Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .4 бет
1.тарау . Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар
а). Миф, оның фольклорға ықпалы ... ... ..9 бет
б). Төрт саны туралы ... ... ... ... ... ... ... ..14 бет
в). Тоғыз саны туралы ... ... ... ... ... ... ..22 бет
г). Он екі саны туралы ... ... ... ... ... 33 бет
д). Он сегіз мың туралы ... ... ... ... ... .38 бет
ІІ Тарау . Дәстүрлі сандардың көркемдік.эстетикалық қызметі
а). Дәстүрлік сандардың көркемдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41 бет
б). Дәстүрлік сандардың эстетикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59 бет
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы ... ... ... ... ... ... ... ... 79 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.тарау . Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар
а). Миф, оның фольклорға ықпалы ... ... ..9 бет
б). Төрт саны туралы ... ... ... ... ... ... ... ..14 бет
в). Тоғыз саны туралы ... ... ... ... ... ... ..22 бет
г). Он екі саны туралы ... ... ... ... ... 33 бет
д). Он сегіз мың туралы ... ... ... ... ... .38 бет
ІІ Тарау . Дәстүрлі сандардың көркемдік.эстетикалық қызметі
а). Дәстүрлік сандардың көркемдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41 бет
б). Дәстүрлік сандардың эстетикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59 бет
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы ... ... ... ... ... ... ... ... 79 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Адамдардың жер бетіндегі өзара түсінігі «ең алдымен сан арқылы басталған» деседі. Әрбір санның өз анықтамасы мен мағынасы болатыны жайлы орталық баспасөзде соңғы жылдары жиі жазылып жүр. Ендеше құпиясы ешқашан таусылмайтын табиғат-Ананың алғашқы белгілері де осынау сан деген ұғыммен қалыптасып, сонымен тығыз байланысты танылса керек. Өйткені, сан жазудан әлдеқайда бұрын дамыған. Ерте замандағы грек ойшылы Пифагор б.з.д. 550 жылдары-ақ заттардың мәні сан деп, ал әлемді сандардың гармониялық жүйесі мен олардың қатынасы деп есептейді /1,64/. Себебі «мейлі адам да, тас та бірыңғай судан, оттан, басқадан ба құралды делік. Бірақ, адам мен тас бір нәрсе емес қой, сонда бұлардың айырмашылығы неде? Сірә, бұлардың ішкі құрылымында шығар. Құрылым деген не? Бұл – бөлшектердің арақатынасы мен мөлшері. Ал, арақатынас пен мөлшер санмен анықталады. Демек, әрбір заттың сапасы мен мәнін санмен белгілеуге болады. Сан бәрінің басы» деп ой түйген Пифагор «әлемнің бәрі саннан құралады» деген пікір тудырды /1,221/. Шындығында атомдық-молекулалық тән екенімізді сезінудің өзі сайып келгенде есептерден тұрады. Әлем дегеніміз – үндестік, сандар үйлесімі, бір сан мен екінші санның өзара қатынасы.
Сан мен сандардың қай кезде шыққандығы туралы ешкім нақты айтып бере алмайды. Ол жайлы жазба ескерткіштер де жоқ. Өйткені, жазу санау өнерінен көп кейін шыққан. Жазу пайда болып халықтар қолдана бастағанда адамзаттың сандар жөнінде әжептеуір білімі болған. Жалпы сандар туралы, оның математикалы тұрғыдан қолдануы жайлы пікір ерте кезден-ақ қалыптаса бастаған.
Сан мен сандардың қай кезде шыққандығы туралы ешкім нақты айтып бере алмайды. Ол жайлы жазба ескерткіштер де жоқ. Өйткені, жазу санау өнерінен көп кейін шыққан. Жазу пайда болып халықтар қолдана бастағанда адамзаттың сандар жөнінде әжептеуір білімі болған. Жалпы сандар туралы, оның математикалы тұрғыдан қолдануы жайлы пікір ерте кезден-ақ қалыптаса бастаған.
1. Қожахметова М. Адам құпия. А.,1997.
2. Ежелгі мәдениет куәлары (Ред.бас.Ә.Марғұлан), А., 1966.
3. Потанин Г.Н. От голоски сказки об Еруслане // Этнографическое обозрение.
1900, № 4.
4. Пропп В.Я. Фольклор и действительность. М.,1976.
5. Жуковская Н.Л. Категории и символика традиционной культуры монголов. М., 1988.
6. Топоров В.Н. Числа. – Мифы народов мира. Т.2.М. С. 982.
7. Неклюдов С.Ю. Мифы народов мира. т.2. М., 1982.
8. Фролов Б.А. Числа в графике палеолита. Новосибирск, 1974.
9. Миллер Дж. А. Магическое число семь плюс или минус два. М.,1964.
10. Членов М.А. Числовая символика и тайные союзы на Молуккских островах.
–Мифология и верования народов Восточной и Южной Азии. М., 1973.
11. Вайнер И.С., Загидуллин А.А. О происхождении почитания числа 9. –
Вопросы истории,филологии и педагогики. Вып.2.Казань,1967.
12. Гарднер М. Математические головоломки и развлечения. М.,1971.
13. Лотман Ю.М. Семантика числа и тип культуры. Тарту. 1970.
14. С.Қондыбай. Толық шығармалар жинағы. Алматы, 2004.
15. Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. А.,
1976.
16. Ахметов 3. О языке казахской поэзии. Алма-ата,1970.
17. Формозов А. Очерки по первобытному искусству. М.,1969
18. Оклодников А.П. Возникновение человеческого общества. Ранний древне-
каменный век. «Всемирная история». М., 1955.
19. Липский А. К вопросу о семантике солнцеобразных личин Енисея. Ново-сибирск, 1970.
20. Анисимов А.Ф. Духовная жизнь первобытного общества.М,-Л.,1966.
21. Вадимов А.,Тривас М. От магов древности до иллюзионистов наших дней.
М., 1966.
22. Мангижеев И.А. Бурятские шаманстические и дошаманстические термины.
М., 1978.
23. Михайлов Г. К вопросу о шаманизме и шаманской поэзии. «Теоретические
проблемы восточних литератур». М., 1969
24. Турсынов Е. 06 отношении шаманского творчества к художес-твенному
фольклору. «Наследники». А., 1975.
25. Маргулан А., Акишев К.Дадырбаева М.,Оразбаева А. Древняя культура
Центрального Казахстана. А., 1966.
26. Сейілханүлы Ә. Жаңа ай, жарылқай гөр... ескі ай, есіркей гөр...// «Арай»
журналы, 1994, № 7.
27. Баласағүн Ж. Құтты білік. /Ауд.А.Егеубаев/, А., 1986.
28. Шаңырақ. Үй-тұрмыс энциклопедиясы. А., 1989.
29. Қазақ совет энциклопедиясы. Қазақ ССР. А., 1977.
30. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1990.
31. Поэзия древних тюрков. Стихотворная реконструкция И. В.Стеблевой. М.:
Раритет, 1993. С. 87.
32. Поэзия древних тюрков. Стихотворная реконструкция И. В.Стеблевой. М.:
Раритет, 1999. С. 163.
33. Кляшторный С. Г. Представление о времени и пространстве в
древнетюркских памятниках //Древнетюркская цивилизация: памятники
письменности. –Алматы: Ғылым, 2001. С. 33.
34. ҚалиевС.,Оразов М.,Смайлова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері.А., 1994.
35. Халид Қ.Тауарих хамса./Ауд.Б.Төтенаев,А.Жолдасов/, А., 1992.
36. Әбіласан Ә. Көне сөздер құпиясы. А., 1996.
37. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах,обитавших в Средней Азии в
древние времена. т.1. М.-Л., 1950.
38. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. А., 1992.
39. Жанпейсов Е.Н Этнокультурная лексика казахскогоя зыка.А.,1989.
40. Юдахин К.К.Киргизско-русский словарь.М., 1965.
41. Шойынбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. А.,1993.
42. Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVIII и первой половине ХІХвека. А.,
1981.
43. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. А., 1985.
44. Арғынбаев X. Қазақ отбасы. А., 1996.
45. Тәжиев Қ. Жеті санының құпия сыры.Шымкент,1993.
46. Турсунов Е. Д. Древнетюркский фольклор: истоки и становление. Алматы:
Дайк-Пресс, 2001. С. 118.
47. Германо-скандинавская мифология. МНМ. 1-288.
48. Қамбартегі Қ. Бесқонақ есебі. «Ана тілі» газеті. 1993, 17 наурыз.
49. Қашкари М. Түбі бір түркі тілі./Ауд.Бекетаев,Ибатов/,А., 1993.
50. Ақ сауыт. 1-2 томдар. 1977.
51. Ысқақов М. Халық календары. А., 1980.
52. Әбішов X. Аспан сыры. А., 1966.
53. Ата салтың, халықтық қалпың. /Құр: А.3әкриянов., М.Молдабаева/,
Алматы,1995.
54. Машанов А. Әл-Фараби. А, 1971
55. Омар Хайам. Наурызнама./ауд.И.Сапарбаев/,А., 1992.
56. Ғұзыхан Ақпанбек. Қазақтардың дүниетанымы. А, 1991.
57. Кеңесбаев I. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.А.1977
58. Өмірәлиев Қ. ҮІІ-ХІІ ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерт-кіштері.А.,1985.
59. Батырлар жыры.Қаз.хал.әдеб. А.,3-6 томдары, 1987-90.
60. Базар жырау шығармалары. А., 1986.
61. Бес ғасыр жырлайды. 1-2 томдар, 1989.
62. Ахметжанов Қ. Ер қаруы–бес қару.// «Ана тілі» газ.,1992, № 39.
63. Мақал-мәтелдер. /Құр.Б.Адамбаев/, А., 1996.
64. Боздағым. /Құр.Т.Арынов/, А., 1990:
65. Түсіндірме сөздік. 1-10 томдары, 1976-86.
66. Путилов Б.Н. Героический эпос и действительность. Л.,1988.
67. Бердібай Р. Эпос–ел қазынасы. А., 1995.
68. Сөз атасы./Дайындаған:Ә.Құрысжанов/, А, 1987.
69. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер. А., 1987.
70. Ақ сандық, көк сандық. А., 1988.
71. Ахметжанов Қ. Атадан қалған ақ сауыт.// «Ана тілі» газ.,1992, N 8.
72. Сүйіншәлиев X. ҮІП-ХҮІПғасырлардағы қазақ әдебиеті. А., 1989.
73. Зар заман. /Құр. С.Дәуітов/, А., 1993.
74. Қорқыт ата ьсітабы./Ауд.Қоңыратбаев,Байділдаев/,А.,1986
75. Иасауи Қ.А. Диуани Хикмет. А., 1993.
76. Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. А., 1994.
77. Қоңыратбаев Ә. Қазақтың «Қозы Көрпеш» жыры туралы. А.,1959.
78. Уақатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы. А., 1983.
79. Қозы Көрпеш–Баян сүлу. А.,1959.
80. Батырлар жыры./Құр.М.Ғұмарова,Б.Уақатов/, А., 1963.
81. Қазақ фольклорының тарихилығы. /Жинақ/. А., 1993.
82. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. А.,1973.
83. Абзелеев С.Н. Историзм былин и специфика фольклора. А.,1982.
84. Мұханов С. Қазақ қауымы. А., 1995.
85. Уалиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. А., 1985.
86. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. А., 1993.
87. Тэйлор Э. Первобытная культура.Пер.с анг.М.,1939.
88. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. А.,1991.
89. Қабдолов 3. Сөз өнері. А.,1983.
90. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. А., 1994.
2. Ежелгі мәдениет куәлары (Ред.бас.Ә.Марғұлан), А., 1966.
3. Потанин Г.Н. От голоски сказки об Еруслане // Этнографическое обозрение.
1900, № 4.
4. Пропп В.Я. Фольклор и действительность. М.,1976.
5. Жуковская Н.Л. Категории и символика традиционной культуры монголов. М., 1988.
6. Топоров В.Н. Числа. – Мифы народов мира. Т.2.М. С. 982.
7. Неклюдов С.Ю. Мифы народов мира. т.2. М., 1982.
8. Фролов Б.А. Числа в графике палеолита. Новосибирск, 1974.
9. Миллер Дж. А. Магическое число семь плюс или минус два. М.,1964.
10. Членов М.А. Числовая символика и тайные союзы на Молуккских островах.
–Мифология и верования народов Восточной и Южной Азии. М., 1973.
11. Вайнер И.С., Загидуллин А.А. О происхождении почитания числа 9. –
Вопросы истории,филологии и педагогики. Вып.2.Казань,1967.
12. Гарднер М. Математические головоломки и развлечения. М.,1971.
13. Лотман Ю.М. Семантика числа и тип культуры. Тарту. 1970.
14. С.Қондыбай. Толық шығармалар жинағы. Алматы, 2004.
15. Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. А.,
1976.
16. Ахметов 3. О языке казахской поэзии. Алма-ата,1970.
17. Формозов А. Очерки по первобытному искусству. М.,1969
18. Оклодников А.П. Возникновение человеческого общества. Ранний древне-
каменный век. «Всемирная история». М., 1955.
19. Липский А. К вопросу о семантике солнцеобразных личин Енисея. Ново-сибирск, 1970.
20. Анисимов А.Ф. Духовная жизнь первобытного общества.М,-Л.,1966.
21. Вадимов А.,Тривас М. От магов древности до иллюзионистов наших дней.
М., 1966.
22. Мангижеев И.А. Бурятские шаманстические и дошаманстические термины.
М., 1978.
23. Михайлов Г. К вопросу о шаманизме и шаманской поэзии. «Теоретические
проблемы восточних литератур». М., 1969
24. Турсынов Е. 06 отношении шаманского творчества к художес-твенному
фольклору. «Наследники». А., 1975.
25. Маргулан А., Акишев К.Дадырбаева М.,Оразбаева А. Древняя культура
Центрального Казахстана. А., 1966.
26. Сейілханүлы Ә. Жаңа ай, жарылқай гөр... ескі ай, есіркей гөр...// «Арай»
журналы, 1994, № 7.
27. Баласағүн Ж. Құтты білік. /Ауд.А.Егеубаев/, А., 1986.
28. Шаңырақ. Үй-тұрмыс энциклопедиясы. А., 1989.
29. Қазақ совет энциклопедиясы. Қазақ ССР. А., 1977.
30. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1990.
31. Поэзия древних тюрков. Стихотворная реконструкция И. В.Стеблевой. М.:
Раритет, 1993. С. 87.
32. Поэзия древних тюрков. Стихотворная реконструкция И. В.Стеблевой. М.:
Раритет, 1999. С. 163.
33. Кляшторный С. Г. Представление о времени и пространстве в
древнетюркских памятниках //Древнетюркская цивилизация: памятники
письменности. –Алматы: Ғылым, 2001. С. 33.
34. ҚалиевС.,Оразов М.,Смайлова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері.А., 1994.
35. Халид Қ.Тауарих хамса./Ауд.Б.Төтенаев,А.Жолдасов/, А., 1992.
36. Әбіласан Ә. Көне сөздер құпиясы. А., 1996.
37. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах,обитавших в Средней Азии в
древние времена. т.1. М.-Л., 1950.
38. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. А., 1992.
39. Жанпейсов Е.Н Этнокультурная лексика казахскогоя зыка.А.,1989.
40. Юдахин К.К.Киргизско-русский словарь.М., 1965.
41. Шойынбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. А.,1993.
42. Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVIII и первой половине ХІХвека. А.,
1981.
43. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. А., 1985.
44. Арғынбаев X. Қазақ отбасы. А., 1996.
45. Тәжиев Қ. Жеті санының құпия сыры.Шымкент,1993.
46. Турсунов Е. Д. Древнетюркский фольклор: истоки и становление. Алматы:
Дайк-Пресс, 2001. С. 118.
47. Германо-скандинавская мифология. МНМ. 1-288.
48. Қамбартегі Қ. Бесқонақ есебі. «Ана тілі» газеті. 1993, 17 наурыз.
49. Қашкари М. Түбі бір түркі тілі./Ауд.Бекетаев,Ибатов/,А., 1993.
50. Ақ сауыт. 1-2 томдар. 1977.
51. Ысқақов М. Халық календары. А., 1980.
52. Әбішов X. Аспан сыры. А., 1966.
53. Ата салтың, халықтық қалпың. /Құр: А.3әкриянов., М.Молдабаева/,
Алматы,1995.
54. Машанов А. Әл-Фараби. А, 1971
55. Омар Хайам. Наурызнама./ауд.И.Сапарбаев/,А., 1992.
56. Ғұзыхан Ақпанбек. Қазақтардың дүниетанымы. А, 1991.
57. Кеңесбаев I. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.А.1977
58. Өмірәлиев Қ. ҮІІ-ХІІ ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерт-кіштері.А.,1985.
59. Батырлар жыры.Қаз.хал.әдеб. А.,3-6 томдары, 1987-90.
60. Базар жырау шығармалары. А., 1986.
61. Бес ғасыр жырлайды. 1-2 томдар, 1989.
62. Ахметжанов Қ. Ер қаруы–бес қару.// «Ана тілі» газ.,1992, № 39.
63. Мақал-мәтелдер. /Құр.Б.Адамбаев/, А., 1996.
64. Боздағым. /Құр.Т.Арынов/, А., 1990:
65. Түсіндірме сөздік. 1-10 томдары, 1976-86.
66. Путилов Б.Н. Героический эпос и действительность. Л.,1988.
67. Бердібай Р. Эпос–ел қазынасы. А., 1995.
68. Сөз атасы./Дайындаған:Ә.Құрысжанов/, А, 1987.
69. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер. А., 1987.
70. Ақ сандық, көк сандық. А., 1988.
71. Ахметжанов Қ. Атадан қалған ақ сауыт.// «Ана тілі» газ.,1992, N 8.
72. Сүйіншәлиев X. ҮІП-ХҮІПғасырлардағы қазақ әдебиеті. А., 1989.
73. Зар заман. /Құр. С.Дәуітов/, А., 1993.
74. Қорқыт ата ьсітабы./Ауд.Қоңыратбаев,Байділдаев/,А.,1986
75. Иасауи Қ.А. Диуани Хикмет. А., 1993.
76. Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. А., 1994.
77. Қоңыратбаев Ә. Қазақтың «Қозы Көрпеш» жыры туралы. А.,1959.
78. Уақатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы. А., 1983.
79. Қозы Көрпеш–Баян сүлу. А.,1959.
80. Батырлар жыры./Құр.М.Ғұмарова,Б.Уақатов/, А., 1963.
81. Қазақ фольклорының тарихилығы. /Жинақ/. А., 1993.
82. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. А.,1973.
83. Абзелеев С.Н. Историзм былин и специфика фольклора. А.,1982.
84. Мұханов С. Қазақ қауымы. А., 1995.
85. Уалиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. А., 1985.
86. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. А., 1993.
87. Тэйлор Э. Первобытная культура.Пер.с анг.М.,1939.
88. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. А.,1991.
89. Қабдолов 3. Сөз өнері. А.,1983.
90. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. А., 1994.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 бет
1-тарау – Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар
а). Миф, оның фольклорға
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 9 бет
б). Төрт саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 14 бет
в). Тоғыз саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..22 бет
г). Он екі саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33 бет
д). Он сегіз мың
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 38 бет
ІІ Тарау – Дәстүрлі сандардың көркемдік-эстетикалық қызметі
а). Дәстүрлік сандардың көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41 бет
б). Дәстүрлік сандардың эстетикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59 бет
Қ О Р Ы Т Ы Н Д
Ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .79 бет
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
83 бет
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Адамдардың жер бетіндегі өзара түсінігі ең
алдымен сан арқылы басталған деседі. Әрбір санның өз анықтамасы мен
мағынасы болатыны жайлы орталық баспасөзде соңғы жылдары жиі жазылып жүр.
Ендеше құпиясы ешқашан таусылмайтын табиғат-Ананың алғашқы белгілері де
осынау сан деген ұғыммен қалыптасып, сонымен тығыз байланысты танылса
керек. Өйткені, сан жазудан әлдеқайда бұрын дамыған. Ерте замандағы грек
ойшылы Пифагор б.з.д. 550 жылдары-ақ заттардың мәні сан деп, ал әлемді
сандардың гармониялық жүйесі мен олардың қатынасы деп есептейді 1,64.
Себебі мейлі адам да, тас та бірыңғай судан, оттан, басқадан ба құралды
делік. Бірақ, адам мен тас бір нәрсе емес қой, сонда бұлардың айырмашылығы
неде? Сірә, бұлардың ішкі құрылымында шығар. Құрылым деген не? Бұл –
бөлшектердің арақатынасы мен мөлшері. Ал, арақатынас пен мөлшер санмен
анықталады. Демек, әрбір заттың сапасы мен мәнін санмен белгілеуге болады.
Сан бәрінің басы деп ой түйген Пифагор әлемнің бәрі саннан құралады
деген пікір тудырды 1,221. Шындығында атомдық-молекулалық тән екенімізді
сезінудің өзі сайып келгенде есептерден тұрады. Әлем дегеніміз – үндестік,
сандар үйлесімі, бір сан мен екінші санның өзара қатынасы.
Сан мен сандардың қай кезде шыққандығы туралы ешкім нақты айтып бере
алмайды. Ол жайлы жазба ескерткіштер де жоқ. Өйткені, жазу санау өнерінен
көп кейін шыққан. Жазу пайда болып халықтар қолдана бастағанда адамзаттың
сандар жөнінде әжептеуір білімі болған. Жалпы сандар туралы, оның
математикалы тұрғыдан қолдануы жайлы пікір ерте кезден-ақ қалыптаса
бастаған.
Әдебиет әлеміне қосылған сандарда көне дәуір салт-санасы мен танымдық
көзқарастарының ізі күні бүгінге дейін сақталынған. Мәселен, эпостық
жырларда Он сан ноғай, Қырық сан қалмақ, Қырық сан қырым, Тоғыз сан
торғауыт, Он сан оймауыт, Қырық мың үйлі қият, Он мың үйлі оят деген
ойлар өте жиі ұшырайды. Бұл ойларға қарағанда сөз болып отырған оқиға
тұсында ноғайлар он мың, қалмақ, қият пен қырымның қырық мың, торғауыттың
тоғыз мың, оймауыт пен ояттың он мың болғандығынан мәлімет береді. Бұл
тарих ғылымы саласынан дәлелденіп отыр. Сондай-ақ, Жеті ғалам деген ұғым
жалпы тіршіліктің көлденеңінен қарастырғандағы төрт бұрышы шығыс, батыс,
оңтүстік, солтүстік мен жаратылыс болмысын тігінен алғандағы үш қат
әлемнің жоғарғы, ортаңғы, төменгі қосындысын білдіретін космос моделі
Кассирер айтқан әлемнің құрылысын меңзейді. Ер қаруы–бес қару дегендегі
бес қаруымыз садақ, найза, айбалта, қылыш, шоқпар екенін білдірсе, Жеті
ойын тәсілі деген тіркес осы бес қаруды пайдалану арқылы азаматын отан
қорғауға баулу мақсатындағы қажеттіліктен туған тартыспақ, шабыспақ,
атыспақ, шаныспақ, салыспақ, алыспақ, тастамақ сияқты халқымыздың өнері
болғанын аңғартады. Болмаса, Жеті тілеу тіркесі ат атамау–бала тілеуі;
орамал тарту–бақ-дәулет тілеуі; төрге шықпау–шаңырақ тілеуі; үлкеннің алдын
кеспеу, төсегіне жатпау–саулық тілеуі; шашын жиып жүру–неке, етек тілеуі;
сәлем салу–ер тілеуі; ала арқанды аттамау–ел тілеуі келінін ізеттілік пен
биязылыққа тәрбиелеу барысында туындаған ата-бабаларымыздың өзіндік өрнегі
бар ұлттық тәрбиесін танытады. Бұдан ата-бабамыздың жалғыз ауыз сөзінде
қаншама тарих, қаншама мағына жатқанын аңғарамыз. Бұл арада туындаған ой –
халқымыздың тарихын, дүниетанымын, салт-санасын, әдет-ғұрпын терең тану
үшін сандардың әдебиеттегі көрінісін танымдық және көркемдік қызметі
тұрғысынан зерттеудің маңызы зор. Және сөз еткелі отырған сандар төңірегіне
шоғырланған сөздер мен фразеологизмдер қазақ әдебиетіндегі сөздік
қолданыстың ұлттық ерекшелігін бейнелейді. Сондықтан әдебиетіміздегі сандық
қолданыстың қыр-сырын танып білу үлкен ғылыми міндет жүктейді.
Тақырыптың бұған дейінгі зерттелу деңгейі. Соңғы ширек ғасыр ішінде
түркі тілдес халықтардың сан есімдері жөнінде бірталай еңбектер жазылып,
диссертациялар қорғалды. Мәселен, академик В.А.Гордлевскийдің Түркі
тіліндегі елу сан есімі атты арнайы еңбегі бар. Бұл еңбекте ғалым түркі
тілдес халықтардың сан есімдерін және оларды зерттеген лингвистердің
(Ю.Немет, Б.Мункаши, Н.Поппе, И.Зенга, Ф.Краелиц, Ф,Розенберг, Ж.Галеви,
Р.Карай, Г.И. Рамстед, К. Юдахин т.б.) шығармаларын талдаған (2,140).
Алайда автор қарастырған мәселесі жөнінде көңіл толтырарлық қорытынды жасай
алмаған, түркі сан есімдеріндегі жұмбақтар сол шешусіз күйінде қалған.
Өзіне дейінгі түркі тектес халықтардың сан есімдерін зерттеген В.В.Радлов,
Н.Я.Марр, В.В.Бартольд сынды академиктердің пікірлерінен асып, әріге бара
алмаған. Сондай-ақ, Г.Н.Потаниннің жалпы фольклор туралы, түркі-монғол,
славян, Скандинавия, Европа халықтарының шығармалары жайында жазған
еңбектерінде де сандар туралы мәліметтер бар. Ғалым өзіне дейінгі
еңбектерге шолу жасай отырып, 3,7,9 сандары бұрын киелі, қасиетті болған.
7 мен 9 сандары көп ел фольклорында көбірек ұшырасады дейді. Бұл
құбылыстың себебін Г.Н. Потанин аспандағы жеті планетаны дәріптеуден іздеу
дұрыс емес деп есептейді. Оның ойынша, жеті санының мұнша қолданылуы
себебін ерте заман адамдарының аспан шырақтарын ұзақ уақыт бақылау
нәтижесінен деп түсіну керек деген ой айтады (3,93). Бірақ, кейбір ғалымдар
мұндай киелі болған сандардың, олардың қасиетті болуы туралы ұғымының пайда
болуын сәл басқаша түсіндіреді. Айталық, Индоевропа халықтарының
фольклорында үш санының жиі кездесуі жайында В.Я.Пропп былайша баяндайды:
...үш саны бір кездерде ұзақ уақыт бойы есептің шегі болған. ...үш бір
замандарда көп, күшті, өте деген мағына берген, яғни көп интенсивтік
деген үғымды берген. Сол себепті фольклордағы іс-әрекеттердің қиындығы мен
табыстары, әңгімеге деген жоғарғы ынта, оған разы болу–осының бәрі үш
санымен шектелген қайталаулар арқылы беріледі (4,96). Бұл тақырып
төңірегінде қазақ басылымына қарағанда орыс басылымдары көбірек сөз еткен.
Мысалы, орыс ғалымы Н.Л.Жуковская монғол халқының тұрмыс-тіршілігінде, әдет-
ғүрпы мен салт-санасында кездесетін сандардың мәніне тоқтала отырып, Можно
с уверенностью сказать, что общее свойство, присущее всем этим числам, –
классификационное, организующее начало, с помощью которого осваивается
природа и создается культура: число один–начало всего, отправная точка;
два–дихотомическая схема устройства мира, бинарные оппозиции;
три–трихотомическая схема, освоение вселенной по вертикали;
четыре–ориентация по странам света, освоение вселенной по горизонтали.
Числа пять и девять в монгольской культуре отличаются определенной
классификацинонной цельностью и, как правило, не расчленяются на
состовляющие (5=4+1=2+3, 9=3хЗ= 4+4+1), как это отмечено в других
культурных традициях. Числа семь и двенадцать в основе своей восходят к
явлениям астрономического порядка, что и предопределяет более проявляет
себя в мифологии, сказках, эпосе, в то время как число двенадцать наряду с
девятью оказались вавлеченными в магическую практику народа (5,151) деп ой
түйеді. Ғалым монғол халқының тұрмыс-тіршілігін салыстырумен ғана
шектеледі, ол халықтардың фольклорлық мұраларындағы сандарға талдау
жасамайды. Ал, В.Н.Топоров болса, монғол халықтары тіліндегі сандық
тұжырымдарға шолу жасай келе, үш, жеті, тоғыз және он екі санын ерекше
атайды. Көне мифологиялық таныммен байланыстыра отырып, бұл сандардың
ерекшелігіне көңіл бөледі. Мәселен, ғалымның пікірінше: число три–наиболее
значимое если не во всех, то во многих мифологических системах, идеальная
модель любого динамического процесса, предполагающего возникновение,
развитие и упадок, реализующаяся, в частности, в вертикальной структуре
вселенной (6,79), төрт санын: статическую целостность, идеально
устойчивую структуру, надежность и гарантию (6,81), ал үш пен төрт
санының қосындысынан шыққан жетіні магическую семерку немесе сумму
мира, которую можно считать самым устойчивым числом-символом (6,630) деп
атайды. Мұндай пікірлер С.Ю.Неклюдов (7,170-174), Б.А.Фролов (8,115-116),
Дж.А.Миллер (9,223-225), М.А.Членов (10,158-163), И.С.Вайнер, А.А.Загдуллин
(11, 80-83), М.Гарднер (12, 179) Ю.М.Лотман (13,56-64) сияқты ғалымдарының
еңбектерінен де кездеседі. Бірақ, бұл еңбектерде сандардың тұрмыстағы
қолданылуы, сан төңірегіне шоғырланған ойлардың мағынасы мен тарихы ғана
қаралып, жалпы фольклордағы немесе әдебиеттегі қызметі, көркемдік
ерекшелігі сөз етілмейді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Осындай бағыт-бағдар берерлік
бастама ой-пікірлер айтылса да, әдебиет әлеміне енген сандардың көркемдік
қызметі мен мәні, оның халық танымындағы сырын сөз ету мәселесі арнайы
зерттеу нысанасына алынбаған, әдебиеттегі қызметі жайлы сөз етілмеген.
Осының өзінен-ақ сандардың әдебиеттегі атқаратын көркемдік қызметіне ұзақ
уақыттар бойы жеткілікті зер салынбай келгендігі байқалады. Ал, қазақ халқы
үшін сандардың әдебиеттегі көрінісін талдау өте-мөте қажет құбылыс.
Өйткені, әдебиеттің мүлдем көне үлгілерінде халықтың санға деген қарым-
қатынасы, санның олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына
қатысы жан-жақты бейнеленген. Біз диплом жұмысымызда әдебиет дүниесіндегі
сандардың қызметі мен мәнін сөз ету үшін алдымызға мынадай міндеттер
қойдық:
- эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы дәстүрлі
сандардың жалпы және даралық ерекшеліктерін анықтау;
- дәстүрлі сандардың пайда болу тарихын және генезисін зерттеу;
- сандардың қатысуымен пайда болған көркем формуларлардың
ерекшіліктерін сипаттау;
- эпикалық уақыт пен кеңістікті бейнелеуде дәстүглә сандардың мәнін
анықтау;
- сандардың эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы
орны мен қызметіне тоқталу;
Зерттеудің тәсілдемелік және теориялық негіздері. Сандарға жүйеленген
ойлар бір күннің немесе бір ғасырдың жемісі емес. Олар сан ғасырдың
сүзгісінен өтіп, асылы қалып, асығы ұмыт болған дүние. Сондықтан әдеби
сандардың сырын ашып, мақсатқа жету үшін жалпы әдебиет туындыларының екі
кезеңін зерттеудің материалдық көздері ретінде алдық.
Бірінші кезең – жалпы әдебиеттің басы, нәр алар қайнар көзі болып
табылатын ежелгі халық ауыз әдебиетінің озық үлгілері – эпостық жырлар.
Өйткені, жазба әдебиетінен кенже қалған халық үшін халық ауыз әдебиеті
зерде тоғысқан философиялық көзқарастың ролін атқарумен қоса, ағартушылық
та қызмет атқарады. Халық ауыз әдебиеті көне заманның әліппесі, тіл
жаттықтырушы құралы ғана емес, жалпы әлеумет үшін әдебиет, философия және
логика пәндерінің лұғаты болып табылады. Яғни, халық ауыз әдебиеті –
дүниені рухани игерудің логикасы, өрелі сөз бен байламды ойының сұрыпталған
жиынтығы.
Екінші кезең үшін сөзі мірдің оғындай, қынаптан суырылған қылыштай
өткір сөзге бай, елді аузына қаратып, өмір мен болмыс, заман мен адам,
табиғат пен тылсым тіршіліктің сан алуан сырын танып, ақ пен қараның,
жақсылық пен жамандықтың, ерлік пен ездіктің ара салмағын таразыға салып
кеткен біртума дала данышпандары – жыраулар поэзиясын алдық. Өйткені, олар
өзінің әлеуметтік және рухани кемелденуіне қажетті үрдістерді өзіне дейінгі
фольклордан алады. Тек алып қана қоймай фольклор негіздеріне сүйене отырып,
халықтың дүние туралы ой байламын, табиғат, адам мен қоғам заңдылықтары
туралы болжамдары мен пайымдауларын өз шығармаларына арқау етіп, ретіне
қарай дамытып та отырған. Яғни, өзіне дейінгі ел түсінігін дамытып, келер
ұрпаққа жалғастырушылық сияқты қос-қабат қызмет атқарушылар – жыраулар
болған.
Сөз етілген тақырып тек қазақ әдебиеті көлемінде ғана емес, бүкіл
түркі халықтары әдебиетінде арнайы зерттеу жүргізілмеген мүлде тосын, соны
тақырып. Сандар сырының эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар шығармасындағы
көрінісін қазақ әдебиетінің дерек көздері арқылы ғылыми ой түйіп, бір
жүйеге түсіре баяндалды. Бұл тақырып фольклортануда, қазақ әдебиеті
тарихында зерттелмеген, сөз бола қалған күнде де сандық әлем сырларын жалаң
іздестіріп, сандар сырының фольклор мен көркем шығармалардағы көрінісіне
беттей бермейтін мүлде тың тақырыпты зерттеу нысанасына алуымен
ерекшеленеді. Жалпы фольклор мен қазақ әдебиетіндегі сандық көріністердің
орын алуы, олардың көркем тілмен кестелену сырларын танып білу мақсаты алға
қойылды. Зерттеу үстінде алдымен дүниетанымдық сандардың мифологиялық сана
мен философиялық ұғымның қиылысындағы жұмбақ сырының көркем әдебиеттегі
қолданылуының өзіндік ерекшеліктерін нақтылы талдаулар арқылы қарастырылды.
Екінші жағынан, салт-дәстүрлік танымдағы сандар табиғатының фольклор мен
ақын-жыраулар шығармасында қолдану аясына талдау жасауымен ерекшеленеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау – Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар
а). Миф, оның фольклорға ықпалы
Қоғам уақыт пен кеңістікте өзгеріссіз қала алмайды. Тас ғасырынан бергі
адамзат қоғамдық дамудың, этностық-тілдік, кәсіптік, т.б. өзгерулердің
талай сатысынан өтті. Сондықтан миф те оған ілесе өзгеріп отырған. Ескі
қоғамды алмастырған әрбір жаңа қоғам, өз ежебілігін таза, бос жерден
бастамайды, өзіне дейінгі қоғамның ежебілік мифтік келтірімде-рінің бір
бөлігін қабылдап, өзгертеді, жаңасын қосады, күрделілендіреді. Осылайша
қоғамдар ауысқан сайын, миф те ауысып отырады, бірақ бұрынғы қоғамның
ежебілік түсініктері сарқыншақ түрінде сақталып отырады. Міне бүгінгі
қазақтың қолында (сөздік қорында, фольклорында, әдет-ғұрпында, мінез-
құлқында, өнерінде) бар ежелгі біліктер осындай сан мың жылғы өзгерулердің
ең соңғы нәтижесі, сарқыты болып табылады. Сондықтан қазақтағы мифологияның
болмысын тек реконструкциялау жолымен ғана тануға болады.
Миф – жалғандықты, ойдан шығарылғанды білдірмейді, бірақ жалған миф
деген де, ақиқат миф деген де болады. Мәселен, бүгінгі қазақтың танымал
мифі – оның Алаштың үш баласынан таралғандығы. Басқа да мифтері бар. Осы
мифті абсолютті тарихи айғақ деп есептеуге болмайды, сондай-ақ оны жалған
дей салудың да жөні жоқ. Өйткені Қазақтың Алаштың үш баласынан
таралғандығы жөніндегі миф арғықазақтардың көне руханиятына сүйеніліп,
қазақ халқының тарихымен байланысты қалыптасқан қоғам ақиқаты. Оны
түсіндірудің өз әдістемесі, қисыны, жүйесі бар, тек осыларды әлі меңгеріп
кете қойғанымыз да жоқ.
Әр халықтың, мәдениеттің, діннің өз мифі бар. Тек осы мифтің танымал
болу дәрежесі әр халықта әртүрлі. Біреулері оны дамыған күйінде сақтай
алса, екіншілері оны сақтай алмаған, ал үшіншілері – өздерінің
фольклорындағы, тіліндегі, мәдениеті мен өнеріндегі мифті тани, таба
алмайды. Өйткені әр халықтың тарихи тағдыры әртүрлі болып шыққан, сондықтан
мифтік мұраны түсінудің, оның жасырылған цифрларының кілтін тауып ашудың
нәтижелері түрліше болып шығып жатады. Дұрыс түсінілсе, мифтік мұраның
нақты қоғамға берері мол, ұшан-теңіз. Шалағай түсініліп, оны тар мүдделі
ортада, әсіресе саяси мақсаттарда пайдаланар болса, мифтің қоғамға, нақты
халыққа тигізер зияны да мол болып шығады.
Мәселен, XIX ғасырда қалыптасқан үндіеуропалық делінетін тілдік
теорияның қойнауынан өсіп шыққан аттас мифологиялық мектеп, адамзаттың
белгілі бір тобын қалғандарынан артық етіп шығаруды, осындай артық
туғандықтың тәңірлік негізі бар екендігін қисындаған жалған мифтік идеяны
қалыптастырды. Осы үндіеуропашылдықтың арты арийшылдық, нордизмге,
атлантизм сияқты тарихи даму тұрғысынан алғанда қандай да бір ғылыми
қисындары бар теорияларды бұрмалау немесе біржақты түсіндіру іс-әрекетіне
жалғасты. Р.Генон, Г.Вирт, т.б. ғалымдардың игі ниетінен туындаған идеялар
осылайша кұбыжық теорияларға – жалған мифтерге негіз болды да, арты апатқа
алып келді. Оны Анненэрбе, Туле қоғамы сияқты ғылыми-зертту
мекемелерінің тарихынан да, гитлерлік, фашистік Германияның қысқа
тарихынан да жақсы білеміз. Соңғы кезде қайтадан жанданған, Велес кітабы
сияқты жалған дүниеге арқа сүйеген орыс арийшылдығының белсенділігінің
артуы да мифтің (жалғандығына да, ақиқаттығына да қарамастан) аса күшті
саяси құралға айналуға қабілетті екендігін көрсетеді.
Мұндай жалған мифтердің үлкені де, кішкенесі де болады. Жалған мифтің
өзі бастапқыда ақиқат мифтің базасына сүйенеді. Кез келген (үлкені болсын,
кішісі болсын) халықтың өз мифтік келтірімдер комплексі болады. Сырт көзге
қарабайыр, жұпыны сияқты көрініп, шын болмысы сол халықтың өзіне де
белгісіз болып қала беретін осындай келтірімдер, әр халықтың ататегінің кім
болғанынан, қайдан шыққанынан, қандай дәрежеде болғандығынан хабардар етсе,
осындай тарихи мифтер, қалауын тапса аса қуатты саяси не рухани факторға
айналады. Сондықтан да миф дегеннің қандай жасампаз не қиратқыш
потенциалы бар екендігін XX ғасырдағы мемлекеттерді басқарған саяси элита
жақсы түсінген еді. Міне, сондықтан да XX ғасырдың 1-ші жартысындағы
арийшылдық мифологияның тарихынан сабақ алған, сөз жүзінде коммунистік-
интернационалдық болмысты, іс жүзінде ұлы орыстық шовинизмнің астыртын
бағытын ұстанған Кеңес билігі, өз билігіне, мақсатына кедергі келтіріп,
қарсы тұра алатын түркі факторының потенциалын жан-тәнімен, тұла бойымен
сезіне алатындай деңгейде еді. Орыс (славян) тарихын, тілін, мәдениетін,
басқару өнері мен мәдени рөлін зерттегенде орыс, жалпы славян танымына,
тарихына, қанына дендеп еніп, судай сіңген түркі факторын аттап өту қиын
еді. Сондықтан орыс тарихындағы түркі ықпалының рөлін төмендетіп көрсету,
елемеу, айтпау – кеңестік дәуір ғылымының басты міндеті болды. Оның үстіне
Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың сандық үлесі, демографиялық
потенциалы, діни, мәдени тұрғыдан алғанда бөгделігі де қауіп туғызатын.
Міне, осындай тарихи өткен және реалды баршылық жағдайында түркі
халықтарының тарихындағы орыстың өзін уысында ұстаған сәттердің болғаны,
түркі тілді көшпелілердің бір кездері орыстарға қарағанда жоғары
мәдениетке ие болғандығы, т.б. осы сияқты жартылай аңыз бен жартылай
тарихи шындыққа негізделген тарихи жад, егер де фольклорлық, тілдік
материалдармен шатастырыла отырып, ең бастысы – зерттелуіне шығармашылық
еркіндік пен мүмкіндік берілген жағдайда, жаңа ақиқат мифті туғыза алуға
қабілетті еді. Ал мұндай мифтің Кеңес мемлекетінің тұтастығына, орыс
ұлтының тарихи еуразиялық миссиясына (мессионерлігіне) қауіп төндіретін.
Сондықтан осындай ықтималдықты жөргегінде, тумай жатып тұншықтырмақ болған
кеңестік саяси-идеологиялық билік 1940-шы жылдардың аяғынан бастап-ақ түркі
халықтарының фольклорлық мұрасына, ең алдымен батырлық, тарихи жырла-рына
шүйліккен еді (оны татарлардағы Едіге, Шора батыр жырларына тыйым
салынуынан, осындай науқанның қазақ, басқа да түркі халықтарының жырларына
қарсы жүргізілгендігінен көруге болады). Мұндай алдын ала қамдану саясаты
өз нәтижесін берді де, қалай болғанда да әдебиет, фольклор тарихын
зерттеушілер жырлардың генезисі мен болмысын шала-шарпы зерттеумен ғана
шектелетін, көптеген тақырыптарды тіпті де қарастырмайтын болды. Бұл
тақырып – зерттеушілер үшін аса қауіпті болып шықты да, оның салқыны
фольклордың жекелеген тақырыптық салаларына да кері әсерін тигізді. Аттай
40 жылдай уақыт бойына (1950-90 жылдар) түркі халықтарының жырлары әдеби-
көркемдік жағынан болмаса, басқа жағынан зерттелінбеді десе де болады.
Ғылымның, ғылыми ойдың дамуының қарапайым логикасына сүйенсек, түркі
халықтарының, оның ішінде қазақтың да мифологиясын зерттеу ісі,
мифологиялық (мифтік-лингвистикалық) мектептер 1950-60 жылдарда-ақ
қалыптасуы тиіс еді. Идеологиялық кедергілердің салдарынан бұл іс тек 1990
жылдардан кейін ғана басталды (14, 9; 27-28).
Миф – ата-бабалардың ежелгі, бастапқы танымындағы ғалами, оның жеке
дүниелері, сол ғаламның алғашқы пенделерінің өмірі хақындағы түсініктері.
Олардың қатарына аспан, жер, су дүниесі мен жер асты, осылардың тұрғындары,
яки тәңірлер мен тәңіриелер, құбыжықтар мен перілер, дәулер, жасампаз
батырлар мен ел терушілер, ілкі адамдар, ғажайып мақұлықтар мен заттар т.б.
жатады. Мифология дегеніміз – солар туралы аңыз-әңгімелердің жиынтығы және
ғалам жөніндегі фантастикалық түсініктер жүйесі, ғалам картинасы. Ең
ақырғысы – аталмыш аңыздарды, олардың түпкі мотивтері мен идеяларын
зерттейтін саланы да мифология дейді.
Миф – адамзаттың рухани мәдениетінің алғашқы сатысы, сондықтан қазақ
мифологиясын меңгеру қазақ психологиясындағы, әдет-ғұрпындағы, мәдениеті
мен әдебиетіндегі, тарихындағы әлі күнге шейін түсініксіз, ақтаңдақ болып
отырған тұстарына түгел болмаса да белгілі мөлшерде жаңаша қарауға
көмектесе алады. Осы кітапқа ең болмаса бір рет көз жүгіртіп шыққан оқырман
күнде естіліп, құлаққа үйреншікті болып кеткен сөздердің астарлы екендігін
түсінер деген үмітіміз бар.
Қазақ – көшпелі ғаламның соңғы тұяғы. Оның көшпелі тұрмыс-салтын
тастағаны күні кеше ғана. XX ғасырдың 20-30-жылдарында отырықшыланды. Бұл
қазақ мәдениетінің негізі – көшпелі мұра, салт, ғұрып, сенім, рәсім мен
ауыз әдебиеті сияқтылар кешенінен тұрады деген сөз. Ал қазақ мәдениеті
дегеніміздің өзі осы көшпелі мәдениетгің ғасырлық-территориялық соңғы
қорытындысы, қазақ үшін бұлар экзотика бола алмайды, өйткені ол – өмір.
Көшпелілердің мифологиясына да көзқарасымыз осылай болғаны жөн.
Қазақ мифологиясы – бүгінгі қазақ халқын жасауға қатысқан бірнеше
мыңжылдық көшпелі ру-тайпалардың орташа алынған өздері, дүние-ғалам, өмір
туралы түсініктерінің, ежелгі танымдарының бірыңғай жүйесі.
Қазақта айқын, мөлдір сипатты мифология жоқ. Ол ауыз әдебиеті
мұраларының – жырлар мен дастандардың, әртүрлі шежіре аңыздардың,
ертегілердің, жұмбақ пен мақал-мәтелдің, фразеологизм мен діни әфсаналардың
астарында, сондай-ақ қазақ тілінің сөздік қорының қойнауында жасырынып
жатыр. Сондықтан қазақ мифологиялық ғылыми-зерттеу мектебін қалыптастыру
үшін үш кезеңнен өтуге тура келді.
Бірінші кезең – ықтимал мифтік сипаты бар сөздер мен ұғымдарды, аңыздар
мен басқа да фольклорлық материалдарды жинақтап, олардың негізінде алғашқы
мифологиялық түсініктердің долбарлы бағыттарын, үлгілерін, тұрақты
трафареттерін анықтау. Оны географиялық рекогносцировка – алдын ала
бажайлап-байыптау деуге болады.
Екінші кезең – қазақ мифологиясының ғылыми пән ретінде тарихи даму,
өзгеру, қалыптасу жолдарын, негізгі зерттеу нысандарын, әдістемелерін,
теориялық ережелері мен жөн-жосықтарын бір арнаға түсіру.
Үшінші кезең – бастапқы ғылыми мифология пәнін рухани саланың
мамандарының көмегімен (этнопсихолог, дін ғүламалары, философ, өнертанушы,
мәдениеттанушы, социолог, тарихшы, этнограф, фольклоршы, т.б.) дамыған
мифологиялық зерттеу мектептерімен (мәселен, европалық мектеппен)
теңестіру. Қазақ мифологиясын өнер мен мәдениетте кеңінен пайдалану жолын
іздеу (14, 1; 8-9).
Миф – ерте замандағы адамдардың өзі туралы, қоршаған ортасы, жалпы
ғалам туралы, олардың орны мен реті, өзара байланысы, пайда болуы мен жоқ
болуы туралы түсінігі. Ал ертегі адам өзі мен ғалам туралы не білген? Ол
түсінік бойынша ғаламда білгілі бір тәртіп бар, жануарлар, адамдар,
перілер, құбыжықтар, Құдайлар, дәулер, алыптар мекен етеді. Олай болса:
Миф ғалам мен адам туралы, Құдайлар мен құбыжықтар туралы, рухтар мен
аруақтар, алғашқы адамдар мен адам сипатты батыр пенделер туралы түсінік.
Ертегі адам мифті ойдан шығарылған ертегі деп емес, керісінше, бүткіл
дүниенің жалғыз ақиқаты деп білген, олай болса:
Миф – ертегі адамдардың адамтану, дүниетану көзқарасы, ақиқат танымы.
Ежелгі адам кез келген әрекетінің себебін озарт арқылы түсіндірген, яғни
айтылатын ертегі мен жырдың да, салынатын суреттің де, айтылатын ән мен
өлеңнің де, тарихтың да, биленетін бидің де арғы жағында озарттық
түсініктер жатыр. Олай болса:
Миф – бүгінгі ғылымның, өнердің, мәдениеттің бастапқы, бір-бірінен
ажыратылмаған сатысы. Мұндай ажыраспаған күйді ғылымда әдетте синкреттілік
дейді. Мысалы, ертегі мен жырдың басында миф жатыр, яғни бүгінгі ертегі мен
жырды байыптап қарап, белгілі бір зандылықтарға сүйене саралай отырып,
ежелгі озарттық түсініктерді сұрыптап, бөліп шығаруға болады.
Жаңа тас дәуірінде өмір сүрген адамдардың көзқарасына байланысты
фольклор жанры дамып, оның құрамы күрделене түседі. Көне тас дәуіріндегі
адамдар өздерін табиғаттың ажырамас бөлшегі есебінде санаса, жаңа тас
дәуіріндегі адамдар санасында табиғат пен адам екі басқа дүние екендігі,
бүкіл әлемнің екі жақ болып бөлінетіндігі жөнінде түсінік пайда болады. Бұл
екі дүниенің бірі – билеуші, бағындырушы табиғат дүниесі, екіншісі –
бағынушы, икемденуші адамзат дүниесі ролін атқарған. Бағынушылардың
санасында табиғат дүниесіндегі жындар мен иелер қызықты әңгіме, ертегілерді
жақсы көріп, құмартып тыңдайды, оларға жақсы, қызықты әңгімелер айтып берсе
олжаны көбірек береді деген ұғым қалыптасқан. Осы ұғымға сәйкес фольклорлық
жанрдың жаңа үлгілері пайда болып, дүниенің жаратылуы жайлы аңыз-әңгімелер,
шежірелік мифтер, адам мен жануарлардың пайда болуы сияқты этиологиялық
мифтер, түрлі арнау, дұғалар, діни магиялық түсініктер қалыптасады.
Бұл кезенде фольклордың жалпы көпшілікке ортақ кезеңі аяқталып,
көпшілік ішінен әр түрлі аңыз-әңгімелерді артық білетін және тыңдаушысына
қызықты етіп айта білетін мамандар, ырыми дәнекершілер оқшаулана бастайды
15, 34-41. Олардың міндеті – бағынушы және билеуші дүниелердің қарым-
қатынастарын ретке келтіріп, жын, пері, киелі күштердің түрлі иелерімен
сөйлесіп, адамдар үшін жалбарынып, өтініш ету, көмек сұрау. Оны орындау
үшін дәнекершілер әрбір ру мен тайпалардың ырым-салттарын білуі шарт еді.
Ол ырыми салттар дами келе жеке рулық және ру аралық ырыми рәсімдердің
шығуына, ал ол рәсімдер ырыми фольклордың қалыптасуына себеп болады.
Өйткені, жаңа тас дәуірінің соңында өмір сүрген адамдар санасында мал
төлінің өсуі, жорықта жауға тойтарыс беріп, жеңуі, әр түрлі иелердің
қаһарын қайтаруы мен аң аулаудың сәтті, сәтсіз болуы ырыми рәсімдердің
дұрыс өткізілуіне байланысты деген түсінік болған 15,38; 53; 16,135-142.
Сондықтан, жаңа тас дәуірінің аяқ кезінде ырыми фольклорды жетік білген,
оны күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қажетті жағдайда шебер пайдалана білетін
арнаулы мамандалған жеке фольклорлық типтер қалыптасады. Ежелгі тайпалар
мекендеген жерлер мен олар қалдырған тастағы суреттерді зерттеуші мамандар
А.Формозов 17,115, А.Оклодников 18,352, А. Липский 19,171,
А.Ф.Анисимов (20,130-150), А.Вадимов (21, 80-110), И.АМангижеев (22, 118-
146), Г. К. Михаилов (23,31-36), Е.Турсынов (24,50-62), Ә.Марғұланның
25,287 пікірлеріне қарағанда, қола дәуірінде жоғары дамыған күрделі дін –
шаманизм қалыптасады. Оның қалыптасуына жаңа тас дәуірінің аяқ кезіндегі
ырыми фольклор мен оны орындаушы бақсылар өнерінің дамуы себеп болса керек.
Өйткені, жаңа тас дәуірінде өмір сүрген адамдардың дүниетанымдық
көзқарасында бүкіл әлемнің екі жақ болып бөлінетіндігі жөнінде түсінік
қалыптасқан болса, қола дәуіріндегі адамдар санасында адамзат дүниесі,
табиғат дүниесі болып екіге бөлінген әлем ішінен үшінші дүние пайда болады.
Үшінші дүние – Ата әруағына табынуды туғызды. Ол жан тәннен бөлек тіршілік
етеді, адамның тәні жер астына түскенімен оның рухы, жаны аспанға ұшып
кетеді деген сенімнен пайда болды. Бұл сенім қоғамдық дамудың сатыларында
белгілі бір топтан ерекшеленіп, даралана түскен адамдардың іс-әрекетіне
байланысты туды. Олар батырлар мен дуалы ауыз шешендер, әр түрлі кесірлі
күштің бетін қайтара білетін сиқыршы, емші, тамыршы сияқты тұрмысқа аса
қажет маман иелері еді. Олардың рухы мәңгі өлмейді, аспанда ұшып жүріп,
кейінгі ұрпақтарын қолдап, қысылған сәтте демеп жүреді. Сондықтан кейінгі
ұрпақтарға қырсығын тигізбеу үшін оны сыйлау керек, құрметтеп әрдайым атын
есте сақтау керек, қажет кезінде көмек, медет тілеу керек деген таным Ата
культін жасауға алып келді. Аспанды Тәңір мекеніне санаған о бастағы
түсінік аталар да Тәңірге айналады деген түсінікке ұштасып, әр ру өздерінің
арғы аталарын да Тәңірі деп санайтын болды. Бір кезде тек Аспанның өзі
Тәңірі саналса, бертін келе Ата культінің пайда болуына сәйкес Тәңірлердің
да саны көбейе берді.
Сөз еткелі отырған дәстүрлі сандар ертегілер мен эпоста жиі ұшырайды.
Ол сандардың көркемдік қызметін ашу үшін ертегіге қарағанда эпостық
шығармаларға көбірек көңіл бөлдік. Өйткені, эпос – тарихтың да, тарихи
алмастырудың да, қиял мен шындықтың да көркемдік жүйемен топтасқан күрделі
айғағы. Қазақ эпосы рулық қауымның орнына феодалдық-патриархалдық қоғамның
келуіне орай, саяси-әлеуметтік өзгерістерге лайық түрлі эволюциялық
өзгерістерді, тарихи жіктелуді басынан кешірген. Анығырақ айтқанда, эпос
ертеден келе жатқан ертегі мен көне жырларға өзгеріс енгізіп, батырлар
образын әлеуметтік, мемлекеттік дәрежеде тұлғаландырады. Қоғам дамуының
ерекшеліктеріне, адам баласының дүниетанымдық көзқарастарына байланысты
ежелгі түсініктерді эпос жаңаша көмкеріп, тың образ, тосын көркемдік
тәсілді орнықтырады. Фольклордың басқа жанрларына қарағанда эпостық
жырларда халықтың наным-сенімі, әдет-ғүрпы, көне мифтік, аңыздық
түсініктері, тұрмыс-тіршілігі мен бастан кешкен тарихи оқиғалары, сондай-
ақ, саяси-әлеуметтік жағдайлар өзара тұтастықта көрінеді де, қоғам дамуына
сай өзгеріп отырады. Дегенмен, ертегіде де, эпоста да көне мифтік сюжеттер
мен оқиғаларды бойына сіңіре отырып жасалынады. Бірақ, ертегілер мен
эпостарда мифтік шындықты қабылдауда айырмашылық бар. Мәселен, ертегі
мифтік сюжетке құрылғанмен, мифтегі шындықты жоққа шығаруға бағытталады.
Ал, эпос оқиғасы өмірде болған шындық ретінде жырланады. Миф көне тотемдік,
анимистік, киелілік түсініктердің шындығы болса, эпос – тарихи сананың
айнасы. Сондай-ақ, мифтік санада кейіпкерлердің елден ерекше туылғандығы
жайлы жайлы сюжет бар. Бұл оқиға ертегіде де, эпоста да кездеседі. Бірақ,
ертегіде мифтік сенім жоқ, ол қиял ғана. Ал, эпос қаһарманының ерекше
тууын, айрықша жаратылуын, өзгеге ұқсайтын даралық ерекшелігін шындық
ретінде суреттейді. Яғни, эпос мифтегі шындық деп қабылданған ұғымдарды
ертегі сияқты жоққа шығармайды. Мифтік шындыққа сендіру дәстүрін қабылдай
отырып жаңа дәуірдің талабына сай сенімді нәрсесімен алмастырып отырады.
Зерттеулерде көне эпос мифтік танымнан нәр алса, қаһармандық эпос өзіне
дейінгі көне эпостың бай эпикалық тәжірибесін, фольклордың басқа
жанрларының ең көркем тәсілдерін бойына сіңіру арқылы қалыптасып, қоғам
дамуына байланысты ежелгі дүниетанымдық көзқарастарға өзгертулер енгізіп
отыратындығы дәлелденген. Осы өзгерту сөз еткелі отырған сандық танымдар
төңірегінде де ұшырасады. Сондықтан да, ертегілерге қарағанда эпостардағы
сандарға көбірек көңіл бөлдік.
б). Төрт саны туралы
Төрт тұлға. Мұндағы тұлға сөзі көне қыпшақ тілінен ауысып, әдеби
тілімізден берік орын алған. Оның мағынасы негіздің негізі, тектер тегі,
өзімен байланыста тұрған заттың түп-төркіні, дүниенің тепе-теңдігін сақтап
тұрған тұлғасы дегенді білдіреді. Сондай-ақ, осы мәндес Төрт тұғыр, Төрт
тұлға, Төрт тірек, Төрт тек, Төрт негіз, Төрт белі деген ойлар да
бар. Мұндағы төртке телініп отырған тіркестердің барлығы да бір-ақ
қызметті атқарып отыр: Ортаңғы әлем – Жерді құрайтын заттың төртеу-ақ
екендігі. Олар – от, су, ауа, топырақ. Осы төрт затқа төрт түрлі сапа –
ыстық, суық, ылғал және құрғақшылық қосылса, онда сан түрлі әрекеттер мен
құбылыстар туады. Заман талабына сай өзін қоршаған ортаның құпиясына
үңіліп, сырына қаныққан бабаларымыз әр нәрсенің, кез-келген құбылыстың ішкі
сыры, қасиеті мен көрінісі осы төртеуінің от, су, ауа, топырақ өзара
қарым-қатынасынан деп түсінген. Егер осы төрт тұлғаның бірі болмаса, онда
тіршілік тоқтайды, немесе оның біреуінің қызметі әлсіресе табиғат құбылысы
өзгеріске ұшырап, өздеріне зиянын тигізеді деп білген. Өзін қоршаған
ортаның тыныштығы мен қолайлылығы осы төрт тұлғаға байланысты болғандықтан
олардың әрдайым тепе-теңдікте болуы үшін жалынған, жалбарынған және
Көктәңірінен тілеген. Ел аузында Жаңа ай, жарылқай гөр, ескі ай есіркей
гөр деген сөз бар. Осы бір тіркеске қарап кейбір зерттеушілер ежелгі
қазақтар Айға табынған деп кемсітіп келді. Ал, шын мәнінде осы бір мінажәт
сөздің түп-тегінде үлкен шындық, айдың жер бетіне тигізер әсерін таныған
тамаша түсінік жатқан сияқты. Оны қой соңында жүрген бабаларымыз бағдарлай
білген тәрізді. Демек, табиғаттағы заттарға ерекше мән беріп, оларды
құдайландыру, өздерінің өміріне айрықша әсер етуші күш деп сену, ұғу және
заттарды киелеу, оларға керемет туғызарлық күш деп сену (фетишизм),
өсімдіктердің ұжаны болады, олар адамдар мен жануарлардың өміріне, заттар
мен қоршаған дүниенің құбылысына ықпал ететін аруақтар, рухтар деп сеніп,
оларды жандандыру (анимизм) – ежелге дүние адамдарының қаруы болған.
Ежелгі қазақтар Ай көзін төрт сипатқа бөлген. Тырнақтың жиегіндей
қылтиып туған айды – Жаңа Ай деп атаса, толып келе жатқан кезін – толыңқы
өскен Ай дейді. Ал, көздің шеңберге толып аса жарқырап тұруын – толық Ай,
көздің жұқарып, бірте-бірте азайып бара жатқан кезін – Айдың қайтуы деп
атаған. Осы бір төрт құбылыстың жер бетіне тигізер төрт түрлі әсері бар.
Сол әсерге байланысты бір айдың өзін төрт түрлі атап, оның төрт түрлі
қасиетін таныған. Ол қандай қасиет?
Қазақы түсінік бойынша, Жаңа Ай кезінде топырақ қыртысында қозу
басталады. Бұл жеті күнге созылады. Бұл кезде Ай көзі Жер бетіндегі барлық
өлі және тірі тіршілік көздеріне адам, жан-жануар, жәндіктер, өсімдік пен
топырақ қабаттарына өмірлік мәні бар хабарлар бере бастайды. Яғни, Жер
бетінің барлық нүктелерінде алдағы уақытта болатын құбылыстар мен
өзгерістер, қандай тіршіліктер мен жаңалықтар болатындығының алдын-ала
дәнін егіп қояды. Сол дәнге сәйкес барлық тіршілік иелерінің ішкі
дүниесінде ұйтқы пайда болып, Айдың көзі еккен дәндер ептеп тамыр жая
бастайды. Ежелгі ата-бабаларымыз жаңа айдың бұл әсерін – Топырақ
қыртысының қозуы деп атайды. Ал, толыңқы өскен Айдың екінші сипатын –
судың көтерілуі деп атаған. Аты айтып отырғандай жеті күнге созылған
Айдың екінші сипаты кезінде су ай еккен дәндерге араласып, қимыл мен
әрекет пайда болады. Айдың бірінші сипаты кезінде топыраққа келіп енген
белгілер енді жаппай су арқылы жамырай көтеріліп сыртқа шығуға бет алады.
Айдың үшінші сипатын – жер босаңсып, су басқа шыққан кез дейді екен. Бұл
кезеңде Ай нұрын жерге аямай төгеді, баяу жел есіп тұрады. Жердегі топырақ
қыртысы босаңсып, іштей қақ жарылып, су тіршілік пен тіршілік иелерінің
бойын түгел алады. Айдың бірінші сипаты кезінде егілген дәндердің бойы
суға толып, енді сыртқа, жер бетіне шығады. Көк әлемдегі жұлдыздар жаппай
жамырай оянып, Жер бетіндегі тіршілік атаулыға қысым жасай бастайды. Осы
кезеңде Айдың төртінші сипаты – жұқарып бара жатқан Ай кезеңі басталады.
Мұнда Айдың жерге түсу сәулесі азаяды. Жер бетіндегі тіршілік – жәндіктер
мен жануарлар, сондай-ақ түрлі өсімдіктер бойына жылуды қажет ете бастайды
(26, 20). Яғни, түнгі мезгілде Ай сәулесі арқылы жер қойнауындағы су
бедерінің көтерілуінен сусындаған тіршілік көздері күндізгі уақытта Күн
яғни, оттан нұрынан жылу алады. Тіршілікке қажетті отты, жылуды Күн
нұрынан алған тіршілік көздері өз бүршігін аша бастайды. Көшпелі тұрмыста
мал соңында жүріп жерді түзетін төрт құрамды бөліктің өзара байланысы мен
бір-біріне араласуы үшін Ай көзінің тигізетін осы әсерін танып, бабаларымыз
оның нәзік сырларын төрт сипатқа жүйелеген. Осы түсінікті өзара салыстырсаң
мынадай қорытынды шығады: Айдың бірінші сипаты кезінде Ай көзінің бейнелік
белгісі – топырақ, екінші сипаты кезіндегі Ай көзінің бейнелік белгісі –
су, үшінші сипаты кезіндегі Ай көзінің бейнелік белгісі – ауа яғни жел,
төртінші сипаты кезіндегі Ай көзінің бейнелік белгісі – от яғни күн
болып, жерді құрайтын төрт тұлға толық қамтылған. Осы төрт затқа төрт түрлі
сапа – құрғақшылық бірінші сипат, ылғал екінші сипат, суық үшінші сипат,
ыстық төртінші сипат қосылу арқылы сан түрлі әрекеттер мен табиғат
құбылыстары туады.
Аттың жалы мен атанның қомында жүріп, мал қамының күйін күйттеген қазақ
халқы қашанда көп нәрсеге қолындағы малын өлшем, мысал етіп ұстаған,
малының жай-күйіне қарап көп нәрсенің сырын таныған. Күн көріс тіршілігінің
тұтқасы болған малдың соңында жүріп, бір жылды үшке, төртке, жетіге,
тоғызға және он екі айға бөлген. Ел ішіндегі есепшілер бір жылды үшке
бөлуді – үш бунақ 360:3=120 деп атаса, төртке бөлгенді – төрт тоқсан
360:4=90 деп атаған. Үш бунақ шаруашылықты ауа райымен сабақтастыра
жүргізу үшін туса, төрт тоқсан мал өрісінің жайылымына тән туған.
Үш бунақтың алғашқы жүз жиырма күнін бас бунақ деп атайды. Ақпан
айының бірінші он күндігінің соңында басталып, маусымның тоғызына дейінгі
аралықты қамтитын бұл кезенде мал төлдеп, жабағы жүннен тазартылып, бие
бау тартылады. Шаруа тілінде бұл мезгілді қара қатқақ, аш өзек деп те
атайды. Орта бунақта ел жайлауға көшеді. Малға күйек байланып, күзем жүнін
қырқады. Жүз жиырма күннен тұратын бұл бунақ маусымның тоғызы мен қазанның
тоғызы аралығын қамтиды. Қазан айының тоғызында Аяқ бунақ басталып,
ақпанның тоғызында аяқталады. Тоқты тоймас, шөміш кеппес деп аталатын бұл
мезгілде күйек шешіліп, жылқыны тебінге қояды.
Біз жоғарыда бір жылды төртке бөліп көрсетуді – төрт тоқсан деп
атадық. Алғашқы тоқсанды – Жас тоқсан деп атап, оған көктем айларын
кіргізеді. Екінші тоқсан – Жаз тоқсан делініп, оған жаз айларын
енгізеді. Күз айларын – терме тоқсан, соңғы қыс айларын Қыс тоқсан деп
атайды. Яғни, жылдың төрт маусымындағы мал жайылымының ерекшеліктерін
ескеріп, жаз жайлауға, қыс қыстауға, көктемде – көктеуге, күз кезінде –
күзекке көшіп, орын ауыстырып отырған.
Дүниенің түғыры мен Ай көзінің сипатын төртке бөле білген бабаларымыз
адамның да тіршілік көзін төртке бөлген. Көне шығыс медицинасында адам
тәнінің тіршілік негізі төрт түсті сұйық затта екендігі түсіндіріледі:
оның бірі қызыл түсті сұйық – қан, сары түсті – өт сөлі, қара түсті –
ірің, ақ түсті – сілекей. Көне медицина бойынша осы төртеудің өзара тепе-
теңдігі бұзылса адамның жан-тәнінде де ауытқу, ауру-сырқау болады деп
сендірген 27, 613. Осы ойды Гиппократтың дененің төрт сөлі жайлы
ілімімен салыстырайық.
1. Қызыл – қан – сангвиник
2. Сары – өт сөлі – холерик
3. Қара – ірің – меланхолик
4. Ақ – сілекей – флегматик.
Демек медицина атасы атанған Гиппократ пен қарапайым халық өкілдерінің
ойы бір. Мұндай ойлар әдебиет үлгілерінен де тыс қалмаған. Мысалы:
60. Бұл төртеуі төрт тұғырдай мен үшін,
Түзілсе олар, болар тірлік, келісім 27, 55, – деп Баласағүн
пайғамбардың төрт сахабасын тіршіліктің төрт түғырымен салыстара суреттесе,
енді бірде:
5866. Тәңірінің Төрт белгісі бар арбасқан,
Шаттандырып, енді бірі зарлатқан.
Ширатар да, енді бірі бүлдірер,
Жылатар да, енді бірі күлдірер 27, 529 – деп тәніңдегі қан
мен іріңнің, өт сөлі мен сілекейдің адам көңіл-күйіне тигізер әсерін тілге
тиек етеді.
Сөз етіп отырған үш пен төрт саны туралы ұғымдарын қай кезде, қашан
және кімдер шығарғаны туралы нақты дерек жоқ. Бірақ, оның адамдар санасында
ерте қалыптасып, дүниетанымдық негізде пайда болғанын аңғара аламыз. Ол
туралы Н.Л.Жуковская пікірімен айтсақ: исследователи, изучающие роль числа
в культуре, обычно рассматривают числа три и четыре в неразрывном единстве
друг с другом. Дело не в том, что эти числа выступают почти во всех
мифологических традициях и диахронную модель вселенной мир нижной, средний,
верхний или прошлый, настоящий, будущий. В четверке воплащена
горизонтальная (плоскастная) и циклическая модель вселенной; четыре сезона
года, четыре страны света, четыре основных направления (направа, налево,
вперед, назад) (5, 137). Демек, бұл сандар көне заман куәлары.
Оның өте ерте кезде туғанын бабалар айтқан сөздерінен ғана емес, ұстаған
бұйымдарынан да аңғарамыз. Ондай ойлар қазбалардан табылып жатқан заттарда
да сақталынған. Мәселен, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Есік обасынан
табылған Сақ жауынгерінің киімін алайық. Алтын адам деген айдармен әлемге
мәлім болған бұл зат б.з.б. V ғасырда жасалынған. Бұл тек қана Сақ
жауынгерінің киімі, немесе мәдени мұрасы ғана ғана емес, осы әшекей зат
арқылы ежелгі бабаларымыздың айтпақ болған өзіндік ойының да куәсі болар
қазынасы. Алтын адам жалпы құрылысы жағынан үш бөлікке бөлінген: бас
киім, сырт киім, аяқ киім. Үш бөліктің барлығы да түгелдей алтыннан
жасалынған. Осы үш бөлік арқылы ежелгі Сақ бабаларымыз әлемнің үш қабаттан
жоғарғы, ортаңғы, төменгі тұратындығын айтпақ болса, бас киімінің жасалу
ерекшелігін саралағанда, жер бетіндегі тіршілікке тұтқа болған төрт тек
туралы ойды анық аңғарамыз. Сақ жауынгерінің бас киімінде бейнеленген тау
төрт тектің бірі – топырақты, су жиектері – суды, ағаш пен көк өскін
құймасы – отты көк, от және күн бір ұғым, құс, оның қауырсыны – желдің
символы ретінде алынған деп айтуға болады.
Мұндай ескерткіштер аз емес. Соның тағы бір үлгісі Қобан Кубань өңірі
Усть-Лабинск станциясы маңындағы қазбадан табылған алтын әшекей затта да
сақталынған. Бұл әшекей затта дүниені құраушы төрт тек толық қамтылыпты.
Оның құрылысы да өте қарапайым: астыңғы жағында тау мен су қатар құйылып,
таудың ұшына он бұтақты ағашты, ал ағаш үстіне ұшып бара жатқан құсты
бекіткен. Бұл әшекей заттың астарлы ойы, түспалды мағынасы біреу-ақ:
дүниені құраушы төрт тектің өзара байланысы мен тепе-теңдігінің қол-
өнердегі көрінісі. Топырақ – тау бейнесінде көрсетілсе, от – ағаш
бейнесінде бүгінгі таңда көк өскінді от деп атау ұғымы сонау көнеден келе
жатқаны дәлелденген, ауа – көк аспанда ұшып жүрген құс бейнесінде
көрсетілген. Дүниенің тұтқасы болған төртінші тек – су өз бейнесінде
берілген.
Күнделікті өмірдегі салт-дәстүр, наным-сенімдер, тұтынатын заттар мен
түрлі ырымдар өзара тығыз байланысты. Олар терең философиялық ойдың,
ғасырлар бойы жинақталған тәжірибенің сұрыпталған тұжырымы. Сол тұжырымды
ойларын бойына жинақтап, ата-баба аманатын арқалаған қаншама қол-өнер
туындылары күні бүгінге жетіп, өткен тарихты тануда теңдесі жоқ байлық
болып отыр. Сондай мұраның бірі – сәукеле мен ұлы бабаларымыздың құдіретті
туындысы киіз үй.
Сәукеле – ұзатылған қыз киетін бас киім. Сәукеленің негізгі бөліктері
– тәж, төбе, құлақбау және артқы бойы. Сәукеленің төбесі қиық конус тәрізді
болып келеді. Оның төбесінде тәж деп аталатын жартылай дөңгелек айдары
болады. Оны асыл тас, алтын, күміс, меруерт, маржанмен өрнектеп, алтын
жіппен әшекейлейді 28, 326. Сәукеленің арнайы күмістен жасалған
төбелдірігі, маңдайшасы, екі жағында тізілген маржаннан салпыншақ бет
жақтауы және арт құлағы белге дейін болады. Сәукеленің төбесіне жібектен
желек бергек тағылып, оған үкі қарқара қадалады, сыртында ұзын жерге
жететін ақ жібек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 бет
1-тарау – Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар
а). Миф, оның фольклорға
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 9 бет
б). Төрт саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 14 бет
в). Тоғыз саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..22 бет
г). Он екі саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33 бет
д). Он сегіз мың
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 38 бет
ІІ Тарау – Дәстүрлі сандардың көркемдік-эстетикалық қызметі
а). Дәстүрлік сандардың көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41 бет
б). Дәстүрлік сандардың эстетикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59 бет
Қ О Р Ы Т Ы Н Д
Ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .79 бет
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
83 бет
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Адамдардың жер бетіндегі өзара түсінігі ең
алдымен сан арқылы басталған деседі. Әрбір санның өз анықтамасы мен
мағынасы болатыны жайлы орталық баспасөзде соңғы жылдары жиі жазылып жүр.
Ендеше құпиясы ешқашан таусылмайтын табиғат-Ананың алғашқы белгілері де
осынау сан деген ұғыммен қалыптасып, сонымен тығыз байланысты танылса
керек. Өйткені, сан жазудан әлдеқайда бұрын дамыған. Ерте замандағы грек
ойшылы Пифагор б.з.д. 550 жылдары-ақ заттардың мәні сан деп, ал әлемді
сандардың гармониялық жүйесі мен олардың қатынасы деп есептейді 1,64.
Себебі мейлі адам да, тас та бірыңғай судан, оттан, басқадан ба құралды
делік. Бірақ, адам мен тас бір нәрсе емес қой, сонда бұлардың айырмашылығы
неде? Сірә, бұлардың ішкі құрылымында шығар. Құрылым деген не? Бұл –
бөлшектердің арақатынасы мен мөлшері. Ал, арақатынас пен мөлшер санмен
анықталады. Демек, әрбір заттың сапасы мен мәнін санмен белгілеуге болады.
Сан бәрінің басы деп ой түйген Пифагор әлемнің бәрі саннан құралады
деген пікір тудырды 1,221. Шындығында атомдық-молекулалық тән екенімізді
сезінудің өзі сайып келгенде есептерден тұрады. Әлем дегеніміз – үндестік,
сандар үйлесімі, бір сан мен екінші санның өзара қатынасы.
Сан мен сандардың қай кезде шыққандығы туралы ешкім нақты айтып бере
алмайды. Ол жайлы жазба ескерткіштер де жоқ. Өйткені, жазу санау өнерінен
көп кейін шыққан. Жазу пайда болып халықтар қолдана бастағанда адамзаттың
сандар жөнінде әжептеуір білімі болған. Жалпы сандар туралы, оның
математикалы тұрғыдан қолдануы жайлы пікір ерте кезден-ақ қалыптаса
бастаған.
Әдебиет әлеміне қосылған сандарда көне дәуір салт-санасы мен танымдық
көзқарастарының ізі күні бүгінге дейін сақталынған. Мәселен, эпостық
жырларда Он сан ноғай, Қырық сан қалмақ, Қырық сан қырым, Тоғыз сан
торғауыт, Он сан оймауыт, Қырық мың үйлі қият, Он мың үйлі оят деген
ойлар өте жиі ұшырайды. Бұл ойларға қарағанда сөз болып отырған оқиға
тұсында ноғайлар он мың, қалмақ, қият пен қырымның қырық мың, торғауыттың
тоғыз мың, оймауыт пен ояттың он мың болғандығынан мәлімет береді. Бұл
тарих ғылымы саласынан дәлелденіп отыр. Сондай-ақ, Жеті ғалам деген ұғым
жалпы тіршіліктің көлденеңінен қарастырғандағы төрт бұрышы шығыс, батыс,
оңтүстік, солтүстік мен жаратылыс болмысын тігінен алғандағы үш қат
әлемнің жоғарғы, ортаңғы, төменгі қосындысын білдіретін космос моделі
Кассирер айтқан әлемнің құрылысын меңзейді. Ер қаруы–бес қару дегендегі
бес қаруымыз садақ, найза, айбалта, қылыш, шоқпар екенін білдірсе, Жеті
ойын тәсілі деген тіркес осы бес қаруды пайдалану арқылы азаматын отан
қорғауға баулу мақсатындағы қажеттіліктен туған тартыспақ, шабыспақ,
атыспақ, шаныспақ, салыспақ, алыспақ, тастамақ сияқты халқымыздың өнері
болғанын аңғартады. Болмаса, Жеті тілеу тіркесі ат атамау–бала тілеуі;
орамал тарту–бақ-дәулет тілеуі; төрге шықпау–шаңырақ тілеуі; үлкеннің алдын
кеспеу, төсегіне жатпау–саулық тілеуі; шашын жиып жүру–неке, етек тілеуі;
сәлем салу–ер тілеуі; ала арқанды аттамау–ел тілеуі келінін ізеттілік пен
биязылыққа тәрбиелеу барысында туындаған ата-бабаларымыздың өзіндік өрнегі
бар ұлттық тәрбиесін танытады. Бұдан ата-бабамыздың жалғыз ауыз сөзінде
қаншама тарих, қаншама мағына жатқанын аңғарамыз. Бұл арада туындаған ой –
халқымыздың тарихын, дүниетанымын, салт-санасын, әдет-ғұрпын терең тану
үшін сандардың әдебиеттегі көрінісін танымдық және көркемдік қызметі
тұрғысынан зерттеудің маңызы зор. Және сөз еткелі отырған сандар төңірегіне
шоғырланған сөздер мен фразеологизмдер қазақ әдебиетіндегі сөздік
қолданыстың ұлттық ерекшелігін бейнелейді. Сондықтан әдебиетіміздегі сандық
қолданыстың қыр-сырын танып білу үлкен ғылыми міндет жүктейді.
Тақырыптың бұған дейінгі зерттелу деңгейі. Соңғы ширек ғасыр ішінде
түркі тілдес халықтардың сан есімдері жөнінде бірталай еңбектер жазылып,
диссертациялар қорғалды. Мәселен, академик В.А.Гордлевскийдің Түркі
тіліндегі елу сан есімі атты арнайы еңбегі бар. Бұл еңбекте ғалым түркі
тілдес халықтардың сан есімдерін және оларды зерттеген лингвистердің
(Ю.Немет, Б.Мункаши, Н.Поппе, И.Зенга, Ф.Краелиц, Ф,Розенберг, Ж.Галеви,
Р.Карай, Г.И. Рамстед, К. Юдахин т.б.) шығармаларын талдаған (2,140).
Алайда автор қарастырған мәселесі жөнінде көңіл толтырарлық қорытынды жасай
алмаған, түркі сан есімдеріндегі жұмбақтар сол шешусіз күйінде қалған.
Өзіне дейінгі түркі тектес халықтардың сан есімдерін зерттеген В.В.Радлов,
Н.Я.Марр, В.В.Бартольд сынды академиктердің пікірлерінен асып, әріге бара
алмаған. Сондай-ақ, Г.Н.Потаниннің жалпы фольклор туралы, түркі-монғол,
славян, Скандинавия, Европа халықтарының шығармалары жайында жазған
еңбектерінде де сандар туралы мәліметтер бар. Ғалым өзіне дейінгі
еңбектерге шолу жасай отырып, 3,7,9 сандары бұрын киелі, қасиетті болған.
7 мен 9 сандары көп ел фольклорында көбірек ұшырасады дейді. Бұл
құбылыстың себебін Г.Н. Потанин аспандағы жеті планетаны дәріптеуден іздеу
дұрыс емес деп есептейді. Оның ойынша, жеті санының мұнша қолданылуы
себебін ерте заман адамдарының аспан шырақтарын ұзақ уақыт бақылау
нәтижесінен деп түсіну керек деген ой айтады (3,93). Бірақ, кейбір ғалымдар
мұндай киелі болған сандардың, олардың қасиетті болуы туралы ұғымының пайда
болуын сәл басқаша түсіндіреді. Айталық, Индоевропа халықтарының
фольклорында үш санының жиі кездесуі жайында В.Я.Пропп былайша баяндайды:
...үш саны бір кездерде ұзақ уақыт бойы есептің шегі болған. ...үш бір
замандарда көп, күшті, өте деген мағына берген, яғни көп интенсивтік
деген үғымды берген. Сол себепті фольклордағы іс-әрекеттердің қиындығы мен
табыстары, әңгімеге деген жоғарғы ынта, оған разы болу–осының бәрі үш
санымен шектелген қайталаулар арқылы беріледі (4,96). Бұл тақырып
төңірегінде қазақ басылымына қарағанда орыс басылымдары көбірек сөз еткен.
Мысалы, орыс ғалымы Н.Л.Жуковская монғол халқының тұрмыс-тіршілігінде, әдет-
ғүрпы мен салт-санасында кездесетін сандардың мәніне тоқтала отырып, Можно
с уверенностью сказать, что общее свойство, присущее всем этим числам, –
классификационное, организующее начало, с помощью которого осваивается
природа и создается культура: число один–начало всего, отправная точка;
два–дихотомическая схема устройства мира, бинарные оппозиции;
три–трихотомическая схема, освоение вселенной по вертикали;
четыре–ориентация по странам света, освоение вселенной по горизонтали.
Числа пять и девять в монгольской культуре отличаются определенной
классификацинонной цельностью и, как правило, не расчленяются на
состовляющие (5=4+1=2+3, 9=3хЗ= 4+4+1), как это отмечено в других
культурных традициях. Числа семь и двенадцать в основе своей восходят к
явлениям астрономического порядка, что и предопределяет более проявляет
себя в мифологии, сказках, эпосе, в то время как число двенадцать наряду с
девятью оказались вавлеченными в магическую практику народа (5,151) деп ой
түйеді. Ғалым монғол халқының тұрмыс-тіршілігін салыстырумен ғана
шектеледі, ол халықтардың фольклорлық мұраларындағы сандарға талдау
жасамайды. Ал, В.Н.Топоров болса, монғол халықтары тіліндегі сандық
тұжырымдарға шолу жасай келе, үш, жеті, тоғыз және он екі санын ерекше
атайды. Көне мифологиялық таныммен байланыстыра отырып, бұл сандардың
ерекшелігіне көңіл бөледі. Мәселен, ғалымның пікірінше: число три–наиболее
значимое если не во всех, то во многих мифологических системах, идеальная
модель любого динамического процесса, предполагающего возникновение,
развитие и упадок, реализующаяся, в частности, в вертикальной структуре
вселенной (6,79), төрт санын: статическую целостность, идеально
устойчивую структуру, надежность и гарантию (6,81), ал үш пен төрт
санының қосындысынан шыққан жетіні магическую семерку немесе сумму
мира, которую можно считать самым устойчивым числом-символом (6,630) деп
атайды. Мұндай пікірлер С.Ю.Неклюдов (7,170-174), Б.А.Фролов (8,115-116),
Дж.А.Миллер (9,223-225), М.А.Членов (10,158-163), И.С.Вайнер, А.А.Загдуллин
(11, 80-83), М.Гарднер (12, 179) Ю.М.Лотман (13,56-64) сияқты ғалымдарының
еңбектерінен де кездеседі. Бірақ, бұл еңбектерде сандардың тұрмыстағы
қолданылуы, сан төңірегіне шоғырланған ойлардың мағынасы мен тарихы ғана
қаралып, жалпы фольклордағы немесе әдебиеттегі қызметі, көркемдік
ерекшелігі сөз етілмейді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Осындай бағыт-бағдар берерлік
бастама ой-пікірлер айтылса да, әдебиет әлеміне енген сандардың көркемдік
қызметі мен мәні, оның халық танымындағы сырын сөз ету мәселесі арнайы
зерттеу нысанасына алынбаған, әдебиеттегі қызметі жайлы сөз етілмеген.
Осының өзінен-ақ сандардың әдебиеттегі атқаратын көркемдік қызметіне ұзақ
уақыттар бойы жеткілікті зер салынбай келгендігі байқалады. Ал, қазақ халқы
үшін сандардың әдебиеттегі көрінісін талдау өте-мөте қажет құбылыс.
Өйткені, әдебиеттің мүлдем көне үлгілерінде халықтың санға деген қарым-
қатынасы, санның олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына
қатысы жан-жақты бейнеленген. Біз диплом жұмысымызда әдебиет дүниесіндегі
сандардың қызметі мен мәнін сөз ету үшін алдымызға мынадай міндеттер
қойдық:
- эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы дәстүрлі
сандардың жалпы және даралық ерекшеліктерін анықтау;
- дәстүрлі сандардың пайда болу тарихын және генезисін зерттеу;
- сандардың қатысуымен пайда болған көркем формуларлардың
ерекшіліктерін сипаттау;
- эпикалық уақыт пен кеңістікті бейнелеуде дәстүглә сандардың мәнін
анықтау;
- сандардың эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы
орны мен қызметіне тоқталу;
Зерттеудің тәсілдемелік және теориялық негіздері. Сандарға жүйеленген
ойлар бір күннің немесе бір ғасырдың жемісі емес. Олар сан ғасырдың
сүзгісінен өтіп, асылы қалып, асығы ұмыт болған дүние. Сондықтан әдеби
сандардың сырын ашып, мақсатқа жету үшін жалпы әдебиет туындыларының екі
кезеңін зерттеудің материалдық көздері ретінде алдық.
Бірінші кезең – жалпы әдебиеттің басы, нәр алар қайнар көзі болып
табылатын ежелгі халық ауыз әдебиетінің озық үлгілері – эпостық жырлар.
Өйткені, жазба әдебиетінен кенже қалған халық үшін халық ауыз әдебиеті
зерде тоғысқан философиялық көзқарастың ролін атқарумен қоса, ағартушылық
та қызмет атқарады. Халық ауыз әдебиеті көне заманның әліппесі, тіл
жаттықтырушы құралы ғана емес, жалпы әлеумет үшін әдебиет, философия және
логика пәндерінің лұғаты болып табылады. Яғни, халық ауыз әдебиеті –
дүниені рухани игерудің логикасы, өрелі сөз бен байламды ойының сұрыпталған
жиынтығы.
Екінші кезең үшін сөзі мірдің оғындай, қынаптан суырылған қылыштай
өткір сөзге бай, елді аузына қаратып, өмір мен болмыс, заман мен адам,
табиғат пен тылсым тіршіліктің сан алуан сырын танып, ақ пен қараның,
жақсылық пен жамандықтың, ерлік пен ездіктің ара салмағын таразыға салып
кеткен біртума дала данышпандары – жыраулар поэзиясын алдық. Өйткені, олар
өзінің әлеуметтік және рухани кемелденуіне қажетті үрдістерді өзіне дейінгі
фольклордан алады. Тек алып қана қоймай фольклор негіздеріне сүйене отырып,
халықтың дүние туралы ой байламын, табиғат, адам мен қоғам заңдылықтары
туралы болжамдары мен пайымдауларын өз шығармаларына арқау етіп, ретіне
қарай дамытып та отырған. Яғни, өзіне дейінгі ел түсінігін дамытып, келер
ұрпаққа жалғастырушылық сияқты қос-қабат қызмет атқарушылар – жыраулар
болған.
Сөз етілген тақырып тек қазақ әдебиеті көлемінде ғана емес, бүкіл
түркі халықтары әдебиетінде арнайы зерттеу жүргізілмеген мүлде тосын, соны
тақырып. Сандар сырының эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар шығармасындағы
көрінісін қазақ әдебиетінің дерек көздері арқылы ғылыми ой түйіп, бір
жүйеге түсіре баяндалды. Бұл тақырып фольклортануда, қазақ әдебиеті
тарихында зерттелмеген, сөз бола қалған күнде де сандық әлем сырларын жалаң
іздестіріп, сандар сырының фольклор мен көркем шығармалардағы көрінісіне
беттей бермейтін мүлде тың тақырыпты зерттеу нысанасына алуымен
ерекшеленеді. Жалпы фольклор мен қазақ әдебиетіндегі сандық көріністердің
орын алуы, олардың көркем тілмен кестелену сырларын танып білу мақсаты алға
қойылды. Зерттеу үстінде алдымен дүниетанымдық сандардың мифологиялық сана
мен философиялық ұғымның қиылысындағы жұмбақ сырының көркем әдебиеттегі
қолданылуының өзіндік ерекшеліктерін нақтылы талдаулар арқылы қарастырылды.
Екінші жағынан, салт-дәстүрлік танымдағы сандар табиғатының фольклор мен
ақын-жыраулар шығармасында қолдану аясына талдау жасауымен ерекшеленеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау – Дәстүрлі сандардың генезисі мен ондағы танымдар
а). Миф, оның фольклорға ықпалы
Қоғам уақыт пен кеңістікте өзгеріссіз қала алмайды. Тас ғасырынан бергі
адамзат қоғамдық дамудың, этностық-тілдік, кәсіптік, т.б. өзгерулердің
талай сатысынан өтті. Сондықтан миф те оған ілесе өзгеріп отырған. Ескі
қоғамды алмастырған әрбір жаңа қоғам, өз ежебілігін таза, бос жерден
бастамайды, өзіне дейінгі қоғамның ежебілік мифтік келтірімде-рінің бір
бөлігін қабылдап, өзгертеді, жаңасын қосады, күрделілендіреді. Осылайша
қоғамдар ауысқан сайын, миф те ауысып отырады, бірақ бұрынғы қоғамның
ежебілік түсініктері сарқыншақ түрінде сақталып отырады. Міне бүгінгі
қазақтың қолында (сөздік қорында, фольклорында, әдет-ғұрпында, мінез-
құлқында, өнерінде) бар ежелгі біліктер осындай сан мың жылғы өзгерулердің
ең соңғы нәтижесі, сарқыты болып табылады. Сондықтан қазақтағы мифологияның
болмысын тек реконструкциялау жолымен ғана тануға болады.
Миф – жалғандықты, ойдан шығарылғанды білдірмейді, бірақ жалған миф
деген де, ақиқат миф деген де болады. Мәселен, бүгінгі қазақтың танымал
мифі – оның Алаштың үш баласынан таралғандығы. Басқа да мифтері бар. Осы
мифті абсолютті тарихи айғақ деп есептеуге болмайды, сондай-ақ оны жалған
дей салудың да жөні жоқ. Өйткені Қазақтың Алаштың үш баласынан
таралғандығы жөніндегі миф арғықазақтардың көне руханиятына сүйеніліп,
қазақ халқының тарихымен байланысты қалыптасқан қоғам ақиқаты. Оны
түсіндірудің өз әдістемесі, қисыны, жүйесі бар, тек осыларды әлі меңгеріп
кете қойғанымыз да жоқ.
Әр халықтың, мәдениеттің, діннің өз мифі бар. Тек осы мифтің танымал
болу дәрежесі әр халықта әртүрлі. Біреулері оны дамыған күйінде сақтай
алса, екіншілері оны сақтай алмаған, ал үшіншілері – өздерінің
фольклорындағы, тіліндегі, мәдениеті мен өнеріндегі мифті тани, таба
алмайды. Өйткені әр халықтың тарихи тағдыры әртүрлі болып шыққан, сондықтан
мифтік мұраны түсінудің, оның жасырылған цифрларының кілтін тауып ашудың
нәтижелері түрліше болып шығып жатады. Дұрыс түсінілсе, мифтік мұраның
нақты қоғамға берері мол, ұшан-теңіз. Шалағай түсініліп, оны тар мүдделі
ортада, әсіресе саяси мақсаттарда пайдаланар болса, мифтің қоғамға, нақты
халыққа тигізер зияны да мол болып шығады.
Мәселен, XIX ғасырда қалыптасқан үндіеуропалық делінетін тілдік
теорияның қойнауынан өсіп шыққан аттас мифологиялық мектеп, адамзаттың
белгілі бір тобын қалғандарынан артық етіп шығаруды, осындай артық
туғандықтың тәңірлік негізі бар екендігін қисындаған жалған мифтік идеяны
қалыптастырды. Осы үндіеуропашылдықтың арты арийшылдық, нордизмге,
атлантизм сияқты тарихи даму тұрғысынан алғанда қандай да бір ғылыми
қисындары бар теорияларды бұрмалау немесе біржақты түсіндіру іс-әрекетіне
жалғасты. Р.Генон, Г.Вирт, т.б. ғалымдардың игі ниетінен туындаған идеялар
осылайша кұбыжық теорияларға – жалған мифтерге негіз болды да, арты апатқа
алып келді. Оны Анненэрбе, Туле қоғамы сияқты ғылыми-зертту
мекемелерінің тарихынан да, гитлерлік, фашистік Германияның қысқа
тарихынан да жақсы білеміз. Соңғы кезде қайтадан жанданған, Велес кітабы
сияқты жалған дүниеге арқа сүйеген орыс арийшылдығының белсенділігінің
артуы да мифтің (жалғандығына да, ақиқаттығына да қарамастан) аса күшті
саяси құралға айналуға қабілетті екендігін көрсетеді.
Мұндай жалған мифтердің үлкені де, кішкенесі де болады. Жалған мифтің
өзі бастапқыда ақиқат мифтің базасына сүйенеді. Кез келген (үлкені болсын,
кішісі болсын) халықтың өз мифтік келтірімдер комплексі болады. Сырт көзге
қарабайыр, жұпыны сияқты көрініп, шын болмысы сол халықтың өзіне де
белгісіз болып қала беретін осындай келтірімдер, әр халықтың ататегінің кім
болғанынан, қайдан шыққанынан, қандай дәрежеде болғандығынан хабардар етсе,
осындай тарихи мифтер, қалауын тапса аса қуатты саяси не рухани факторға
айналады. Сондықтан да миф дегеннің қандай жасампаз не қиратқыш
потенциалы бар екендігін XX ғасырдағы мемлекеттерді басқарған саяси элита
жақсы түсінген еді. Міне, сондықтан да XX ғасырдың 1-ші жартысындағы
арийшылдық мифологияның тарихынан сабақ алған, сөз жүзінде коммунистік-
интернационалдық болмысты, іс жүзінде ұлы орыстық шовинизмнің астыртын
бағытын ұстанған Кеңес билігі, өз билігіне, мақсатына кедергі келтіріп,
қарсы тұра алатын түркі факторының потенциалын жан-тәнімен, тұла бойымен
сезіне алатындай деңгейде еді. Орыс (славян) тарихын, тілін, мәдениетін,
басқару өнері мен мәдени рөлін зерттегенде орыс, жалпы славян танымына,
тарихына, қанына дендеп еніп, судай сіңген түркі факторын аттап өту қиын
еді. Сондықтан орыс тарихындағы түркі ықпалының рөлін төмендетіп көрсету,
елемеу, айтпау – кеңестік дәуір ғылымының басты міндеті болды. Оның үстіне
Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың сандық үлесі, демографиялық
потенциалы, діни, мәдени тұрғыдан алғанда бөгделігі де қауіп туғызатын.
Міне, осындай тарихи өткен және реалды баршылық жағдайында түркі
халықтарының тарихындағы орыстың өзін уысында ұстаған сәттердің болғаны,
түркі тілді көшпелілердің бір кездері орыстарға қарағанда жоғары
мәдениетке ие болғандығы, т.б. осы сияқты жартылай аңыз бен жартылай
тарихи шындыққа негізделген тарихи жад, егер де фольклорлық, тілдік
материалдармен шатастырыла отырып, ең бастысы – зерттелуіне шығармашылық
еркіндік пен мүмкіндік берілген жағдайда, жаңа ақиқат мифті туғыза алуға
қабілетті еді. Ал мұндай мифтің Кеңес мемлекетінің тұтастығына, орыс
ұлтының тарихи еуразиялық миссиясына (мессионерлігіне) қауіп төндіретін.
Сондықтан осындай ықтималдықты жөргегінде, тумай жатып тұншықтырмақ болған
кеңестік саяси-идеологиялық билік 1940-шы жылдардың аяғынан бастап-ақ түркі
халықтарының фольклорлық мұрасына, ең алдымен батырлық, тарихи жырла-рына
шүйліккен еді (оны татарлардағы Едіге, Шора батыр жырларына тыйым
салынуынан, осындай науқанның қазақ, басқа да түркі халықтарының жырларына
қарсы жүргізілгендігінен көруге болады). Мұндай алдын ала қамдану саясаты
өз нәтижесін берді де, қалай болғанда да әдебиет, фольклор тарихын
зерттеушілер жырлардың генезисі мен болмысын шала-шарпы зерттеумен ғана
шектелетін, көптеген тақырыптарды тіпті де қарастырмайтын болды. Бұл
тақырып – зерттеушілер үшін аса қауіпті болып шықты да, оның салқыны
фольклордың жекелеген тақырыптық салаларына да кері әсерін тигізді. Аттай
40 жылдай уақыт бойына (1950-90 жылдар) түркі халықтарының жырлары әдеби-
көркемдік жағынан болмаса, басқа жағынан зерттелінбеді десе де болады.
Ғылымның, ғылыми ойдың дамуының қарапайым логикасына сүйенсек, түркі
халықтарының, оның ішінде қазақтың да мифологиясын зерттеу ісі,
мифологиялық (мифтік-лингвистикалық) мектептер 1950-60 жылдарда-ақ
қалыптасуы тиіс еді. Идеологиялық кедергілердің салдарынан бұл іс тек 1990
жылдардан кейін ғана басталды (14, 9; 27-28).
Миф – ата-бабалардың ежелгі, бастапқы танымындағы ғалами, оның жеке
дүниелері, сол ғаламның алғашқы пенделерінің өмірі хақындағы түсініктері.
Олардың қатарына аспан, жер, су дүниесі мен жер асты, осылардың тұрғындары,
яки тәңірлер мен тәңіриелер, құбыжықтар мен перілер, дәулер, жасампаз
батырлар мен ел терушілер, ілкі адамдар, ғажайып мақұлықтар мен заттар т.б.
жатады. Мифология дегеніміз – солар туралы аңыз-әңгімелердің жиынтығы және
ғалам жөніндегі фантастикалық түсініктер жүйесі, ғалам картинасы. Ең
ақырғысы – аталмыш аңыздарды, олардың түпкі мотивтері мен идеяларын
зерттейтін саланы да мифология дейді.
Миф – адамзаттың рухани мәдениетінің алғашқы сатысы, сондықтан қазақ
мифологиясын меңгеру қазақ психологиясындағы, әдет-ғұрпындағы, мәдениеті
мен әдебиетіндегі, тарихындағы әлі күнге шейін түсініксіз, ақтаңдақ болып
отырған тұстарына түгел болмаса да белгілі мөлшерде жаңаша қарауға
көмектесе алады. Осы кітапқа ең болмаса бір рет көз жүгіртіп шыққан оқырман
күнде естіліп, құлаққа үйреншікті болып кеткен сөздердің астарлы екендігін
түсінер деген үмітіміз бар.
Қазақ – көшпелі ғаламның соңғы тұяғы. Оның көшпелі тұрмыс-салтын
тастағаны күні кеше ғана. XX ғасырдың 20-30-жылдарында отырықшыланды. Бұл
қазақ мәдениетінің негізі – көшпелі мұра, салт, ғұрып, сенім, рәсім мен
ауыз әдебиеті сияқтылар кешенінен тұрады деген сөз. Ал қазақ мәдениеті
дегеніміздің өзі осы көшпелі мәдениетгің ғасырлық-территориялық соңғы
қорытындысы, қазақ үшін бұлар экзотика бола алмайды, өйткені ол – өмір.
Көшпелілердің мифологиясына да көзқарасымыз осылай болғаны жөн.
Қазақ мифологиясы – бүгінгі қазақ халқын жасауға қатысқан бірнеше
мыңжылдық көшпелі ру-тайпалардың орташа алынған өздері, дүние-ғалам, өмір
туралы түсініктерінің, ежелгі танымдарының бірыңғай жүйесі.
Қазақта айқын, мөлдір сипатты мифология жоқ. Ол ауыз әдебиеті
мұраларының – жырлар мен дастандардың, әртүрлі шежіре аңыздардың,
ертегілердің, жұмбақ пен мақал-мәтелдің, фразеологизм мен діни әфсаналардың
астарында, сондай-ақ қазақ тілінің сөздік қорының қойнауында жасырынып
жатыр. Сондықтан қазақ мифологиялық ғылыми-зерттеу мектебін қалыптастыру
үшін үш кезеңнен өтуге тура келді.
Бірінші кезең – ықтимал мифтік сипаты бар сөздер мен ұғымдарды, аңыздар
мен басқа да фольклорлық материалдарды жинақтап, олардың негізінде алғашқы
мифологиялық түсініктердің долбарлы бағыттарын, үлгілерін, тұрақты
трафареттерін анықтау. Оны географиялық рекогносцировка – алдын ала
бажайлап-байыптау деуге болады.
Екінші кезең – қазақ мифологиясының ғылыми пән ретінде тарихи даму,
өзгеру, қалыптасу жолдарын, негізгі зерттеу нысандарын, әдістемелерін,
теориялық ережелері мен жөн-жосықтарын бір арнаға түсіру.
Үшінші кезең – бастапқы ғылыми мифология пәнін рухани саланың
мамандарының көмегімен (этнопсихолог, дін ғүламалары, философ, өнертанушы,
мәдениеттанушы, социолог, тарихшы, этнограф, фольклоршы, т.б.) дамыған
мифологиялық зерттеу мектептерімен (мәселен, европалық мектеппен)
теңестіру. Қазақ мифологиясын өнер мен мәдениетте кеңінен пайдалану жолын
іздеу (14, 1; 8-9).
Миф – ерте замандағы адамдардың өзі туралы, қоршаған ортасы, жалпы
ғалам туралы, олардың орны мен реті, өзара байланысы, пайда болуы мен жоқ
болуы туралы түсінігі. Ал ертегі адам өзі мен ғалам туралы не білген? Ол
түсінік бойынша ғаламда білгілі бір тәртіп бар, жануарлар, адамдар,
перілер, құбыжықтар, Құдайлар, дәулер, алыптар мекен етеді. Олай болса:
Миф ғалам мен адам туралы, Құдайлар мен құбыжықтар туралы, рухтар мен
аруақтар, алғашқы адамдар мен адам сипатты батыр пенделер туралы түсінік.
Ертегі адам мифті ойдан шығарылған ертегі деп емес, керісінше, бүткіл
дүниенің жалғыз ақиқаты деп білген, олай болса:
Миф – ертегі адамдардың адамтану, дүниетану көзқарасы, ақиқат танымы.
Ежелгі адам кез келген әрекетінің себебін озарт арқылы түсіндірген, яғни
айтылатын ертегі мен жырдың да, салынатын суреттің де, айтылатын ән мен
өлеңнің де, тарихтың да, биленетін бидің де арғы жағында озарттық
түсініктер жатыр. Олай болса:
Миф – бүгінгі ғылымның, өнердің, мәдениеттің бастапқы, бір-бірінен
ажыратылмаған сатысы. Мұндай ажыраспаған күйді ғылымда әдетте синкреттілік
дейді. Мысалы, ертегі мен жырдың басында миф жатыр, яғни бүгінгі ертегі мен
жырды байыптап қарап, белгілі бір зандылықтарға сүйене саралай отырып,
ежелгі озарттық түсініктерді сұрыптап, бөліп шығаруға болады.
Жаңа тас дәуірінде өмір сүрген адамдардың көзқарасына байланысты
фольклор жанры дамып, оның құрамы күрделене түседі. Көне тас дәуіріндегі
адамдар өздерін табиғаттың ажырамас бөлшегі есебінде санаса, жаңа тас
дәуіріндегі адамдар санасында табиғат пен адам екі басқа дүние екендігі,
бүкіл әлемнің екі жақ болып бөлінетіндігі жөнінде түсінік пайда болады. Бұл
екі дүниенің бірі – билеуші, бағындырушы табиғат дүниесі, екіншісі –
бағынушы, икемденуші адамзат дүниесі ролін атқарған. Бағынушылардың
санасында табиғат дүниесіндегі жындар мен иелер қызықты әңгіме, ертегілерді
жақсы көріп, құмартып тыңдайды, оларға жақсы, қызықты әңгімелер айтып берсе
олжаны көбірек береді деген ұғым қалыптасқан. Осы ұғымға сәйкес фольклорлық
жанрдың жаңа үлгілері пайда болып, дүниенің жаратылуы жайлы аңыз-әңгімелер,
шежірелік мифтер, адам мен жануарлардың пайда болуы сияқты этиологиялық
мифтер, түрлі арнау, дұғалар, діни магиялық түсініктер қалыптасады.
Бұл кезенде фольклордың жалпы көпшілікке ортақ кезеңі аяқталып,
көпшілік ішінен әр түрлі аңыз-әңгімелерді артық білетін және тыңдаушысына
қызықты етіп айта білетін мамандар, ырыми дәнекершілер оқшаулана бастайды
15, 34-41. Олардың міндеті – бағынушы және билеуші дүниелердің қарым-
қатынастарын ретке келтіріп, жын, пері, киелі күштердің түрлі иелерімен
сөйлесіп, адамдар үшін жалбарынып, өтініш ету, көмек сұрау. Оны орындау
үшін дәнекершілер әрбір ру мен тайпалардың ырым-салттарын білуі шарт еді.
Ол ырыми салттар дами келе жеке рулық және ру аралық ырыми рәсімдердің
шығуына, ал ол рәсімдер ырыми фольклордың қалыптасуына себеп болады.
Өйткені, жаңа тас дәуірінің соңында өмір сүрген адамдар санасында мал
төлінің өсуі, жорықта жауға тойтарыс беріп, жеңуі, әр түрлі иелердің
қаһарын қайтаруы мен аң аулаудың сәтті, сәтсіз болуы ырыми рәсімдердің
дұрыс өткізілуіне байланысты деген түсінік болған 15,38; 53; 16,135-142.
Сондықтан, жаңа тас дәуірінің аяқ кезінде ырыми фольклорды жетік білген,
оны күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қажетті жағдайда шебер пайдалана білетін
арнаулы мамандалған жеке фольклорлық типтер қалыптасады. Ежелгі тайпалар
мекендеген жерлер мен олар қалдырған тастағы суреттерді зерттеуші мамандар
А.Формозов 17,115, А.Оклодников 18,352, А. Липский 19,171,
А.Ф.Анисимов (20,130-150), А.Вадимов (21, 80-110), И.АМангижеев (22, 118-
146), Г. К. Михаилов (23,31-36), Е.Турсынов (24,50-62), Ә.Марғұланның
25,287 пікірлеріне қарағанда, қола дәуірінде жоғары дамыған күрделі дін –
шаманизм қалыптасады. Оның қалыптасуына жаңа тас дәуірінің аяқ кезіндегі
ырыми фольклор мен оны орындаушы бақсылар өнерінің дамуы себеп болса керек.
Өйткені, жаңа тас дәуірінде өмір сүрген адамдардың дүниетанымдық
көзқарасында бүкіл әлемнің екі жақ болып бөлінетіндігі жөнінде түсінік
қалыптасқан болса, қола дәуіріндегі адамдар санасында адамзат дүниесі,
табиғат дүниесі болып екіге бөлінген әлем ішінен үшінші дүние пайда болады.
Үшінші дүние – Ата әруағына табынуды туғызды. Ол жан тәннен бөлек тіршілік
етеді, адамның тәні жер астына түскенімен оның рухы, жаны аспанға ұшып
кетеді деген сенімнен пайда болды. Бұл сенім қоғамдық дамудың сатыларында
белгілі бір топтан ерекшеленіп, даралана түскен адамдардың іс-әрекетіне
байланысты туды. Олар батырлар мен дуалы ауыз шешендер, әр түрлі кесірлі
күштің бетін қайтара білетін сиқыршы, емші, тамыршы сияқты тұрмысқа аса
қажет маман иелері еді. Олардың рухы мәңгі өлмейді, аспанда ұшып жүріп,
кейінгі ұрпақтарын қолдап, қысылған сәтте демеп жүреді. Сондықтан кейінгі
ұрпақтарға қырсығын тигізбеу үшін оны сыйлау керек, құрметтеп әрдайым атын
есте сақтау керек, қажет кезінде көмек, медет тілеу керек деген таным Ата
культін жасауға алып келді. Аспанды Тәңір мекеніне санаған о бастағы
түсінік аталар да Тәңірге айналады деген түсінікке ұштасып, әр ру өздерінің
арғы аталарын да Тәңірі деп санайтын болды. Бір кезде тек Аспанның өзі
Тәңірі саналса, бертін келе Ата культінің пайда болуына сәйкес Тәңірлердің
да саны көбейе берді.
Сөз еткелі отырған дәстүрлі сандар ертегілер мен эпоста жиі ұшырайды.
Ол сандардың көркемдік қызметін ашу үшін ертегіге қарағанда эпостық
шығармаларға көбірек көңіл бөлдік. Өйткені, эпос – тарихтың да, тарихи
алмастырудың да, қиял мен шындықтың да көркемдік жүйемен топтасқан күрделі
айғағы. Қазақ эпосы рулық қауымның орнына феодалдық-патриархалдық қоғамның
келуіне орай, саяси-әлеуметтік өзгерістерге лайық түрлі эволюциялық
өзгерістерді, тарихи жіктелуді басынан кешірген. Анығырақ айтқанда, эпос
ертеден келе жатқан ертегі мен көне жырларға өзгеріс енгізіп, батырлар
образын әлеуметтік, мемлекеттік дәрежеде тұлғаландырады. Қоғам дамуының
ерекшеліктеріне, адам баласының дүниетанымдық көзқарастарына байланысты
ежелгі түсініктерді эпос жаңаша көмкеріп, тың образ, тосын көркемдік
тәсілді орнықтырады. Фольклордың басқа жанрларына қарағанда эпостық
жырларда халықтың наным-сенімі, әдет-ғүрпы, көне мифтік, аңыздық
түсініктері, тұрмыс-тіршілігі мен бастан кешкен тарихи оқиғалары, сондай-
ақ, саяси-әлеуметтік жағдайлар өзара тұтастықта көрінеді де, қоғам дамуына
сай өзгеріп отырады. Дегенмен, ертегіде де, эпоста да көне мифтік сюжеттер
мен оқиғаларды бойына сіңіре отырып жасалынады. Бірақ, ертегілер мен
эпостарда мифтік шындықты қабылдауда айырмашылық бар. Мәселен, ертегі
мифтік сюжетке құрылғанмен, мифтегі шындықты жоққа шығаруға бағытталады.
Ал, эпос оқиғасы өмірде болған шындық ретінде жырланады. Миф көне тотемдік,
анимистік, киелілік түсініктердің шындығы болса, эпос – тарихи сананың
айнасы. Сондай-ақ, мифтік санада кейіпкерлердің елден ерекше туылғандығы
жайлы жайлы сюжет бар. Бұл оқиға ертегіде де, эпоста да кездеседі. Бірақ,
ертегіде мифтік сенім жоқ, ол қиял ғана. Ал, эпос қаһарманының ерекше
тууын, айрықша жаратылуын, өзгеге ұқсайтын даралық ерекшелігін шындық
ретінде суреттейді. Яғни, эпос мифтегі шындық деп қабылданған ұғымдарды
ертегі сияқты жоққа шығармайды. Мифтік шындыққа сендіру дәстүрін қабылдай
отырып жаңа дәуірдің талабына сай сенімді нәрсесімен алмастырып отырады.
Зерттеулерде көне эпос мифтік танымнан нәр алса, қаһармандық эпос өзіне
дейінгі көне эпостың бай эпикалық тәжірибесін, фольклордың басқа
жанрларының ең көркем тәсілдерін бойына сіңіру арқылы қалыптасып, қоғам
дамуына байланысты ежелгі дүниетанымдық көзқарастарға өзгертулер енгізіп
отыратындығы дәлелденген. Осы өзгерту сөз еткелі отырған сандық танымдар
төңірегінде де ұшырасады. Сондықтан да, ертегілерге қарағанда эпостардағы
сандарға көбірек көңіл бөлдік.
б). Төрт саны туралы
Төрт тұлға. Мұндағы тұлға сөзі көне қыпшақ тілінен ауысып, әдеби
тілімізден берік орын алған. Оның мағынасы негіздің негізі, тектер тегі,
өзімен байланыста тұрған заттың түп-төркіні, дүниенің тепе-теңдігін сақтап
тұрған тұлғасы дегенді білдіреді. Сондай-ақ, осы мәндес Төрт тұғыр, Төрт
тұлға, Төрт тірек, Төрт тек, Төрт негіз, Төрт белі деген ойлар да
бар. Мұндағы төртке телініп отырған тіркестердің барлығы да бір-ақ
қызметті атқарып отыр: Ортаңғы әлем – Жерді құрайтын заттың төртеу-ақ
екендігі. Олар – от, су, ауа, топырақ. Осы төрт затқа төрт түрлі сапа –
ыстық, суық, ылғал және құрғақшылық қосылса, онда сан түрлі әрекеттер мен
құбылыстар туады. Заман талабына сай өзін қоршаған ортаның құпиясына
үңіліп, сырына қаныққан бабаларымыз әр нәрсенің, кез-келген құбылыстың ішкі
сыры, қасиеті мен көрінісі осы төртеуінің от, су, ауа, топырақ өзара
қарым-қатынасынан деп түсінген. Егер осы төрт тұлғаның бірі болмаса, онда
тіршілік тоқтайды, немесе оның біреуінің қызметі әлсіресе табиғат құбылысы
өзгеріске ұшырап, өздеріне зиянын тигізеді деп білген. Өзін қоршаған
ортаның тыныштығы мен қолайлылығы осы төрт тұлғаға байланысты болғандықтан
олардың әрдайым тепе-теңдікте болуы үшін жалынған, жалбарынған және
Көктәңірінен тілеген. Ел аузында Жаңа ай, жарылқай гөр, ескі ай есіркей
гөр деген сөз бар. Осы бір тіркеске қарап кейбір зерттеушілер ежелгі
қазақтар Айға табынған деп кемсітіп келді. Ал, шын мәнінде осы бір мінажәт
сөздің түп-тегінде үлкен шындық, айдың жер бетіне тигізер әсерін таныған
тамаша түсінік жатқан сияқты. Оны қой соңында жүрген бабаларымыз бағдарлай
білген тәрізді. Демек, табиғаттағы заттарға ерекше мән беріп, оларды
құдайландыру, өздерінің өміріне айрықша әсер етуші күш деп сену, ұғу және
заттарды киелеу, оларға керемет туғызарлық күш деп сену (фетишизм),
өсімдіктердің ұжаны болады, олар адамдар мен жануарлардың өміріне, заттар
мен қоршаған дүниенің құбылысына ықпал ететін аруақтар, рухтар деп сеніп,
оларды жандандыру (анимизм) – ежелге дүние адамдарының қаруы болған.
Ежелгі қазақтар Ай көзін төрт сипатқа бөлген. Тырнақтың жиегіндей
қылтиып туған айды – Жаңа Ай деп атаса, толып келе жатқан кезін – толыңқы
өскен Ай дейді. Ал, көздің шеңберге толып аса жарқырап тұруын – толық Ай,
көздің жұқарып, бірте-бірте азайып бара жатқан кезін – Айдың қайтуы деп
атаған. Осы бір төрт құбылыстың жер бетіне тигізер төрт түрлі әсері бар.
Сол әсерге байланысты бір айдың өзін төрт түрлі атап, оның төрт түрлі
қасиетін таныған. Ол қандай қасиет?
Қазақы түсінік бойынша, Жаңа Ай кезінде топырақ қыртысында қозу
басталады. Бұл жеті күнге созылады. Бұл кезде Ай көзі Жер бетіндегі барлық
өлі және тірі тіршілік көздеріне адам, жан-жануар, жәндіктер, өсімдік пен
топырақ қабаттарына өмірлік мәні бар хабарлар бере бастайды. Яғни, Жер
бетінің барлық нүктелерінде алдағы уақытта болатын құбылыстар мен
өзгерістер, қандай тіршіліктер мен жаңалықтар болатындығының алдын-ала
дәнін егіп қояды. Сол дәнге сәйкес барлық тіршілік иелерінің ішкі
дүниесінде ұйтқы пайда болып, Айдың көзі еккен дәндер ептеп тамыр жая
бастайды. Ежелгі ата-бабаларымыз жаңа айдың бұл әсерін – Топырақ
қыртысының қозуы деп атайды. Ал, толыңқы өскен Айдың екінші сипатын –
судың көтерілуі деп атаған. Аты айтып отырғандай жеті күнге созылған
Айдың екінші сипаты кезінде су ай еккен дәндерге араласып, қимыл мен
әрекет пайда болады. Айдың бірінші сипаты кезінде топыраққа келіп енген
белгілер енді жаппай су арқылы жамырай көтеріліп сыртқа шығуға бет алады.
Айдың үшінші сипатын – жер босаңсып, су басқа шыққан кез дейді екен. Бұл
кезеңде Ай нұрын жерге аямай төгеді, баяу жел есіп тұрады. Жердегі топырақ
қыртысы босаңсып, іштей қақ жарылып, су тіршілік пен тіршілік иелерінің
бойын түгел алады. Айдың бірінші сипаты кезінде егілген дәндердің бойы
суға толып, енді сыртқа, жер бетіне шығады. Көк әлемдегі жұлдыздар жаппай
жамырай оянып, Жер бетіндегі тіршілік атаулыға қысым жасай бастайды. Осы
кезеңде Айдың төртінші сипаты – жұқарып бара жатқан Ай кезеңі басталады.
Мұнда Айдың жерге түсу сәулесі азаяды. Жер бетіндегі тіршілік – жәндіктер
мен жануарлар, сондай-ақ түрлі өсімдіктер бойына жылуды қажет ете бастайды
(26, 20). Яғни, түнгі мезгілде Ай сәулесі арқылы жер қойнауындағы су
бедерінің көтерілуінен сусындаған тіршілік көздері күндізгі уақытта Күн
яғни, оттан нұрынан жылу алады. Тіршілікке қажетті отты, жылуды Күн
нұрынан алған тіршілік көздері өз бүршігін аша бастайды. Көшпелі тұрмыста
мал соңында жүріп жерді түзетін төрт құрамды бөліктің өзара байланысы мен
бір-біріне араласуы үшін Ай көзінің тигізетін осы әсерін танып, бабаларымыз
оның нәзік сырларын төрт сипатқа жүйелеген. Осы түсінікті өзара салыстырсаң
мынадай қорытынды шығады: Айдың бірінші сипаты кезінде Ай көзінің бейнелік
белгісі – топырақ, екінші сипаты кезіндегі Ай көзінің бейнелік белгісі –
су, үшінші сипаты кезіндегі Ай көзінің бейнелік белгісі – ауа яғни жел,
төртінші сипаты кезіндегі Ай көзінің бейнелік белгісі – от яғни күн
болып, жерді құрайтын төрт тұлға толық қамтылған. Осы төрт затқа төрт түрлі
сапа – құрғақшылық бірінші сипат, ылғал екінші сипат, суық үшінші сипат,
ыстық төртінші сипат қосылу арқылы сан түрлі әрекеттер мен табиғат
құбылыстары туады.
Аттың жалы мен атанның қомында жүріп, мал қамының күйін күйттеген қазақ
халқы қашанда көп нәрсеге қолындағы малын өлшем, мысал етіп ұстаған,
малының жай-күйіне қарап көп нәрсенің сырын таныған. Күн көріс тіршілігінің
тұтқасы болған малдың соңында жүріп, бір жылды үшке, төртке, жетіге,
тоғызға және он екі айға бөлген. Ел ішіндегі есепшілер бір жылды үшке
бөлуді – үш бунақ 360:3=120 деп атаса, төртке бөлгенді – төрт тоқсан
360:4=90 деп атаған. Үш бунақ шаруашылықты ауа райымен сабақтастыра
жүргізу үшін туса, төрт тоқсан мал өрісінің жайылымына тән туған.
Үш бунақтың алғашқы жүз жиырма күнін бас бунақ деп атайды. Ақпан
айының бірінші он күндігінің соңында басталып, маусымның тоғызына дейінгі
аралықты қамтитын бұл кезенде мал төлдеп, жабағы жүннен тазартылып, бие
бау тартылады. Шаруа тілінде бұл мезгілді қара қатқақ, аш өзек деп те
атайды. Орта бунақта ел жайлауға көшеді. Малға күйек байланып, күзем жүнін
қырқады. Жүз жиырма күннен тұратын бұл бунақ маусымның тоғызы мен қазанның
тоғызы аралығын қамтиды. Қазан айының тоғызында Аяқ бунақ басталып,
ақпанның тоғызында аяқталады. Тоқты тоймас, шөміш кеппес деп аталатын бұл
мезгілде күйек шешіліп, жылқыны тебінге қояды.
Біз жоғарыда бір жылды төртке бөліп көрсетуді – төрт тоқсан деп
атадық. Алғашқы тоқсанды – Жас тоқсан деп атап, оған көктем айларын
кіргізеді. Екінші тоқсан – Жаз тоқсан делініп, оған жаз айларын
енгізеді. Күз айларын – терме тоқсан, соңғы қыс айларын Қыс тоқсан деп
атайды. Яғни, жылдың төрт маусымындағы мал жайылымының ерекшеліктерін
ескеріп, жаз жайлауға, қыс қыстауға, көктемде – көктеуге, күз кезінде –
күзекке көшіп, орын ауыстырып отырған.
Дүниенің түғыры мен Ай көзінің сипатын төртке бөле білген бабаларымыз
адамның да тіршілік көзін төртке бөлген. Көне шығыс медицинасында адам
тәнінің тіршілік негізі төрт түсті сұйық затта екендігі түсіндіріледі:
оның бірі қызыл түсті сұйық – қан, сары түсті – өт сөлі, қара түсті –
ірің, ақ түсті – сілекей. Көне медицина бойынша осы төртеудің өзара тепе-
теңдігі бұзылса адамның жан-тәнінде де ауытқу, ауру-сырқау болады деп
сендірген 27, 613. Осы ойды Гиппократтың дененің төрт сөлі жайлы
ілімімен салыстырайық.
1. Қызыл – қан – сангвиник
2. Сары – өт сөлі – холерик
3. Қара – ірің – меланхолик
4. Ақ – сілекей – флегматик.
Демек медицина атасы атанған Гиппократ пен қарапайым халық өкілдерінің
ойы бір. Мұндай ойлар әдебиет үлгілерінен де тыс қалмаған. Мысалы:
60. Бұл төртеуі төрт тұғырдай мен үшін,
Түзілсе олар, болар тірлік, келісім 27, 55, – деп Баласағүн
пайғамбардың төрт сахабасын тіршіліктің төрт түғырымен салыстара суреттесе,
енді бірде:
5866. Тәңірінің Төрт белгісі бар арбасқан,
Шаттандырып, енді бірі зарлатқан.
Ширатар да, енді бірі бүлдірер,
Жылатар да, енді бірі күлдірер 27, 529 – деп тәніңдегі қан
мен іріңнің, өт сөлі мен сілекейдің адам көңіл-күйіне тигізер әсерін тілге
тиек етеді.
Сөз етіп отырған үш пен төрт саны туралы ұғымдарын қай кезде, қашан
және кімдер шығарғаны туралы нақты дерек жоқ. Бірақ, оның адамдар санасында
ерте қалыптасып, дүниетанымдық негізде пайда болғанын аңғара аламыз. Ол
туралы Н.Л.Жуковская пікірімен айтсақ: исследователи, изучающие роль числа
в культуре, обычно рассматривают числа три и четыре в неразрывном единстве
друг с другом. Дело не в том, что эти числа выступают почти во всех
мифологических традициях и диахронную модель вселенной мир нижной, средний,
верхний или прошлый, настоящий, будущий. В четверке воплащена
горизонтальная (плоскастная) и циклическая модель вселенной; четыре сезона
года, четыре страны света, четыре основных направления (направа, налево,
вперед, назад) (5, 137). Демек, бұл сандар көне заман куәлары.
Оның өте ерте кезде туғанын бабалар айтқан сөздерінен ғана емес, ұстаған
бұйымдарынан да аңғарамыз. Ондай ойлар қазбалардан табылып жатқан заттарда
да сақталынған. Мәселен, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Есік обасынан
табылған Сақ жауынгерінің киімін алайық. Алтын адам деген айдармен әлемге
мәлім болған бұл зат б.з.б. V ғасырда жасалынған. Бұл тек қана Сақ
жауынгерінің киімі, немесе мәдени мұрасы ғана ғана емес, осы әшекей зат
арқылы ежелгі бабаларымыздың айтпақ болған өзіндік ойының да куәсі болар
қазынасы. Алтын адам жалпы құрылысы жағынан үш бөлікке бөлінген: бас
киім, сырт киім, аяқ киім. Үш бөліктің барлығы да түгелдей алтыннан
жасалынған. Осы үш бөлік арқылы ежелгі Сақ бабаларымыз әлемнің үш қабаттан
жоғарғы, ортаңғы, төменгі тұратындығын айтпақ болса, бас киімінің жасалу
ерекшелігін саралағанда, жер бетіндегі тіршілікке тұтқа болған төрт тек
туралы ойды анық аңғарамыз. Сақ жауынгерінің бас киімінде бейнеленген тау
төрт тектің бірі – топырақты, су жиектері – суды, ағаш пен көк өскін
құймасы – отты көк, от және күн бір ұғым, құс, оның қауырсыны – желдің
символы ретінде алынған деп айтуға болады.
Мұндай ескерткіштер аз емес. Соның тағы бір үлгісі Қобан Кубань өңірі
Усть-Лабинск станциясы маңындағы қазбадан табылған алтын әшекей затта да
сақталынған. Бұл әшекей затта дүниені құраушы төрт тек толық қамтылыпты.
Оның құрылысы да өте қарапайым: астыңғы жағында тау мен су қатар құйылып,
таудың ұшына он бұтақты ағашты, ал ағаш үстіне ұшып бара жатқан құсты
бекіткен. Бұл әшекей заттың астарлы ойы, түспалды мағынасы біреу-ақ:
дүниені құраушы төрт тектің өзара байланысы мен тепе-теңдігінің қол-
өнердегі көрінісі. Топырақ – тау бейнесінде көрсетілсе, от – ағаш
бейнесінде бүгінгі таңда көк өскінді от деп атау ұғымы сонау көнеден келе
жатқаны дәлелденген, ауа – көк аспанда ұшып жүрген құс бейнесінде
көрсетілген. Дүниенің тұтқасы болған төртінші тек – су өз бейнесінде
берілген.
Күнделікті өмірдегі салт-дәстүр, наным-сенімдер, тұтынатын заттар мен
түрлі ырымдар өзара тығыз байланысты. Олар терең философиялық ойдың,
ғасырлар бойы жинақталған тәжірибенің сұрыпталған тұжырымы. Сол тұжырымды
ойларын бойына жинақтап, ата-баба аманатын арқалаған қаншама қол-өнер
туындылары күні бүгінге жетіп, өткен тарихты тануда теңдесі жоқ байлық
болып отыр. Сондай мұраның бірі – сәукеле мен ұлы бабаларымыздың құдіретті
туындысы киіз үй.
Сәукеле – ұзатылған қыз киетін бас киім. Сәукеленің негізгі бөліктері
– тәж, төбе, құлақбау және артқы бойы. Сәукеленің төбесі қиық конус тәрізді
болып келеді. Оның төбесінде тәж деп аталатын жартылай дөңгелек айдары
болады. Оны асыл тас, алтын, күміс, меруерт, маржанмен өрнектеп, алтын
жіппен әшекейлейді 28, 326. Сәукеленің арнайы күмістен жасалған
төбелдірігі, маңдайшасы, екі жағында тізілген маржаннан салпыншақ бет
жақтауы және арт құлағы белге дейін болады. Сәукеленің төбесіне жібектен
желек бергек тағылып, оған үкі қарқара қадалады, сыртында ұзын жерге
жететін ақ жібек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz