Демэкология–популяциялар экологиясы туралы ақпарат

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Демэкология-популяциялар экологиясы

Мақсаты: Жекелеген түрлер популяцияларының құрылымы мен динамикасын зерттейтін-демэкология саласына түсініктеме беру. Популяцияны сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің мәнін ашу. Жануарлардың этологиялық құрылымдарын сипаттау. Популяция тығыздығының реттелу заңдылығын түсіндіру.

Популяциялық экология (демэкология) -жекелеген түрлер популяцияларының құрылымы мен динамикасын зерттейтін аутэкологияның арнайы саласы.

Особь- белгілі бір түрге жататын жеке организм. Түр-тұқым қуалауда морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктері ұқсас, еркін будандасып, өнімді ұрпақ беретін, белгілі бір тіршілік жағдайына бейімделген, табиғатта белгілі бір ареалды алып жататын особьтар жиынтығы. Түрлер көбінесе үлкен ареалды алып жатады, ал түрлерінің особьтары біркелкі үлкен таралмайды, яғни, бір жерде жиі, бір жерде сирек топтасып өмір сүреді. Осы топтарды-популяция деп атайды. Түрдің біртұтстығы-популяциялардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады.

Популяция-белгілі бір географиялық аймақта тіршілік етуге бейімделген, генетикалық шығу тегі бір, бір түрге жататын особьтар жиынтығы. Популяция латынның «популюс»-халық, топ деген мағынасында. «Популяция» терминін ғылымға 1903 жылы В. Иогансен енгізеді.

Ареалдың ауданына және таралу ерекшеліктеріне қарай организмдерді: космополиттер, убиквистер және эндемиктер деп бөледі.

Космополиттер- Жер бетінің барлық аймағында кездеседі (бөлме шыбыны, тышқан т. б. ), яғни барлық орталарға бейімделген организмдер.

Убиквистер- ортаның әртүрлі жағдайына бейімделген, үлкен ареалға таралған организмдер (қасқыр, түлкі, қоян т. б. ) .

Эндемиктер -ортаның белгілі бір климаттық жағдайына бейімделген, белгілі бір ареалда ғана (арал, тау, су қойма т. б. ) тіршілік ететін организмдер.

Популяцияларды олардың кеңістікте таралу ауданы мен особьтар арасындағы өзара байланыстардың негізінде жіктеу.

Элементарлы (жергілікті) популяция -табиғаты бірегей кішігірім аумақтарда мекендейтін бір түрге жататын особьтар жиынтығы.

Экологиялық популяция -жергілікті популяциялардың жиынтығы негізінде қалыптасады.

Географиялық популяция- географиялық жағдайларды бірдей аумақты қамтитын, особьтар топтарын құрайтын экологиялық популяциялардан тұрады.

Популяцияны сипаттайтын сандық көрсеткіштер

Популяцияны сипаттайтын сандық көрсеткіштер: статистикалық (популяцияның саны, тығыздығы, құрылымы) және динамикалық (популяцияның туып көбеюі, өлімі, артуы, өсу қарқыны) .

Популяцияның статистикалық көрсеткіштері

1. Саны - особьтардың белгілі бір территориядағы жалпы саны. Популяцияның саны осы территорияда тұрақты немесе тұрақсыз болады.

2. Тығыздығы -популяцияның кеңістікте бір жердегі, бір көлемдегі орташа саны. Мысалы: 1гектар жерде 500 ағаш өседі, 1 м ³ суда 5 млн байкал эпищурасы бар.

3. Құрылым -кез келген популяция өзінің құрылымымен ерекшеленеді.

3. 1. Жыныстық құрылым -популяциядағы аналықтар мен аталықтарының өзара жыныстық қатынасы. Жыныстық құрылым тек қана дара жыныстарға ғана тән. Аналықтар мен аталықтардың өзара қатынасы түрлі экологиялық факторларға (түрдің генетикалық, физиологиялық ерекшеліктері т. б. тәуелді) .

3. 2. Жасы- әрбір популяцияның ішінде түрлі жастағы популяциятобы болады. Осы қасиеттер популяциялардың көбею қабілетін көрсетеді. Сондықтан әр түрлі жастағы особьтардың ортаға бейімделуі өзара ерекшеленеді. Американ экологы А. Боденхаймер популяция жасын 3 экологиялық топқа бөлуді ұсынды. Олар: предрепродуктивті (ұрпақ берер алдында), репродуктивті (ұрпақ беруге қабілетті), пострепродуктивті (ұрпақ беруге қабілетсіз) .

3. 3. Популяциялардың кеңістіктік құрылымы

Популяцияның кеңістікте таралуы-популяцияның мекендейтін жері, олардың тіршілік ету мекені болып табылады. Әрбір мекен немесе бос кеңістік тек белгілі бір түрлердің ғана қоректендіріп, олардың тіршілігіне жарап отырады.

Жануарлардың кеңістікте таралуы қоршаған экологиялық жағдайға және түрдің этологиялық (мінез-құлқы) қасиетіне байланысты болады.

Особьтардың ареалда таралуының негізгі үш түрі болады: біркелкі (жиі), біркелкі емес (агрегатты, топ құру, мозайкалы) және кездейсоқ (дифузды) .

Тірі организмдерді табиғатта мекендеуіне байланысты тұрғылықты және көшпелі деп бөледі.

Тұрғылықты тіршілік ететін организмдер белгілі бір шектеулі ортада ғана ұзақ өмір сүрсе, сол территорияға инстинкт қасиеті жақсы дамиды. Егер осы ортадан тіршілік иелерін басқа жерге күшпен көшірсе, өзінің бастапқы мекеніне қайтып оралуға тырысады. Бұл қасиетті экологиялық тілде-« хоминг» өз үйін сезіну деп атайды.

Көшпелі жануарлардың кеңістікте таралуы: диффузды, мозайкалы, пульсты және циклды болады.

Диффузды- кеңістікте жануарлардың дисперсті таралуы, олардың қоректерінің территорияда біркелкі орналасуына байланысты. Сондай-ақ, популяциялардың тіршілік ету мекендерінің жауынан қорғануға, көбейіп-өсуге қолайлы келетіндігіне де тікелей байланысты. Диффузды таралу майда сүтқоректілерге: құмды ландшафта мекен ететін құмтышқанға, жусанды далада мекендейтін шиқылдақ торғайға, әртүрлі өсімдіктер ассоциациясы өскен ортаны мекендейтін саршұнаққа т. б. тән.

Мозайкалы - жануарлардың бұл жолмен таралуы, олардың тіршілік етуге қолайлы биотоптардың біркелкі орналаспауына байланысты болады. Мәселен: саршұнақ құмды шөл даланың әр жерлерінде топтасып орналасқан өсімдіктердің арасында тіршілік етеді. Атжалман өзендегі қамыс белдеулері мен өзен шұңқырларын мекен етеді.

Пульсты- бұл таралу жолы популяция санының күрт өзгеріске ұшырайтын жануарларға тән. Қиын-қыстау жылдары популяция санының төмендеуіне байланысты, өзендерінің тіршілігін сақтап қалу үшін белгілі бір қолайлы оқшауланған территорияға жиналды. Ал, қолайлы жылдары оларға ыңғайлы барлық орталарға таралып тіршілік етеді. Мұнайда мозайкалы таралу типіне ауысуы орын алады. Мысалы, орманды даланы мекендейтін сұр тышқан құрғақшылық жылдары қайың және көктерек отындарын және өзендердің батпақты сағаларын уақытша паналайды. Ылғалды жылдары сұр тышқан популяциясы барлық қолайлы территорияларға, тіпті егінді алқаптарға да тарайды.

Циклды таралу -мекен ететін территориясын жыл бойы ауыстыратын популяцияларға тән. Популяциялардың бір жерден екінші мекенге көшіп - қонуы, ареалдардың флорасы мен фаунасының сиреп немесе жойылып кетуінен және топырақтың тозуынан сақтайды.

Циклды таралудың басқа таралу жолдарынан ерекшелігі жануардың белгілі бір территориядағы қорек қорына тәуелсіздігімен сипатталады. Әйтседе, особьтардың бір территориядан екіншіге көшіп - қону барысында жыртқыштардың жемтігіне айналу қауіпі жоғары болады. Сондықтан, бұл таралу жолы үйір және табын құрып тіршілік ететін жануарларға тән.

Генетикалық құрылым-популяциядағы әр түрлі генотиптер мен аллельдердің қатынасы. Харди- популяция аллельдерінің жиілігі ұрпақтан ұрпаққа өзгермейді делінген. Бұл заңдылық мына жағдайда ғана өз күшінде қалады: популяция үлкен болса; популяцияда еркін будандасу болса; жаңа мутация тумаса; популяциядан популяцияға генотиптердің миграциясы болмаса және сұрыптасу болмаса.

Әйтсе де бұл заңдылық табиғи жағдайда жүзеге аспайды, себебі ұзақ уақыт ішінде популяцияға түрлі ішкі және сыртқы экологиялық жағдайлар әсер етіп, популяцияның генетикалық тепе-теңдігін бұзады. Популяция генофондының өзгеруінсіз эволюциялық процесс жүзеге аспайды.

Популяцияның генетикалық құрылымын өзгертетін факторлар: мутация-жаңа аллельдердің туу көзі; особьтардың тіршілікке қабілетсіздігі (осының әсерінен особьтар сұрыпталады) ; кездейсоқ емес будандасу (өзін өзі тозаңдандыру кезінде гетерозиготалардың жиілігі төмендейді) ; гендер дрейфі - кездейсоқ жағдайларға байланысты саны популяцияларда генетикалық құрылымның өзгеруі (аурудың туындауы) ; миграция-гендердің жаңа гендермен ауысуы.

Популяцияның динамикалық көрсеткіштері

Туып көбею-аналықтар мен аталықтардыңшағылысу нәтижесінде пайда болған особьтардың саны.

Максимальды немесе ең жоғары туып көбею (физикалық немесе абсолютті) особьтардың өте бір идеалды жағдайда пайда болуын немесе тууын айтады. Ол үшін сыртқы қолайлы ортаның болуы және шағылысу мен көбею процесстері тек физиологиялық жолмен ғана жүзеге асуы тиіс.

Экологиялық немесе меншікті салыстырмалы туып көбею дегеніміз популяция санының арнаулы осы ортаға ғана тән жағдайда көбеюін айтады.

Абсолютті туып көбею-белшілі бір уақытта пайда болған особьтардың саны. Мысалы, амебаның 50-і суда тіршілік етеді. Олар бөлініп көбею арқылы 1 сағат ішінде 150-ге жетті, осы соңғы санды абсолютті көбею деп атайды.

Немесе бір жылда 10 000 халықы бар қалада, 400 бала дүниеге келсе. Дүниеге келген нәресте санын абсолюттік көбею деп есептесек, салыстырмалы көбеюді былай табады:

Салыстырмалы көбею 400 =0. 04

1

Популяцияның өлімі- белгілі уақыт арасындағы өлімге ұшыраған особьтардың саны. Особьтардың туып көбею мен өлімі олардың мекендейтін орталарына байланысты өзгеріп отырады. Сондай-ақ, популяциялардың көбеюі мен өлімі эмиграцияға, иммиграцияға және түрлердің жалпылама өріс ауыстыруына байланысты өзгереді.

Популяциялардың артуы, өсуі- кірісі (көбеюі) мен өлімі арасындағы айырмашылық саны.

Популяцияның өсу қарқыны- популяциялардың бір уақыттағы орташа көбею саны.

Жануарлардың популяцияларының этологиялық құрылымы.

Жануарлардың мінез-құлқын зерттейтін ілім-«этология» деп аталады. Жануарлардың бірігіп тіршілік ету формалары: