Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ . . . 4 бет

1-тарау - Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар

а) . Миф, оның фольклорға ықпалы . . . 9 бет

б) . Төрт саны туралы . . . 14 бет

в) . Тоғыз саны туралы . . . 22 бет

г) . Он екі саны туралы . . . 33 бет

д) . Он сегіз мың туралы . . . 38 бет

ІІ Тарау - Дәстүрлі сандардың көркемдік-эстетикалық қызметі

а) . Дәстүрлік сандардың көркемдік қызметі . . . 41 бет

б) . Дәстүрлік сандардың эстетикалық қызметі . . . 59 бет

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы . . . 79 бет

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 83 бет

КІРІСПЕ

Тақырыптың көкейкестілігі. Адамдардың жер бетіндегі өзара түсінігі «ең алдымен сан арқылы басталған» деседі. Әрбір санның өз анықтамасы мен мағынасы болатыны жайлы орталық баспасөзде соңғы жылдары жиі жазылып жүр. Ендеше құпиясы ешқашан таусылмайтын табиғат-Ананың алғашқы белгілері де осынау сан деген ұғыммен қалыптасып, сонымен тығыз байланысты танылса керек. Өйткені, сан жазудан әлдеқайда бұрын дамыған. Ерте замандағы грек ойшылы Пифагор б. з. д. 550 жылдары-ақ заттардың мәні сан деп, ал әлемді сандардың гармониялық жүйесі мен олардың қатынасы деп есептейді /1, 64/. Себебі «мейлі адам да, тас та бірыңғай судан, оттан, басқадан ба құралды делік. Бірақ, адам мен тас бір нәрсе емес қой, сонда бұлардың айырмашылығы неде? Сірә, бұлардың ішкі құрылымында шығар. Құрылым деген не? Бұл - бөлшектердің арақатынасы мен мөлшері. Ал, арақатынас пен мөлшер санмен анықталады. Демек, әрбір заттың сапасы мен мәнін санмен белгілеуге болады. Сан бәрінің басы» деп ой түйген Пифагор «әлемнің бәрі саннан құралады» деген пікір тудырды /1, 221/. Шындығында атомдық-молекулалық тән екенімізді сезінудің өзі сайып келгенде есептерден тұрады. Әлем дегеніміз - үндестік, сандар үйлесімі, бір сан мен екінші санның өзара қатынасы.

Сан мен сандардың қай кезде шыққандығы туралы ешкім нақты айтып бере алмайды. Ол жайлы жазба ескерткіштер де жоқ. Өйткені, жазу санау өнерінен көп кейін шыққан. Жазу пайда болып халықтар қолдана бастағанда адамзаттың сандар жөнінде әжептеуір білімі болған. Жалпы сандар туралы, оның математикалы тұрғыдан қолдануы жайлы пікір ерте кезден-ақ қалыптаса бастаған.

Әдебиет әлеміне қосылған сандарда көне дәуір салт-санасы мен танымдық көзқарастарының ізі күні бүгінге дейін сақталынған. Мәселен, эпостық жырларда «Он сан ноғай», «Қырық сан қалмақ», «Қырық сан қырым», «Тоғыз сан торғауыт», «Он сан оймауыт», «Қырық мың үйлі қият», «Он мың үйлі оят» деген ойлар өте жиі ұшырайды. Бұл ойларға қарағанда сөз болып отырған оқиға тұсында ноғайлар он мың, қалмақ, қият пен қырымның қырық мың, торғауыттың тоғыз мың, оймауыт пен ояттың он мың болғандығынан мәлімет береді. Бұл тарих ғылымы саласынан дәлелденіп отыр. Сондай-ақ, «Жеті ғалам» деген ұғым жалпы тіршіліктің көлденеңінен қарастырғандағы төрт бұрышы /шығыс, батыс, оңтүстік, солтүстік/ мен жаратылыс болмысын тігінен алғандағы үш қат әлемнің /жоғарғы, ортаңғы, төменгі/ қосындысын білдіретін космос моделі Кассирер айтқан әлемнің құрылысын меңзейді. «Ер қаруы-бес қару» дегендегі бес қаруымыз садақ, найза, айбалта, қылыш, шоқпар екенін білдірсе, «Жеті ойын тәсілі» деген тіркес осы бес қаруды пайдалану арқылы азаматын отан қорғауға баулу мақсатындағы қажеттіліктен туған тартыспақ, шабыспақ, атыспақ, шаныспақ, салыспақ, алыспақ, тастамақ сияқты халқымыздың өнері болғанын аңғартады. Болмаса, «Жеті тілеу» тіркесі /ат атамау-бала тілеуі; орамал тарту-бақ-дәулет тілеуі; төрге шықпау-шаңырақ тілеуі; үлкеннің алдын кеспеу, төсегіне жатпау-саулық тілеуі; шашын жиып жүру-неке, етек тілеуі; сәлем салу-ер тілеуі; ала арқанды аттамау-ел тілеуі/ келінін ізеттілік пен биязылыққа тәрбиелеу барысында туындаған ата-бабаларымыздың өзіндік өрнегі бар ұлттық тәрбиесін танытады. Бұдан ата-бабамыздың жалғыз ауыз сөзінде қаншама тарих, қаншама мағына жатқанын аңғарамыз. Бұл арада туындаған ой - халқымыздың тарихын, дүниетанымын, салт-санасын, әдет-ғұрпын терең тану үшін сандардың әдебиеттегі көрінісін танымдық және көркемдік қызметі тұрғысынан зерттеудің маңызы зор. Және сөз еткелі отырған сандар төңірегіне шоғырланған сөздер мен фразеологизмдер қазақ әдебиетіндегі сөздік қолданыстың ұлттық ерекшелігін бейнелейді. Сондықтан әдебиетіміздегі сандық қолданыстың қыр-сырын танып білу үлкен ғылыми міндет жүктейді.

Тақырыптың бұған дейінгі зерттелу деңгейі . Соңғы ширек ғасыр ішінде түркі тілдес халықтардың сан есімдері жөнінде бірталай еңбектер жазылып, диссертациялар қорғалды. Мәселен, академик В. А. Гордлевскийдің «Түркі тіліндегі елу сан есімі» атты арнайы еңбегі бар. Бұл еңбекте ғалым түркі тілдес халықтардың сан есімдерін және оларды зерттеген лингвистердің (Ю. Немет, Б. Мункаши, Н. Поппе, И. Зенга, Ф. Краелиц, Ф, Розенберг, Ж. Галеви, Р. Карай, Г. И. Рамстед, К. Юдахин т. б. ) шығармаларын талдаған (2, 140) . Алайда автор қарастырған мәселесі жөнінде көңіл толтырарлық қорытынды жасай алмаған, түркі сан есімдеріндегі жұмбақтар сол шешусіз күйінде қалған. Өзіне дейінгі түркі тектес халықтардың сан есімдерін зерттеген В. В. Радлов, Н. Я. Марр, В. В. Бартольд сынды академиктердің пікірлерінен асып, әріге бара алмаған. Сондай-ақ, Г. Н. Потаниннің жалпы фольклор туралы, түркі-монғол, славян, Скандинавия, Европа халықтарының шығармалары жайында жазған еңбектерінде де сандар туралы мәліметтер бар. Ғалым өзіне дейінгі еңбектерге шолу жасай отырып, «3, 7, 9 сандары бұрын киелі, қасиетті болған. 7 мен 9 сандары көп ел фольклорында көбірек ұшырасады» дейді. Бұл құбылыстың себебін Г. Н. Потанин аспандағы жеті планетаны дәріптеуден іздеу дұрыс емес деп есептейді. Оның ойынша, жеті санының мұнша қолданылуы себебін ерте заман адамдарының аспан шырақтарын ұзақ уақыт бақылау нәтижесінен деп түсіну керек деген ой айтады (3, 93) . Бірақ, кейбір ғалымдар мұндай киелі болған сандардың, олардың қасиетті болуы туралы ұғымының пайда болуын сәл басқаша түсіндіреді. Айталық, Индоевропа халықтарының фольклорында үш санының жиі кездесуі жайында В. Я. Пропп былайша баяндайды: « . . . үш саны бір кездерде ұзақ уақыт бойы есептің шегі болған . . . үш бір замандарда «көп», «күшті», «өте» деген мағына берген, яғни көп интенсивтік деген үғымды берген. Сол себепті фольклордағы іс-әрекеттердің қиындығы мен табыстары, әңгімеге деген жоғарғы ынта, оған разы болу-осының бәрі үш санымен шектелген қайталаулар арқылы беріледі» (4, 96) . Бұл тақырып төңірегінде қазақ басылымына қарағанда орыс басылымдары көбірек сөз еткен. Мысалы, орыс ғалымы Н. Л. Жуковская монғол халқының тұрмыс-тіршілігінде, әдет-ғүрпы мен салт-санасында кездесетін сандардың мәніне тоқтала отырып, «Можно с уверенностью сказать, что общее свойство, присущее всем этим числам, - классификационное, организующее начало, с помощью которого осваивается природа и создается культура: число один-начало всего, отправная точка; два-дихотомическая схема устройства мира, бинарные оппозиции; три-трихотомическая схема, освоение вселенной по вертикали; четыре-ориентация по странам света, освоение вселенной по горизонтали. Числа пять и девять в монгольской культуре отличаются определенной классификацинонной цельностью и, как правило, не расчленяются на состовляющие (5=4+1=2+3, 9=3хЗ= 4+4+1), как это отмечено в других культурных традициях. Числа семь и двенадцать в основе своей восходят к явлениям астрономического порядка, что и предопределяет более проявляет себя в мифологии, сказках, эпосе, в то время как число двенадцать наряду с девятью оказались вавлеченными в магическую практику народа» (5, 151) деп ой түйеді. Ғалым монғол халқының тұрмыс-тіршілігін салыстырумен ғана шектеледі, ол халықтардың фольклорлық мұраларындағы сандарға талдау жасамайды. Ал, В. Н. Топоров болса, монғол халықтары тіліндегі сандық тұжырымдарға шолу жасай келе, үш, жеті, тоғыз және он екі санын ерекше атайды. Көне мифологиялық таныммен байланыстыра отырып, бұл сандардың ерекшелігіне көңіл бөледі. Мәселен, ғалымның пікірінше: «число три-наиболее значимое если не во всех, то во многих мифологических системах, идеальная модель любого динамического процесса, предполагающего возникновение, развитие и упадок, реализующаяся, в частности, в вертикальной структуре вселенной» (6, 79), төрт санын: «статическую целостность», «идеально устойчивую структуру», «надежность и гарантию» (6, 81), ал үш пен төрт санының қосындысынан шыққан жетіні «магическую семерку» немесе «сумму мира», которую можно считать самым устойчивым числом-символом» (6, 630) деп атайды. Мұндай пікірлер С. Ю. Неклюдов (7, 170-174), Б. А. Фролов (8, 115-116), Дж. А. Миллер (9, 223-225), М. А. Членов (10, 158-163), И. С. Вайнер, А. А. Загдуллин (11, 80-83), М. Гарднер (12, 179) Ю. М. Лотман (13, 56-64) сияқты ғалымдарының еңбектерінен де кездеседі. Бірақ, бұл еңбектерде сандардың тұрмыстағы қолданылуы, сан төңірегіне шоғырланған ойлардың мағынасы мен тарихы ғана қаралып, жалпы фольклордағы немесе әдебиеттегі қызметі, көркемдік ерекшелігі сөз етілмейді.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері . Осындай бағыт-бағдар берерлік бастама ой-пікірлер айтылса да, әдебиет әлеміне енген сандардың көркемдік қызметі мен мәні, оның халық танымындағы сырын сөз ету мәселесі арнайы зерттеу нысанасына алынбаған, әдебиеттегі қызметі жайлы сөз етілмеген. Осының өзінен-ақ сандардың әдебиеттегі атқаратын көркемдік қызметіне ұзақ уақыттар бойы жеткілікті зер салынбай келгендігі байқалады. Ал, қазақ халқы үшін сандардың әдебиеттегі көрінісін талдау өте-мөте қажет құбылыс. Өйткені, әдебиеттің мүлдем көне үлгілерінде халықтың санға деген қарым-қатынасы, санның олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына қатысы жан-жақты бейнеленген. Біз диплом жұмысымызда әдебиет дүниесіндегі сандардың қызметі мен мәнін сөз ету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:

- эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы дәстүрлі

сандардың жалпы және даралық ерекшеліктерін анықтау;

- дәстүрлі сандардың пайда болу тарихын және генезисін зерттеу;

- сандардың қатысуымен пайда болған көркем формуларлардың

ерекшіліктерін сипаттау;

- эпикалық уақыт пен кеңістікті бейнелеуде дәстүглә сандардың мәнін

анықтау;

- сандардың эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы

орны мен қызметіне тоқталу;

Зерттеудің тәсілдемелік және теориялық негіздері . Сандарға жүйеленген ойлар бір күннің немесе бір ғасырдың жемісі емес. Олар сан ғасырдың сүзгісінен өтіп, асылы қалып, асығы ұмыт болған дүние. Сондықтан әдеби сандардың сырын ашып, мақсатқа жету үшін жалпы әдебиет туындыларының екі кезеңін зерттеудің материалдық көздері ретінде алдық.

Бірінші кезең - жалпы әдебиеттің басы, нәр алар қайнар көзі болып табылатын ежелгі халық ауыз әдебиетінің озық үлгілері - эпостық жырлар. Өйткені, жазба әдебиетінен кенже қалған халық үшін халық ауыз әдебиеті зерде тоғысқан философиялық көзқарастың ролін атқарумен қоса, ағартушылық та қызмет атқарады. Халық ауыз әдебиеті көне заманның әліппесі, тіл жаттықтырушы құралы ғана емес, жалпы әлеумет үшін әдебиет, философия және логика пәндерінің лұғаты болып табылады. Яғни, халық ауыз әдебиеті - дүниені рухани игерудің логикасы, өрелі сөз бен байламды ойының сұрыпталған жиынтығы.

Екінші кезең үшін сөзі мірдің оғындай, қынаптан суырылған қылыштай өткір сөзге бай, елді аузына қаратып, өмір мен болмыс, заман мен адам, табиғат пен тылсым тіршіліктің сан алуан сырын танып, ақ пен қараның, жақсылық пен жамандықтың, ерлік пен ездіктің ара салмағын таразыға салып кеткен біртума дала данышпандары - жыраулар поэзиясын алдық. Өйткені, олар өзінің әлеуметтік және рухани кемелденуіне қажетті үрдістерді өзіне дейінгі фольклордан алады. Тек алып қана қоймай фольклор негіздеріне сүйене отырып, халықтың дүние туралы ой байламын, табиғат, адам мен қоғам заңдылықтары туралы болжамдары мен пайымдауларын өз шығармаларына арқау етіп, ретіне қарай дамытып та отырған. Яғни, өзіне дейінгі ел түсінігін дамытып, келер ұрпаққа жалғастырушылық сияқты қос-қабат қызмет атқарушылар - жыраулар болған.

Сөз етілген тақырып тек қазақ әдебиеті көлемінде ғана емес, бүкіл түркі халықтары әдебиетінде арнайы зерттеу жүргізілмеген мүлде тосын, соны тақырып. Сандар сырының эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар шығармасындағы көрінісін қазақ әдебиетінің дерек көздері арқылы ғылыми ой түйіп, бір жүйеге түсіре баяндалды. Бұл тақырып фольклортануда, қазақ әдебиеті тарихында зерттелмеген, сөз бола қалған күнде де сандық әлем сырларын жалаң іздестіріп, сандар сырының фольклор мен көркем шығармалардағы көрінісіне беттей бермейтін мүлде тың тақырыпты зерттеу нысанасына алуымен ерекшеленеді. Жалпы фольклор мен қазақ әдебиетіндегі сандық көріністердің орын алуы, олардың көркем тілмен кестелену сырларын танып білу мақсаты алға қойылды. Зерттеу үстінде алдымен дүниетанымдық сандардың мифологиялық сана мен философиялық ұғымның қиылысындағы жұмбақ сырының көркем әдебиеттегі қолданылуының өзіндік ерекшеліктерін нақтылы талдаулар арқылы қарастырылды. Екінші жағынан, салт-дәстүрлік танымдағы сандар табиғатының фольклор мен ақын-жыраулар шығармасында қолдану аясына талдау жасауымен ерекшеленеді.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1-тарау - Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар

а) . Миф, оның фольклорға ықпалы

Қоғам уақыт пен кеңістікте өзгеріссіз қала алмайды. Тас ғасырынан бергі адамзат қоғамдық дамудың, этностық-тілдік, кәсіптік, т. б. өзгерулердің талай сатысынан өтті. Сондықтан миф те оған ілесе өзгеріп отырған. Ескі қоғамды алмастырған әрбір жаңа қоғам, өз ежебілігін «таза, бос жерден » бастамайды, өзіне дейінгі қоғамның ежебілік мифтік келтірімде-рінің бір бөлігін қабылдап, өзгертеді, жаңасын қосады, күрделілендіреді. Осылайша қоғамдар ауысқан сайын, миф те ауысып отырады, бірақ бұрынғы қоғамның ежебілік түсініктері сарқыншақ түрінде сақталып отырады. Міне бүгінгі қазақтың қолында (сөздік қорында, фольклорында, әдет-ғұрпында, мінез-құлқында, өнерінде) бар ежелгі біліктер осындай сан мың жылғы өзгерулердің ең соңғы нәтижесі, сарқыты болып табылады. Сондықтан қазақтағы мифологияның болмысын тек реконструкциялау жолымен ғана тануға болады.

Миф - жалғандықты, ойдан шығарылғанды білдірмейді, бірақ «жалған миф» деген де, «ақиқат миф» деген де болады. Мәселен, бүгінгі қазақтың танымал мифі - оның Алаштың үш баласынан таралғандығы. Басқа да мифтері бар. Осы мифті абсолютті тарихи айғақ деп есептеуге болмайды, сондай-ақ оны жалған дей салудың да жөні жоқ. Өйткені «Қазақтың Алаштың үш баласынан таралғандығы» жөніндегі миф арғықазақтардың көне руханиятына сүйеніліп, қазақ халқының тарихымен байланысты қалыптасқан «қоғам ақиқаты». Оны түсіндірудің өз әдістемесі, қисыны, жүйесі бар, тек осыларды әлі меңгеріп кете қойғанымыз да жоқ.

Әр халықтың, мәдениеттің, діннің өз мифі бар. Тек осы мифтің танымал болу дәрежесі әр халықта әртүрлі. Біреулері оны дамыған күйінде сақтай алса, екіншілері оны сақтай алмаған, ал үшіншілері - өздерінің фольклорындағы, тіліндегі, мәдениеті мен өнеріндегі мифті тани, таба алмайды. Өйткені әр халықтың тарихи тағдыры әртүрлі болып шыққан, сондықтан мифтік мұраны түсінудің, оның жасырылған цифрларының кілтін тауып ашудың нәтижелері түрліше болып шығып жатады. Дұрыс түсінілсе, мифтік мұраның нақты қоғамға берері мол, ұшан-теңіз. Шалағай түсініліп, оны тар мүдделі ортада, әсіресе саяси мақсаттарда пайдаланар болса, мифтің қоғамға, нақты халыққа тигізер зияны да мол болып шығады.

Мәселен, XIX ғасырда қалыптасқан «үндіеуропалық» делінетін тілдік теорияның қойнауынан өсіп шыққан аттас мифологиялық мектеп, адамзаттың белгілі бір тобын қалғандарынан артық етіп шығаруды, осындай артық туғандықтың тәңірлік негізі бар екендігін қисындаған жалған мифтік идеяны қалыптастырды. Осы үндіеуропашылдықтың арты «арийшылдық», «нордизмге», «атлантизм» сияқты тарихи даму тұрғысынан алғанда қандай да бір ғылыми қисындары бар теорияларды бұрмалау немесе біржақты түсіндіру іс-әрекетіне жалғасты. Р. Генон, Г. Вирт, т. б. ғалымдардың игі ниетінен туындаған идеялар осылайша кұбыжық теорияларға - жалған мифтерге негіз болды да, арты апатқа алып келді. Оны «Анненэрбе», «Туле қоғамы» сияқты «ғылыми-зертту мекемелерінің» тарихынан да, гитлерлік, фашистік Германияның қысқа тарихынан да жақсы білеміз. Соңғы кезде қайтадан жанданған, «Велес кітабы» сияқты жалған дүниеге арқа сүйеген «орыс арийшылдығының» белсенділігінің артуы да мифтің (жалғандығына да, ақиқаттығына да қарамастан) аса күшті саяси құралға айналуға қабілетті екендігін көрсетеді.

Мұндай жалған мифтердің үлкені де, кішкенесі де болады. Жалған мифтің өзі бастапқыда ақиқат мифтің базасына сүйенеді. Кез келген (үлкені болсын, кішісі болсын) халықтың өз мифтік келтірімдер комплексі болады. Сырт көзге қарабайыр, жұпыны сияқты көрініп, шын болмысы сол халықтың өзіне де белгісіз болып қала беретін осындай келтірімдер, әр халықтың ататегінің кім болғанынан, қайдан шыққанынан, қандай дәрежеде болғандығынан хабардар етсе, осындай тарихи мифтер, «қалауын тапса» аса қуатты саяси не рухани факторға айналады. Сондықтан да «миф» дегеннің қандай жасампаз не қиратқыш потенциалы бар екендігін XX ғасырдағы мемлекеттерді басқарған саяси элита жақсы түсінген еді. Міне, сондықтан да XX ғасырдың 1-ші жартысындағы «арийшылдық» мифологияның тарихынан сабақ алған, сөз жүзінде коммунистік-интернационалдық болмысты, іс жүзінде ұлы орыстық шовинизмнің астыртын бағытын ұстанған Кеңес билігі, өз билігіне, мақсатына кедергі келтіріп, қарсы тұра алатын «түркі факторының» потенциалын жан-тәнімен, тұла бойымен сезіне алатындай деңгейде еді. Орыс (славян) тарихын, тілін, мәдениетін, басқару өнері мен мәдени рөлін зерттегенде орыс, жалпы славян танымына, тарихына, қанына дендеп еніп, судай сіңген «түркі факторын» аттап өту қиын еді. Сондықтан орыс тарихындағы «түркі ықпалының рөлін» төмендетіп көрсету, елемеу, айтпау - кеңестік дәуір ғылымының басты міндеті болды. Оның үстіне Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың сандық үлесі, демографиялық потенциалы, діни, мәдени тұрғыдан алғанда бөгделігі де қауіп туғызатын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.