Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындаудың ғылыми - педагогикалық негіздері
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» бағдарламасында, ҚР «Білім туралы» Заңында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде.
1 Повышение двигательной дееспособности учащихся 7-8 классов сельской школы Каракалпакстана. //Монография. - Алматы, 2005. – 82 б.
2 Болашақ мамандардың кәсіптік дене тәрбиесі. //Оқу-құралы. –Алматы, 2008. – 336 б.
3 Педагогика: жалпы негіздері мен тәрбие теориясы. //Оқу құралы. - Алматы, 2008. (Авторлық бірлестікте: Бабаев С, Бабаева Қ.) -124 б.
4 Дене тәрбиесі сабағында оқушылардың дене мүмкіндіктерін дамыту. //Оқу- құрал. – Түркістан, 2005. – 70 б.
5 Ауылдық мектептердегі оқушылардың іс-әрекет қабілеттілігін жетілідіру әдістемесі. //Оқу-әдістемелік құрал. – Нүкіс, Қарақалпақстан, 2001. - 42 б.
6 Жеңіл атлетика. //Оқу-әдістемелік құрал. – Нүкіс, Қарақалпақстан. 2002. - 31 б.
7 Спорттағы қазіргі заманғы педагогикалық зерттеу әдістері. //Оқу-әдістемелік құрал. – Кентау, 2007. – 55 б.
8 Жеңіл атлетиканы оқыту әдістемесі. //Оқу-әдістемелік құрал. - Түркістан, 2008. -85 б.
Ғылыми-әдістемелік мақалалар мен бағдарламалар
9 Особенности физического развития и двигательной дееспособности учащихся. //Вестник. № 3. – Каракалпакстан, 2001. - С. 114-115.
10 Мектеп оқушыларының дене құрылысының түрлерін үйрету мәселелері. //Қарақалпақстан мұғалімі. № 1,2. - Нүкіс, 2001. – Б. 57-60.
11 Характеристика структуры двигательной дееспособности учащихся. Вестник. №3,4 - Каракалпакстан, 2003. – С. 162-163.
12 Жоғары сынып оқушыларының жеңіл атлетика бойынша іс-әрекет қабілетін күшейту әдістері. //Педагогикалық ғылыми-әдістемелік журнал. № 3. – Ташкент, 2003. – Б. 77-78.
13 Особенности физического развития детей среднего школьного возраста. //Бастауыш мектеп. № 8. –Алматы, 2004. – С. 25-28.
14 Дене тәрбиесі ерекшеліктері. //Қазақстан мектебі. № 10. – Алматы, 2004. – Б. 33-34.
15 Культорологический подход в преподавание легкой атлетики на факультете физической культуры. //Поиск. № 2(2). – Алматы, 2005. – С.279-282.
16 Методика скоростно – силовой подготовки юных борцов. //Высшая школа Казахстана. № 3. – Алматы, 2005. – С.153 – 155. (Авторлық бірлестікте: Мұхамеджанов Б, Халилаев А).
17 Особенности подготовки педагога по физической культуре и спорту на базе высшего и среднего профессионального образование на очном отделении факультета физической культуры. //Достояние нации. № 3. – Алматы, 2005. – С.139-141.
18 Методика подготовки и проведения соревновании. //Білім – Образование. № 4 (22). – Алматы, 2005. – С.77-80.
19 Подготовка будущего учителя к воспитательной работе с учащимися средствами физической культуры и спорта. //Білім-Образование. №5 (23). – Алматы, 2005. – С.77-79.
20 Новые технологии теоретической подготовке будущих учителей физкультуры. //Вестник – Қайнар. № 3/1. – Алматы, 2005. – С. 76-79.
21 Дене тәрбиесінің бағыттылығы. //Қазақстан мектебі. № 9-10. – Алматы, 2005. –Б. 12-13.
22 Организация самостоятельной работы учащихся при изучении педагогики. //Бастауыш мектеп. № 11. – Алматы, 2005. – С.58-60.
23 Формирование у будущих учителей физкультуры навыков самостоятельной работы. //Бастауыш мектеп. №12. – Алматы, 2005. – С. 54-57.
24 Дене тәрбие жүйесінің мазмұны мен негіздері. //Ұлт тағылымы. № 4. – Алматы, 2005. –Б. 28-31.
25 Самообразование студентов в системе подготовки специалистов по физической культуре и спорту. //Поиск. №4/2. – Алматы, 2005. – С. 288-290.
26 Дене тәрбиесінің әрекет қабілеттілігі және көндігуі. //Білім-Образование. №6 (24). – Алматы, 2005. –Б. 33-35.
27 О спортивной тренировке студентов физкультурных вузов. //Вестник КазНУ им Аль Фараби. № 3(16). – Алматы, 2005. – С.78-80.
28 Методика и организация подготовки бегунов-спринтеров. //Вестник. Қайнар. № 1/1. – Алматы, 2006. – С.56-58.
29 К пути повышения профессионально-педагогической подготовки студентов факультетов физического воспитания. //Высшая школа Казахстана. № 1. – Алматы, 2006. – С. 125-127.
30 Дене тәрбиесі ұғымының мәні. //Қазақстан мектебі. № 2. – Алматы, 2006. –Б. 14-15.
31 Болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындауда, педагогикалық пәндер мен педагогикалық практиканы пайдалану мүмкіндіктері. (ХХІ ғасырда білім мен ғылымды ұштастырудың жолдары және білікті мамандар дайындау сапасын арттырудың өзекті мәселелері. //Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция). -Шымкент, - 2006. –Б. 431-434.
32 Управление формированием профессионального интереса у студентов и тренеров к физической культуре и спорту. //Международная научно-практическая конференция «Теория и практика физкульт и спорта. - Алматы, 2006. – С. 467-471.
33 Сырықпен секіру техникасы. //Қазақстан мектебі. № 4. – Алматы, 2006. - Б. - 54-55.
34 Практическая подготовка – фундамент воспитание специалистов в области спорта. //Достояние нации. (Ұлт тағылымы). №3. – Алматы, 2006. – С.122-123.
35 Подготовка специалистов по легкой атлетике и гимнастике. Білім. Образование. №3(27). – Алматы, 2006. – С.142-144.
36 Средства физической культуры и спорта в подготовке студентов к будущей профессиональной деятельности. Вестник КазНУ им Аль-Фараби. №1(17). – Алматы, 2006. – С.63-65.
37 Некоторые резервы и пути повышения проофессионально-педагогической подготовки студентов факультетов физического воспитания. //Вестник КазНУ им Аль-Фараби. №2(18). – Алматы, 2006 – С.67-69.
38 Общая, педагогическая и физическая культура в структуре личности учителя. //МКТУ ХАБАРШЫ. №2(57). – Туркестан, 2006. – С.252-256.
39 Особенности процесса формирования двигательных действий спортсмена с помощью тренажеров. //КазНПУ им Абая. Вестник №1(11) – Алматы, 2006. – С.64-66.
40 Актуальные вопросы подготовки тренеров. //КазНПУ им Абая. Вестник №2(12). – Алматы, 2006. – С.16-18.
41 Методика преподавания спортивно – педагогических дисциплин (на примере легкой атлетики). //ІІ Туркестанский интеграционный форум стран Центральной Азии на тему: «Модернизация межгосударственных интеграционных связей центральноазиатских стран». - Туркестан, 2006. – С.274-276.
42 Обучение преподавателя тренера основам педагогического мастерства. //МКТУ Хабаршы. №3. – Түркістан, 2006. – С.50-54.
43 Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді кәсіби қалыптастырудың теориялық негіздері. //Қ.И.Сәтпаев атындағы Ұлттық техникалық университеті. («Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары және олардың Қазақстан Республикасының индустриальды-инновациялық даму бағдарламасының жүзеге асырудағы рөлі» ІІІ-Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Алматы, 2007. –Б. 203-205.
44 О качественных характеристиках компонентов спортивной подготовленности. //Вестник КазНТУ им К. И. Сатпаева. №2. - Алматы, 2007. – С.168-172.
45 Проблемы подготовки кадров в вузах физической культуры //Вестник КазНТУ им К. И. Сатпаева. №2(59). - Алматы, 2007. – С.177-179.
46 Профессионально–прикладная физическая подготовка в общеобразовательной школе. //Средная школа Казахстана № 2. – Алматы, 2007. – С.16-19.
47 Формирование профессиональных качеств педагога по физической культуре. //Республиканской научно - практической конференции «Высшее образование как основа развития конкурентоспособной личности будущего специалиста» - Актюбе, 2007– С. 35-37.
48 Дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудың теориялық негіздері. //«Жоғары білім-болашақ маманның бәсекеге қабілетті тұлға ретінде дамуының негізі» Республикалық ғылыми практикалық конференция. -Ақтөбе, 2007. –Б. 98-100. (Авторлық бірлестікте А.Қазмағамбетов)
49 Качественные характеристики единоборств, спортивной подготовленности – факторы развития спортивного туризма. Сервис и туризм: «Проблемы управления и развития». //Международная научно-практическая конференция. – Самарканд, 2007. – С.171-175.
50 Особенности методики внеурочных дополнительных занятий физической культуры школьников с низким уровнем двигательной подготовленности (І-ІІ классы). Дошкольное и начальное образование: «Современное состояние тенденции и проблемы развития». //Международная научно-практическая конференция. Том ІІ ЖенПИ, - Алматы, 2007.– С. 228-231. (Авторлық бірлестікте Б. Мұхамеджанов)
51 Бастауыш сыныптардағы балалардың дене тәрбиесі. Мектепке дейінгі және бастауыш білім: Қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері. //Халықаралық ғылыми практикалық конференция. Қыздар пед. инст. ІІ том. – Алматы, 2007. –Б. 252-256.
52 Методика подготовки будущих учителей физической культуры к профессиональному самообразованию. //Материалы Международной научно-практической конференции. «Экономические аспекты развития народного хозяйства Западного Казахстана» Западно-Казахстанский аграрно-технический университет им Жангир хана. - Уральск, 2007. – С. 540-542.
53 Индивидуальный стиль спортивной соревновательной деятельности. //Материалы Международной научно-практической конференции «Современные проблемы развития физической культуры и спорта». -Актубе, 2007. – С.122-126. (Авторлық бірлестікте: Б. Мұхамеджанов).
54 Болашақ мұғалімдердің кәсіби - шығармашыл тұлғасын қалыптастыру. «Дене шынықтыру және спорттың дамуының бүгінгі мәселелері» //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Ақтөбе мемелекеттік пед институты. - Ақтөбе, 2007. –Б. 418-422.
55 Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудың әдістемесі. //Шағын мектеп №8(52). - Алматы, 2007. –Б. 14-18.
56 Интеграция знаний и развитие науки о физической культуре и спорте. //Соискатель. Научный журнал «Научный мир Казахстана» №4(06) - Шымкент, 2007. – С. 152-161. (Авторлық бірлестікте: Б.Баймұханов).
57 Болашақ мұғалімдерді кәсіби іс-әрекетке дайындаудың ерекшеліктері. //Н.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті. «Қазақстан жоғарғы педагогикалық білім беруді реформалау: тарихы, тәжірибесі және болашағы» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. - Атырау, 2007. –Б. - 13-16.
58 Мектеп оқушыларын дене тәрбиесі арқылы қозғалыс қимылдарына үйрету ерекшеліктері. //Қазақстан кәсіпкері. Ғылыми -әдістемелік журнал. №8(51) - Алматы, 2007. –Б. 34-36.
59 Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс-әрекетке дайындаудағы психологиялық ерекшеліктері. //Қазақстан кәсіпкері. Ғылыми-әдістемелік журнал. №9 (52). - Алматы, 2007. –Б. 36-38.
60 Факторная структура физической подготовленности борцов вольного стиля различных весовых категорий. //Достояние нации. №1. – Алматы, 2008. – С 68-69. (Авторлық бірлестікте: Ақназаров С.).
61 Дене тәрбиесі мұғалімдерін дайындаудың кейбір педагогикалық мәселелері. Қазақстан кәсіпкері. //Ғылыми -әдістемелік журнал. №3(58) - Алматы, 2008. –Б. 29-30.
62 Университеттік білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін қалыптастыру. //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Көкшетау, 2008. –Б. 96-98.
63 Дене тәрбиесі сабағында оқушылардың іскерлік қабілетін дамыту. //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Көкшетау, 2008. –Б. 79-81. (Авторлық бірлестікте: Бисейтов М.).
64 Болашақ мұғалімдердің дене мәдениеті мен спорт құралдары арқылы кәсіби маңызды психологиялық қасиеттерді қалыптастыру. //Қазақстан кәсіпкері. №4(59). - Алматы, 2008. –Б. 26-28.
65 Развитие профессионального мышления у будущих преподавателей физического воспитания. //Народные образование. №4. – Ташкент, 2008. –С. 137-141.
66 Педагогические принципы формирования программ по физической культуре для учащейся молодежи. //Международный научный альманах. – Галле-Москва-Минск, 2008. –С. 259-262.
67 О взаимосвязи педагогики и психологии спорта. //Научно-методический журнал «Вестник». –Бишкек, 2008. –С. 39-42.
68 Профессиональное мышление в теории и практике педагогической деятельности преподавателя физического воспитания высшей школы. //Научный мир Казахстана. №5. –Шымкент, 2008. –С. 144-1148.
69 Решение воспитательных, образовательных, оздоровительных и спортивных задач с помощью туризма. //–Самарканд, 2008.- С. 232-233.
70 Профессиональной подготовки будущих специалистов к практической деятельности. //Народное образование. №5. –Ташкент, 2008. –С. 151-153.
71 Педагогические отношение–основной объект изучения воспитательных явлений. Народные образование. №9. –Ташкент, 2008. –С. 141-143.
72 Жоғары оқу орындарында студенттерді өзбеттерімен кәсіби іс-әрекетке даярлау. //Қазақстан мектебі. №11. –Алматы, 2008. –Б. 59-62.
73 Биологический возраст и особенности телесложения подростков при подготовке прыгунов в высоту. // Әдіскер жаршысы. Ғылыми-әдістемелік журнал. №3(13). –Ақтөбе, 2008. – С. 52-53.
74 Профессиональная деятельность педагога – организатора в сфере физической культуры. //Республиканская научно-практическая конференция. –Павлодар, 2008. –С. 111-115.
75 Оценки интенсивность тренировочных нагрузок и определяющий морфологический статус юных баскетболистов. //Республиканская научно-практическая конференция. –Павлодар, 2008. –С. 106-110.(Авторлық бірлестікте: Валиев А, Уразбаев А.).
76 К разработке системы нравственного воспитания студентов в процессе занятий физической культурой и спортом. //Республиканская научно-практическая конференция. –Павлодар, 2008. –С. 115-119. (Авторлық бірлестікте: Қасымбеков Ж, Қалиев Н.).
77 Комплексная оценка уровня физической подготовленности юных спортсменов. //Международная научно-практическая конференция. –Тараз, 2008. –С. 65-68.
78 Повышение воспитательно-образовательного потенциала физической культуры в формировании личности современного специалиста. //Международная научно-практическая конференция. –Тараз, 2008. –С. 77-79. (Авторлық бірлестікте: Фазилов А, Ешматов Ш.).
79 Дене тәрбиесі арқылы оқушылардың қимыл-қозғалыс қабілеттілігін арттыру. //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. –Тараз, 2008. –Б. 112-115. (Авторлық бірлестікте: Оңалбек Ж.К.).
80 Повысить уровень обучения технике легкоатлетических упражнений. //Международная научно-практическая конференция. –Тараз, 2008. –С. 87-91. (Авторлық бірлестікте: Қасымбеков Ж, Фазилов А.).
81 Физическая культура и спорт в повышении работоспособности и учебно-трудовой активности студентов. //Международная научно-практическая конференция. –Тараз, 2008. –С. 127-130. (Авторлық бірлестікте: Валиев А, Уразбаев А.).
2 Болашақ мамандардың кәсіптік дене тәрбиесі. //Оқу-құралы. –Алматы, 2008. – 336 б.
3 Педагогика: жалпы негіздері мен тәрбие теориясы. //Оқу құралы. - Алматы, 2008. (Авторлық бірлестікте: Бабаев С, Бабаева Қ.) -124 б.
4 Дене тәрбиесі сабағында оқушылардың дене мүмкіндіктерін дамыту. //Оқу- құрал. – Түркістан, 2005. – 70 б.
5 Ауылдық мектептердегі оқушылардың іс-әрекет қабілеттілігін жетілідіру әдістемесі. //Оқу-әдістемелік құрал. – Нүкіс, Қарақалпақстан, 2001. - 42 б.
6 Жеңіл атлетика. //Оқу-әдістемелік құрал. – Нүкіс, Қарақалпақстан. 2002. - 31 б.
7 Спорттағы қазіргі заманғы педагогикалық зерттеу әдістері. //Оқу-әдістемелік құрал. – Кентау, 2007. – 55 б.
8 Жеңіл атлетиканы оқыту әдістемесі. //Оқу-әдістемелік құрал. - Түркістан, 2008. -85 б.
Ғылыми-әдістемелік мақалалар мен бағдарламалар
9 Особенности физического развития и двигательной дееспособности учащихся. //Вестник. № 3. – Каракалпакстан, 2001. - С. 114-115.
10 Мектеп оқушыларының дене құрылысының түрлерін үйрету мәселелері. //Қарақалпақстан мұғалімі. № 1,2. - Нүкіс, 2001. – Б. 57-60.
11 Характеристика структуры двигательной дееспособности учащихся. Вестник. №3,4 - Каракалпакстан, 2003. – С. 162-163.
12 Жоғары сынып оқушыларының жеңіл атлетика бойынша іс-әрекет қабілетін күшейту әдістері. //Педагогикалық ғылыми-әдістемелік журнал. № 3. – Ташкент, 2003. – Б. 77-78.
13 Особенности физического развития детей среднего школьного возраста. //Бастауыш мектеп. № 8. –Алматы, 2004. – С. 25-28.
14 Дене тәрбиесі ерекшеліктері. //Қазақстан мектебі. № 10. – Алматы, 2004. – Б. 33-34.
15 Культорологический подход в преподавание легкой атлетики на факультете физической культуры. //Поиск. № 2(2). – Алматы, 2005. – С.279-282.
16 Методика скоростно – силовой подготовки юных борцов. //Высшая школа Казахстана. № 3. – Алматы, 2005. – С.153 – 155. (Авторлық бірлестікте: Мұхамеджанов Б, Халилаев А).
17 Особенности подготовки педагога по физической культуре и спорту на базе высшего и среднего профессионального образование на очном отделении факультета физической культуры. //Достояние нации. № 3. – Алматы, 2005. – С.139-141.
18 Методика подготовки и проведения соревновании. //Білім – Образование. № 4 (22). – Алматы, 2005. – С.77-80.
19 Подготовка будущего учителя к воспитательной работе с учащимися средствами физической культуры и спорта. //Білім-Образование. №5 (23). – Алматы, 2005. – С.77-79.
20 Новые технологии теоретической подготовке будущих учителей физкультуры. //Вестник – Қайнар. № 3/1. – Алматы, 2005. – С. 76-79.
21 Дене тәрбиесінің бағыттылығы. //Қазақстан мектебі. № 9-10. – Алматы, 2005. –Б. 12-13.
22 Организация самостоятельной работы учащихся при изучении педагогики. //Бастауыш мектеп. № 11. – Алматы, 2005. – С.58-60.
23 Формирование у будущих учителей физкультуры навыков самостоятельной работы. //Бастауыш мектеп. №12. – Алматы, 2005. – С. 54-57.
24 Дене тәрбие жүйесінің мазмұны мен негіздері. //Ұлт тағылымы. № 4. – Алматы, 2005. –Б. 28-31.
25 Самообразование студентов в системе подготовки специалистов по физической культуре и спорту. //Поиск. №4/2. – Алматы, 2005. – С. 288-290.
26 Дене тәрбиесінің әрекет қабілеттілігі және көндігуі. //Білім-Образование. №6 (24). – Алматы, 2005. –Б. 33-35.
27 О спортивной тренировке студентов физкультурных вузов. //Вестник КазНУ им Аль Фараби. № 3(16). – Алматы, 2005. – С.78-80.
28 Методика и организация подготовки бегунов-спринтеров. //Вестник. Қайнар. № 1/1. – Алматы, 2006. – С.56-58.
29 К пути повышения профессионально-педагогической подготовки студентов факультетов физического воспитания. //Высшая школа Казахстана. № 1. – Алматы, 2006. – С. 125-127.
30 Дене тәрбиесі ұғымының мәні. //Қазақстан мектебі. № 2. – Алматы, 2006. –Б. 14-15.
31 Болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындауда, педагогикалық пәндер мен педагогикалық практиканы пайдалану мүмкіндіктері. (ХХІ ғасырда білім мен ғылымды ұштастырудың жолдары және білікті мамандар дайындау сапасын арттырудың өзекті мәселелері. //Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция). -Шымкент, - 2006. –Б. 431-434.
32 Управление формированием профессионального интереса у студентов и тренеров к физической культуре и спорту. //Международная научно-практическая конференция «Теория и практика физкульт и спорта. - Алматы, 2006. – С. 467-471.
33 Сырықпен секіру техникасы. //Қазақстан мектебі. № 4. – Алматы, 2006. - Б. - 54-55.
34 Практическая подготовка – фундамент воспитание специалистов в области спорта. //Достояние нации. (Ұлт тағылымы). №3. – Алматы, 2006. – С.122-123.
35 Подготовка специалистов по легкой атлетике и гимнастике. Білім. Образование. №3(27). – Алматы, 2006. – С.142-144.
36 Средства физической культуры и спорта в подготовке студентов к будущей профессиональной деятельности. Вестник КазНУ им Аль-Фараби. №1(17). – Алматы, 2006. – С.63-65.
37 Некоторые резервы и пути повышения проофессионально-педагогической подготовки студентов факультетов физического воспитания. //Вестник КазНУ им Аль-Фараби. №2(18). – Алматы, 2006 – С.67-69.
38 Общая, педагогическая и физическая культура в структуре личности учителя. //МКТУ ХАБАРШЫ. №2(57). – Туркестан, 2006. – С.252-256.
39 Особенности процесса формирования двигательных действий спортсмена с помощью тренажеров. //КазНПУ им Абая. Вестник №1(11) – Алматы, 2006. – С.64-66.
40 Актуальные вопросы подготовки тренеров. //КазНПУ им Абая. Вестник №2(12). – Алматы, 2006. – С.16-18.
41 Методика преподавания спортивно – педагогических дисциплин (на примере легкой атлетики). //ІІ Туркестанский интеграционный форум стран Центральной Азии на тему: «Модернизация межгосударственных интеграционных связей центральноазиатских стран». - Туркестан, 2006. – С.274-276.
42 Обучение преподавателя тренера основам педагогического мастерства. //МКТУ Хабаршы. №3. – Түркістан, 2006. – С.50-54.
43 Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді кәсіби қалыптастырудың теориялық негіздері. //Қ.И.Сәтпаев атындағы Ұлттық техникалық университеті. («Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары және олардың Қазақстан Республикасының индустриальды-инновациялық даму бағдарламасының жүзеге асырудағы рөлі» ІІІ-Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Алматы, 2007. –Б. 203-205.
44 О качественных характеристиках компонентов спортивной подготовленности. //Вестник КазНТУ им К. И. Сатпаева. №2. - Алматы, 2007. – С.168-172.
45 Проблемы подготовки кадров в вузах физической культуры //Вестник КазНТУ им К. И. Сатпаева. №2(59). - Алматы, 2007. – С.177-179.
46 Профессионально–прикладная физическая подготовка в общеобразовательной школе. //Средная школа Казахстана № 2. – Алматы, 2007. – С.16-19.
47 Формирование профессиональных качеств педагога по физической культуре. //Республиканской научно - практической конференции «Высшее образование как основа развития конкурентоспособной личности будущего специалиста» - Актюбе, 2007– С. 35-37.
48 Дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудың теориялық негіздері. //«Жоғары білім-болашақ маманның бәсекеге қабілетті тұлға ретінде дамуының негізі» Республикалық ғылыми практикалық конференция. -Ақтөбе, 2007. –Б. 98-100. (Авторлық бірлестікте А.Қазмағамбетов)
49 Качественные характеристики единоборств, спортивной подготовленности – факторы развития спортивного туризма. Сервис и туризм: «Проблемы управления и развития». //Международная научно-практическая конференция. – Самарканд, 2007. – С.171-175.
50 Особенности методики внеурочных дополнительных занятий физической культуры школьников с низким уровнем двигательной подготовленности (І-ІІ классы). Дошкольное и начальное образование: «Современное состояние тенденции и проблемы развития». //Международная научно-практическая конференция. Том ІІ ЖенПИ, - Алматы, 2007.– С. 228-231. (Авторлық бірлестікте Б. Мұхамеджанов)
51 Бастауыш сыныптардағы балалардың дене тәрбиесі. Мектепке дейінгі және бастауыш білім: Қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері. //Халықаралық ғылыми практикалық конференция. Қыздар пед. инст. ІІ том. – Алматы, 2007. –Б. 252-256.
52 Методика подготовки будущих учителей физической культуры к профессиональному самообразованию. //Материалы Международной научно-практической конференции. «Экономические аспекты развития народного хозяйства Западного Казахстана» Западно-Казахстанский аграрно-технический университет им Жангир хана. - Уральск, 2007. – С. 540-542.
53 Индивидуальный стиль спортивной соревновательной деятельности. //Материалы Международной научно-практической конференции «Современные проблемы развития физической культуры и спорта». -Актубе, 2007. – С.122-126. (Авторлық бірлестікте: Б. Мұхамеджанов).
54 Болашақ мұғалімдердің кәсіби - шығармашыл тұлғасын қалыптастыру. «Дене шынықтыру және спорттың дамуының бүгінгі мәселелері» //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Ақтөбе мемелекеттік пед институты. - Ақтөбе, 2007. –Б. 418-422.
55 Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудың әдістемесі. //Шағын мектеп №8(52). - Алматы, 2007. –Б. 14-18.
56 Интеграция знаний и развитие науки о физической культуре и спорте. //Соискатель. Научный журнал «Научный мир Казахстана» №4(06) - Шымкент, 2007. – С. 152-161. (Авторлық бірлестікте: Б.Баймұханов).
57 Болашақ мұғалімдерді кәсіби іс-әрекетке дайындаудың ерекшеліктері. //Н.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті. «Қазақстан жоғарғы педагогикалық білім беруді реформалау: тарихы, тәжірибесі және болашағы» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. - Атырау, 2007. –Б. - 13-16.
58 Мектеп оқушыларын дене тәрбиесі арқылы қозғалыс қимылдарына үйрету ерекшеліктері. //Қазақстан кәсіпкері. Ғылыми -әдістемелік журнал. №8(51) - Алматы, 2007. –Б. 34-36.
59 Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс-әрекетке дайындаудағы психологиялық ерекшеліктері. //Қазақстан кәсіпкері. Ғылыми-әдістемелік журнал. №9 (52). - Алматы, 2007. –Б. 36-38.
60 Факторная структура физической подготовленности борцов вольного стиля различных весовых категорий. //Достояние нации. №1. – Алматы, 2008. – С 68-69. (Авторлық бірлестікте: Ақназаров С.).
61 Дене тәрбиесі мұғалімдерін дайындаудың кейбір педагогикалық мәселелері. Қазақстан кәсіпкері. //Ғылыми -әдістемелік журнал. №3(58) - Алматы, 2008. –Б. 29-30.
62 Университеттік білім беру жүйесінде болашақ мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін қалыптастыру. //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Көкшетау, 2008. –Б. 96-98.
63 Дене тәрбиесі сабағында оқушылардың іскерлік қабілетін дамыту. //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Көкшетау, 2008. –Б. 79-81. (Авторлық бірлестікте: Бисейтов М.).
64 Болашақ мұғалімдердің дене мәдениеті мен спорт құралдары арқылы кәсіби маңызды психологиялық қасиеттерді қалыптастыру. //Қазақстан кәсіпкері. №4(59). - Алматы, 2008. –Б. 26-28.
65 Развитие профессионального мышления у будущих преподавателей физического воспитания. //Народные образование. №4. – Ташкент, 2008. –С. 137-141.
66 Педагогические принципы формирования программ по физической культуре для учащейся молодежи. //Международный научный альманах. – Галле-Москва-Минск, 2008. –С. 259-262.
67 О взаимосвязи педагогики и психологии спорта. //Научно-методический журнал «Вестник». –Бишкек, 2008. –С. 39-42.
68 Профессиональное мышление в теории и практике педагогической деятельности преподавателя физического воспитания высшей школы. //Научный мир Казахстана. №5. –Шымкент, 2008. –С. 144-1148.
69 Решение воспитательных, образовательных, оздоровительных и спортивных задач с помощью туризма. //–Самарканд, 2008.- С. 232-233.
70 Профессиональной подготовки будущих специалистов к практической деятельности. //Народное образование. №5. –Ташкент, 2008. –С. 151-153.
71 Педагогические отношение–основной объект изучения воспитательных явлений. Народные образование. №9. –Ташкент, 2008. –С. 141-143.
72 Жоғары оқу орындарында студенттерді өзбеттерімен кәсіби іс-әрекетке даярлау. //Қазақстан мектебі. №11. –Алматы, 2008. –Б. 59-62.
73 Биологический возраст и особенности телесложения подростков при подготовке прыгунов в высоту. // Әдіскер жаршысы. Ғылыми-әдістемелік журнал. №3(13). –Ақтөбе, 2008. – С. 52-53.
74 Профессиональная деятельность педагога – организатора в сфере физической культуры. //Республиканская научно-практическая конференция. –Павлодар, 2008. –С. 111-115.
75 Оценки интенсивность тренировочных нагрузок и определяющий морфологический статус юных баскетболистов. //Республиканская научно-практическая конференция. –Павлодар, 2008. –С. 106-110.(Авторлық бірлестікте: Валиев А, Уразбаев А.).
76 К разработке системы нравственного воспитания студентов в процессе занятий физической культурой и спортом. //Республиканская научно-практическая конференция. –Павлодар, 2008. –С. 115-119. (Авторлық бірлестікте: Қасымбеков Ж, Қалиев Н.).
77 Комплексная оценка уровня физической подготовленности юных спортсменов. //Международная научно-практическая конференция. –Тараз, 2008. –С. 65-68.
78 Повышение воспитательно-образовательного потенциала физической культуры в формировании личности современного специалиста. //Международная научно-практическая конференция. –Тараз, 2008. –С. 77-79. (Авторлық бірлестікте: Фазилов А, Ешматов Ш.).
79 Дене тәрбиесі арқылы оқушылардың қимыл-қозғалыс қабілеттілігін арттыру. //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. –Тараз, 2008. –Б. 112-115. (Авторлық бірлестікте: Оңалбек Ж.К.).
80 Повысить уровень обучения технике легкоатлетических упражнений. //Международная научно-практическая конференция. –Тараз, 2008. –С. 87-91. (Авторлық бірлестікте: Қасымбеков Ж, Фазилов А.).
81 Физическая культура и спорт в повышении работоспособности и учебно-трудовой активности студентов. //Международная научно-практическая конференция. –Тараз, 2008. –С. 127-130. (Авторлық бірлестікте: Валиев А, Уразбаев А.).
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруға дайындаудың ғылыми - педагогикалық негіздері
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке,
демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы
жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік
негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру
дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн
талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене
тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды
өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті,
адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен
айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-
мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке
басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы
салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу
тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене
тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру
қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене
тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді
объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене
тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның
қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие
талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету
үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес,
ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі
екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене
тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне,
өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді.
Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын,
дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта болашақ мұғалімдерді дайындауды
жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей байланысты.
Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, өзгермелі өмір
жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде
меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін
жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін меңгерген маман
даярлаудың маңыздылығы артуда.
Оқушылармен студент жастардың дене тәрбиесін және жеке тұлғаның дене
мәдениетін қалыптастыру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау
болған М.Таникеев, Т.А. Ботағариев, А.Б. Нұрлыбекова, Б.А. Тойлыбаев,
Ж.К.Оңалбек, А. Қарақов, Қ.Т. Жанабаев, Б.М. Сапарбаев, Е.Мұхитдинов және
т.б.
Ал жоғары оқу орындарында болашақ маман дайындау мәселелері бойынша
маңыздылығы жоғары зерттеу жұмыстары орындалған (В.А. Сластенин,
Б.К.Момынбаев, С.С.Смаилов, Н.Д.Хмель, М.Ә.Құдайқұлов, Қ. Бөлеев,
М.Н.Сарыбеков, Л.Ә.Байсерке, А.А.Саипов, О.С.Сыздықов, Е.Омар, Л.С.Сманов,
А.А.Жолдасбеков және т.б). Жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік ортамен
оның тарихи аспектілері туралы (А. Г.Қазмағамбетов, Л.К.Керимов, В.А.Ким,
К.Ж.Қожахметова т.б.) білім мазмұнын жаңарту және дамыту (Т.С.Садыков,
А.Е.Әбілқасымова, С.А.Әбдіманапов, Б.Т.Кенжебеков, Ш.Таубаева, А.Қ.Аренова,
С.М.Кеңесбаев, Қ.Ералин, К.М.Беркімбаев және т.б.). мәселесін зерделеген
зерттеулер бар.
Ал, Қ.И.Адамбеков, С.И. Қасымбекова, В.В. Сериков, А.С. Иманғалиева, Т.Т.
Галиев т.с.с. қазіргі кездегі педагогтар болашақ мамандарды кәсіби
даярлаудың психологиялық – педагогикалық негіздеріне көңіл бөлген.
Зерттеу бағыты бойынша жақын диссертациялық жұмыстар туралы айтатын
болсақ Ж.К. Оңалбектің, О.А. Аяшевтің, Т.Ж. Бекбатчаевтың, С.И.
Қасымбекова, Ж. Егізбаевтың еңбектері дене тәрбиесіне оқушыларды баулуға,
осы тұрғыда маман даярлауға арналған.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке
жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке дайындауға қызмет
етеді.
Демек, жоғары оқу орындарына болашақ мамандарды кәсіби дайындау
денсаулығы мықты, жан-жақты дамыған, алуан түрлі дене және ақыл-ой
еңбектерін тәрбиелеуге қабілетті ұрпақты дайындау жөніндегі мемлекеттік
қажеттілік талаптарына байланысты жүргізілетін іс. Қазақстан Республикасы
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының алға қойып отырған
басты міндеттерінің бірі – халықаралық білім жүйесіне ену.
Жоғары білімді дамытудың жаңа ұлттық тұжырымдамасы мен бағдарламасына,
жоғары білімдегі құрылымдық өзгерістерге байланысты білім мазмұнына оның
жаңаша педагогикалық негіздерін енгізу қажеттігі туды, біздің зерттеуіміз
дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындау үдерісі
тұрғысынан қарастырылды.
Республикамыздағы білім беру саласында және әртүрлі қолдану салаларына
байланысты жаңа бағыттағы спорт, дене тәрбиесі жүйесі бойынша мамандарға
деген сұраныстардың артуы, оларды дайындаудағы білімділігі мен
қабілеттілігі, біліктіліктің қазіргі талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды
жұмыстарды атқаруды талап етеді және болашақ педагогтардың кәсіби
даярлығын, білім стандартына, мазмұнына сай жетілдіру мәселелері көкейкесті
мәселе болып отыр.
Көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыру дене тәрбиесі жүйесіне тікелей
байланысты. Дене тәрбиесін жүзеге асыру – денсаулықты нығайту, білім беру,
дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық жұмыстардың
бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-
қуатын нығайту, дене мүшелерін гигиеналық негіздері мен дене-қозғалыс
қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын
орындап, өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп
мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке
тәжірибелік дайындығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға
болашақ мұғалімдерді даярлау ісін кәсіби дайындықтың ажырамас бөлігі
ретінде қарастыру керек. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі
әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық
ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі
де болуы тиіс.
Қазіргі кезде дене тәрбиесі мұғалімі биологиялық (физиология, анатомия,
биохимия, спорттық метрология т.б.), педагогикалық (педагогика, психология,
дене мәдениетінің ілімін, спорттық жаттығу негіздері, дидактика т.б.)
пәндерді философия, әлеуметтану, медицина, математика ғылымдарын және
басқару мен ұйымдастыруды жете меңгеруі қажеттігін ескерсек, дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыруда педагог кадрлар дайындау мәселесінің өзектілігі
айқындалып, оның түрлі бағыттары бойынша ауқымды зерттеулердің қажеттілігі
байқалады.
Бүгінгі таңда болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруды ескере отырып дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің ғылыми-
теориялық тұрғыда талданбауы және болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындығын
ғылыми - әдістемелік тұрғыдан жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету сұранысы
мен осы уақытқа дейін педагогика ілімінде аталған мәселенің арнайы жүйе
ретінде қарастырылмауы арасында қарама-қайшылықтар орын алып отырғаны
байқалады. Қарама-қайшылықтар бізге зерттеу проблемасын айқындап, тақырыпты
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындаудың ғылыми - педагогикалық негіздері деп таңдауымызға себепші
болды.
Зерттеу нысаны. Болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындық үдерісі.
Зерттеу пәні. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруға дайындау.
Зерттеудің мақсаты – оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
болашақ мұғалімдерді дайындаудың әдіснамалық-теориялық негіздерін айқындап,
оны жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау және оларды
тәжірибелік–эксперименттен өткізіп, қорытындысын шығару.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушылардың дене тәрбиесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың теориялық-әдіснамалық алғышарттарын айқындау.
2. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыруға дайындаудың теориялық негіздерін анықтау.
3. Болашақ мұғалімдерді мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындауда болашақ мұғалімдердің кәсіби – шығармашыл тұлғасын
қалыптастырудың құрылымдық – мазмұндық моделін жасап, өлшемдері мен
деңгейлерін және механизмдерін анықтау.
4. Мектеп оқушыларының дене мүмкіндіктерімен қозғалыс қимылдарын ескере
отырып дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби
дайындау мазмұнын сипаттау.
5. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдердің
дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік негіздерін жасау.
6. Қазіргі кезеңде оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
болашақ мұғалімдерді дайындаудың тиімділігін тәжірибелік тексеруден өткізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, жоғары оқу орындарында болашақ
мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындау
теориялық - әдіснамалық жағынан негізделсе; болашақ мұғалімдердің кәсіби-
шығармашыл тұлғасын мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындаудың моделі жасалса; оқу мазмұны дене мәдениеті, дене мүмкіндіктерін
дамытуға және белсенді өмір дағдыларын қалыптастыру туралы материалдармен
толықтырылса; осы тұрғыдан әдістемелік ұсыныстар енгізілсе, онда мектептегі
дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдердің дайындығын
жетілдіру жүзеге асады, өйткені бұл да болашақ маманды кәсіби дайындаудағы
қоғам талабы.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындаудың теориялық-
әдіснамалық және ғылыми - әдістемелік негізін жасау ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылыққа негізделген, болашақ ұрпақты салауаттылық пен дене
мәдениетін рухани тұтастықта қарастыратын тәрбие кеңістігін құру еліміздің
жарқын болашағына сеніммен қарауға мүмкіндік береді.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтану, мәдениеттану және әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; жоғары оқу орындары мен мектептегі оқу-тәрбие
үдерісін бақылау; сауалнама, тест алу; әңгіме жүргізу; зерттеу проблемасы
бойынша арнайы курс ұйымдастыру және оны талдау; педагогикалық эксперимент
нәтижелерін статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: тұлғаның әлеуметтік мәні
туралы философиялық іргелі заңдылықтар мен оның қалыптасу жағдаяттары,
тәрбие теориясы, жүйе теориясы; тұлғалық бағдар теориясы; жеке тұлғаны
дамыту ілімдері, психологиялық тұжырымдар, озат педагогтардың дербес іс-
әрекетті дамыту және тәрбиелік шаралар мен қазіргі жетекші философиялық
қағидалар: салауаттылық, демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік,
сол сияқты қазіргі білім беру проблемалары, кәсіптік білім беру, кәсіби
педагогика, кәсіпқойлық психология, оқу үдерісін басқару, дене тәрбиесі
теориясы мен әдістемесі саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері құрайды.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың,
педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері,
ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, “Білім беру туралы” Заңы,
ҚР “Қазақстан - 2030” даму стратегиясы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы
т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары,
бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән
іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2002-2004 ж.ж) мәселенің теориялық тұрғыда
психологиялық, ғылыми-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелуіне,
оқу орындарының жай-күйіне талдау жасалынып, дене тәрбиесі жүйесінің
құрылымы сараланды. Эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.
Екінші кезеңде (2004-2006 ж.ж.) болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене
тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындау ғылыми-теориялық тұрғыда
негізделіп, болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жүйесін
дене мүмкіндіктерімен қозғалыс қимылдарын ескере отырып жүзеге асыруға
кәсіби дайындығы мазмұнды түрде сипатталып және оның құрылымдық моделі
жасалып, өлшемдері мен деңгейлері нақтыланды, ғылыми тұрғыда әдістер жүйесі
ұсынылды.
Дене тәрбиесі мамандарының педагогикалық іс-әрекетіне талдау, оған арқау
болатын оқу-нормативтік құжаттарды жетілдіру жөнінде ізденістер орындалып,
олар ғылыми мақалалар мен әдістемелік ұсыныстар, құралдар түрінде жарық
көрді.
Үшінші кезеңде (2006-2008 ж.ж.) ұсынылған ғылыми - әдістемелерге
байланысты тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Зерттеу
нәтижелері нақты жүйеге келтіріліп, математикалық жағынан өңделіп,
диссертациялық жұмыс талап бойынша дайындалды.
Зерттеу базасы: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Қазақтың спорт және
туризм академиясы мен Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруға дайындаудың теориялық-әдіснамалық алғышарттары айқындалды.
2. Қоғамның жаңару жағдайында оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруға болашақ мұғалімді дайындаудың теориялық негіздеріне сай, тұлғалық-
бағыттылықтың жаңа үлгісінің психологиялық, педагогикалық мәні ашылды.
3. Болашақ мұғалімдерді мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындауда болашақ мұғалімдердің кәсіби-шығармашыл тұлғасын қалыптастыру
моделі жасалып, өлшемдері мен деңгейлері және механизмдері анықталды.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін олардың дене
мүмкіндіктері мен қозғалыс қимылдарын ескере отырып жүзеге асыруға кәсіби
дайындау мазмұны айқындалды.
5. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
кәсіби дайындаудың ғылыми - әдістемелік жүйесі жасалды.
6. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың тиімділігі тәжірибелік эксперименттен өткізіліп, тексерілді.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- жоғары оқу орындары оқытушылары мен болашақ мұғалімдерге мектептегі
дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру және оны оңтайлы ұйымдастыру жөнінде
теориялық және әдіснамалық, ғылыми-әдістемелік материалдар ұсынылды;
- оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың әдістемелік жүйесі ұсынылды;
- зерттеліп отырған мәселеге байланысты әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар
жоғары оқу орындары мен мектептер, колледж және мұғалімдердің біліктілігін
жетілдіру институттарының тәжірибесінде қолдануға ұсыныс жасалды;
- зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына,
оқыту формалары мен әдістерін жетілдіру, мектеп оқушыларының дене тәрбиесі
жүйесінің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу, оқытушының
шеберлігі мен шығармашылық дербестігін жетілдіру т.б мәселелер болашақ
кәсіби мамандарды дайындау аясындағы маңызды көкейкесті мәселені шешуге
мүмкіндік беретіндігімен байланысты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың ғылыми - теориялық негіздері болашақ маманның кәсіби
кемелденген жеке тұлғасын қалыптастыру үдерісінің өзегі болып табылуы.
- мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға мұғалімді дайындау
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері теориялық модельдің негізгі
сипаттамасымен айқындалуы.
- мектептегі дене тәрбиесі жүйесінің тиімділігі педагогикалық үдерісте
дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби дайындығы мен оны жүзеге асыру
мүмкіндіктеріне тікелей байланыстылығы.
- мектептегі дене тәрбиесіне болашақ мұғалімдердің даярлығы нақты
айқындалған психологиялық, педагогикалық, физиологиялық, әлеуметтік-
шығармашылық шарттар арқылы қамтамасыз етілуі.
- дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға бағытталған педагогикалық
ұсыныстарды жоғары мектеп тәжірибесінде пайдаланудың мазмұндық сипаттамасы
болашақ маман дайындауда мәнділігімен көрінуі.
- болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін олардың дене
мүмкіндіктері мен қозғалыс қимылдарын ескере отырып жүзеге асыру арқылы
кәсіби дайындау мазмұнының оң нәтиже беруі.
- оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімді
дайындау үдерісі алдын-ала белгіленген ғылыми-әдістемелік жүйе арқылы
жүзеге асады.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі талапқа сай әдіснамалық
және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді қолданумен,
эксперимент бағдарламасының теориялық тұжырымдарға сәйкестігімен, зерттеу
жұмыстарының және оның нәтижелерінің жүйелі талдануымен, зерттеу пәніне
сәйкес кешенді әдіс-тәсілдерді қолданумен, мәселенің шешімін табуда арнайы
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарын өткізумен және оң нәтижелерге қол
жеткізумен қамтамасыз етілді.
Зерттеуді сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеудің негізігі қағидалары
ғылыми баяндама түрінде халықаралық және республикалық конференцияларда
(Нүкіс 2001; Ташкент, 2003; Шымкент, 2006; Түркістан, 2006; Атырау, 2007;
Ақтөбе, 2007; Самарқанд, 2007; Алматы, 2007; Орал, 2007; Көкшетау, 2008;
Павлодар, 2008; Тараз, 2008; Бишкек, 2008; Ресей, 2008, Қ.А. Яссауи
атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің кафедра мәжілістерінде;
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде, Қазақтың спорт
және туризм академиясында және Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық
институтында дәрістер мен семинарларда, мектептердің әдістемелік
кеңестерінде талқыланды және эксперимент жүргізу барысында жүзеге асты.
Сонымен қатар, мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген ғылыми
мақалаларда, әдістемелік құралдар мен нұсқауларда көрініс тапты. Зерттеу
нәтижелері Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде, Қазақтың спорт
және туризм академиясында, Ақтөбе Мемлекеттік педагогикалық институтындағы
мамандарды дайындау үдерісіне ендірілді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, 4 бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы,
міндеттері, әдіснамалық және теориялық негіздері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық маңызы, зерттеу көздері мен әдістері, тәжірибелік мәні, қорғауға
ұсынылатын қағидалар, зерттеу кезеңдері баяндалады.
Болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындығын жетілдірудің ғылыми-теориялық
алғышарттары атты бірінші бөлімде дене тәрбиесін дамыту бойынша болашақ
мұғалімдерді дайындаудың әдіснамалық негізі зерттеу мәселесіне байланысты
негізгі ұғымдар мен түсініктерге анықтамалар беріліп, философиялық,
психологиялық және педагогикалық тұжырымдар зерделенеді, сонымен қатар
болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындауда педагогикалық пәндер мен
педагогикалық тәжірибені пайдаланудың мүмкіндіктері қарастырылады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындаудың теориялық негіздері атты екінші бөлімде жоғары білім беру
жүйесіндегі болашақ мұғалімді кәсіби дайындаудың ерекшеліктері сараланып,
дене тәрбиесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудың желісі мен
болашағы талданады. Ғылыми-теориялық талдаулар нәтижелері негізінде
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімді
дайындаудың моделі құрылып, өлшемдері мен көрсеткіштері, соған сәйкес
деңгейлері мен механизмдері сипатталып тұжырымдамалық көзқарастар берілген.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс-әрекетке дайындаудың
әдістемелік жүйесі атты үшінші бөлімде дене тәрбиесі туралы білім
мазмұнына, жоспарларға, бағдарламаларға талдау жасалады. Болашақ дене
тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс-әрекетке дайындаудағы психологиялық
ерекшеліктер, сонымен қатар, мектептегі оқушыларының дене мүмкіндігі мен
қозғалыс ерекшеліктеріне талдау жасалып, жас және дара, психо-физиологиялық
ерекшеліктеріне сай жұмыс жүктемелері көрсетіледі. Осы тұрғыда болашақ
мұғалімдерді дайындау әдістері қарастырылады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындаудағы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар атты төртінші бөлімде
оқушылардың дене тәрбиесі жүйсін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың әдістемесі талданып, тәжірибелік-эксперимент нәтижелері
сараланады. Зерттеу жұмыстарына жасалған қорытындылар мен тұжырымдар
негізінде оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ
мұғалімді дайындаудың ғылыми негізделген ұсыныстары баяндалады.
Қорытындыда ғылыми болжамды дәлелдейтін зерттеудің нәтижелері
мазмұндалады, зерттеліп отырған мәселенің келешектегі зерделенетін
бағыттары айқындалады.
Қосымшада зерттеу мәселесіне байланысты оқушылар мен студенттерге
арналған тест, сауалнамалар, оқушылардың дене мүмкіндіктерін анықтауға
арналған кестелер мен нұсқаулар болашақ мұғалімдердің даярлық деңгейлерін
анықтау үлгілері ұсынылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі таңда қоғамның салауаттылығы маңызды сипатқа ие. Бүгінгі болашақ
мұғалімді дайындауда олардың салауатты өмір сүру мен денсаулық, дене
мәдениеттерін өздері игермей тұрып, оларды білімді, білікті маман ретінде
қалыптастыру мүмкін емес. Себебі әр болашақ маманның денсаулығы жеке
байлық қана емес, ол сондай-ақ халқымыздың білім және экономикалық қуатының
өсуі үшін де қажетті шарттарының бірі. Соның ішінде денсаулықтың басты
шарты-мәдени орта, салауатты өмір салты.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан - 2030 стратегиялық
бағдарламасында Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, біз қуатты
мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз, демографиялық, экономикалық және
әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-
қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз,- деген болатын.
Білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі – дене тәрбиесі арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесі. Соған байланысты көптеген
құжаттар бар, мәселен: Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 ж 18
мамырдағы Халық денсаулығы атты мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының үздіксіз білім беру жүйесінде Салауаттану-денсаулықты
сақтау бағдарламалары. Бұл құжаттардағы негізгі мәселенің бірі –дене
тәрбиесі арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру, жастар тәрбиесі.
Сондықтан да болашақ мұғалімдерге қойылатын жаңаша талаптар мен өзгерістер
туындап отыр. Бұған себеп қазіргі кезде жеке тұлғаның қоғамдық және
әлеуметтік мәні дене тәрбиесі мұғалімінің назарынан тыс қалмауы қажет. Дене
тәрбиесі сабағындағы сауықтыру, білімдік, тәрбиелік міндеттерімен қатар,
педагог кәсіби жұмысын атқарып қоймай, оқушылардың рухани жеке тұлғасын
қалыптастыруды жүзеге асыруы керек.
Болашақ мұғалімнің жеке басының маман ретінде қалыптасуы үшін кәсіби
сапасының негізгі талаптарының бірі ретінде оның жалпы ғылыми-әдістемелік
даярлығын ерекше атап өтуге болады. Бүгінгі таңда күн тәртібінде
студенттердің өзін-өзі басқаруды дамыту міндеттері қойылып, болашақ
мұғалімнің дербестігі мен белсенділік дағдысын тәрбиелеу және дамыту
қажеттілігі күннен-күнге артып отыр. Жоғары оқу орындарына болашақ
мұғалімдерге өз кәсіби міндеттерін жете білетін, қажетті педагогикалық
дағдыларды меңгерген, өз Отанын сүйетін шәкірттерді тәрбиелеу мен оған
мұғалімдерді кәсіби дайындау міндеті жүктелген. Осы мақсатта жоғары оқу
орындарында болашақ маман дайындаудың сапасын арттыруға ерекше көңіл
бөлінуде. Сондай-ақ тәрбиенің ықпал жасау өрісі де орасан кеңейе түсті.
Жеке тұлғаны қалыптастыру мәселесі туралы идея, озат тәжірибелер мазмұны
түрлі елдерде тарихи кезеңдерде философтар мен педагогтардың,
психологтардың тұжырымдарына негізделген.
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің қайнар көздерін, тарихи даму
кезеңдерін сараласақ, олардың мынадай жағдайларға байланысты пайда
болатынын анықтауға болады:
- дене дайындығы жетілген, денсаулығы мықты адамдардың қажеттілігінен
туындаған қоғамдық өмірдің іс-тәжірибесі;
- әр түрлі тарихи кезеңдерде ойшылдар мен ағартушылардың жан-жақты
жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеу туралы ой-тұжырымдары мен идеялары;
- үйлесімді дамыған, жан-жақты, білімді де білікті ұрпақ тәрбиелеудегі
озат педагогикалық іс-тәжірибелер мен ұсыныстар;
- дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі саласындағы ізденістер мен ғылыми
негізделген тұжырымдамалар;
- дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесін дамыту жөніндегі мемлекеттік
сұраныстар.
Дене тәрбиесінің адам әрекетінің сан – қилы сипатымен, өзіне тән ой-сана
мен даму заңы, өзара ішкі байланыстары мен өзара ықпалдастықта дамитын
ерекшеліктері, әдістері мен өзіндік тарихы қалыптасқан. Нәтижесінде дене
тәрбиесі теориясы ғылым ретінде қалыптасып, мәні мен мазмұнын анықтауға
мүмкіндік береді (Сурет 1).
Тарихи деректерді сараптасақ, адамзат қоғамы пайда болып, алғашқы өмір
сүру кезеңінен-ақ дене тәрбиесіне көңіл бөлініп, сол еңбек пен тұрмыстық
өмірдің шарты ретінде дамыды. Алғашында дене тәрбиесі ұйымдасқан ойындар
мен ойындық-қимыл қозғалыстар түрінде көрініс берді. Бұл кезеңдегі ойындар
мен денешынықтыру жаттығулары қарапайым болғанымен, олардың адамды
қалыптастыру мен тәрбиелік маңызы зор болды.
Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелермен сабақтастығы мәселесі Орта Азия және
Ұлы дала ғұламалары еңбектерінде де ерекше аталған. Солардың ішінде ерекше
тұлға Әл-Фараби тәрбие мәселесіне бағыт-бағдар бере отырып, Әлеуметтік-
этикалық трактаттар атты еңбегінде бала денесін жетілдіруді оның бойындағы
абзал қасиетті тани біліп, мінез-құлқының жақсы сипаттарын тәрбиелеп, өзін-
өзі үнемі дамыту қажеттігіне тоқталады. Ол дененің саламаттылығы ұғымын
енгізе отырып, әр адамның тәрбиесінде мынадай үш қасиет болу қажет деп
есептейді: дене күші, рухани және ақыл-ой, олар өзара үйлесімді дамыған
жағдайда ғана жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға болатынын
дәріптейді.
Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанында ұлттық психологиямыз бен ұлыстық
ерекшеліктерімізге тоқтала келе, кемел адам ұғымын енгізе отырып, кемел
адамның бойында мынадай қасиеттер: жомарттық, саламаттылық, білімділік,
ақылдылық, бір сөзде тұру, ширақтық болу қажет дейді.
Ұлы ағартушы Абай дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі үйлескенде ғана әр
адам сымбатты болумен қатар, жан-жақты қалыптасқан жан болмақ деген пікірді
қуаттайды. Мысалы, Сегіз аяқ өлеңінде бойдағы, денедегі күш - қуатты
ойсыз, ақылсыз іс - әрекетке жібермей, белсенді өмір сүре
Сурет 1 - Дене тәрбиесі теориясы ғылым ретіндегі мәні және мазмұны
отырып, өзіңді дамытатын, жетілдіретін іспен ұштастыра білу қажеттігін
ескертеді. Әсіресе, Қара сөздер адам тәлім-тәрбиесіне бағыт-бағдар
беретін, жай ғана бағыт қана емес, ғылыми негізге сүйенген, өмірлік
жағдайлардан алынған философиялық тұжырымдар мен түйіндерден тұратын құнды
дүние.
Ұлы Абай дене күшін, дене мәдениетін қалыптастыру, оның ақыл-ой
тәрбиесіне тікелей байланысын көрсете отырып, тәрбиелеу керек деп жай
ғана сөзбен емес, оны дұрыс жолға қоюды нақты істермен, жолдармен
насихаттау, тәрбиенің өзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу
қажеттілігіне тоқталады. Бұл мәселеде Абай оны халықтың рухани мұрасы, асыл
қоймасы халықтық тәлім-тәрбие бесігі – ауыз әдебиетінен, мақал-мәтелдері
мен даналықтарынан іздеуді меңзейді. Халқымыз: Азған денеге ауру үйір,
Қайраты мен ақылы сай жігіттің жолы болар, Ақылсыз жігіт күшіне сенер,
Қайраты бар кісінің, берекеті бар ісінің, қайраты жоқ кісінің, берекеті
жоқ ісінің, Қайратың барда мал тап, Денсаулығын ойлаған, жан сарайын
таза ұстар, Әлін білмеген әлек, т.б. деп дене тәрбиесін тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйінін мақал-мәтелдер арқылы береді.
Еліміздің белгілі қайраткерлері Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров, Ө. Тлеуқабылұлы т.б.
дене тәрбиесі мәселелерін халықтың дәстүрлері, халықтың мұраларындағы
орамды тұстарын дәлелдеп, оның құндылық бағытына тоқталған.
Кейінгі жылдары жастардың тәрбиесіне байланысты бірқатар құжаттар,
заңдар, тұжырымдамалар жарық көрді. Оларда тәрбиенің мазмұны, ұстанымдары,
мақсаты мен міндеттері қайта қарастырылып, оларды түбегейлі жаңалау
қажеттілігі атап өтілген. Мұндағы мақсат – ұрпақты қазақ халқының
жауынгерлік тарихымен, ерліктің өшпес үлгісін қалдырған қас батырлардың
өмір өнегесімен таныстыру, өз жерін, елін қорғай алатын елжанды ұлттық
намысы бар жігерлі азаматтарды тәрбиелеу, басқа ұлттардың өкілдерімен
жастардың өзара сыйластық, достық негізінде өмір сүруіне ықпал жасау,
ұлтаралық қатынастың жақсы негіздерін бойына сіңіру. Бұл қағидалар қазіргі
таңда қазақ педагогикасында тәрбиенің негізгі ережелерінің бірі болып
саналады.
Соңғы уақытта жеке тұлғаның дене тәрбиесі үздіксіз білім беру жүйесінде
дене тәрбиесінің мақсаты түрінде қарастырылып жүр. Бұл мақсат үздіксіз
білім беру мен жеке тұлғаны қалыптастыру жүйелерінің қазіргі даму
талаптарына жауап бере алады. Бұдан басқа, жеке тұлға үздіксіз білім беру
жүйесінің жекелеген бөліктерінің сабақтастық принципін бейнелейді; сонымен
қатар субъекттің жеке өмірінің мәдениет сапасын анықтауға бағытталған
болашақ жоспары туралы идея да бар. Айтылған мақсат және міндеттер оқу-
тәрбие үдерісінің тиімділік талап өлшемдерімен нақтыланады.
Жеке тұлғаның дене тәрбиесін қалыптастыру проблемасы зерттеліп, теориялық
негізінің жасалғанына қарамастан бүгінгі күні ол көкейкесті және ашық
мәселе болып қалуда. Бұл ең алдымен мемлекетіміздің әлеуметтік-
экономикалық, саяси және рухани дамуындағы өзгерістермен байланысты. Бұлар
дене мәдениеті саласында диалектикалық қарама-қайшылық тудырады. Сондықтан
философиялық, педагогикалық және психологиялық ғылымдардың әдіснамалық
негіздеріне сүйене отырып, мектеп оқушылары үшін дене тәрбиесінің жаңашыл -
педагогикалық ұйымдастыру жобасын жасау қажет. Бұл жоба олардың дене
мәдениетін қалыптастыруға бағытталады және оның көмегімен жеке
физиологиялық, гигиеналық жағынан алдын алу және емдеу қажеттіліктерін
жүзеге асырып қана қоймай, әлеуметтік белсенді тұлға болуға, жемісті еңбек
етуге дайындық жасалады (Сурет 2).
Қазіргі кезеңде мектеп және жоғары оқу орны бағдарламаларын құрастыру
тұжырымдамасы өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп оқушысы мен
студенттің қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі
дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар
көрсетілген. Жаттығулардың орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы
мәлімет береді. Дегенмен, бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие,
сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай мен салт-дәстүрлерге орай
өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады.
Мектепке дейінгі мекемелер мен мектептердегі, жоғары оқу орындарындағы
Дене тәрбиесі пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды қажет етеді,
осыған орай оның ғылыми негізделген тұжырымдамасын жасау қажеттігі
туындайды. Осы бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене мәдениеті тұрғысынан
зерттеу болып табылады. Әрине, мәдениет теориясының құбылыстары және
олардың түрлеріне сай, жасалып жатқан қандай да теориялық ережелер,
тұжырымдамалар көп және олар әлі де жүргізілу үстінде.
Дене тәрбиесі білімінің негізгі мақсатын анықтау үшін белсенді жұмыс
атқарылып, оны қозғалыс сапаларының дамуы, енді біреулері білім міндеттерін
шешу құралы деп анықтайды. Үшіншілері, оқушыларды спорттың бір түрімен
дамыту және сауықтыру деп ұсынса, төртіншілері, ең басты мақсат – бұл
сауықтыру деп таныды. Ақырында, авторлардың бірқатары басты мақсаты жеке
тұлғаның жан-жақты дамуын физикалық жетілдіру үдерісімен бірлестіруден деп
есептейді.
Қазіргі кезде жоғары оқу орындарында мамандық пәндерінің әдістемесін
оқытуда педагогика мен психология ғылымдары арасындағы өзара байланысты
күшейте отырып, білімді игеру үшін оқушының танымдық ой-тәсілдері мен
тәрбиесі жүйесіне байланысты ұғынуын дамыту қажеттігі айқын көрінеді.
Жоғары оқу орнын білімді игеру тәсілдерін ұсына отырып,
ойлау әрекеттері арқылы студенттердің ұғынуына қажетті субъективті
түрдегі қабылдаудың нақты әдістерін қамтамасыз ету қажет. Оқу бағдарламасы
студенттердің жеке тұлғалық, кәсіби дайындық, жалпы танымын және ұстаздық
еңбегіндегі кәсіби өзгерістер мен қойылатын талаптарды жете түсінуі керек.
Педагогикалық білім беруді дамыту – білім беру әдістері мен тәсілдерін
меңгеру, оқытумен қатар,
Сурет 2 - Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесі
болашақ мұғалімнің оқушы белсенділігін дамытуды жоспарлап, шәкірттерінің
іскерлігін қалыптастыруға дайындау. Оқу орындарында оқу-тәрбие жұмысы
теорияның тәжірибемен байланысы принципінде құрылады. Ол студенттердің
теориялық білімдері мен тәжірибелік іскерліктері, дағдылары жүйесінің
арасындағы қажетті байланысты білдіреді.
Осыдан жоғары оқу орындарындағы педагогикалық тәжірибе ерекше, ал ол
болашақ мұғалімдерді дайындау уақытының үштен бір бөлігін алады.
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде педагогикалық тәжірибені
жетілдіру мәселелері көрсетілген. Педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерді саралау арқылы педагогикалық практиканың мүмкіндіктерін,
ұйымдастырудың өзекті әдістеріне талдау жасалынды. Педагогикалық тәжірибе
болашақ мұғалімдерге тәрбиелік әсері аса зор, ол студенттің идеялық
сенімін, адамгершілік бейнесін қалыптастырады. Студенттер педагогикалық
тәжірибеге дейін ғылыми - педагогикалық нақты білімдер алады. Болашақ
мұғалімдердің педагогикалық даярлықтар жүйесін жетілдірудің міндеттері,
олардың теориялық білімдерімен қаруландыру ғана емес, олардың алған
білімдерін мектепте, педагогикалық тәжірибе кезінде қолдана алуы.
Педагогикалық тәжірибе болашақ мұғалімдер мен сынып жетекшілерін
дайындаудың басты кезеңі. Олардың мұғалімдік және сынып жетекшілік
қызметтерін орындай отырып, алған білімдерін сабақтарда, сыныптан тыс
жұмыстарда және ата-аналар арасында насихаттауға толық мүмкіндіктері бар.
Студенттердің теориялық алған білімдерін педагогикалық тәжірибе кезінде
шығармашылықпен қолдануы бұл болашақ мұғалімдердің кәсіби толысуына әсері
зор.
Студенттердің дене тәрбиесі бойынша теориялық білімдерінің, іскерліктері
мен дағдыларының терең, жүйелі және әсерлі болуы олардың педагогикалық
даярлықтарының басты көрсеткіші. Болашақ мұғалімдердің сабақ беруге даярлық
көрсеткіштері олардың білімдерінің нақты, терең, жүйелі болуы, сол
білімдер арқылы оқушыларды жаттықтыру іскерліктерімен және дағдыларымен
қарулануы деп түсіну керек. Педагогикалық тәжірибе кезінде істелген
студенттердің жұмыстары курстық және дипломдық жұмыстарда кеңінен
пайдаланылса тиімді. Дене тәрбиесі мамандығындағы студенттер тәжірибелік
дене тәрбие сабақтарында әртүрлі жаттығуларды пайдаланып, қызықты сабақтар
өткізуді және пән бойынша сыныптан тыс жұмыстардың, үйірмелердің жұмыс
формаларын анықтап, олардың тақырыптарын жоспарлары мен мазмұндарын
жасайды.
Ғылыми прогресс өркен жайған қазіргі жағдайда жоғары оқу орындарында
мектеп үшін оқу тәрбие жұмыстарын шығармашылықпен жүргізе алатын мұғалім -
тәрбиешілер дайындаудың теориялық деңгейін көтерудің маңызы ерекше. Үнемі
көбейетін ақпараттар тасқыны жағдайында жастарды жан-жақты дамыту
мұғалімнің өзінің ғылыми теориялық білімін күнделікті көтеруді талап етеді.
Қазіргі мектепке өз пәні бойынша сабақты тартымды өткізуімен қатар,
оқушыларды ғылым мен техниканың жетістіктерімен қызықтыра алатын мұғалім
қажет. Соған байланысты жоғары оқу орнының студенттері бойында өздерінің
болашақ қызметіне зерттеуші ретінде қарауға деген ұмтылысты қалыптастырудың
ерекше маңызы бар. Бұл міндетті үйірме мен курс жұмыстарына, студенттердің
ғылыми конференцияларына қатысу арқылы, әсіресе, педагогикалық
тәжірибесінде нәтижелі шешуге болады. Бұлар студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмысына араласып, өз бетімен жұмыс істеуге, дағдылануына мүмкіндік береді.
Ал мұның одан кейінгі педагогтік қызметте ерекше маңызы бар.
Қазіргі кезде жоғары оқу орындарындағы студенттердің ғылыми - зерттеу
жұмыстары олардың болашақ қызметіне байланысты және пайдасы зор. Мектеп
тәжрибесі кезіндегі ғылыми - зерттеу жұмысында қалыптасқан белгілі бір
жүйенің болуы студенттің оқу тәрбие қызметіндегі белсенділігінің арта
түсуіне педагогикалық тәжірибенің тиімді өтуіне игі ықпалын тигізеді.
Осыны ескеріп, студенттерді ғылыми-зерттеу жұмысына қатыстыруды алдымызға
міндет етіп қойып, онда мынадай мақсаттарға жету көзделеді:
1. Студенттерді оқуға, сабақ беру мен тәрбие жұмыстарын жүргізуге
қызықтыру.
2. Болашақ мұғалімдерді өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру.
3. Студент - практиканттардың ғылыми - зерттеу жұмыстарына қабілеттілігі
мен икемділігін арттыру.
4. Алған білімдерін тұрмыста шығармашылықпен қолдана білуге үйрету.
5. Студенттерді ғылыми - әдістемелік әдебиеттермен жұмыс істеуге үйрету,
курстық және дипломдық жұмыстарын орындауға дайындау.
6. Студент - практиканттардың ғылыми - зерттеу жұмысын мектептегі
сыныптан тыс тәрбие жұмысымен байланыстыру.
Бүгінгі таңда жоғары білім беру жүйесі мен құрылымы, білім берудің
мазмұны, оқыту әдістері мен тәсілдері, әсіресе дене тәрбиесі мамандарын
дайындауда жаңашылдық көзқарас, соны ізденістер мен зерттеулерді талап етуі
қарастырылып отырған мәселенің өзектілігін айғақтап берді. Зерттеу
жұмысының нәтижесі көрсеткендей, Республикада жоғары педагогикалық білім
берудің қалыптасуында мұғалім кадрларын дайындау кеңестік жүйе кезінде
қалыптасқан тәжірибенің аумағында жүргізіліп келді.
Соңғы кезде жоғары білімді реформалауда біршама шаралар қолға алынуда.
Педагогикалық қызмет іс-әрекеттің басқа түрлері сияқты пәндік мазмұнмен
анықталады, оған мотивация, мақсат, пәні, тәсілдер нәтиже жатады.
Педагогикалық іс-әрекет пән ретінде, дамудың шарты мен негізі ретінде,
оқытушылардың пәндік, әлеуметтік, мәдени тәжірибені игерулеріне бағытталған
оқу іс-әрекетінің ұйымдастырылуы болып табылады.
Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі ғылыми және оқу пәні ретінде
жетекшілік рөл атқара отырып, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытты
анықтайды. Сонымен бірге осы саладағы білім негізінің жүйесін құрайды.
Мұғалімнің дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесін жете білуі, оның
педагогикалық ойлау жүйесінің дамуының басты шарты. Әртүрлі деңгейлерде
дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғысынан шешуге, болып жатқан
жаңалықтарды біліп отыруға, кейбір теориялық және іс-тәжірибелік жаңалыққа
сын көзбен қарап қабылдауға, дене тәрбиесі міндеттерін шешуде қосымша
өтетін ғылыми пәндердің атқарар рөлін дұрыс бағалауға, өзінің педагогикалық
шығармашылық негізін жасауда дене тәрбиесі мәселесі бойынша жүргізілген
зерттеудің маңызы зор.
Зерттеу жұмысында дене тәрбиесі білімінің маңыздылығымен анықталатын,
жалпы орта білім берудегі және жоғары мектепте мұғалімдерді дайындауда дене
тәрбиесі білімінің рөлі мен үлесін, онымен қоса орта мектепте дене
тәрбиесін берудің жаңа мақсаттарын және дене тәрбиесінің мазмұндық
меңгерудің объективті қиындықтарын ескере отырып, дене тәрбиесі
мұғалімдерін дайындауды жеке мәселе ретінде тек тәжірибелік қана емес,
теориялық тұрғыдан да талданып отыр. Түрлі әдебиеттерге жасалған теориялық
талдаулар дене тәрбиесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудағы
негізгі ұғымдарды анықтап, оларға берілген анықтамаларды нақтылап, жаңа
түсініктер мен ұғымдардың пайда болуына негіз болды.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімін дайындау жүйесін және оны психлогиялық-
педагогикалық білім алуын үйлестірудің жетекші бағыты ретінде дене тәрбиесі
үрдісін жүзеге асырудың және түрлендірудің жолдарын түсіндіретін және
көрсететін білім жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Дене тәрбиесін жүзеге асыруды сабақтастыру, біздің көзқарасымыз бойынша,
дене тәрбиесі әдістемесін студенттерге үйрету жүзеге асырылуы тиіс. Бұл
дене тәрбиесі мазмұны бойынша білім беруді жүзеге асыруда дұрыс меңгеруге
ықпал жасайтын дене тәрбиесі әдістері мен технологияларына, оларды
логикалық түрде құру, ұйымдастыру тәсілдеріне ерекше көңіл бөлінуі
қажеттігін көрсетеді. Оқытушы нақты оқыту ақпаратын беруші, оны
студенттердің меңгеруін ұйымдастырушы және соның нәтжесін бағалаушы
позициясын ұстаушы адам ретінде болмауы керек, қайта студентке
көмектесетін, өзінің білім беру қызметінің субъектісі болу керек. Ол үшін
оқытушы талдауға тиісті бағдарламаны меңгерудегі және бағдарламаны оқуда
студенттердің өздері қабылдауына кеңесші, сарапшы болуы тиіс. Оқытушының
жаңа ұстанымы үнемі студенттермен бірге кішігірім зерттеулер орындау,
студенттік топтармен бірге оқу үдерісін ұйымдастырудың түрлі формаларын
бірге шығармашылық тұрғыда іздестіру жаңашылдық бағытта кәсіби біліктілігін
жетілдіріп отыру өзекті сипат береді деген тұжырым жасаймыз.
М.Я. Виленский пікірі бойынша, оқушылардың жеке тұлғалық дене мәдениеті –
бұл жеке тұлғаның физикалық дамуы мен білімінің деңгейін, осы деңгейге жету
тәсілдерін түсінуін және дене тәрбиесі-спорттық іс-әрекетінің әр түрлі
формалары мен жалпы өмірінен көрінуін сипаттайтын сапалық, жүйелілік,
динамикалық білім. Оның құрылымы өзара байланысты үш бірліктен тұрады.:
- құндылық бірлік - жеке тұлғаның қажетін, мұратын, мотивін, ұстанымын,
қызығушылығын білдіреді;
- нақты қызметтік бірлік - жеке тұлғаның денсаулығын, қозғалу қабілеті
мен дағдысын анықтайтын физикалық мінсіздік болып табылады;
- тәжірибелік - іс-әрекеттік бірлік, дене тәрбиесі-спорттық белсенділік
өрісінен кең көрінеді (танымдық, үгіт-насихаттық, нұсқаулық, өзін-өзі
жетілділдіру, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу).
Оқушылардың құндылық бағытын қалыптастыру үдерісінің тетігін сызба
түрінде төмендегідей етіп көрсетуге болады. Жеке тұлға қабылдайтын
(сабақта, сабақтан және мектептен тыс іс-әрекеттерде)
құндылық бағыттары сананың ерекше арналары арқылы өтіп, маңызды немесе
жеке тұлғалық мән деңгейімен топтастырылады. Одан әрі оқушылардың нақты
өмірі мен тәжірибесі жағдайында шыңдалады, олар бекітілген және
бекітілмеген, өз іс-әрекеттері мен тәртіптерінің шын мәнінде басқара
алатыны және санада сақталып, мұғалім, ұжым, жанұя талап еткен жағдайда
ғана көрінетін дағдылар болып бөлінеді.
Құндылық бағыттары жеке іс-тәжірибеден өтіп, жеке тұлғаның шынайы мінез-
құлық құндылығына айналған жағдайда, қалыптасу үдерісін аяқталды деп
есептеуге болады (Сурет 3).
Дене мүмкіндігі мектеп оқушысының жеке тұлғалық дене мәдениетінің маңызды
құндылығы және оған қажет қасиет ретінде жеке тұлғаның дене тәрбиесі-
спорттық іс-әрекеттерде жан-жақты толық дамуға ұмтылуын сипаттайтын, жеке
дене қабілеттерін ашуға жағдай туғызатын қозғалысты жай-күйін
анықтайды, оны жетілдіру үдерісі – көбінесе жеке тұлғаның өзіндік
белсенділігімен байланысты, жеңілден қиынға дейін қозғалу тәжірибесімен
сипатталады.
Мектеп оқушыларында физикалық жетілдіру мен өзін-өзі тәрбиелеу
қажеттілігін қалыптастыру оқу-тәрбие үдерісінде дене тәрбие пәні бойынша
шешуші мән болып есептеледі. Ең алдымен, мектеп оқушыларының жеке тұлғалық
дене мәдениетін қалыптастыру тұжырымдамасын жүзеге асырмас бұрын, жалпы
орта білім беретін мектеп оқушыларының дене тәрбиесі пәнінің қазіргі
жағдайын талдап алу қажет. Мамандардың дене тәрбиесі жөніндегі байқауларды,
зерттеулерді және іс-тәжірибелерді жинақтап, қорыта талдауы мектеп
оқушыларының дене дамуы мен даярлығының қазіргі жағдайын шынайы бағалауға
мүмкіндік береді.
Соңғы уақытта мектептерде денсаулық көрсеткіші мен дене тәрбиесін
ұйымдастыру және балалардаң жалпы қозғалыс белсенділігінің деңгейі
арасындағы байланыс айқын көрінеді. 1-сыныпқа балалардың 10%-ы ғана дені
сау болып келеді. Оқу жылдары ішінде мектеп оқушыларының түрлі аурулармен
ауыру мөлшері 5 есеге өседі.
Егер дене мәдениетіндегі құндылық бағыттары жеке тұлғаның өмірлік
жоспарымен байланысты болса, қалыптасу үдерісі тез жүреді.
Оқушылардың денсаулық жағдайы төмендегідей деректерді келтіреді: әр
түрлі жастағы мектеп оқушысының 70%-ның тірек қозғалыс мүшелерінің
қызметі бұзылған.
Сурет 3 - Дене тәрбиесінде жеке тұлғаны қалыптастыру үдерісі
30-40%-ас қорыту ағзаларының жұмысы бұзылып, 60%-жүйке, қан тамырлары
тармақтарының белсенділігі төмендесе, 50% иммунитеті әлсіреген. Мектеп
оқушыларының 23%-бауыр, 15%-бүйрек ауруларымен ауырады. Мектеп оқушылырының
жеке тұлғалық дене мәдениетін қалыптастырудың қазіргі жағдайын зерттей
отырып, жеке тұлғаның дене мәдениетін қалыптастырудың маңызды
элементтерінің бірі болып табылатын деңгейді анықтауға тырыстық.
Сонымен қатар, талдау барысы көрсеткендей, дене тәрбиесі пәнінің маңызды
бірліктерінің бірқатары ескерілмейді. Мұндай бірліктердің қатарына дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі, жеке гигиена, қозғалыс іс-әрекетінің
психологиясы мен физиологиясы, дене тәрбиесі сабағына белсенділікті
қалыптастыру, оған ынталандыру, оқушылардың жеке тұлғалық көрсеткіштері
туралы білімнің қолданылмауы толымсыз жағдайда. Жоғарыда көрсетілген
көрсеткіштер дене тәрбиесі үдерісін басқарудың негізгі құралдары тобына
жататындықтан өте маңызды.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесі туралы білімін, қабілетін, дағдысын
қалыптастыруға ықпал ететін, педагог құзырында бар ықпалдар арсеналы болып
жатқан жағдаймен сәйкестендіріп алу маңызды міндет болып табылады. Дене
тәрбиесін басқару қымтаулы жабық ортада емес, құндылық бағыттары, мінез-
құлық стреотиптері, әр түрлі іс-әрекетке белсенділігі қалыптасқан оқушылар
ортасында жүреді. Сондықтан педагог осы құндылықтарды білуі тиіс.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруға дайындау мәселесі бойынша жүргізілген зерттеулеріміз
“Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға мұғалімдердің дайындық
моделін жасауға мүмкіндік берді (Сурет 4).
Модельдің мазмұнын мотивтік, мазмұндық, процессуалды-іс-әрекеттік,
рефлексиялық бақылау бірліктері құрайды.
Мотивтік компонент – дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру қажеттілігін
сезінуі, педагогикалық іс-әрекетке тұрақты бағдарының болуы, оқушылардың
дене мүмкіндіктері мен қозғалыс қимылдары ерекшеліктерін ажырата білуге
деген қызығушылығы, дене тәрбиесі жүйесі туралы өз бетінше білімін көтеруге
деген ұмтылысы.
Мазмұндық компонент – оқушылармен дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру
туралы ілімі, оқушылардың дене мүмкіндіктері мен қозғалыс қимыл
ерекшеліктерін білуі, оқушылармен дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру
туралы әдістемелік сауаттылығы, жаңашылдық, кәсіби құзіреттілік.
Процессуальды-іс-әрекеттік компоненттер – дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруда педагогикалық жағдаяттарды шешу, оқушылармен мектепте, сыныптан тыс
жұмыстарда, мектептен тыс жұмыстардағы дене тәрбиесін ұйымдастыру
ерекшеліктерін меңгеруі. Оқушылардың дене мүмкіндіктері мен қозғалыс
қимылдарын ескере отырып, дене тәрбиесіндегі жаңаша әдіс-тәсілдерді қолдана
алуы.
Рефлексиялық – бағалау компоненті – педагогикалық рефлексияны меңгеру,
дене тәрбиесі жүйесін педагогикалық талдауы, шығармашылық
ізденімпаздық, дене тәрбиесінде дене мүмкіндіктерін талдау білімділігі,
дене тәрбиесі жүйесі туралы білімі мен біліктілігін жетілдіруге ұмтылуы.
Көрсетілген модель негізінде зерттеліп отырған мәселеге байланысты
Сурет 4- Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға мұғалімдердің
дайындық моделі
болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастырудың жоғары, орташа, төмен
деңгейлерін анықтауға мүмкіндік берді.
Жоғары деңгей: дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі жөніндегі білім
мазмұны бойынша меңгерген білімі айтарлықтай терең; өз жеке басының
белсенділігімен ерекшеленеді; білімін жетілдіруге ынталы; дене мүмкіндігі
мен рухани жан-дүниесінің біртұтас жүйе екендігін сезіне біледі; дене
жаттығуларының, қозғалыс қимылдарының т.б. дамыту, білімдік, сауықтыру
міндеттерін шығармашылық тұрғыда қабілетті. Даярлықтың жоғары деңгейінің
қалыптасуы, болашақ мұғалімдердің кәсіби қызметінің оқушыларға
бағытталуымен сипатталады, олардың сабақ кезінде және сабақтан тыс уақытта
оқушыларды дене тәрбиесін жүзеге асыру құралдарын пайдаланып, жұмыс
істеудегі шығармашылыққа және өзін - өзі жетілдіруге деген тұрақты ынтасы
мен, жүйелі мүддесімен сипатталады. Бұл деңгейдегі студенттердің білімдері
толыққандылығымен, жүйелілігімен ерекшеленеді, олар бар білімдерін нақтылы
іс жүзіндегі жағдаят пен оңай байланыстыра алады.
Орташа деңгей: дене тәрбиесіне байланысты өзекті мәселелерді,
педагогикалық жағдаяттарды, тәрбиелік шараларды көңіл-күй тұрғыда дұрыс
қабылдай алады; оларға деген қызығушылығы бар, бірақ оның оқушы жеке
тұлғасын қалыптастырудағы мәніне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
асыруға дайындаудың ғылыми - педагогикалық негіздері
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке,
демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы
жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік
негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру
дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн
талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене
тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды
өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті,
адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен
айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-
мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке
басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы
салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу
тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене
тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру
қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жүзеге асыру, дене
тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді
объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене
тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның
қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие
талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету
үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес,
ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі
екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене
тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне,
өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді.
Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын,
дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта болашақ мұғалімдерді дайындауды
жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей байланысты.
Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, өзгермелі өмір
жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде
меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін
жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін меңгерген маман
даярлаудың маңыздылығы артуда.
Оқушылармен студент жастардың дене тәрбиесін және жеке тұлғаның дене
мәдениетін қалыптастыру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау
болған М.Таникеев, Т.А. Ботағариев, А.Б. Нұрлыбекова, Б.А. Тойлыбаев,
Ж.К.Оңалбек, А. Қарақов, Қ.Т. Жанабаев, Б.М. Сапарбаев, Е.Мұхитдинов және
т.б.
Ал жоғары оқу орындарында болашақ маман дайындау мәселелері бойынша
маңыздылығы жоғары зерттеу жұмыстары орындалған (В.А. Сластенин,
Б.К.Момынбаев, С.С.Смаилов, Н.Д.Хмель, М.Ә.Құдайқұлов, Қ. Бөлеев,
М.Н.Сарыбеков, Л.Ә.Байсерке, А.А.Саипов, О.С.Сыздықов, Е.Омар, Л.С.Сманов,
А.А.Жолдасбеков және т.б). Жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік ортамен
оның тарихи аспектілері туралы (А. Г.Қазмағамбетов, Л.К.Керимов, В.А.Ким,
К.Ж.Қожахметова т.б.) білім мазмұнын жаңарту және дамыту (Т.С.Садыков,
А.Е.Әбілқасымова, С.А.Әбдіманапов, Б.Т.Кенжебеков, Ш.Таубаева, А.Қ.Аренова,
С.М.Кеңесбаев, Қ.Ералин, К.М.Беркімбаев және т.б.). мәселесін зерделеген
зерттеулер бар.
Ал, Қ.И.Адамбеков, С.И. Қасымбекова, В.В. Сериков, А.С. Иманғалиева, Т.Т.
Галиев т.с.с. қазіргі кездегі педагогтар болашақ мамандарды кәсіби
даярлаудың психологиялық – педагогикалық негіздеріне көңіл бөлген.
Зерттеу бағыты бойынша жақын диссертациялық жұмыстар туралы айтатын
болсақ Ж.К. Оңалбектің, О.А. Аяшевтің, Т.Ж. Бекбатчаевтың, С.И.
Қасымбекова, Ж. Егізбаевтың еңбектері дене тәрбиесіне оқушыларды баулуға,
осы тұрғыда маман даярлауға арналған.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке
жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке дайындауға қызмет
етеді.
Демек, жоғары оқу орындарына болашақ мамандарды кәсіби дайындау
денсаулығы мықты, жан-жақты дамыған, алуан түрлі дене және ақыл-ой
еңбектерін тәрбиелеуге қабілетті ұрпақты дайындау жөніндегі мемлекеттік
қажеттілік талаптарына байланысты жүргізілетін іс. Қазақстан Республикасы
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының алға қойып отырған
басты міндеттерінің бірі – халықаралық білім жүйесіне ену.
Жоғары білімді дамытудың жаңа ұлттық тұжырымдамасы мен бағдарламасына,
жоғары білімдегі құрылымдық өзгерістерге байланысты білім мазмұнына оның
жаңаша педагогикалық негіздерін енгізу қажеттігі туды, біздің зерттеуіміз
дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындау үдерісі
тұрғысынан қарастырылды.
Республикамыздағы білім беру саласында және әртүрлі қолдану салаларына
байланысты жаңа бағыттағы спорт, дене тәрбиесі жүйесі бойынша мамандарға
деген сұраныстардың артуы, оларды дайындаудағы білімділігі мен
қабілеттілігі, біліктіліктің қазіргі талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды
жұмыстарды атқаруды талап етеді және болашақ педагогтардың кәсіби
даярлығын, білім стандартына, мазмұнына сай жетілдіру мәселелері көкейкесті
мәселе болып отыр.
Көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыру дене тәрбиесі жүйесіне тікелей
байланысты. Дене тәрбиесін жүзеге асыру – денсаулықты нығайту, білім беру,
дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық жұмыстардың
бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-
қуатын нығайту, дене мүшелерін гигиеналық негіздері мен дене-қозғалыс
қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын
орындап, өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп
мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке
тәжірибелік дайындығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға
болашақ мұғалімдерді даярлау ісін кәсіби дайындықтың ажырамас бөлігі
ретінде қарастыру керек. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі
әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық
ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі
де болуы тиіс.
Қазіргі кезде дене тәрбиесі мұғалімі биологиялық (физиология, анатомия,
биохимия, спорттық метрология т.б.), педагогикалық (педагогика, психология,
дене мәдениетінің ілімін, спорттық жаттығу негіздері, дидактика т.б.)
пәндерді философия, әлеуметтану, медицина, математика ғылымдарын және
басқару мен ұйымдастыруды жете меңгеруі қажеттігін ескерсек, дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыруда педагог кадрлар дайындау мәселесінің өзектілігі
айқындалып, оның түрлі бағыттары бойынша ауқымды зерттеулердің қажеттілігі
байқалады.
Бүгінгі таңда болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруды ескере отырып дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің ғылыми-
теориялық тұрғыда талданбауы және болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындығын
ғылыми - әдістемелік тұрғыдан жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету сұранысы
мен осы уақытқа дейін педагогика ілімінде аталған мәселенің арнайы жүйе
ретінде қарастырылмауы арасында қарама-қайшылықтар орын алып отырғаны
байқалады. Қарама-қайшылықтар бізге зерттеу проблемасын айқындап, тақырыпты
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындаудың ғылыми - педагогикалық негіздері деп таңдауымызға себепші
болды.
Зерттеу нысаны. Болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындық үдерісі.
Зерттеу пәні. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруға дайындау.
Зерттеудің мақсаты – оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
болашақ мұғалімдерді дайындаудың әдіснамалық-теориялық негіздерін айқындап,
оны жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау және оларды
тәжірибелік–эксперименттен өткізіп, қорытындысын шығару.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушылардың дене тәрбиесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың теориялық-әдіснамалық алғышарттарын айқындау.
2. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыруға дайындаудың теориялық негіздерін анықтау.
3. Болашақ мұғалімдерді мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындауда болашақ мұғалімдердің кәсіби – шығармашыл тұлғасын
қалыптастырудың құрылымдық – мазмұндық моделін жасап, өлшемдері мен
деңгейлерін және механизмдерін анықтау.
4. Мектеп оқушыларының дене мүмкіндіктерімен қозғалыс қимылдарын ескере
отырып дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби
дайындау мазмұнын сипаттау.
5. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдердің
дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік негіздерін жасау.
6. Қазіргі кезеңде оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
болашақ мұғалімдерді дайындаудың тиімділігін тәжірибелік тексеруден өткізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, жоғары оқу орындарында болашақ
мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындау
теориялық - әдіснамалық жағынан негізделсе; болашақ мұғалімдердің кәсіби-
шығармашыл тұлғасын мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындаудың моделі жасалса; оқу мазмұны дене мәдениеті, дене мүмкіндіктерін
дамытуға және белсенді өмір дағдыларын қалыптастыру туралы материалдармен
толықтырылса; осы тұрғыдан әдістемелік ұсыныстар енгізілсе, онда мектептегі
дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдердің дайындығын
жетілдіру жүзеге асады, өйткені бұл да болашақ маманды кәсіби дайындаудағы
қоғам талабы.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындаудың теориялық-
әдіснамалық және ғылыми - әдістемелік негізін жасау ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылыққа негізделген, болашақ ұрпақты салауаттылық пен дене
мәдениетін рухани тұтастықта қарастыратын тәрбие кеңістігін құру еліміздің
жарқын болашағына сеніммен қарауға мүмкіндік береді.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтану, мәдениеттану және әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; жоғары оқу орындары мен мектептегі оқу-тәрбие
үдерісін бақылау; сауалнама, тест алу; әңгіме жүргізу; зерттеу проблемасы
бойынша арнайы курс ұйымдастыру және оны талдау; педагогикалық эксперимент
нәтижелерін статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: тұлғаның әлеуметтік мәні
туралы философиялық іргелі заңдылықтар мен оның қалыптасу жағдаяттары,
тәрбие теориясы, жүйе теориясы; тұлғалық бағдар теориясы; жеке тұлғаны
дамыту ілімдері, психологиялық тұжырымдар, озат педагогтардың дербес іс-
әрекетті дамыту және тәрбиелік шаралар мен қазіргі жетекші философиялық
қағидалар: салауаттылық, демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік,
сол сияқты қазіргі білім беру проблемалары, кәсіптік білім беру, кәсіби
педагогика, кәсіпқойлық психология, оқу үдерісін басқару, дене тәрбиесі
теориясы мен әдістемесі саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері құрайды.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың,
педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері,
ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, “Білім беру туралы” Заңы,
ҚР “Қазақстан - 2030” даму стратегиясы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы
т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары,
бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән
іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2002-2004 ж.ж) мәселенің теориялық тұрғыда
психологиялық, ғылыми-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелуіне,
оқу орындарының жай-күйіне талдау жасалынып, дене тәрбиесі жүйесінің
құрылымы сараланды. Эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.
Екінші кезеңде (2004-2006 ж.ж.) болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене
тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындау ғылыми-теориялық тұрғыда
негізделіп, болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жүйесін
дене мүмкіндіктерімен қозғалыс қимылдарын ескере отырып жүзеге асыруға
кәсіби дайындығы мазмұнды түрде сипатталып және оның құрылымдық моделі
жасалып, өлшемдері мен деңгейлері нақтыланды, ғылыми тұрғыда әдістер жүйесі
ұсынылды.
Дене тәрбиесі мамандарының педагогикалық іс-әрекетіне талдау, оған арқау
болатын оқу-нормативтік құжаттарды жетілдіру жөнінде ізденістер орындалып,
олар ғылыми мақалалар мен әдістемелік ұсыныстар, құралдар түрінде жарық
көрді.
Үшінші кезеңде (2006-2008 ж.ж.) ұсынылған ғылыми - әдістемелерге
байланысты тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Зерттеу
нәтижелері нақты жүйеге келтіріліп, математикалық жағынан өңделіп,
диссертациялық жұмыс талап бойынша дайындалды.
Зерттеу базасы: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Қазақтың спорт және
туризм академиясы мен Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруға дайындаудың теориялық-әдіснамалық алғышарттары айқындалды.
2. Қоғамның жаңару жағдайында оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруға болашақ мұғалімді дайындаудың теориялық негіздеріне сай, тұлғалық-
бағыттылықтың жаңа үлгісінің психологиялық, педагогикалық мәні ашылды.
3. Болашақ мұғалімдерді мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындауда болашақ мұғалімдердің кәсіби-шығармашыл тұлғасын қалыптастыру
моделі жасалып, өлшемдері мен деңгейлері және механизмдері анықталды.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін олардың дене
мүмкіндіктері мен қозғалыс қимылдарын ескере отырып жүзеге асыруға кәсіби
дайындау мазмұны айқындалды.
5. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
кәсіби дайындаудың ғылыми - әдістемелік жүйесі жасалды.
6. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың тиімділігі тәжірибелік эксперименттен өткізіліп, тексерілді.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- жоғары оқу орындары оқытушылары мен болашақ мұғалімдерге мектептегі
дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру және оны оңтайлы ұйымдастыру жөнінде
теориялық және әдіснамалық, ғылыми-әдістемелік материалдар ұсынылды;
- оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың әдістемелік жүйесі ұсынылды;
- зерттеліп отырған мәселеге байланысты әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар
жоғары оқу орындары мен мектептер, колледж және мұғалімдердің біліктілігін
жетілдіру институттарының тәжірибесінде қолдануға ұсыныс жасалды;
- зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына,
оқыту формалары мен әдістерін жетілдіру, мектеп оқушыларының дене тәрбиесі
жүйесінің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу, оқытушының
шеберлігі мен шығармашылық дербестігін жетілдіру т.б мәселелер болашақ
кәсіби мамандарды дайындау аясындағы маңызды көкейкесті мәселені шешуге
мүмкіндік беретіндігімен байланысты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың ғылыми - теориялық негіздері болашақ маманның кәсіби
кемелденген жеке тұлғасын қалыптастыру үдерісінің өзегі болып табылуы.
- мектептегі дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға мұғалімді дайындау
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері теориялық модельдің негізгі
сипаттамасымен айқындалуы.
- мектептегі дене тәрбиесі жүйесінің тиімділігі педагогикалық үдерісте
дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби дайындығы мен оны жүзеге асыру
мүмкіндіктеріне тікелей байланыстылығы.
- мектептегі дене тәрбиесіне болашақ мұғалімдердің даярлығы нақты
айқындалған психологиялық, педагогикалық, физиологиялық, әлеуметтік-
шығармашылық шарттар арқылы қамтамасыз етілуі.
- дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға бағытталған педагогикалық
ұсыныстарды жоғары мектеп тәжірибесінде пайдаланудың мазмұндық сипаттамасы
болашақ маман дайындауда мәнділігімен көрінуі.
- болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін олардың дене
мүмкіндіктері мен қозғалыс қимылдарын ескере отырып жүзеге асыру арқылы
кәсіби дайындау мазмұнының оң нәтиже беруі.
- оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімді
дайындау үдерісі алдын-ала белгіленген ғылыми-әдістемелік жүйе арқылы
жүзеге асады.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі талапқа сай әдіснамалық
және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді қолданумен,
эксперимент бағдарламасының теориялық тұжырымдарға сәйкестігімен, зерттеу
жұмыстарының және оның нәтижелерінің жүйелі талдануымен, зерттеу пәніне
сәйкес кешенді әдіс-тәсілдерді қолданумен, мәселенің шешімін табуда арнайы
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарын өткізумен және оң нәтижелерге қол
жеткізумен қамтамасыз етілді.
Зерттеуді сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеудің негізігі қағидалары
ғылыми баяндама түрінде халықаралық және республикалық конференцияларда
(Нүкіс 2001; Ташкент, 2003; Шымкент, 2006; Түркістан, 2006; Атырау, 2007;
Ақтөбе, 2007; Самарқанд, 2007; Алматы, 2007; Орал, 2007; Көкшетау, 2008;
Павлодар, 2008; Тараз, 2008; Бишкек, 2008; Ресей, 2008, Қ.А. Яссауи
атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің кафедра мәжілістерінде;
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде, Қазақтың спорт
және туризм академиясында және Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық
институтында дәрістер мен семинарларда, мектептердің әдістемелік
кеңестерінде талқыланды және эксперимент жүргізу барысында жүзеге асты.
Сонымен қатар, мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген ғылыми
мақалаларда, әдістемелік құралдар мен нұсқауларда көрініс тапты. Зерттеу
нәтижелері Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде, Қазақтың спорт
және туризм академиясында, Ақтөбе Мемлекеттік педагогикалық институтындағы
мамандарды дайындау үдерісіне ендірілді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, 4 бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы,
міндеттері, әдіснамалық және теориялық негіздері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық маңызы, зерттеу көздері мен әдістері, тәжірибелік мәні, қорғауға
ұсынылатын қағидалар, зерттеу кезеңдері баяндалады.
Болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындығын жетілдірудің ғылыми-теориялық
алғышарттары атты бірінші бөлімде дене тәрбиесін дамыту бойынша болашақ
мұғалімдерді дайындаудың әдіснамалық негізі зерттеу мәселесіне байланысты
негізгі ұғымдар мен түсініктерге анықтамалар беріліп, философиялық,
психологиялық және педагогикалық тұжырымдар зерделенеді, сонымен қатар
болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындауда педагогикалық пәндер мен
педагогикалық тәжірибені пайдаланудың мүмкіндіктері қарастырылады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындаудың теориялық негіздері атты екінші бөлімде жоғары білім беру
жүйесіндегі болашақ мұғалімді кәсіби дайындаудың ерекшеліктері сараланып,
дене тәрбиесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудың желісі мен
болашағы талданады. Ғылыми-теориялық талдаулар нәтижелері негізінде
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімді
дайындаудың моделі құрылып, өлшемдері мен көрсеткіштері, соған сәйкес
деңгейлері мен механизмдері сипатталып тұжырымдамалық көзқарастар берілген.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс-әрекетке дайындаудың
әдістемелік жүйесі атты үшінші бөлімде дене тәрбиесі туралы білім
мазмұнына, жоспарларға, бағдарламаларға талдау жасалады. Болашақ дене
тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс-әрекетке дайындаудағы психологиялық
ерекшеліктер, сонымен қатар, мектептегі оқушыларының дене мүмкіндігі мен
қозғалыс ерекшеліктеріне талдау жасалып, жас және дара, психо-физиологиялық
ерекшеліктеріне сай жұмыс жүктемелері көрсетіледі. Осы тұрғыда болашақ
мұғалімдерді дайындау әдістері қарастырылады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
дайындаудағы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар атты төртінші бөлімде
оқушылардың дене тәрбиесі жүйсін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың әдістемесі талданып, тәжірибелік-эксперимент нәтижелері
сараланады. Зерттеу жұмыстарына жасалған қорытындылар мен тұжырымдар
негізінде оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ
мұғалімді дайындаудың ғылыми негізделген ұсыныстары баяндалады.
Қорытындыда ғылыми болжамды дәлелдейтін зерттеудің нәтижелері
мазмұндалады, зерттеліп отырған мәселенің келешектегі зерделенетін
бағыттары айқындалады.
Қосымшада зерттеу мәселесіне байланысты оқушылар мен студенттерге
арналған тест, сауалнамалар, оқушылардың дене мүмкіндіктерін анықтауға
арналған кестелер мен нұсқаулар болашақ мұғалімдердің даярлық деңгейлерін
анықтау үлгілері ұсынылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі таңда қоғамның салауаттылығы маңызды сипатқа ие. Бүгінгі болашақ
мұғалімді дайындауда олардың салауатты өмір сүру мен денсаулық, дене
мәдениеттерін өздері игермей тұрып, оларды білімді, білікті маман ретінде
қалыптастыру мүмкін емес. Себебі әр болашақ маманның денсаулығы жеке
байлық қана емес, ол сондай-ақ халқымыздың білім және экономикалық қуатының
өсуі үшін де қажетті шарттарының бірі. Соның ішінде денсаулықтың басты
шарты-мәдени орта, салауатты өмір салты.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан - 2030 стратегиялық
бағдарламасында Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, біз қуатты
мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз, демографиялық, экономикалық және
әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-
қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз,- деген болатын.
Білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі – дене тәрбиесі арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесі. Соған байланысты көптеген
құжаттар бар, мәселен: Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 ж 18
мамырдағы Халық денсаулығы атты мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының үздіксіз білім беру жүйесінде Салауаттану-денсаулықты
сақтау бағдарламалары. Бұл құжаттардағы негізгі мәселенің бірі –дене
тәрбиесі арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру, жастар тәрбиесі.
Сондықтан да болашақ мұғалімдерге қойылатын жаңаша талаптар мен өзгерістер
туындап отыр. Бұған себеп қазіргі кезде жеке тұлғаның қоғамдық және
әлеуметтік мәні дене тәрбиесі мұғалімінің назарынан тыс қалмауы қажет. Дене
тәрбиесі сабағындағы сауықтыру, білімдік, тәрбиелік міндеттерімен қатар,
педагог кәсіби жұмысын атқарып қоймай, оқушылардың рухани жеке тұлғасын
қалыптастыруды жүзеге асыруы керек.
Болашақ мұғалімнің жеке басының маман ретінде қалыптасуы үшін кәсіби
сапасының негізгі талаптарының бірі ретінде оның жалпы ғылыми-әдістемелік
даярлығын ерекше атап өтуге болады. Бүгінгі таңда күн тәртібінде
студенттердің өзін-өзі басқаруды дамыту міндеттері қойылып, болашақ
мұғалімнің дербестігі мен белсенділік дағдысын тәрбиелеу және дамыту
қажеттілігі күннен-күнге артып отыр. Жоғары оқу орындарына болашақ
мұғалімдерге өз кәсіби міндеттерін жете білетін, қажетті педагогикалық
дағдыларды меңгерген, өз Отанын сүйетін шәкірттерді тәрбиелеу мен оған
мұғалімдерді кәсіби дайындау міндеті жүктелген. Осы мақсатта жоғары оқу
орындарында болашақ маман дайындаудың сапасын арттыруға ерекше көңіл
бөлінуде. Сондай-ақ тәрбиенің ықпал жасау өрісі де орасан кеңейе түсті.
Жеке тұлғаны қалыптастыру мәселесі туралы идея, озат тәжірибелер мазмұны
түрлі елдерде тарихи кезеңдерде философтар мен педагогтардың,
психологтардың тұжырымдарына негізделген.
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің қайнар көздерін, тарихи даму
кезеңдерін сараласақ, олардың мынадай жағдайларға байланысты пайда
болатынын анықтауға болады:
- дене дайындығы жетілген, денсаулығы мықты адамдардың қажеттілігінен
туындаған қоғамдық өмірдің іс-тәжірибесі;
- әр түрлі тарихи кезеңдерде ойшылдар мен ағартушылардың жан-жақты
жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеу туралы ой-тұжырымдары мен идеялары;
- үйлесімді дамыған, жан-жақты, білімді де білікті ұрпақ тәрбиелеудегі
озат педагогикалық іс-тәжірибелер мен ұсыныстар;
- дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі саласындағы ізденістер мен ғылыми
негізделген тұжырымдамалар;
- дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесін дамыту жөніндегі мемлекеттік
сұраныстар.
Дене тәрбиесінің адам әрекетінің сан – қилы сипатымен, өзіне тән ой-сана
мен даму заңы, өзара ішкі байланыстары мен өзара ықпалдастықта дамитын
ерекшеліктері, әдістері мен өзіндік тарихы қалыптасқан. Нәтижесінде дене
тәрбиесі теориясы ғылым ретінде қалыптасып, мәні мен мазмұнын анықтауға
мүмкіндік береді (Сурет 1).
Тарихи деректерді сараптасақ, адамзат қоғамы пайда болып, алғашқы өмір
сүру кезеңінен-ақ дене тәрбиесіне көңіл бөлініп, сол еңбек пен тұрмыстық
өмірдің шарты ретінде дамыды. Алғашында дене тәрбиесі ұйымдасқан ойындар
мен ойындық-қимыл қозғалыстар түрінде көрініс берді. Бұл кезеңдегі ойындар
мен денешынықтыру жаттығулары қарапайым болғанымен, олардың адамды
қалыптастыру мен тәрбиелік маңызы зор болды.
Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелермен сабақтастығы мәселесі Орта Азия және
Ұлы дала ғұламалары еңбектерінде де ерекше аталған. Солардың ішінде ерекше
тұлға Әл-Фараби тәрбие мәселесіне бағыт-бағдар бере отырып, Әлеуметтік-
этикалық трактаттар атты еңбегінде бала денесін жетілдіруді оның бойындағы
абзал қасиетті тани біліп, мінез-құлқының жақсы сипаттарын тәрбиелеп, өзін-
өзі үнемі дамыту қажеттігіне тоқталады. Ол дененің саламаттылығы ұғымын
енгізе отырып, әр адамның тәрбиесінде мынадай үш қасиет болу қажет деп
есептейді: дене күші, рухани және ақыл-ой, олар өзара үйлесімді дамыған
жағдайда ғана жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға болатынын
дәріптейді.
Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанында ұлттық психологиямыз бен ұлыстық
ерекшеліктерімізге тоқтала келе, кемел адам ұғымын енгізе отырып, кемел
адамның бойында мынадай қасиеттер: жомарттық, саламаттылық, білімділік,
ақылдылық, бір сөзде тұру, ширақтық болу қажет дейді.
Ұлы ағартушы Абай дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі үйлескенде ғана әр
адам сымбатты болумен қатар, жан-жақты қалыптасқан жан болмақ деген пікірді
қуаттайды. Мысалы, Сегіз аяқ өлеңінде бойдағы, денедегі күш - қуатты
ойсыз, ақылсыз іс - әрекетке жібермей, белсенді өмір сүре
Сурет 1 - Дене тәрбиесі теориясы ғылым ретіндегі мәні және мазмұны
отырып, өзіңді дамытатын, жетілдіретін іспен ұштастыра білу қажеттігін
ескертеді. Әсіресе, Қара сөздер адам тәлім-тәрбиесіне бағыт-бағдар
беретін, жай ғана бағыт қана емес, ғылыми негізге сүйенген, өмірлік
жағдайлардан алынған философиялық тұжырымдар мен түйіндерден тұратын құнды
дүние.
Ұлы Абай дене күшін, дене мәдениетін қалыптастыру, оның ақыл-ой
тәрбиесіне тікелей байланысын көрсете отырып, тәрбиелеу керек деп жай
ғана сөзбен емес, оны дұрыс жолға қоюды нақты істермен, жолдармен
насихаттау, тәрбиенің өзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу
қажеттілігіне тоқталады. Бұл мәселеде Абай оны халықтың рухани мұрасы, асыл
қоймасы халықтық тәлім-тәрбие бесігі – ауыз әдебиетінен, мақал-мәтелдері
мен даналықтарынан іздеуді меңзейді. Халқымыз: Азған денеге ауру үйір,
Қайраты мен ақылы сай жігіттің жолы болар, Ақылсыз жігіт күшіне сенер,
Қайраты бар кісінің, берекеті бар ісінің, қайраты жоқ кісінің, берекеті
жоқ ісінің, Қайратың барда мал тап, Денсаулығын ойлаған, жан сарайын
таза ұстар, Әлін білмеген әлек, т.б. деп дене тәрбиесін тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйінін мақал-мәтелдер арқылы береді.
Еліміздің белгілі қайраткерлері Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров, Ө. Тлеуқабылұлы т.б.
дене тәрбиесі мәселелерін халықтың дәстүрлері, халықтың мұраларындағы
орамды тұстарын дәлелдеп, оның құндылық бағытына тоқталған.
Кейінгі жылдары жастардың тәрбиесіне байланысты бірқатар құжаттар,
заңдар, тұжырымдамалар жарық көрді. Оларда тәрбиенің мазмұны, ұстанымдары,
мақсаты мен міндеттері қайта қарастырылып, оларды түбегейлі жаңалау
қажеттілігі атап өтілген. Мұндағы мақсат – ұрпақты қазақ халқының
жауынгерлік тарихымен, ерліктің өшпес үлгісін қалдырған қас батырлардың
өмір өнегесімен таныстыру, өз жерін, елін қорғай алатын елжанды ұлттық
намысы бар жігерлі азаматтарды тәрбиелеу, басқа ұлттардың өкілдерімен
жастардың өзара сыйластық, достық негізінде өмір сүруіне ықпал жасау,
ұлтаралық қатынастың жақсы негіздерін бойына сіңіру. Бұл қағидалар қазіргі
таңда қазақ педагогикасында тәрбиенің негізгі ережелерінің бірі болып
саналады.
Соңғы уақытта жеке тұлғаның дене тәрбиесі үздіксіз білім беру жүйесінде
дене тәрбиесінің мақсаты түрінде қарастырылып жүр. Бұл мақсат үздіксіз
білім беру мен жеке тұлғаны қалыптастыру жүйелерінің қазіргі даму
талаптарына жауап бере алады. Бұдан басқа, жеке тұлға үздіксіз білім беру
жүйесінің жекелеген бөліктерінің сабақтастық принципін бейнелейді; сонымен
қатар субъекттің жеке өмірінің мәдениет сапасын анықтауға бағытталған
болашақ жоспары туралы идея да бар. Айтылған мақсат және міндеттер оқу-
тәрбие үдерісінің тиімділік талап өлшемдерімен нақтыланады.
Жеке тұлғаның дене тәрбиесін қалыптастыру проблемасы зерттеліп, теориялық
негізінің жасалғанына қарамастан бүгінгі күні ол көкейкесті және ашық
мәселе болып қалуда. Бұл ең алдымен мемлекетіміздің әлеуметтік-
экономикалық, саяси және рухани дамуындағы өзгерістермен байланысты. Бұлар
дене мәдениеті саласында диалектикалық қарама-қайшылық тудырады. Сондықтан
философиялық, педагогикалық және психологиялық ғылымдардың әдіснамалық
негіздеріне сүйене отырып, мектеп оқушылары үшін дене тәрбиесінің жаңашыл -
педагогикалық ұйымдастыру жобасын жасау қажет. Бұл жоба олардың дене
мәдениетін қалыптастыруға бағытталады және оның көмегімен жеке
физиологиялық, гигиеналық жағынан алдын алу және емдеу қажеттіліктерін
жүзеге асырып қана қоймай, әлеуметтік белсенді тұлға болуға, жемісті еңбек
етуге дайындық жасалады (Сурет 2).
Қазіргі кезеңде мектеп және жоғары оқу орны бағдарламаларын құрастыру
тұжырымдамасы өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп оқушысы мен
студенттің қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі
дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар
көрсетілген. Жаттығулардың орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы
мәлімет береді. Дегенмен, бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие,
сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай мен салт-дәстүрлерге орай
өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады.
Мектепке дейінгі мекемелер мен мектептердегі, жоғары оқу орындарындағы
Дене тәрбиесі пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды қажет етеді,
осыған орай оның ғылыми негізделген тұжырымдамасын жасау қажеттігі
туындайды. Осы бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене мәдениеті тұрғысынан
зерттеу болып табылады. Әрине, мәдениет теориясының құбылыстары және
олардың түрлеріне сай, жасалып жатқан қандай да теориялық ережелер,
тұжырымдамалар көп және олар әлі де жүргізілу үстінде.
Дене тәрбиесі білімінің негізгі мақсатын анықтау үшін белсенді жұмыс
атқарылып, оны қозғалыс сапаларының дамуы, енді біреулері білім міндеттерін
шешу құралы деп анықтайды. Үшіншілері, оқушыларды спорттың бір түрімен
дамыту және сауықтыру деп ұсынса, төртіншілері, ең басты мақсат – бұл
сауықтыру деп таныды. Ақырында, авторлардың бірқатары басты мақсаты жеке
тұлғаның жан-жақты дамуын физикалық жетілдіру үдерісімен бірлестіруден деп
есептейді.
Қазіргі кезде жоғары оқу орындарында мамандық пәндерінің әдістемесін
оқытуда педагогика мен психология ғылымдары арасындағы өзара байланысты
күшейте отырып, білімді игеру үшін оқушының танымдық ой-тәсілдері мен
тәрбиесі жүйесіне байланысты ұғынуын дамыту қажеттігі айқын көрінеді.
Жоғары оқу орнын білімді игеру тәсілдерін ұсына отырып,
ойлау әрекеттері арқылы студенттердің ұғынуына қажетті субъективті
түрдегі қабылдаудың нақты әдістерін қамтамасыз ету қажет. Оқу бағдарламасы
студенттердің жеке тұлғалық, кәсіби дайындық, жалпы танымын және ұстаздық
еңбегіндегі кәсіби өзгерістер мен қойылатын талаптарды жете түсінуі керек.
Педагогикалық білім беруді дамыту – білім беру әдістері мен тәсілдерін
меңгеру, оқытумен қатар,
Сурет 2 - Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесі
болашақ мұғалімнің оқушы белсенділігін дамытуды жоспарлап, шәкірттерінің
іскерлігін қалыптастыруға дайындау. Оқу орындарында оқу-тәрбие жұмысы
теорияның тәжірибемен байланысы принципінде құрылады. Ол студенттердің
теориялық білімдері мен тәжірибелік іскерліктері, дағдылары жүйесінің
арасындағы қажетті байланысты білдіреді.
Осыдан жоғары оқу орындарындағы педагогикалық тәжірибе ерекше, ал ол
болашақ мұғалімдерді дайындау уақытының үштен бір бөлігін алады.
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде педагогикалық тәжірибені
жетілдіру мәселелері көрсетілген. Педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерді саралау арқылы педагогикалық практиканың мүмкіндіктерін,
ұйымдастырудың өзекті әдістеріне талдау жасалынды. Педагогикалық тәжірибе
болашақ мұғалімдерге тәрбиелік әсері аса зор, ол студенттің идеялық
сенімін, адамгершілік бейнесін қалыптастырады. Студенттер педагогикалық
тәжірибеге дейін ғылыми - педагогикалық нақты білімдер алады. Болашақ
мұғалімдердің педагогикалық даярлықтар жүйесін жетілдірудің міндеттері,
олардың теориялық білімдерімен қаруландыру ғана емес, олардың алған
білімдерін мектепте, педагогикалық тәжірибе кезінде қолдана алуы.
Педагогикалық тәжірибе болашақ мұғалімдер мен сынып жетекшілерін
дайындаудың басты кезеңі. Олардың мұғалімдік және сынып жетекшілік
қызметтерін орындай отырып, алған білімдерін сабақтарда, сыныптан тыс
жұмыстарда және ата-аналар арасында насихаттауға толық мүмкіндіктері бар.
Студенттердің теориялық алған білімдерін педагогикалық тәжірибе кезінде
шығармашылықпен қолдануы бұл болашақ мұғалімдердің кәсіби толысуына әсері
зор.
Студенттердің дене тәрбиесі бойынша теориялық білімдерінің, іскерліктері
мен дағдыларының терең, жүйелі және әсерлі болуы олардың педагогикалық
даярлықтарының басты көрсеткіші. Болашақ мұғалімдердің сабақ беруге даярлық
көрсеткіштері олардың білімдерінің нақты, терең, жүйелі болуы, сол
білімдер арқылы оқушыларды жаттықтыру іскерліктерімен және дағдыларымен
қарулануы деп түсіну керек. Педагогикалық тәжірибе кезінде істелген
студенттердің жұмыстары курстық және дипломдық жұмыстарда кеңінен
пайдаланылса тиімді. Дене тәрбиесі мамандығындағы студенттер тәжірибелік
дене тәрбие сабақтарында әртүрлі жаттығуларды пайдаланып, қызықты сабақтар
өткізуді және пән бойынша сыныптан тыс жұмыстардың, үйірмелердің жұмыс
формаларын анықтап, олардың тақырыптарын жоспарлары мен мазмұндарын
жасайды.
Ғылыми прогресс өркен жайған қазіргі жағдайда жоғары оқу орындарында
мектеп үшін оқу тәрбие жұмыстарын шығармашылықпен жүргізе алатын мұғалім -
тәрбиешілер дайындаудың теориялық деңгейін көтерудің маңызы ерекше. Үнемі
көбейетін ақпараттар тасқыны жағдайында жастарды жан-жақты дамыту
мұғалімнің өзінің ғылыми теориялық білімін күнделікті көтеруді талап етеді.
Қазіргі мектепке өз пәні бойынша сабақты тартымды өткізуімен қатар,
оқушыларды ғылым мен техниканың жетістіктерімен қызықтыра алатын мұғалім
қажет. Соған байланысты жоғары оқу орнының студенттері бойында өздерінің
болашақ қызметіне зерттеуші ретінде қарауға деген ұмтылысты қалыптастырудың
ерекше маңызы бар. Бұл міндетті үйірме мен курс жұмыстарына, студенттердің
ғылыми конференцияларына қатысу арқылы, әсіресе, педагогикалық
тәжірибесінде нәтижелі шешуге болады. Бұлар студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмысына араласып, өз бетімен жұмыс істеуге, дағдылануына мүмкіндік береді.
Ал мұның одан кейінгі педагогтік қызметте ерекше маңызы бар.
Қазіргі кезде жоғары оқу орындарындағы студенттердің ғылыми - зерттеу
жұмыстары олардың болашақ қызметіне байланысты және пайдасы зор. Мектеп
тәжрибесі кезіндегі ғылыми - зерттеу жұмысында қалыптасқан белгілі бір
жүйенің болуы студенттің оқу тәрбие қызметіндегі белсенділігінің арта
түсуіне педагогикалық тәжірибенің тиімді өтуіне игі ықпалын тигізеді.
Осыны ескеріп, студенттерді ғылыми-зерттеу жұмысына қатыстыруды алдымызға
міндет етіп қойып, онда мынадай мақсаттарға жету көзделеді:
1. Студенттерді оқуға, сабақ беру мен тәрбие жұмыстарын жүргізуге
қызықтыру.
2. Болашақ мұғалімдерді өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру.
3. Студент - практиканттардың ғылыми - зерттеу жұмыстарына қабілеттілігі
мен икемділігін арттыру.
4. Алған білімдерін тұрмыста шығармашылықпен қолдана білуге үйрету.
5. Студенттерді ғылыми - әдістемелік әдебиеттермен жұмыс істеуге үйрету,
курстық және дипломдық жұмыстарын орындауға дайындау.
6. Студент - практиканттардың ғылыми - зерттеу жұмысын мектептегі
сыныптан тыс тәрбие жұмысымен байланыстыру.
Бүгінгі таңда жоғары білім беру жүйесі мен құрылымы, білім берудің
мазмұны, оқыту әдістері мен тәсілдері, әсіресе дене тәрбиесі мамандарын
дайындауда жаңашылдық көзқарас, соны ізденістер мен зерттеулерді талап етуі
қарастырылып отырған мәселенің өзектілігін айғақтап берді. Зерттеу
жұмысының нәтижесі көрсеткендей, Республикада жоғары педагогикалық білім
берудің қалыптасуында мұғалім кадрларын дайындау кеңестік жүйе кезінде
қалыптасқан тәжірибенің аумағында жүргізіліп келді.
Соңғы кезде жоғары білімді реформалауда біршама шаралар қолға алынуда.
Педагогикалық қызмет іс-әрекеттің басқа түрлері сияқты пәндік мазмұнмен
анықталады, оған мотивация, мақсат, пәні, тәсілдер нәтиже жатады.
Педагогикалық іс-әрекет пән ретінде, дамудың шарты мен негізі ретінде,
оқытушылардың пәндік, әлеуметтік, мәдени тәжірибені игерулеріне бағытталған
оқу іс-әрекетінің ұйымдастырылуы болып табылады.
Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі ғылыми және оқу пәні ретінде
жетекшілік рөл атқара отырып, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытты
анықтайды. Сонымен бірге осы саладағы білім негізінің жүйесін құрайды.
Мұғалімнің дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесін жете білуі, оның
педагогикалық ойлау жүйесінің дамуының басты шарты. Әртүрлі деңгейлерде
дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғысынан шешуге, болып жатқан
жаңалықтарды біліп отыруға, кейбір теориялық және іс-тәжірибелік жаңалыққа
сын көзбен қарап қабылдауға, дене тәрбиесі міндеттерін шешуде қосымша
өтетін ғылыми пәндердің атқарар рөлін дұрыс бағалауға, өзінің педагогикалық
шығармашылық негізін жасауда дене тәрбиесі мәселесі бойынша жүргізілген
зерттеудің маңызы зор.
Зерттеу жұмысында дене тәрбиесі білімінің маңыздылығымен анықталатын,
жалпы орта білім берудегі және жоғары мектепте мұғалімдерді дайындауда дене
тәрбиесі білімінің рөлі мен үлесін, онымен қоса орта мектепте дене
тәрбиесін берудің жаңа мақсаттарын және дене тәрбиесінің мазмұндық
меңгерудің объективті қиындықтарын ескере отырып, дене тәрбиесі
мұғалімдерін дайындауды жеке мәселе ретінде тек тәжірибелік қана емес,
теориялық тұрғыдан да талданып отыр. Түрлі әдебиеттерге жасалған теориялық
талдаулар дене тәрбиесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындаудағы
негізгі ұғымдарды анықтап, оларға берілген анықтамаларды нақтылап, жаңа
түсініктер мен ұғымдардың пайда болуына негіз болды.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімін дайындау жүйесін және оны психлогиялық-
педагогикалық білім алуын үйлестірудің жетекші бағыты ретінде дене тәрбиесі
үрдісін жүзеге асырудың және түрлендірудің жолдарын түсіндіретін және
көрсететін білім жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Дене тәрбиесін жүзеге асыруды сабақтастыру, біздің көзқарасымыз бойынша,
дене тәрбиесі әдістемесін студенттерге үйрету жүзеге асырылуы тиіс. Бұл
дене тәрбиесі мазмұны бойынша білім беруді жүзеге асыруда дұрыс меңгеруге
ықпал жасайтын дене тәрбиесі әдістері мен технологияларына, оларды
логикалық түрде құру, ұйымдастыру тәсілдеріне ерекше көңіл бөлінуі
қажеттігін көрсетеді. Оқытушы нақты оқыту ақпаратын беруші, оны
студенттердің меңгеруін ұйымдастырушы және соның нәтжесін бағалаушы
позициясын ұстаушы адам ретінде болмауы керек, қайта студентке
көмектесетін, өзінің білім беру қызметінің субъектісі болу керек. Ол үшін
оқытушы талдауға тиісті бағдарламаны меңгерудегі және бағдарламаны оқуда
студенттердің өздері қабылдауына кеңесші, сарапшы болуы тиіс. Оқытушының
жаңа ұстанымы үнемі студенттермен бірге кішігірім зерттеулер орындау,
студенттік топтармен бірге оқу үдерісін ұйымдастырудың түрлі формаларын
бірге шығармашылық тұрғыда іздестіру жаңашылдық бағытта кәсіби біліктілігін
жетілдіріп отыру өзекті сипат береді деген тұжырым жасаймыз.
М.Я. Виленский пікірі бойынша, оқушылардың жеке тұлғалық дене мәдениеті –
бұл жеке тұлғаның физикалық дамуы мен білімінің деңгейін, осы деңгейге жету
тәсілдерін түсінуін және дене тәрбиесі-спорттық іс-әрекетінің әр түрлі
формалары мен жалпы өмірінен көрінуін сипаттайтын сапалық, жүйелілік,
динамикалық білім. Оның құрылымы өзара байланысты үш бірліктен тұрады.:
- құндылық бірлік - жеке тұлғаның қажетін, мұратын, мотивін, ұстанымын,
қызығушылығын білдіреді;
- нақты қызметтік бірлік - жеке тұлғаның денсаулығын, қозғалу қабілеті
мен дағдысын анықтайтын физикалық мінсіздік болып табылады;
- тәжірибелік - іс-әрекеттік бірлік, дене тәрбиесі-спорттық белсенділік
өрісінен кең көрінеді (танымдық, үгіт-насихаттық, нұсқаулық, өзін-өзі
жетілділдіру, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу).
Оқушылардың құндылық бағытын қалыптастыру үдерісінің тетігін сызба
түрінде төмендегідей етіп көрсетуге болады. Жеке тұлға қабылдайтын
(сабақта, сабақтан және мектептен тыс іс-әрекеттерде)
құндылық бағыттары сананың ерекше арналары арқылы өтіп, маңызды немесе
жеке тұлғалық мән деңгейімен топтастырылады. Одан әрі оқушылардың нақты
өмірі мен тәжірибесі жағдайында шыңдалады, олар бекітілген және
бекітілмеген, өз іс-әрекеттері мен тәртіптерінің шын мәнінде басқара
алатыны және санада сақталып, мұғалім, ұжым, жанұя талап еткен жағдайда
ғана көрінетін дағдылар болып бөлінеді.
Құндылық бағыттары жеке іс-тәжірибеден өтіп, жеке тұлғаның шынайы мінез-
құлық құндылығына айналған жағдайда, қалыптасу үдерісін аяқталды деп
есептеуге болады (Сурет 3).
Дене мүмкіндігі мектеп оқушысының жеке тұлғалық дене мәдениетінің маңызды
құндылығы және оған қажет қасиет ретінде жеке тұлғаның дене тәрбиесі-
спорттық іс-әрекеттерде жан-жақты толық дамуға ұмтылуын сипаттайтын, жеке
дене қабілеттерін ашуға жағдай туғызатын қозғалысты жай-күйін
анықтайды, оны жетілдіру үдерісі – көбінесе жеке тұлғаның өзіндік
белсенділігімен байланысты, жеңілден қиынға дейін қозғалу тәжірибесімен
сипатталады.
Мектеп оқушыларында физикалық жетілдіру мен өзін-өзі тәрбиелеу
қажеттілігін қалыптастыру оқу-тәрбие үдерісінде дене тәрбие пәні бойынша
шешуші мән болып есептеледі. Ең алдымен, мектеп оқушыларының жеке тұлғалық
дене мәдениетін қалыптастыру тұжырымдамасын жүзеге асырмас бұрын, жалпы
орта білім беретін мектеп оқушыларының дене тәрбиесі пәнінің қазіргі
жағдайын талдап алу қажет. Мамандардың дене тәрбиесі жөніндегі байқауларды,
зерттеулерді және іс-тәжірибелерді жинақтап, қорыта талдауы мектеп
оқушыларының дене дамуы мен даярлығының қазіргі жағдайын шынайы бағалауға
мүмкіндік береді.
Соңғы уақытта мектептерде денсаулық көрсеткіші мен дене тәрбиесін
ұйымдастыру және балалардаң жалпы қозғалыс белсенділігінің деңгейі
арасындағы байланыс айқын көрінеді. 1-сыныпқа балалардың 10%-ы ғана дені
сау болып келеді. Оқу жылдары ішінде мектеп оқушыларының түрлі аурулармен
ауыру мөлшері 5 есеге өседі.
Егер дене мәдениетіндегі құндылық бағыттары жеке тұлғаның өмірлік
жоспарымен байланысты болса, қалыптасу үдерісі тез жүреді.
Оқушылардың денсаулық жағдайы төмендегідей деректерді келтіреді: әр
түрлі жастағы мектеп оқушысының 70%-ның тірек қозғалыс мүшелерінің
қызметі бұзылған.
Сурет 3 - Дене тәрбиесінде жеке тұлғаны қалыптастыру үдерісі
30-40%-ас қорыту ағзаларының жұмысы бұзылып, 60%-жүйке, қан тамырлары
тармақтарының белсенділігі төмендесе, 50% иммунитеті әлсіреген. Мектеп
оқушыларының 23%-бауыр, 15%-бүйрек ауруларымен ауырады. Мектеп оқушылырының
жеке тұлғалық дене мәдениетін қалыптастырудың қазіргі жағдайын зерттей
отырып, жеке тұлғаның дене мәдениетін қалыптастырудың маңызды
элементтерінің бірі болып табылатын деңгейді анықтауға тырыстық.
Сонымен қатар, талдау барысы көрсеткендей, дене тәрбиесі пәнінің маңызды
бірліктерінің бірқатары ескерілмейді. Мұндай бірліктердің қатарына дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі, жеке гигиена, қозғалыс іс-әрекетінің
психологиясы мен физиологиясы, дене тәрбиесі сабағына белсенділікті
қалыптастыру, оған ынталандыру, оқушылардың жеке тұлғалық көрсеткіштері
туралы білімнің қолданылмауы толымсыз жағдайда. Жоғарыда көрсетілген
көрсеткіштер дене тәрбиесі үдерісін басқарудың негізгі құралдары тобына
жататындықтан өте маңызды.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесі туралы білімін, қабілетін, дағдысын
қалыптастыруға ықпал ететін, педагог құзырында бар ықпалдар арсеналы болып
жатқан жағдаймен сәйкестендіріп алу маңызды міндет болып табылады. Дене
тәрбиесін басқару қымтаулы жабық ортада емес, құндылық бағыттары, мінез-
құлық стреотиптері, әр түрлі іс-әрекетке белсенділігі қалыптасқан оқушылар
ортасында жүреді. Сондықтан педагог осы құндылықтарды білуі тиіс.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруға дайындау мәселесі бойынша жүргізілген зерттеулеріміз
“Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға мұғалімдердің дайындық
моделін жасауға мүмкіндік берді (Сурет 4).
Модельдің мазмұнын мотивтік, мазмұндық, процессуалды-іс-әрекеттік,
рефлексиялық бақылау бірліктері құрайды.
Мотивтік компонент – дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру қажеттілігін
сезінуі, педагогикалық іс-әрекетке тұрақты бағдарының болуы, оқушылардың
дене мүмкіндіктері мен қозғалыс қимылдары ерекшеліктерін ажырата білуге
деген қызығушылығы, дене тәрбиесі жүйесі туралы өз бетінше білімін көтеруге
деген ұмтылысы.
Мазмұндық компонент – оқушылармен дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру
туралы ілімі, оқушылардың дене мүмкіндіктері мен қозғалыс қимыл
ерекшеліктерін білуі, оқушылармен дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру
туралы әдістемелік сауаттылығы, жаңашылдық, кәсіби құзіреттілік.
Процессуальды-іс-әрекеттік компоненттер – дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруда педагогикалық жағдаяттарды шешу, оқушылармен мектепте, сыныптан тыс
жұмыстарда, мектептен тыс жұмыстардағы дене тәрбиесін ұйымдастыру
ерекшеліктерін меңгеруі. Оқушылардың дене мүмкіндіктері мен қозғалыс
қимылдарын ескере отырып, дене тәрбиесіндегі жаңаша әдіс-тәсілдерді қолдана
алуы.
Рефлексиялық – бағалау компоненті – педагогикалық рефлексияны меңгеру,
дене тәрбиесі жүйесін педагогикалық талдауы, шығармашылық
ізденімпаздық, дене тәрбиесінде дене мүмкіндіктерін талдау білімділігі,
дене тәрбиесі жүйесі туралы білімі мен біліктілігін жетілдіруге ұмтылуы.
Көрсетілген модель негізінде зерттеліп отырған мәселеге байланысты
Сурет 4- Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға мұғалімдердің
дайындық моделі
болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастырудың жоғары, орташа, төмен
деңгейлерін анықтауға мүмкіндік берді.
Жоғары деңгей: дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі жөніндегі білім
мазмұны бойынша меңгерген білімі айтарлықтай терең; өз жеке басының
белсенділігімен ерекшеленеді; білімін жетілдіруге ынталы; дене мүмкіндігі
мен рухани жан-дүниесінің біртұтас жүйе екендігін сезіне біледі; дене
жаттығуларының, қозғалыс қимылдарының т.б. дамыту, білімдік, сауықтыру
міндеттерін шығармашылық тұрғыда қабілетті. Даярлықтың жоғары деңгейінің
қалыптасуы, болашақ мұғалімдердің кәсіби қызметінің оқушыларға
бағытталуымен сипатталады, олардың сабақ кезінде және сабақтан тыс уақытта
оқушыларды дене тәрбиесін жүзеге асыру құралдарын пайдаланып, жұмыс
істеудегі шығармашылыққа және өзін - өзі жетілдіруге деген тұрақты ынтасы
мен, жүйелі мүддесімен сипатталады. Бұл деңгейдегі студенттердің білімдері
толыққандылығымен, жүйелілігімен ерекшеленеді, олар бар білімдерін нақтылы
іс жүзіндегі жағдаят пен оңай байланыстыра алады.
Орташа деңгей: дене тәрбиесіне байланысты өзекті мәселелерді,
педагогикалық жағдаяттарды, тәрбиелік шараларды көңіл-күй тұрғыда дұрыс
қабылдай алады; оларға деген қызығушылығы бар, бірақ оның оқушы жеке
тұлғасын қалыптастырудағы мәніне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz