптасқан екі
негізгі бағытты атап өтуге болады.
Бірінші бағыт бойынша: креативтілікті жалпыпсихологиялық және
әдіснамалық тұрғыдан қарастырылады: шығармашылықтың психологиядағы
әдіснамалық негіздері қарастырылады, креативтілікті диагностикалаудың
әдістері қамтылған, шығармашылыққа қатысты жалпы психологиялық теориялар
қалыптастыру бойынша қадамдар жасалды, шығармашылық қызмет заңдылықтарының
механизмдері айқындалған (Д.Б.Богоявленская, Дж. Гилфорд, В.Н.Дружинин,
Б.Ф.Ломов, С.Медник, Я.А.Пономарев, С.Л. Рубенштейн, O.K.Тихомиров,
Е.Торренс т.б.).
Екінші бағыт бойынша: креативтілік зерттеу жұмыстары тұлғаның
шығармашылық қызметке байланысты қарым- қабілеттерін анықтау және
сипаттауға бағытталған (A.C.Макаренко, П.И.Пидкасистый, В.А.Сластенин и
др.) [123].
Бүгінгі таңда ғалымдардың креативтіліктің табиғаты туралы пікірлері әр
түрлі. Бірқатар ғалымдар (К.Тейлор, В.А.Терехов, O.K.Тихомиров)
креативтілік - бұл шығармашылық ойлаудың жемісі, тұлғаның шығармашылық
қабілеті десе, келесі ғалымдар (Н.В.Кузьмина, Д.Б. Богоявленская,
Е.Торренс т.б.) ақыл-ойдың қызметі, ал Дж.Гилфорд,
С.Медник дарындылық деген анықтама береді. Дж. Гилфорд , Я.А.
Пономарев, Е.Торренстің пікірінше креативтілік ұғымы бірнеше элементтердің
жиынтығынан тұрады, оның ішіндегі негізгісі идеяларды жобалау және тудыру
мүмкіндігі, мәселелерді қою және оларды өзінше шешу қабілеті [104, 105].
Көптеген авторлардың пікірі бойынша креативтілік және оның табиғаты
тұлғаның нақтылы кәсіби қызмет барысында байқалатын жеке қасиеттерінің
жиынтығымен байланысты.
Қазіргі заманғы зерттеулерде креативтілік әрбір жеке тұлғаның өзіне
тән интеллектуалдық қасиеттерінің кешені ретінде қарастырылады.
Е.Торренстің интеллектуалдық шек теориясына сәйкес, креативтілік
интеллектіге қатыссыз жеке фактор болып табылады. Г.Ю.Айзенк,
Дж.Гилфордтың дивергентті ойлау жүйесіне арналған тестінің арасындағы
байланысқа сүйене отырып, креативтілік дегеніміз жалпы ақыл-ой
дарындылығының құрамдас бөлімі- деп анықтама береді.
В.Н.Дружинин креативтілік деңгейінің жоғарғы шегі ретінде жалпы
интеллектуалдық деңгейді атап көрсетеді. Егер креативтілік интеллектуалдық
шектің индивидуалдық деңгейінен асса, онда невроз тектес мінез-құлық
белгілері байқала бастайды [40, 41].
Р.Стернберг интеллектуалдық қызметті 3 аспектіде қарастырады.
Біріншісі-аспект интеллект (ақыл-ой) қызметінің механизмдері
(когнитивтік стилдер, білім).
Екінші аспект – ақыл-ойдың міндет түрлерімен байланысы.
Үшінші аспект - ақыл-ойдың сыртқы әлеммен байланысы.
Көптеген ғылыми зерттеулер педагогикалық кадрларды шығармашылық
педагогикалық қызметке даярлау мәселелеріне арналған. (В.А. Кан-Калик,
П.И. Пидкасистый, В.Г.Рындак, В А.Сластенин т.б.) [115].
А.Маслоу және К.Роджерстердің пайымдауынша, креативтілік деген тұлғаның
психологиялық тұрғыдан толық пісіп жетілуіне байланысты универсалды
сипаты. К. Роджерс шығармашылық адамдар өз мәдениетіне сәйкес және
конструктивті өмір сүруге ұмтылады. Олар қорғашан ортадағы өзгерістерге
шығармашылықпен бейімделуге қабілетті болады. Аталған тұжырымдардан
байқайтынымыз - креативтілік тұлғаның маңызды сипаты ретінде өзін дамытқысы
келетін адамның бойында міндетті түрде болуы шарт.
Бұл креативтілік және шығармашылық сипат падагогке қажетті қасиет
ретінде көптеген зерттеушілердің еңбектерінде ерекше атап көрсетілген,
атап айтар болсақ А.К.Маркованың, Л.М.Митинаның, Я.А. Пономаревтің т.б.
Олар, креативтілік педагогтің өз қызметіне шығармашылықпен қарауынан
байқалады. Ал, Л.М.Митина оқытушының шығармашылығы – бұл өзінің
потенциалдық күш-қуаты мен қабілеттерін жүзеге асыру үдерісі деп санайды.
Міне осы үдеріс жағдайында педагогтің өзіндік дамуы жүзеге асырылады [82,
71].
Біз өз зертетуімізде М.М.Кашаповтің пікірін ұстанамыз, зерттеуші
шығармашылық ұғымы мен креативтілік - екеуі екі түрлі түсініктер
екендігін атап көрсетеді. Шығармашылық үдеріс автордың қиялына, қабілеті
мен ұстанатын дәстүрлеріне байланысты болмақ.
Ал креативтік үдеріске келер болсақ, мұнда негізгісі прагматикалық
элемент, яғни алдымен бір нәрсені тудырмас бұрын, оны тудыру не үшін, кім
үшін қажет екендігін және қалай жасау қажеттігін айқындап алу шарт [52].
А.К.Маркованың еңбектерінде де падегогикалық қызметтегі креативтілік
ұғымы жан-жақты қарастырылған. Оның ойынша шығармашылық потенциал оқытушы
тұлғасының ең маңызды қасиеттерінің бірі болып саналады. Шығармашылық –
бұл қызмет, ол өзінің тәжірибесін қайта ұйымдастыру және білім-біліктерін
жаңаша құрылымдау негізінде бұрын соңды болмаған жаңалық ашу [72].
Педагогикалық шығармашылықты зерттей келе, C.T.Рубинштейн оны екіге
жіктеп көрсетеді: тәжірибе жинақтау деңгейі (білім, білік, дағды жинау)
және тұлғаның күрделі синтетикалық білім алу деңгейі, соның негізінде
жек қабілеттері қалыптасады [113].
Көптеген ғалымдар креативтілікке анықтама беруде тұлғаның жеке
ерекшеліктері мен сапаларын басшылыққа алады. Дж. Гилфордтың ойынша,
креативтілік пен шығармашылық потенциал шығармашылық тұрғыдан ойлауға
ықпал ететін қабілеттер мен қасиеттердің жиынтығы [156-160].
Осы көзқарасты Р.Арнгеймнің еңбектерінен де кездестіреміз, автор
былай дейді шығармашылықты ол шығарған объектіге қарап бағалауға
болмайды. Креативтілікті – бұл білімнің, әрекеттің және тілектің жан-жақты
ашылуы деуге болады [19, 20].
Дәстүрлі педагогикада креативтілік ұғымына келесі анықтамалар
беріледі: дивергенттік ойлау (Дж. Гилфорд, O.K.Тихомиров); интеллектуалдық
белсенділік (Д.Б.Богоявленская, Л.Б.Ермолаева-Томина); тұлғалық
қасиеттердің жиынтығы (Я.А. Пономарев).
1980 ж. аяғында - 1990 ж. басында педагика ғылымында
креативтілік мәселелеріне қатысты айтарлықтай өзгерістер орын алды.
Аталмыш құбылыс қайта құру кезіндегі отандық білім беру жүйесіне жаңа леп
әкелген новатор-оқытушылар қозғалысына байланысты туындады. Атап айтар
болсақ, Ш.А. Амонашвили, И.П.Волков, Н.П.Гузик, E.H.Ильин, С.Ю.Курганов,
A.M. Кушнир, С.Н. Лысенкова, A.A. Остапенко, H.H. Палтышев, Р.Г. Хазанкин,
В.Ф. Шаталов т.б. [95, 67, 6].
Новатор-мұғалімдер мен авторлық мектептер қызметін талдау барысында
білім беру жүйесінде қолданылған мақсатты бағыттарда айырмашылықтар
болғандығы айқындалды. Білім берудегі басым бағыттарға сәйкес бұл жүйелер 7
топқа бөлінді:
-тұлғаға-бағытталған;
-табиғатқа бағытталған;
-мәдениетке бағытталған;
- креативтік;
-белсенді;
-ұйымдастыру-әрекеттілік;
-кәсіптік.
Осы бағыттарға жеке тоқаталатын болсақ:
Тұлғаға-бағытталған оқыту жүйесі. Педагогтің білім алушы тұлғаға
баса назар аударуы оның оқу пәніне қатысты өзін жан-жақты көрсете білуіне
көмектеседі. Соныман қатар, оқушының өзін өзі көрсету саласы мен
технологиялық құралдарды педагог ұсынады. Сыйластық және адамгершілік қарым-
қатынастың арқасында білім алушының шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына
мүмкіндік туады. Алдыңғы орынға оқу курстарының шағын мақсаттары мен
жалпыадамзаттық қасиеттер шығады және ол тұлғаны дамыту әдісі ретінде
қолданылады.
Табиғатқа бағытталған оқыту жүйесі. Табиғатқа бағытталған оқыту
жүйесінің психологиялық-педагогикалық негізі тұлғаға бағытталған оқыту
жүйесіне ұқсас. Табиғатқа бағытталған оқыту қағидасы көптеген
дидактикалық жүйелер мен мектептерде кездеседі. Сонымен қатар, аталған
қағида белгілі бір дәрежеде мәдениетке және қоғамға бағытталған
қағидаларға қайшы келеді.
Мәдениетке бағытталған оқыту жүйесі. Осы бағыттағы педагогтер білім
берді кең маңынасында - Мәдениетті Адамның білім алуы деп қарастырады.
Олар оқытатын оқу пәнінің нысаны – белгілі бір мәдениетке жататын оқушының
мүмкіндіктерін ашу, қамтамасыз ету (И.Ф. Гончаровтің Орыс мектебі)
немесе мәдениет пен тұлғаның олардың өзара байланысын қарастыру.
Мұнда шығармашылық ішкі дүниетанымның айқын көрінісі ретінде, яғни
білімнің нәтижесі оқушының тұлғалық-мәдени қалыптасуы тұрғысынан
қарастырылады. Мұндай оқыту жүйесіне М.П.Щетининнің славяндық және
шығыстық ғарыш философиясына негізделген білім беру жүйесін, A.A.
Остапенконың бағыттық білім беру жүйесін жатқызуға болады [94].
Креативтік оқыту жүйесі. Бұл бағытты ұстанушы мұғалімдер қатарына
проблемалық білім беруді жақтайтын (М.И.Махмутов т.б.) оқыту пәнінің
ғылыми мәселелерін шешуді көздейтін оқытушыларды жатқызуға болады [80].
Креативтік оқыту мен өз бетінше білім алудың біртұтас жүйесі
эвристикалық оқыту ұстанымдарының негізінде пайда болған (В.И. Андреев,
Ю.К.Кулюткин, В.Н.Пушкин, A.B.Хуторской). Оқушының шығармашылық әрекеті
жалпы білім беру үдерісінде оқытылатын курстардың пәндік салалары және оның
ұйымдастырылу ерекшеліктеріне қарай: білім мазмұнын құрылымдау, оқыту
траекториясын таңдау бойынша артып отырады [110].
Ұйымдастырушылық-әрекеттік оқыту жүйесі. Оқытудың аталмыш жүйесі
бойынша негізінен ойлауәрекеттік-жүйелілік әдіснаманы басшылыққа алады
(Т.П. Щедровицкий), оның басты мақсаты - білім алушылардың ойша қарым-
қатынасқа түсу дағыларын қалыптастыру, өзінің оқыту пәні бойынша білім
беру тәжірибесінде ойлау әрекеті мен рефлексия машықтарын арттыру. Бұл әдіс
дәстүрлі бірқалыпты оқу пәндерін метапәндік жоспарлы оқыту әрекетіне
ауыстыруға ықпал етеді. Ұжымдық қарым-қатынас арқылы білім алушылар
тарихи-мәдени үлгілерді, өздері оқып үйренген білім салаларын бойынша
әрекет ету нормалары мен әдістерін зерттейді.
Белсенді оқыту жүйесі. Бұл әдістің маңыздылығы педагогтің оқыту
үдерісін белсенді етуге, жеделдетуге бағытталған әлеуметтік міндеттерді
тиімді шеше білуінде.
Бұл әдістің өкілдері В.Ф.Шаталов, H.A.Зайцев, С.Н.Лысенкова. Оқытудың
бұл әдісі бойынша шығармашылық дәрежесі, әдеттегі нормадан аспайды, себебі
педагог негізінен білім, білік және дағдыны игеру бойынша дәстүрлі оқу
мақсаттарын жедел игертуге күш жұмылдырады.
Кәсіпке бағытталған оқыту әдісі дәстүрлі новаторларға — өзінің
оқыту пәнін кәсіби деңгейде меңгерген және оны оқытушыларға шебер
түсіндіруге машықтанған дәстүрлі оқыту мақсаттарына қол жеткізуді көздейтін
түрлі пәннің оқытушыларына тән.
Кәсіби бағытталған оқыту жүйесіне репетитор мұғалімдердің әдіс-
тәсілдерін де жатқызуға болады. Репетиторлардың, мамандандырылған
мектептердегі сабақтардың көмегімен интеллектуалдық әрекетке бейім оқушылар
оқу пәндерін терең түсініп, бесленділігі артады. Әдетте нақтылы білім
саласы бойынша қабеліттері дамып мен еңбек нәтижелері артады.
Өз бетінше білім алушы тұлғалардың оқу әрекеті барысында креативтік
үдеріске толық енуіне мүмкіндік туғызу қажет, себебі іздену әрекеті
барысында тұлғаның креативтік, шығармашылық потенциалы артады. Мұндағы
басты қиыншылық креативтік үдерісті ұйымдастыру және басқару барысында
туындайды, себебі осы кезеңде шығармашылық тұлғаның саналы түсініктерімен
қатар, бейсаналы түйсіктері қалыптасады.
Ю.А.Самарин оқушылардың ақыл-ойының дамуын өзінің ассоциативтік тұжырымдары
тұрғысынан қарастырады. Ой-өрістің дамуының келесі маңызды
көрсеткіштерін жіктеп көрсетеді:
а) ойлаудың жүйелілігі мен динамикасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 331.361 [343.3] Қолжазба құқында
ТАШБУЛАТОВА АСЕЛ ЕРСҰЛТАНҚЫЗЫ
Болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың ғылыми
педагогикалық негіздері
6D010300 - Педагогика және психология мамандығы бойынша
Философия докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
(PhD)
ғылыми жетекші:
педагогика ғылымдарының
докторы, профессор
Оспанова Б.А.,
Ғылыми кеңесші:
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Редлих С.М.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2014
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
АНЫҚТАМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ...
6
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . ... ... ... .
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
13
1.1 Қазіргі ғылым мен практикада болашақ химия мұғалімінің креативті
тұлғасын қалыптастырудың жай-күйі 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.2 Педагогикалық шығармашылықтың негізі ретіндегі
креативтіліктің құрылымы мен мазмұны ... ... .. 27
1.3 Болашақ химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық-үрдістік моделі ... ... ... ... ... 59
2 БОЛАШАҚ ХИМИЯ МҰҒАЛІМІНІҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ 69
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
2.1 Болашақ химия пәні мұғалімінің креативтілік тұлғасын
қалыптастырудың әдістері мен формалары
2.2 Болашақ мұғалімнің креативтілігін дамыту технологиясына 69
процессуалдық сипаттама
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері мен 75
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 101
ҚОРЫТЫНДЫ 136
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 138
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР
149
Диссертацияда келесі нормативтік-құжатттар мен стандарттарға
сілтеме жасалынды:
Государственная Программа развития образования в Республике Казахстан
на 2005-2010 годы Казахстанская правда, 16 октября 2004 года. - С. 3-5.
Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы: Бәсекеге қабілетті
Қазақстан үшін, Бәсекеге қабілетті Экономика үшін, Бәсекеге қабілетті халық
үшін Алматы ақшамы. - Алматы, 20 наурыз 2004. - Б. 7-9.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік Білім бағдарламасы. - Астана,
2002. -Б. 3-11.
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуының 2010 жылға дейінгі
бағдарламасы. - Астана, 2003. - Б. 3-21.
Қазақстан Республикасының білімді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы.- Астана, 2005.- 28 б.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың 2015 жылға
дейінгі Тұжырымдамасы. - Астана, 2004. - 26 б.
Қазақстан Республикасы жоғары педагогикалық білімді дамыту
тұжырымдамасы. - Алматы, 2005. - 48 б.
Қазақстан Республикасы жаңа формация мұғалімінің үздіксіз педагогикалық
білімі тұжырымдамасы. - Алматы, 2005. - 36 б.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы №
1207 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
Анықтамалар
Диссертацияда келесі анықтамаларға сәйкес терминдер қолданылды:
Креативтік – танымдық, өмірлік, кәсіптік, ойлау тәжірибелері негізінде
мәселенің жаңа шешімдерін табуға мүмкіндік беретін ықпалдасқан тұлғалық
сапа.
Педагогикалық креативтік – педагогикалық іс-әрекетте жасампаздыққа
бағытталған креативтік.
Инновациялық біліми орта – инновациялық процестер өтетін орта
(педагогикалық жаңалықтар пайда болатын орта, оларды жылдам игеру және
тәжірибеде қолдануы) [Білім және ғылым. Энциклопедиялық сөздік. - Астана,
2009. б.138].
Инновациялық-креативтік технологиялар - педагогикалық үдерістің
мағынасын шешуде жасампаздық тұғырдағы тұлғаның арнайы қабілеттері және
құндылықтары оқу іс-әрекетінің басты компоненті ретінде ұйымдастырылуы.
Креативті мотивация – адамды жасампаз іс-әрекетке бағдарлайтын және
бағыттайтын тұрақты құндылықтар, түрткілер жүйесі.
Креативті бағыттылық – креативті қабілеттерді жүзеге асыруға
бағытталған, қойылған креативті мақсаттарға сәйкес субъектінің жасампаз
әрекет етуге дайындығы, енуі және оның міндеттерін қабылдау.
Технология - материалды өңдеудің тәсілдері мен құралдары туралы білім
жиынтығы
Педагогикалық технология - әдістемелік жүйенің практикада іске
асырылатын жобасы.
Педагогикалық жүйе – оқытудың әдістемелік жүйесі (оқытудың мақсаты,
мазмұны, әдістері, формасы мен құралдары) және соған сәйкесті дидактикалық
үдерістердің жиынтығы.
Педагогикалық диагностика – оның негізгі функцияларын тиімді жүзеге
асыру үшін оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде даралау, саралау тәсілін
қамтамасыз ету мақсатымен оқушы тұлғасын және оқушылар ұжымын зерттеу
(Қазақстан мектебі, 2005. № 8, 62-бет).
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Зерттеу жұмысында төмендегі қысқартулар мен белгілеулер қолданылды
АОЖ ( автоматтандырылған оқыту жүйесі
АТ ( ақпараттық технология
КОТ ( компьютерлік оқыту технологиялары
ЭО ( электронды оқулық
ОӘК ( оқу әдістемелік кешен
ОЖАТ ( оқытудың жаңа ақпараттық технологиясы
ББД ( білім, білік, дағды
ОҚАТ ( оқытудың қазіргі ақпараттық технологиялар
ТМД ( тәуелсіз мемлекеттер достығы
HTML ( Hyper Text Markup Language
ҚАТ ( қазіргі ақпараттық технологиялар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Білім беру саласындағы демократияландыру,
гуманитарландыру, ізгілендіру тенденцияларының мәні болашақ маманның тұлға
ретінде қалыптасып дамуына, оның еркін ойлауына мүмкіндік туғызуды
көздейтін жаңа көзқарас Мәдениет-бiлiм-тарих атты қоғам дамуының
парадигмасы болып табылатын үш тағанмен өзектесіп жатыр.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың 1997 жылғы Қазақстан
2030 жолдауының негізінде қоғамдық өмір салаларының, соның ішінде білім
саласының бірқатар стратегиялық жоспарлары мен бағдарламалары қабылданды.
Соның бірі болып саналатын Қазақстан Республикасының 2020 жылдарға дейінгі
стратегиялық даму жоспарында адамзат дамуын қамтамасыз ететін Ұлттық білім
беру жүйесін құру және оны әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру мақсаты
қойылған болатын. Осы мақсатты жүзеге асыруға байланысты 2005 жылдан
бастап Ұлттық білім беру моделін құру теориялық-әдіснамалық тұрғыда жан-
жақты зерделене бастады [1].
Қазақстан Республикасы 2010-2015 жылдарға арналған бiлiм берудi
дамытудың мемлекеттік бағдараламасында жоғарғы бiлiм берудiң мақсаты -
алған бiлiмiнiң, кәсiби дағдыларының негiзiнде өмiрдiң өзгермелi
жағдайларында еркiн бағдарлай алатын, алған бiлiмiн толықтырып, дамытуға,
сол арқылы өз мүмкiндiктерiн iске асыруға және адамгершiлiк тұрғыда
өзбетiнше дұрыс, жауапты шешiм қабылдауға қабiлеттi тұлға қалыптастыру
екендiгi көрсетiлген [2].
Студент оқу үрдісіндегі басты субъект болғандықтан назардың барлығы
оның тұлға ретінде қалыптасып, дамуына аударылады. Осы тұрғыдан алғанда
бiлiм берудi дамытудың мемлекеттік бағдарламасы жалпы білім берудің басым
бағыттарын, яғни студент пен оқытушының өзара ынтымақтастығы үлгісін оқу
үрдісінде қалыптастыру, оның оқыту әдістерінің үйлесімділігі негізінде
жүзеге асырылуын анықтап беріп отыр. Бұл басым бағыттар жоғары оқу орнында
химия пәндері бойынша болашақ маманның креативтілік тұлғасын
қалыптастыруды жетілдіруге негіз болады.
Бәсекелестікке қабілетті мамандар дайындауды жүзеге асыру мақсатында
Қазақстан Болон үдерісіне енді. Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне
енуі еліміздің білім беру жүйесін жетілдірудің жаңа бағдары инновациялық
білім беру субъектілерін даярлауды талап етеді. Университет студенттерінің
қоғамдық өмірдің өзіндік дамуы мен қалыптасуының субъектісі ретінде
инновациялық білім беру ортасында педагогикалық креативтігін
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау және оның ішкі
тетіктерін табу аса маңызды. Инновациялық білім беру үдерісі университет
студенттеріне білім берудің әр кезеңінде жаңашылдық идеялар ұсынудағы жаңа
тұғырлар немесе туындылар, ақыл-ой әрекеттерінің дәстүрлі жүйелермен
сабақтастықта және түрлі іс-әрекетте педагогикалық креативтікті
қалыптастыру мүмкіндігін тудырады.
Педагогикалық креативтіктің әдіснамалық негіздерін алыс және жақын
шетел ғалымдары Г.Ю.Айзенк [2], Ф.Баррон [3], Д.Векслер [4], М.Вертгеймер
[5], Дж. Гильфорд [6], С.Медник [7], В.Смит [8], С.Тейлор [9], E.P.Toрренс[
10], X.Tpик [11], M.Уоллах [12] және басқалар өз еңбектерінде қарастырған.
Соңғы жылдары түрлі ғылым салаларында креативтік мәселесін кешенді тұрғыдан
зерделейтін, креативті білім беру парадигмасын ойластыруға талпыныс жасаған
зерттеулер көбеюде (Д.Б.Богоявленская [13], Ч.К.Борисов [14],
А.В.Брушлинский [15], Н.В.Вишнякова [16], М.С.Каган [17], А.М.Матюшкин
[18], Я.А.Пономарев [19] және т.б.).
Креативтікті қалыптастыру мүмкіндіктерін ресей ғалымдары Т.Н.Галич
[20], Л.Д.Лебедева, оқушылардың креативтігін дамыту мәселесін С.К.Турчак
[25], Г.В.Терехова [26], педагогикалық креативтік жоғары оқу орны
студенттерінің кәсіби қалыптасуының негізгі факторларын Е.Е.Щербакова [27],
Т.А.Дронова [28], және т.б. қарастырған.
Болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастыру – жоғары
педагогикалық білім берудің маңызды құрамдас бөлігі. Қазақстанда жоғары
педагогикалық білім беру тарихы (Қ.Б.Сейталиев [46], Р.К.Бекмағамбетова
[47] және т.б), мұғалімдерді білім беру мұратына сәйкес даярлау тәжірибесі
(Г.К.Ахметова [48] және т.б), болашақ мамандарды даярлау біртұтас
педагогикалық үдерістің теориясы мен практикасын іске асыруға (Н.Д.Хмель
[50], С.Т.Каргин [51], Г.М.Кертаева [52], А.Қ.Рысбаева [53], жоғары
мектеп дидактикасының дамуы Е.Ө.Жұматаева [61] және т.б.), педагогикалық
инноватиканың білім беру жүйесіндегі жаңалықты ендіру туралы ғылыми білім
саласы екендігін негіздеу (Н.Р.Юсуфбекова [67], Ш.Т.Таубаева [68] және
т.б.), студенттерді инновациялық іс-әрекетке даярлау (К.Ж.Бұзаубақова [69],
К.Ж.Ажибеков [70] және т.б), болашақ мамандардың креативтігін қалыптастыру
(Б.А.Оспанова [71], студенттің креативтігін қалыптастыру мақсатында
инновациялық технологияларды пайдалану (Г.Қ.Нұрғалиева [73], Т.Г. Галиев
[74] және т.б.), болашақ мұғалімдердің кәсіптік әлеуетін қалыптастыру
(Е.И.Бурдина [75], Л.Ю.Гущина [76] және т.б.) мәселелерінің түрлі қырлары
зерделенеді.
Жоғарыда аталған зерттеушілер оқу үрдісіндегі әртүрлі педагогикалық
жағдайлардағы бірнеше өкілдердің креативін дамыту мәселелерін (мұғалім,
оқытушы, оқушы, бала және т.б.) қарастырды.
Дегенмен біз жалпы оқу үдерісіндегі және жеке химия пәнін оқытудағы
болашақ маманнның креативті тұлғасын қалыптастыруға арналған зерттеу
жұмысын кездестірмедік.
Сонымен қатар, химия оқу пәні ретінде болашақ маманның креативті
тұлғасын қалыптастыруда алатын орны ерекше, біріншіден, болашақ маман мен
оқытушыға кең көлемде мүмкіндік беретін химия пәнінің көптүрлілігін (жалпы,
бейорганикалық, органикалық, аналитикалық, қолданбалы химия) оқу кезінде
қолданылатын әртүрлі әдістер мен тәсілдерге байланысты, екіншіден, химия
пәнін оқу кезінде болашақ маманның креативті тұлғасын қалыптастыруға
мүмкіндік беретін сабақты ұйымдастырудың бірнеше түрлі формаларын
пайдалануға болады.
Сондықтанда, бірнеше негізгі қарама-қайшылықтарды атап кетуге болады:
- шығармашылық тұрғыдан ойлана білетін педагогтарды оқыту мен
тәрбиелеудің қажеттілігі мен болашақ маманның креативті тұлғасын дамыту
мақсатындағы педагогикалық технологиялардың болмауы арасындағы;
- қарқынды өзгеріп отырған жағдайда тұлғаның өзін-өзі дамытудағы
шығармашылық қабілеттеріне қазіргі қоғам талабы мен болашақ маманнның
креативті тұлғасының дамуына білім беру үдерісінің өз деңгейінде көңіл
бөлінбеуі арасындағы;
- болашақ мамандарды дайындауда дәстүрлі білім мен оқытудың әдістерін
меңгерумен шектелуі және заманауи мектептердің шығармашылық негіздегі
жаңашыл мұғалімдерден жаңа педагогикалық әдістерді талап етуі арасындағы.
Осы қайшылықтардың шешімін табуда өзіндік үлесі бар болашақ химия пәні
мұғалімдерінің креативті тұлғасын қалыптастыру мәселесін теориялық
тұрғыда зерделеу біздің зерттеуіміздің көкейкестілігін айқындайды.
Қарастырылып отырған мәселенің осындай өзектілігі зерттеу тақырыбымызды
Болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың ғылыми
педагогикалық негіздері - деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнындағы білім беру үдерісі
Зерттеу пәні: болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің мақсаты - болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын
қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу және ғылыми-әдiстемелiк жағынан
қамтамасыз ету бағытындағы материалдарды тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
барысында сынақтан өткізу.
Зерттеу болжамы: егер, болашақ химия мұғалімінің креативті тұлғасын
қалыптастыру дың моделі мен технологиясы жасалса және олар жоғары оқу орны
практикасында жүзеге асырылса, онда болашақ химия мұғалімінің креативті
тұлғасы жоғары деңгейде қалыптасады, өйткені бұл тұлғалық сапаларды
қалыптастыру үдерісі жоғары оқу орнындағы білім беру ортасындағы жеке
тұлғалық қабілеттіліктерінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен болжамы келесі міндеттерді шешу қажеттігін
анықтады:
Зерттеудің міндеттері:
– химия пәнін оқыту барысында болашақ маманның креативті тұлғасын
қалыптастыру технологиясын жасаудың қажеттілігін ғылыми тұрғыдан негіздеу;
– креативті тұлға қалыптастырудағы креативтіліктің құрылымы мен
мазмұнын, компоненттерін, деңгейлерін және олардың қалыптасу өлшемдерін
анықтау;
– болашақ химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық-үрдістік моделін жасау;
– химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастыру әдістемесін
жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында
тексеру, зерттеу мәселесі бойынша әдістемелік ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің жетекші идеясы: жоғары білім беру ортасындағы химия пәні
мұғалімінің креативтігінің тұлғалық сапа ретінде қалыптасуы, яғни іс-
әрекетте жаңа идеяларды өзбетінше жүзеге асыру қабілеті мен шығармашылық
қабілеттерінің жоғары деңгейіне жетудегі олардың білім беру үдерісінің
субъектілеріне айналуы маңызды болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: зерттеудің
әдіснамалық және теориялық негіздері әдіснамалық ұстанымдармен,
философиялық тұғырда адамның танымдық қызметінің мәні туралы іргелі
қағидаларымен, құбылыстардың өзара байланыстарымен, сабақтастығының
логикалық қағидаларымен, білім беру үдерістері мен жүйелерін басқару
теориясы туралы ережелерімен, тұлғаға бағдарланған оқыту жүйелерімен
креативтікті қалыптастыруға қатысты психологиялық-педагогикалық
зерттеулердегі, сондай-ақ, білім беру саласындағы тұжырымдамаларымен
анықталады.
Зерттеу мәселесін теориялық-әдіснамалық тұрғыда негіздеген келесі
тұжырымдамалар басшылыққа алынды:
- креативтік теориясы (А.В.Морозов [22], Т.В.Дронова [28],
М.М.Зиновкина[31], Е.Е.Щербакова [27] және т.б.);
- шығармашылық теориясы (С.Л.Рубинштейн [94], Б.М.Теплов [95],
М.Г.Ярошевский [96], Б.М.Кедров [97], А.М.Матюшкин [98], Я.А.Пономарев
[99], А.Н.Лук [100], А.В.Брушлинский [101] және т.б.);
- инновация теориясы (В.А.Сластенин [31], Н.Р.Юсуфбекова [102],
Ш.Т.Таубаева [103] және т.б);
- қабілет теориясы ( Б.Г.Ананьев [104], Н.Д.Левитов [105], Н.С.Лейтес
[106] және т.б);
- шығармашылық әлеует теориясы (А.М.Мелик-Пашаев[107], А.Н.Леонтьев
[108]);
- педагогикалық іс-әрекетті технологияландыру идеясы (Л.А.Петровкая
[109], Д.В.Чернилевский [110] және т.б);
- тұлғаның дамуының гуманистік тұрғысы (А.А.Бейсенбаева [111],
А.Б.Орлов [112], А.Маслоу [113], К.Роджерс [114], Э.Фромм [115] Э.Шостром
[116] және т.б.);
Зерттеудің деректі көздері: шығармашылық және креативті әрекет,
креативті педагогика мен психология, тұлғаның кәсіби құзыреттілігін дамыту,
креативтігін дамытуда әрекет пен қарым-қатынас рөлі туралы жетекші құжаттар
мен оқу материалдары, білім беру саясаты аясындағы тұжырымдамаларға қатысты
философ, психолог, педагогтер еңбектері, Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы, Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға арналған білім
беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы, оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құралдар, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері, педагогикалық баспасөз
материалдары, автордың педагогикалық және зерттеушілік іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдiстерi:
– зерттеу мәселелерi бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық
және әдiстемелiк әдебиеттерге, сонымен қатар жаратылыстану пәндерi бойынша
тұжырымдамаларға, білім стандарттарына, оқу бағдарламаларына, оқулықтарға
және әдістемелік құралдарға теориялық талдау жасау;
– бақылау, сауалнама жүргізу, сұхбаттасу, сабақтарға талдау жасау;
– айқындау және оқыту эксперименттерін жүргізу.
Зерттеу кезеңдері. Зерттеу жұмысы үш кезеңге сәйкес жүргізілді.
Бірінші кезеңде (2011-2012ж.ж.) зерттеліп отырған мәселе бойынша
материалдар жинақталды; болашақ мұғалімдердің креативтік тұлғасын
қалыптастырудың бастапқы жағдайы, мәселенің түйінді сөздері айқындалды;
зерттеудің ғылыми аппараты анықталды. Зерттеу мақсатына орай тәжірибелік –
педагогикалық жұмыс мазмұны және әдістемесі дайындалып, алғашқы анықтау
эксперименті басталды.
Екінші кезеңде (2012-2013ж.ж.) қалыптастырудың әлеуметтік
–педагогикалық алғышарттары және тарихи – педагогикалық кезеңдері,
әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеліп отырған мәселенің ғылымда
зерттелу жайы зерделенді. Болашақ мұғалімдердің креативті тұлғасын
қалыптастырудағы жоғары оқу орнының мүмкіндіктері мен қалыптастыру
жүйесінің мазмұны анықталды. Болашақ химия пәні мұғалімдерінің креативті
тұлғасын қалыптастыру моделі құрылды және анықтау эксперименті жалғасты.
Үшінші кезеңде (2013-2014) ж.ж. тәжірибелік-педагогикалық жұмыс
кезеңінде болашақ мұғалімдерді креативті тұлғасын қалыптастыру бойынша
зерттеу жұмысының әдістемесі тәжірибелік – педагогикалық жұмыс барысына
енгізіліп, нәтижелері тексерілді. Студенттерге арналған оқу курстары мен
оқытушылар үшін семинар байқаудан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Жүргiзiлген тәжiрибелік-эксперименттік жұмыстар нәтижелерi қорытындыланып,
жүйелендi. Соның нәтижесiнде сәйкес әдістемелік ұсыныстар дайындалды. Бұл
кезең диссертацияны талапқа сай рәсімдеумен аяқталды.
Зерттеу базасы:
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті, Жаратылыстану және
география институты , Кузбасс мемлекеттік педагогикалық академиясының
психология факультеті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
– химия пәнін оқыту барысында болашақ маманның креативті тұлғасын
қалыптастыру технологиясы жасалынды және креативтіліктің құрылымы
мен мазмұны, компоненттері, деңгейлері және олардың қалыптасу
өлшемдері анықталды;
– болашақ химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық-үрдістік моделі жасалынды;
– химия пәні мұғалімінің креативті тұлғасын қалыптастыру әдістемесі
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысының нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде, орта
кәсіптік білім беру мекемелерінде, педагог кадрларды даярлау және олардың
біліктілігін арттыру жүйесінде кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: автордың
философиялық, писихологиялық және педагогикалық еңбектердегi қағидаларды
басшылыққа алуымен; зерттеу пәнiне сәйкес өзара байланыстағы әдiстердi
кешендi пайдалануымен; зерттеу әдiстерiнiң зерттеу мiндеттерiне
сәйкестiлiгiмен; тәжiрибелiк-эксперимент бағдарламасының педагогикалық
мақсат пен мiндетке сәйкес негiзделгендігiмен, алынған нәтижелердiң
қорытындылануымен; зерттеу нәтижелерiнiң жоғары және жалпы бiлiм беретiн
мектептiң оқыту үрдісiнде сынақтан өткiзiлiп, тиiмдiлiгi дәлелденуімен
қамтамасыз етiлген.
Зерттеу нәтижелерінің талқылануы және жүзеге асырылуы:
Болашақ мамандардың креативтік іс-әрекеттерін белсендіру-жахандану
кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық жүйесінің көрінісі (Алматы,
2012), Жоғары оқу орындағы студенттердің креативті тұлға ретінде дауының
кейбір аспектілері (Түркістан-Мәскеу,2013), Жоғары оқу орындарында химияны
оқытуда студенттердің креативтілік дербестігін қалыптастырудың өзіндік
ерекшеліктері (Алматы, 2013), Жоғары оқу орындағы химияны оқытуда
студенттердің креативтік қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктері (Алматы,
қыркүйек 2013), Студенттердің креативтілігін дамытудағы болашақ химия
мұғалімінің кәсіби құзырлығын қалыптастыру (Алматы, Желтоқсан 2013), Шет
елдерде 8 мақала жарияланды: Креативность как важнейшая характермстика
иннавационной деяттельности современного педагога (Москва-Пушкино, 2012),
Problem of creative development of students (Қытай, 2012), Профессионально-
контекстное обучение как инструмент развитие креативной компетенции
будущего учителя (Украина, 2013), Important priorities of forming of future
teacher’s creativity (Antalya, Turkey, 26-29 April 2013), Развитие
креативно-творческой индивидуальности будущего учителя химии
(Великобритания,Лондон, 9-26 октября 2013), Влияние образовательной среды
на креативную деятельность будущего специалиста (США, Нью-Йорк, 15 июля
2013), Феномен креативности и самоактуализации в контексте личностного
развития студентов (Новокузнецк, 2013), Развитие креативно-твор- ческой
индивидуальности будущего учителя химии (Болгария, София, 2013), Импакт
факторы – 0,548 International journal of experimental education
журналында Стратегические ориентиры модернизации профессионального
образования в Казахстане в полготовке креативно-востребованнного
специалиста атты мақаламыз жарияланды.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және енгізу
Зерттеудің негізгі қағидалары жоғары оқу орындары арасындағы ғылыми-
әдістемелік, халықаралық конференцияларда баяндалып, республикалық ғылыми-
педагогикалық басылымдарда жарияланды. Зерттеу нәтижелері зерттеу 5
базасында көрсетілген білім беру мекемелерінде оқушылардың білім сапасын
арттыру мақсатында мектеп тәжірибесіне ендірілді.
Диссертация құрылымы мен мазмұны: болашақ химия пәні мұғалімдерінің
креативті қалыптастыру үдерісін зерттеу кезеңдерін қамтиды. Диссертация
нормативтік сілтемелерден; анықтамалардан; белгілеулер мен қысқартулардан;
кіріспеден; болашақ мұғалімдердің креативті тұлғасын қалыптастырудың
тұжырымдық қағидалары ретімен баяндалған 2 бөлімнен; қорытындыдан;
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен; қосымшалардан және 155 бет мәтін, 16
сурет және 16 кестеден тұрады.
1. ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ТҰЛҒАСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. .1 Қазіргі заманғы ғылым мен тәжірибедегі креативтілік және
шығармашалық мәселелерін талдау
Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің
стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту
қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде жасалып жатқан
реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден тұрақты даму
кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси
бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык саласындағы
шығармашыл тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде. Осы заманғы
білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы
заманғы оқытушыларсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы
еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев үстіміздегі жылғы Қазақстан халықтарына
арнаған Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты
Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударған болатын [1].
Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі – республикадағы
білімнің сапасын арттырып, оның Халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне
деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің
катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Модернизациялаудың күқықтық негіздерін Қазақстан Республикасы стратегиялық
дамуының 2030-жылға дейінгі бағдарламасы, және де басқа мемлекеттік
нормативті құжаттар құрайды .
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде креативті әрекет
ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру
ісіне ерекше мән берілуде.
Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп,
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан
студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау
өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана
қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі креативтілік іс-
әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Оны жүзеге асыру студенттердің креативтік
белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу
үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге
өзекті сипат береді [2].
Біліктілікті арттыру жүйесін кұрудың теориялық, әдіснамалық тұғырларын
айқындау міндеттерін алдыңғы катарға шығарады. Зерттеу барысында антикалық
дәуір философтары (Гераклит, Сократ), жаңару кезеңінің ойшылдарының
(Ж.Ж.Руссо, К.Гельвеций, Д.Дидро, т.б.), субъективті идеализм теориясы
өкілдері (И.Кант, Л.Фейербах, И.Фихте, т.б), шығыстың көрнекті ойшылдары
(Жүсіп Баласағүн, Әбу Насыр әл-Фараби, Ш.Уәлиханов), ақындар (А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров), ағартушылар (Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, т.б.) еңбектерінде адамның жеке басын дамыту, ішкі мәнді
күштерін дамытуға ерекше мән берілгендігі анықталды [3].
Болашақ мамандарды дайындаудағы тұтас педагогикалық үрдістің теориясы
мен практикасы (Н.Д.Хмель, А.А.Бейсенбаева, С.Т.Каргин, Қ.К.Жампеисова,
т.б) [4,5,6,7]; мүғалімдердің зерттеушілік мәдениетін қалыптастыру
(Ш.Таубаева, т.б.) [8]; болашақ мамандардың креактивтілігін зерттеу
(Б.Оспанова) [9] мәселелері кеңінен карастырылады. Студенттердің
креативтілік белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін дамытуда, оқуға қажетті
біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы және біліктілігін
қамтамассыз етуде көрнекіліктер мен инновациялық технологиялардың маңызы
зор.
Егер жеке тұлғаның өз тарапынан креативтілік белсенділікті
қалыптастыру әрекеттеріне бақылау жасамаса, ізденіс нәтижесі бағаланбаса,
жетістіктерге жетуге болады деп айту қиын. Өзгелердің тарапынан болатын
бақылаудан гөрі, студент өз білім деңгейіне, біліктері мен дағдыларына сын
көзбен қарап, бақылау жасауы, оның білімді сапалы меңгеруіне жұмыстың
нәтижесін көруде барынша көмектесетіні белгілі [10].
Студенттердің креативтілік белсенділігі өз кезеңінде қабылдау, есте
сақтау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін қажет етеді.
Студенттің өзіндік сезімдік танымы негізінде қабылданған білімі мен
дағдысы, ептілігі мен шеберлігі әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
Өркениеттің алға басуымен сипатталатын болса, ол әр адамның жаратушылық
болмысының нәтижесі. Ұлттың шығармашылық әлеуеті де әрбір жеке тұлғаның
креативтілік және жаһандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық
жүйесінің деңгейімен анықталады. Көптеген зерттеушілердің өркениеттің өзін
әр адамда креативтік болуымен байланыстыруы осыдан. Белгілінің шекарасынан
тыс ойлай алатын, мәселені шешудің өзіндік, соны жолын таба білетін, заман
талаптарына орай өзін саналы түрде өзгерте алатын шығармашыл адамдар –
қазіргі білімнің идеалы, мұраты. Жұмысымыздың тірек үғымдары болып
табылатын біліктілік, креативтік одан туындайтьн креативтік
біліктілік, даму түсініктерінің мәнін ашу мақсатында осы бағыттағы
әлемдік, шығыс, қазақ философиясындағы өрелі ойларға талдау жасалды. Бұдан
әрі солардан түйген қорытындыларды сипаттайтын боламыз [11].
Креативтілік деген сөздің мәніне үңілсек, ол адамның мақсатты ісіне
жету жолындағы талаптануы мен талпынысынан, жігері мен сабырынан, сұранысы
мен ізденісінен түзіліп, ақыл-ойы мен сезімінің, қиялының ерекше бітімінен
көрінеді.
Креативтілік – проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды
біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алынатын
адамның мақсатты әрекеті - деп түсіндіріледі философиялық сөздікте [12].
Қазіргі кезде креативтілік – қоғамның өрлеуі мен тоқырауының
индикаторы ретінде және жахандану кеңістігіндегі білім берудің
модернизациялық жүйесінің деңгейімен анықталады.
Креативтілік – ең алдымен адам әрекеті. Креативті әрекет түрінде қарастыру
адам дамуының мүмкіндігінің шексіздігін көрсетеді және оның өзін белсенді
етуге бастайды. Креативтілік әрекет тұлғаның шығармашылық міндеттерді өз
бетінше бағыттайды.
Әр индивидтің бойында болатын креативтіліктің бастауларының
болатындығы жайлы мәселе адамның жан қуаттарының барлық қызметтерінің
қатысуы нәтижесінде болатын оның жаңа сапалық деңгейі болғандықтан,
психологиялық және педагогикалық еңбектерде кең қарастырылған. Сондықтан
жұмысымызды оның психологиялық түрғыдағы мәні мен мағынасын ашу бағытындағы
баяндаулармен жалғастырамыз.
Біліктілікті арттыру барысында болашақ мамандардың креативтік іс-әрекетін
дамыту мәселесінің теориялық-әдіснамалық негізін анықтау тұлғаның, дамуы
жайлы психологиялық зерттеулерді талдау қажеттілігін туғызды. Шығармашылық
– болашақ маманның өз даралығын түсінгенде орын алады. Өзінің осы бір
ерекшелігі арқылы ол қайталанбайтын саналылықтың, ізденудің қуанышына
бөленеді, жаңалыққа ұмтылыс жасау арқылы өзінің ішкі дүниесін жаңғыртуға
қадамдар жасайды. Біз зертгеп отырған креативтік әрекет Д.Б.Богоявленская,
А.В.Брушлинский, А.Я.Пономарев, т.б. ғалымдар еңбектерінде креативтік
қабілеттердің дамуы, тұлғаның интеллектуалдық әрекеті аясында
қарастырылады. Олар креативтіктің заңдылықтары, шарттары, даму барысы жайлы
мәселе көтеріп, бұл сапаның құрылысы креативтілік қабілеттердің
процессуалдық сипаттамаларынан түзілетіндігіне тоқталады. Шығармашылық
психологиясы ғылым ретінде ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысуында пайда болып, жаңалық
ашу деген мәнге ие болды.
Ол зерттеулер қатарына А.Н.Лук, А.В.Брушлинский, Д.Б.Богоявленская,
Л.С.Выготский, Я.А.Пономарев, С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов, В.Э.Чудновский
еңбектері жатады, сондай-ақ қазақстандық ғалымдар Т.Тәжібаев. М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Ш.Т.Таубаева, Б.А.Оспанованың психологиялық, педагогикалық,
еңбектерінде де адамның жеке басының дамуы мен шығармашылығының әртүрлі
аспектілері қарастырылады. Тұлғаның креативтілік сияқты аса маңызды сапасы
сонымен қатар көптеген шет елдік психолог-зерттеушілердің назарын аударған.
Олардың қатарына Дж. Гилфорд, А.Маслоу, К.Роджерс, Т.Торренс, Э.Фромм, т.б.
енеді. Аталған авторлардың еңбектерін саралай отырып, мәселені
зерттеушілерді негізінен екі топқа бөлуге болады: алғашқылардың пікірлері
романтикалық көзқарасқа негізделсе, екіншілері шығармашылық феноменін
тұлғалық-даралық деңгейде қарастырады. Біздің ойымызша, қазіргі білімдік
практика үшін соңғы топтағы зерттеулердің маңызы зор. Сондықтан жұмысымызды
осы аталған ғалымдар еңбектерінде келтірілетін ой-пікірлерді сабақтау
арқылы жалғастырамыз. Кеңестік дәуір кезеңіндегі психологиялық зерттеулерде
шығармашылық әрекеттің сипаттамасына ерекше назар аударған С.Л.Рубинштейн
болды. Ол шығармашылықты жаңа материалдық және рухани құндылықтар жасайтын
қоғамдық мәні бар адам әрекеті – деп түсіндіреді. Сонымен қатар ол әлемді
тану, меңгеру субъектінің өзінің шығармашылық әрекеті нәтижесінде
болатынына ерекше тоқталады.
Шығармашылық ойлау үрдісін объективті жаңалықты ашу мен жасау ретінде
емес, субъективті жаңалықты меңгеру деп тану идеясын белгілі ғалым
А.В.Брушлинский еңбектерінен аңғаруға болады.
Креативтік (лат. creatio – жасау) – адамның шығармашылық қабілеті,
креативтілік белсенділік студенттің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз
етеді. Оның ерекшелігі креативтік тапсырмаларды орындаудағы қажетсінуі ғана
емес, алған білімдерін практикада қолдануында жатыр. Креативтілік тестілері
(лат. creatio) – жасау, іске жарату. Тұлғаның шығармашылық қабілеттерін
зерттеп, бағалауға арналған әдістемелер жиынтығы. Айрықша идеялар беруге,
ойлаудың дәстүрлі схемаларынан басқа жол табуға, проблемалық жағдаяттарды
тез шешуге қабілеттілік зияттылық қабілеттерінің арасында ерекше тип деп
сараланып, креативтілік деп аталады.
Креативтілік ұғымы жаңа гуманистік психология бағытында жаңа мәнге
ие болды деуге болады. Мысалы Э.Фромм шығармашылықты талдауды оның өнімі
тұрғысынан емес, сол әрекеттің адам үшін қаншалықты маңызы бар екендігі
тұрғысынан қарауды ұсынады. Осыған жақын ойды тұлғалық бағдарлы психология
өкілі К.Роджерс білдірген. Оның пікірінше, креативтілік – адамның қоршаған
әлеммен байланысындағы шектеулерді жеңіп шығу үшін өзінің ішкі
психологиялық әлемін зерттеуі.
Жалпы креативтілік үғымына қатысты 60-қа жуық анықтамалар бар екенін
анықтай отырып, олардың ішіндегі біздің зерттеуіміз үшін мәні бар кейбірін
ыңғайлы болуы үшін төмендегідей етіп топтастырдық:
1) шығармашылыққа қабілеттілік, соны ойлау: тұлғаны сипаттайтын
шығармашылық қабілеттердің деңгейі, креативтілік – адамның қалыптан тыс
ойлай алуы; индивидтің жаңа идеяларды ашуға қабілеттілігі; шығармашылық
дарындылық деңгейі; креативтілік тез арада шығармашылық шешім қабылдай алу;
креативтілік – индивидтің әлеуметтік мәні бар шығармашылық белсенділігін
туғызатын ерекше қасиеті;
2) креативтілік – адамның интеллектуалдық белсенділігінің жоғары
деңгейі, оның нәтижесінде құбылыстардың мәніне терең бойлау, мәселе
көтеріп, оны тапқырлықпен шешу.
Бұл мақсат креативті іс-әрекетті дамытуға қатысты педагогикалық
ойларды талдау қажеттілігін туындатты.
Студенттердің креативтілік белсенділігін қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы креативтілік белсенділікті қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде оқытушы
мен студенттің бірлескен іс-әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель, Е.Галант,
Б.А.Оспанова);
- креативтілік іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік
жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Н.Меньчинская,
П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова, А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы
(И.Лернер, Б.Коротяев);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама
білімдерді енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина, Ш.Т.Таубаева).
Оқыту үрдісінде студенттің креативтілік белсенділігін қалыптастыру
үшін білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етілуі
тиіс [13].
Студенттердің креативтілік белсенділігінің даму деңгейлеріне
тоқталатын болсақ, оның ең жоғары деңгейі креативтілік міндеттерді өз
бетінше қоюмен, тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын
болжаумен және өз бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады.
Ал, орташа деңгей жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының
көмегімен орындалатынымен сипатталады. Төменгі деңгейде студентке белгілі
бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау тәсілдері туралы көмек
болғанда ғана креативтілік әрекетін ынталандыруға, белгілі тәсілдерге
бағдарлануда көрініс табады.
Креативтілік ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс-бітімі болып табылады. Ол – сезімталдық, креативтілік және еріктік
үрдіс нәтижесі, креативтілік уәж бен өз бетінше әрекет тәсілдерінің
жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын креативтілік
әрекетке бейімделу.
Студенттердің креативтілік белсенділігін арттырудың негізгі
факторларына олардың өз мүмкіндігін сезінуі, студенттердің өз таңдауымен
жұмыс істеуі, оларға оқытушы тарапынан қойылатын талап пен қабілеттерінің
сәйкес болуы, т.б. жатады.
Сабақ барысында белсенділіктердің қалыптасуы үшін студенттердің
міндеттерін көрсетсек:
- өзіндік пікірлерін дәлелдеу;
- пікірталастар мен талқылауларға қатысуы қажет;
- өзінің жолдасына немесе оқытушыға сұрақ қою;
- жолдасының жауабына пікір айту;
- үлгермеушілерге түсініксіз жерлерін түсіндіру;
- өз бетімен қиындау тапсырмаларды таңдау;
- креативтілік тапсырманың шешімін табуда бірнеше нұсқасын көрсету;
- өзіндік бағалауға жағдай туғызу, өзінің креативтілік және
практикалық әрекетін талдау;
- креативтілік тапсырмаларды шешуде бұрыннан білетін қолдану арқылы
орындау.
Оқуда белсенділік оқып-үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге,
міндетке тұрақты ынталық пайда болуымен, назар мен ой-сана операциясының
бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмақтау), оқып жатқан
материалды ұғыну арқылы машықтанады [14].
Студенттердің креативтілік іс-әрекетін белсендіруді қалыптастырудағы
тиімді әдістерге жеке-жеке тоқталайық.
Проблемалық-дамыта отырып оқыту әдістер жүйесі. Бұл әдістер жүйесі
мынадай негіздер бойынша топталды: проблема деңгейіне байланысты; мұғалім
әрекеті түріне байланысты (мұғалімнің баяндау әдісі: монологты, көрсету,
диалогты; студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру әдісі, эвристикалық,
зерттеу).
Монологты оқыту әдістері. Белгілері: оқытушының оқу материялын ауызша
баяндауы, фактілерді қызғылықты суреттей отырып түсіндіруі, т.б.,
проблемалық жағдайлардың пікірталас түрінде пайда болуы. Студенттердің
орындаушылық іс-әрекеті басым: белсенді ойлау, бақылау, тыңдау және есте
сақтау, іс- әрекеттің үлгі бойынша орындалуы; білімін, сапасын бағалау.
Көрсету әдісі. Белгілері: оқу-креативтілік немесе ғылыми проблеманың шешілу
логикасы көрсетіледі; дәлелдеме, пікірлер үлгілері беріліп, шындыққа жету
жолы көрсетіледі.
Диалогты әдіс. Негізгі белгілері: оқу материалын әңгіме формасында
беру.
Эвристикалық әдіс. Негізгі белгілері: материалды оқыту эвристикалық әңгіме
ретінде ұйымдастырылады; креативтілік сұрақтар қойылады; креативтілік
тапсырмалар шешіледі; оқу проблемалары қойылып, оны студент мұғалім
көмегімен шешеді.
Зерттеу әдісі. Негізгі белгілері: оқытушы проблемалық сипаттағы
тапсырмаларды береді, жұмыстың мақсатын студентпен бірлесе отырып құрайды,
студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырады. Теориялық және практикалық
сипаттағы проблемалық жағдайлар студенттердің тапсырларды орындауы
барысында туындайды.
Алгоритмдік әдіс. Негізгі белгілері: студенттің ауызша жауап беруі;
әрекет үлгісін көрсету және оның орындалу алгоритмін көрсету (ережелер
біртұтастығы); студенттердің өздері жасағанда мүмкін болатын жағдайлар.
Интерактивті әдіс. Оқу процесінде оқу ақпаратын меңгеру және қабылдау өзара
креативтілік қарым-қатынас арқылы жүзеге асады.
Қазіргі кезеңдегі студенттердің белсенділігін қалыптастырудың шарттарының
бірі – оқытушы мен студенттердің өзара қарым-қатынасындағы ынтымақтастық
болып табылады.
Білім берудің ұлттық моделіне көшуде ойшыл, зерттеуші, өз ісінде
жаттандылықтан аулақ, тәжірибелік қызметте педагогикалық үйлестіруді шебер
меңгерген псхолог – педагогтік диагностика қоя білетін іскер оқытушы
қажет.
Оқытушының бағыттаушы рөлінің арқасында студенттердің білімді игеруге
бағытталған, әрі қарай өз бетімен білім алуды қажетсінуі, ізденуі креативті
түрде ойлауы қалыптасады.
Оқу-креативтілік және ғылыми ізденістер жүйесі студенттердің көзқарасын
кеңейтуде интеллектін көтеруде, болашақ маманның әлеуметтік-психологиялық
мінезіндегі жеке қасиеттерінің дамуына елеулі әсер етеді [15].
Демек, студенттердің креативтілік белсенділігі – олардың жеке дамуын
қамтамасыз етеді, өзіндік шығармашылық ой-өрісін кеңейте білуімен
сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Креативтілік (шығармашылық) мәселелерін Н.Т.Алексеев, С.М. Бернштейн,
Д.Б.Богоявленская, Дж.Гилфорд, В.Н.Дружинин, А.К.Лук, A.M. Матюшкин,
С.Медник, П.И.Пидкасистый, Я.А.Пономарев, В.Смит, К. Тейлор, Е.П.Торренс,
X.Трик, Д.В.Чернилевский, М.Уоллах, Д.Халперн, A.B. Хуторской, Н.Г.Фролов,
Э.Г. Юдин, М.Г.Ярошевский сынды отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми
еңбектерінде қарастырылған.
Шығармашылық ұғымының мәнін саралай келе ғалымдар шығармашылық
қызметке сәйкес келетін қабілеттілікті креативтілік деп атауды ұсынған.
Философтардың пайымдауынша креативтілік -субъектіге де, сонымен бірге
сыртқы әлемге де тән ортақ қасиет [130].
Креативтілік туралы психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге көз
жүгіртсек, заманауи ғылымның тарихи даму барысында қалыптасқан екі
негізгі бағытты атап өтуге болады.
Бірінші бағыт бойынша: креативтілікті жалпыпсихологиялық және
әдіснамалық тұрғыдан қарастырылады: шығармашылықтың психологиядағы
әдіснамалық негіздері қарастырылады, креативтілікті диагностикалаудың
әдістері қамтылған, шығармашылыққа қатысты жалпы психологиялық теориялар
қалыптастыру бойынша қадамдар жасалды, шығармашылық қызмет заңдылықтарының
механизмдері айқындалған (Д.Б.Богоявленская, Дж. Гилфорд, В.Н.Дружинин,
Б.Ф.Ломов, С.Медник, Я.А.Пономарев, С.Л. Рубенштейн, O.K.Тихомиров,
Е.Торренс т.б.).
Екінші бағыт бойынша: креативтілік зерттеу жұмыстары тұлғаның
шығармашылық қызметке байланысты қарым- қабілеттерін анықтау және
сипаттауға бағытталған (A.C.Макаренко, П.И.Пидкасистый, В.А.Сластенин и
др.) [123].
Бүгінгі таңда ғалымдардың креативтіліктің табиғаты туралы пікірлері әр
түрлі. Бірқатар ғалымдар (К.Тейлор, В.А.Терехов, O.K.Тихомиров)
креативтілік - бұл шығармашылық ойлаудың жемісі, тұлғаның шығармашылық
қабілеті десе, келесі ғалымдар (Н.В.Кузьмина, Д.Б. Богоявленская,
Е.Торренс т.б.) ақыл-ойдың қызметі, ал Дж.Гилфорд,
С.Медник дарындылық деген анықтама береді. Дж. Гилфорд , Я.А.
Пономарев, Е.Торренстің пікірінше креативтілік ұғымы бірнеше элементтердің
жиынтығынан тұрады, оның ішіндегі негізгісі идеяларды жобалау және тудыру
мүмкіндігі, мәселелерді қою және оларды өзінше шешу қабілеті [104, 105].
Көптеген авторлардың пікірі бойынша креативтілік және оның табиғаты
тұлғаның нақтылы кәсіби қызмет барысында байқалатын жеке қасиеттерінің
жиынтығымен байланысты.
Қазіргі заманғы зерттеулерде креативтілік әрбір жеке тұлғаның өзіне
тән интеллектуалдық қасиеттерінің кешені ретінде қарастырылады.
Е.Торренстің интеллектуалдық шек теориясына сәйкес, креативтілік
интеллектіге қатыссыз жеке фактор болып табылады. Г.Ю.Айзенк,
Дж.Гилфордтың дивергентті ойлау жүйесіне арналған тестінің арасындағы
байланысқа сүйене отырып, креативтілік дегеніміз жалпы ақыл-ой
дарындылығының құрамдас бөлімі- деп анықтама береді.
В.Н.Дружинин креативтілік деңгейінің жоғарғы шегі ретінде жалпы
интеллектуалдық деңгейді атап көрсетеді. Егер креативтілік интеллектуалдық
шектің индивидуалдық деңгейінен асса, онда невроз тектес мінез-құлық
белгілері байқала бастайды [40, 41].
Р.Стернберг интеллектуалдық қызметті 3 аспектіде қарастырады.
Біріншісі-аспект интеллект (ақыл-ой) қызметінің механизмдері
(когнитивтік стилдер, білім).
Екінші аспект – ақыл-ойдың міндет түрлерімен байланысы.
Үшінші аспект - ақыл-ойдың сыртқы әлеммен байланысы.
Көптеген ғылыми зерттеулер педагогикалық кадрларды шығармашылық
педагогикалық қызметке даярлау мәселелеріне арналған. (В.А. Кан-Калик,
П.И. Пидкасистый, В.Г.Рындак, В А.Сластенин т.б.) [115].
А.Маслоу және К.Роджерстердің пайымдауынша, креативтілік деген тұлғаның
психологиялық тұрғыдан толық пісіп жетілуіне байланысты универсалды
сипаты. К. Роджерс шығармашылық адамдар өз мәдениетіне сәйкес және
конструктивті өмір сүруге ұмтылады. Олар қорғашан ортадағы өзгерістерге
шығармашылықпен бейімделуге қабілетті болады. Аталған тұжырымдардан
байқайтынымыз - креативтілік тұлғаның маңызды сипаты ретінде өзін дамытқысы
келетін адамның бойында міндетті түрде болуы шарт.
Бұл креативтілік және шығармашылық сипат падагогке қажетті қасиет
ретінде көптеген зерттеушілердің еңбектерінде ерекше атап көрсетілген,
атап айтар болсақ А.К.Маркованың, Л.М.Митинаның, Я.А. Пономаревтің т.б.
Олар, креативтілік педагогтің өз қызметіне шығармашылықпен қарауынан
байқалады. Ал, Л.М.Митина оқытушының шығармашылығы – бұл өзінің
потенциалдық күш-қуаты мен қабілеттерін жүзеге асыру үдерісі деп санайды.
Міне осы үдеріс жағдайында педагогтің өзіндік дамуы жүзеге асырылады [82,
71].
Біз өз зертетуімізде М.М.Кашаповтің пікірін ұстанамыз, зерттеуші
шығармашылық ұғымы мен креативтілік - екеуі екі түрлі түсініктер
екендігін атап көрсетеді. Шығармашылық үдеріс автордың қиялына, қабілеті
мен ұстанатын дәстүрлеріне байланысты болмақ.
Ал креативтік үдеріске келер болсақ, мұнда негізгісі прагматикалық
элемент, яғни алдымен бір нәрсені тудырмас бұрын, оны тудыру не үшін, кім
үшін қажет екендігін және қалай жасау қажеттігін айқындап алу шарт [52].
А.К.Маркованың еңбектерінде де падегогикалық қызметтегі креативтілік
ұғымы жан-жақты қарастырылған. Оның ойынша шығармашылық потенциал оқытушы
тұлғасының ең маңызды қасиеттерінің бірі болып саналады. Шығармашылық –
бұл қызмет, ол өзінің тәжірибесін қайта ұйымдастыру және білім-біліктерін
жаңаша құрылымдау негізінде бұрын соңды болмаған жаңалық ашу [72].
Педагогикалық шығармашылықты зерттей келе, C.T.Рубинштейн оны екіге
жіктеп көрсетеді: тәжірибе жинақтау деңгейі (білім, білік, дағды жинау)
және тұлғаның күрделі синтетикалық білім алу деңгейі, соның негізінде
жек қабілеттері қалыптасады [113].
Көптеген ғалымдар креативтілікке анықтама беруде тұлғаның жеке
ерекшеліктері мен сапаларын басшылыққа алады. Дж. Гилфордтың ойынша,
креативтілік пен шығармашылық потенциал шығармашылық тұрғыдан ойлауға
ықпал ететін қабілеттер мен қасиеттердің жиынтығы [156-160].
Осы көзқарасты Р.Арнгеймнің еңбектерінен де кездестіреміз, автор
былай дейді шығармашылықты ол шығарған объектіге қарап бағалауға
болмайды. Креативтілікті – бұл білімнің, әрекеттің және тілектің жан-жақты
ашылуы деуге болады [19, 20].
Дәстүрлі педагогикада креативтілік ұғымына келесі анықтамалар
беріледі: дивергенттік ойлау (Дж. Гилфорд, O.K.Тихомиров); интеллектуалдық
белсенділік (Д.Б.Богоявленская, Л.Б.Ермолаева-Томина); тұлғалық
қасиеттердің жиынтығы (Я.А. Пономарев).
1980 ж. аяғында - 1990 ж. басында педагика ғылымында
креативтілік мәселелеріне қатысты айтарлықтай өзгерістер орын алды.
Аталмыш құбылыс қайта құру кезіндегі отандық білім беру жүйесіне жаңа леп
әкелген новатор-оқытушылар қозғалысына байланысты туындады. Атап айтар
болсақ, Ш.А. Амонашвили, И.П.Волков, Н.П.Гузик, E.H.Ильин, С.Ю.Курганов,
A.M. Кушнир, С.Н. Лысенкова, A.A. Остапенко, H.H. Палтышев, Р.Г. Хазанкин,
В.Ф. Шаталов т.б. [95, 67, 6].
Новатор-мұғалімдер мен авторлық мектептер қызметін талдау барысында
білім беру жүйесінде қолданылған мақсатты бағыттарда айырмашылықтар
болғандығы айқындалды. Білім берудегі басым бағыттарға сәйкес бұл жүйелер 7
топқа бөлінді:
-тұлғаға-бағытталған;
-табиғатқа бағытталған;
-мәдениетке бағытталған;
- креативтік;
-белсенді;
-ұйымдастыру-әрекеттілік;
-кәсіптік.
Осы бағыттарға жеке тоқаталатын болсақ:
Тұлғаға-бағытталған оқыту жүйесі. Педагогтің білім алушы тұлғаға
баса назар аударуы оның оқу пәніне қатысты өзін жан-жақты көрсете білуіне
көмектеседі. Соныман қатар, оқушының өзін өзі көрсету саласы мен
технологиялық құралдарды педагог ұсынады. Сыйластық және адамгершілік қарым-
қатынастың арқасында білім алушының шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына
мүмкіндік туады. Алдыңғы орынға оқу курстарының шағын мақсаттары мен
жалпыадамзаттық қасиеттер шығады және ол тұлғаны дамыту әдісі ретінде
қолданылады.
Табиғатқа бағытталған оқыту жүйесі. Табиғатқа бағытталған оқыту
жүйесінің психологиялық-педагогикалық негізі тұлғаға бағытталған оқыту
жүйесіне ұқсас. Табиғатқа бағытталған оқыту қағидасы көптеген
дидактикалық жүйелер мен мектептерде кездеседі. Сонымен қатар, аталған
қағида белгілі бір дәрежеде мәдениетке және қоғамға бағытталған
қағидаларға қайшы келеді.
Мәдениетке бағытталған оқыту жүйесі. Осы бағыттағы педагогтер білім
берді кең маңынасында - Мәдениетті Адамның білім алуы деп қарастырады.
Олар оқытатын оқу пәнінің нысаны – белгілі бір мәдениетке жататын оқушының
мүмкіндіктерін ашу, қамтамасыз ету (И.Ф. Гончаровтің Орыс мектебі)
немесе мәдениет пен тұлғаның олардың өзара байланысын қарастыру.
Мұнда шығармашылық ішкі дүниетанымның айқын көрінісі ретінде, яғни
білімнің нәтижесі оқушының тұлғалық-мәдени қалыптасуы тұрғысынан
қарастырылады. Мұндай оқыту жүйесіне М.П.Щетининнің славяндық және
шығыстық ғарыш философиясына негізделген білім беру жүйесін, A.A.
Остапенконың бағыттық білім беру жүйесін жатқызуға болады [94].
Креативтік оқыту жүйесі. Бұл бағытты ұстанушы мұғалімдер қатарына
проблемалық білім беруді жақтайтын (М.И.Махмутов т.б.) оқыту пәнінің
ғылыми мәселелерін шешуді көздейтін оқытушыларды жатқызуға болады [80].
Креативтік оқыту мен өз бетінше білім алудың біртұтас жүйесі
эвристикалық оқыту ұстанымдарының негізінде пайда болған (В.И. Андреев,
Ю.К.Кулюткин, В.Н.Пушкин, A.B.Хуторской). Оқушының шығармашылық әрекеті
жалпы білім беру үдерісінде оқытылатын курстардың пәндік салалары және оның
ұйымдастырылу ерекшеліктеріне қарай: білім мазмұнын құрылымдау, оқыту
траекториясын таңдау бойынша артып отырады [110].
Ұйымдастырушылық-әрекеттік оқыту жүйесі. Оқытудың аталмыш жүйесі
бойынша негізінен ойлауәрекеттік-жүйелілік әдіснаманы басшылыққа алады
(Т.П. Щедровицкий), оның басты мақсаты - білім алушылардың ойша қарым-
қатынасқа түсу дағыларын қалыптастыру, өзінің оқыту пәні бойынша білім
беру тәжірибесінде ойлау әрекеті мен рефлексия машықтарын арттыру. Бұл әдіс
дәстүрлі бірқалыпты оқу пәндерін метапәндік жоспарлы оқыту әрекетіне
ауыстыруға ықпал етеді. Ұжымдық қарым-қатынас арқылы білім алушылар
тарихи-мәдени үлгілерді, өздері оқып үйренген білім салаларын бойынша
әрекет ету нормалары мен әдістерін зерттейді.
Белсенді оқыту жүйесі. Бұл әдістің маңыздылығы педагогтің оқыту
үдерісін белсенді етуге, жеделдетуге бағытталған әлеуметтік міндеттерді
тиімді шеше білуінде.
Бұл әдістің өкілдері В.Ф.Шаталов, H.A.Зайцев, С.Н.Лысенкова. Оқытудың
бұл әдісі бойынша шығармашылық дәрежесі, әдеттегі нормадан аспайды, себебі
педагог негізінен білім, білік және дағдыны игеру бойынша дәстүрлі оқу
мақсаттарын жедел игертуге күш жұмылдырады.
Кәсіпке бағытталған оқыту әдісі дәстүрлі новаторларға — өзінің
оқыту пәнін кәсіби деңгейде меңгерген және оны оқытушыларға шебер
түсіндіруге машықтанған дәстүрлі оқыту мақсаттарына қол жеткізуді көздейтін
түрлі пәннің оқытушыларына тән.
Кәсіби бағытталған оқыту жүйесіне репетитор мұғалімдердің әдіс-
тәсілдерін де жатқызуға болады. Репетиторлардың, мамандандырылған
мектептердегі сабақтардың көмегімен интеллектуалдық әрекетке бейім оқушылар
оқу пәндерін терең түсініп, бесленділігі артады. Әдетте нақтылы білім
саласы бойынша қабеліттері дамып мен еңбек нәтижелері артады.
Өз бетінше білім алушы тұлғалардың оқу әрекеті барысында креативтік
үдеріске толық енуіне мүмкіндік туғызу қажет, себебі іздену әрекеті
барысында тұлғаның креативтік, шығармашылық потенциалы артады. Мұндағы
басты қиыншылық креативтік үдерісті ұйымдастыру және басқару барысында
туындайды, себебі осы кезеңде шығармашылық тұлғаның саналы түсініктерімен
қатар, бейсаналы түйсіктері қалыптасады.
Ю.А.Самарин оқушылардың ақыл-ойының дамуын өзінің ассоциативтік тұжырымдары
тұрғысынан қарастырады. Ой-өрістің дамуының келесі маңызды
көрсеткіштерін жіктеп көрсетеді:
а) ойлаудың жүйелілігі мен динамикасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz