Геоморфология оқу - әдістемелік кешен
Оқу жоспарының көшірмесі ... ... ... ... ... 5
Пәннің қысқаша сипаттамасы ... ... ... 5
Типтік бағдарлама ... ... ... ... 7
Пән лекциясының мазмұны ... ... ... 14
Зертханалық жұмыс ... ... ... ... ... ... .92
Глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... 117
Баға қою саясаты ... ... ... ... ... ... ..127
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ..129
Пәннің қысқаша сипаттамасы ... ... ... 5
Типтік бағдарлама ... ... ... ... 7
Пән лекциясының мазмұны ... ... ... 14
Зертханалық жұмыс ... ... ... ... ... ... .92
Глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... 117
Баға қою саясаты ... ... ... ... ... ... ..127
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ..129
Геоморфология пәні Қазақстанның жоғары оқу орындарына негізделген география мамандығы бойынша “Жалпы геоморфология” пәнінің бағдарламасына сәйкес жазылды. Геоморфология оқу әдістемелік кешеннің шығу себебі география факультетінде қазақ бөлімінің студенттері үшін геоморфология пәнінен қазақ тіліндегі оқулықтардың мүлдем жоқ екендігіне байланысты. Сондықтан бұл кітапты қазақ тілінде арнайы жазылған алғашқы оқу әдістемелік кешендерінің бірі деп санауға болады.
Жалпы Геоморфология (грек-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білу, тану), - рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) -құрылық беті және мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік) және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады; бұған тау жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын тау жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға эсер ететін процестерді анық білу керек болады.
Жалпы Геоморфология (грек-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білу, тану), - рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) -құрылық беті және мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік) және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады; бұған тау жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын тау жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға эсер ететін процестерді анық білу керек болады.
1. Акпанбеғтова К.М. Веселова Л.К. Жалпы геоморфология терминологиялық түсіндірме сөздік Алматы РБК.1994ж
2. Акпанбеғтова К.М Жандаева М.Ж.Краткий курс терминологий Караганда 1994ж
3. Аубакиров Ж.А. Абдраманов С.А. Базарбаев К.Б. Русско-казахский толковый географический словарь, Ғылым 1994ж
4. Алпатьев А.М. Развитие, преобразование и охрана природной среды Ленинград 1983
5. Аношко В С Трофимов А М Основы географического рогнозирования Минск 1985
6. Антропогенные изменение климата Под ред.Будко М И Москва1987
7. Арманд Д Л Наука о ландшафте Москва 1975
8. Берег Л С История русских географических открытий Москва 1962
9. Боков В А Обшее землеведение изд. Санкт-Петербург. Унив. 1999
10. МукашеваЖ Н Жалпы жер танe Алматы Қазақ университеті 2002
11. Неклюкова Н П Жалпы жер тану Г Карпеков ауд.Алматы Мектеп 1980
12. Брехловских Л М Океан и человек Настоящее и будущее Москва 1987
13. БудыкоМ И Климат в прощлом и будущем Ленинград 1980
14. В ведение в физическую геграфию Под ред.К К Маркова Москва 1978
15. В ведение в физическую геграфию Под ред.М М Ермолаев Москва 1978
16. Вернадский В И Биосфера и ноосфера Москва 1989
17. Вернадский В И Химическое строение биосферы Земли и ее окружения Москва1965
18. География мирового океана. Мировой океан.Ленинград.1987
19. География мирового океана. Мировой океан.Ленинград.1987
20. Докучаев В В К учению зонах природы Москва Том1961
21. Звонкова Т В Географическое прогнозирование Москва 1987
22. Израель Ю А Экология,климат и влияние возможных его изменений
23. На селско хозяство страны Москва Высшая школа 1987
24. ИсаченкоАГ Ландшафтоведение и физико-географичекое районирование Москва1991
25. Марков К К Палеогеография (историческое землеведение) Москва 1960
2. Акпанбеғтова К.М Жандаева М.Ж.Краткий курс терминологий Караганда 1994ж
3. Аубакиров Ж.А. Абдраманов С.А. Базарбаев К.Б. Русско-казахский толковый географический словарь, Ғылым 1994ж
4. Алпатьев А.М. Развитие, преобразование и охрана природной среды Ленинград 1983
5. Аношко В С Трофимов А М Основы географического рогнозирования Минск 1985
6. Антропогенные изменение климата Под ред.Будко М И Москва1987
7. Арманд Д Л Наука о ландшафте Москва 1975
8. Берег Л С История русских географических открытий Москва 1962
9. Боков В А Обшее землеведение изд. Санкт-Петербург. Унив. 1999
10. МукашеваЖ Н Жалпы жер танe Алматы Қазақ университеті 2002
11. Неклюкова Н П Жалпы жер тану Г Карпеков ауд.Алматы Мектеп 1980
12. Брехловских Л М Океан и человек Настоящее и будущее Москва 1987
13. БудыкоМ И Климат в прощлом и будущем Ленинград 1980
14. В ведение в физическую геграфию Под ред.К К Маркова Москва 1978
15. В ведение в физическую геграфию Под ред.М М Ермолаев Москва 1978
16. Вернадский В И Биосфера и ноосфера Москва 1989
17. Вернадский В И Химическое строение биосферы Земли и ее окружения Москва1965
18. География мирового океана. Мировой океан.Ленинград.1987
19. География мирового океана. Мировой океан.Ленинград.1987
20. Докучаев В В К учению зонах природы Москва Том1961
21. Звонкова Т В Географическое прогнозирование Москва 1987
22. Израель Ю А Экология,климат и влияние возможных его изменений
23. На селско хозяство страны Москва Высшая школа 1987
24. ИсаченкоАГ Ландшафтоведение и физико-географичекое районирование Москва1991
25. Марков К К Палеогеография (историческое землеведение) Москва 1960
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық
Қазақ – Түрік Университеті
Геоморфология
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Түркістан 2007
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ – Түрік Университеті
Жаратылыстану факультеті
География кафедрасы
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Пән аты: Геоморфология
Мамандығы (шифры): 050116 – География
Кредит саны: 2
Түркістан 2007
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің бекіткен Жалпыға
міндетті мемлекеттік білім стандарты мен Абай атындағы Ұлттық педагогикалық
университеті дайындаған пәнінің типтік бағдарламасы негізінде жасалған
Оқу - әдістемелік кешенді құрастырған: г.ғ.к. доцент. Курбаниязов С.К.
Кафедраның 28 08 2007ж. мәжілісінде (хаттама № 1) талқыланып бекітілген.
Баспаға
Жаратылыстану факультетінің оқу - әдістемелік кеңесінде талқыланып,
Жаратылыстану және Медицина институтының ғылыми кеңесі ұсынған.
Оқу жоспарының көшірмесі
Күндізгі және сырттай оқу бөлімі бойынша
№ Сабақтың түрі Күдізгі бөлім Сыртқы бөлым
1 Лекция 32 12
2 Семинар 16 6
3 Лаборатория
3 ОБСӨЖ 30
4 СӨЖ 30
5 Барлығы 108 18
Пәннің переквизиттері - Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды
меңгеруі қажет: Жалпы жер тану, Геология, палеогеография
негіздерімен және Қазақстанның физикалық географиясы.
Пәннің постреквизиттері - Пәнді меңгеру нәтижесіндегі алған білім
Материктер мен мұхиттардың физикалық географиясы және Жалпы гидрология
және Жалпы геоморфология курстарын игеруде қажет.
1. Пәннің қысқаша сипаттамасы
Геоморфология пәні Қазақстанның жоғары оқу орындарына негізделген
география мамандығы бойынша “Жалпы геоморфология” пәнінің бағдарламасына
сәйкес жазылды. Геоморфология оқу әдістемелік кешеннің шығу себебі
география факультетінде қазақ бөлімінің студенттері үшін геоморфология
пәнінен қазақ тіліндегі оқулықтардың мүлдем жоқ екендігіне байланысты.
Сондықтан бұл кітапты қазақ тілінде арнайы жазылған алғашқы оқу әдістемелік
кешендерінің бірі деп санауға болады.
Жалпы Геоморфология (грек-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білу, тану),
- рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық
жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі
объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) -құрылық беті және
мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік)
және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге
таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б.
жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады; бұған тау
жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің
әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын тау
жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға эсер ететін процестерді анық
білу керек болады.
Зерттеу обьектісі бойынша Жер рельефінің құрлысын, жаралуын, даму
тарихын және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек,
геоморфология пәні құрлық беті мен мұхит түбі пішіндерінің жиынтығын
анықтайды. Сондықтан бедер пішіндері біздің планетамыздың құрылуында ерекше
орын алады. Сонымен қатар геоморфология жердің беті, литосфера, атмосфера,
гидросфера және биосфера қабаттарының өзара әрекет жасайтын ортасы
болғандықтан ол Жер туралы ғылымдармен тығыз байланыста.
Геоморфология жалпы геоморфология және аймактық геоморфология болып екіге
бөлінеді. Жалпы геоморфология -рельефтің пайда болуы мен дамуын
геоморфологиялық комплекс ретінде кең көлемде алып карайды. Аймақтық
геоморфология -құрлық, мұхит, теңіз т.б. рельефінің нақтылы бір немесе
бірнеше бөлігін зерттейді. Геоморфологияның тағы да бірнеше салалары бар.
Олар қолданбалы (прикладная) геоморфология – рельефті өндіріс-шаруашылық
қажетше пайдалану жолдарын зерттеумен шұғылданады; палеогеоморфология өткен
дәуірлердегі релъеф пішіндерінің даму жолдарын зерттейді; құрылымдық
геоморфология (структурная геоморфология) релъеф тұрінің морфо құрылымын
(морфоструктурасын) анықтайды; климаттық геоморфология көбінесе сыртқы
күштердің әсерінен пайда болған релъеф түрлерін, яғни морфомүсінін
(морфоскульптурасын) зерттеумен шұғылданады. Геоморфологиялық зерттеу
экспедициялары ең алдымен геоморфологиялық картаға түсіру жұмыстарын
жүргізіп, соның негізінде жалпы және арнайы карталар жасайды. Дала
жағдайындағы геоморфологиялық жұмыстар геология, геотектоника,
гидродинамика, климатология, картография әдістерін қолданумен бірге әуе
және ғарышсуреттерін және тағы басқа құралдарды да пайдаланады.
Курсты оқу барысында студенттер мынаны білуі қажет:
• Геоморфология туралы түсінік
• Рельеф типтері мен элементтерін білу
• Рельефті зерттеудің әдістемелік принциптерін
• Мұхит ортасы жоталарын
• Рельефтің салыстырмалы жасын анықтай білу
• Коррелятивті күйінде арқылы жасын анықтау
• Фиксация арқылы рельефтің жасын анықтау
• Рельефтің салыстырмалы жасын анықтау
• Абсалюттік рельефтің жасын анықтау
• Беткейлік рельеф пішіндері
• Өзен терассаларын білу
Студенттер нені істей білуііскерлігітиіс:
1. Кестеграфик құрастыру және талдай білу;
2. Диаграммаларды құрастыру және талдай білу;
3. Гидрология және климаттың нақтылы мәселелеріне сипаттама беру;
4. Есеп шығару;
5. Карталардан нақты географияға байланысты номенклатураларды көрсете
білу.
6. Сабаққа кешікпей келу және қатысу.
7. Үй тапсырмасын уақытында орындау және оны тапсыру
8. Себебсіз сылтауратып сабақтан қалмау.
9. Сабақүстінде басқа тақырыптағы тапсырмалармен, жұмыстармен айналысуға,
сағыс шайнауға тыйым салынады. Ұялы қолдануға тыйым салынады.
10. Студенттің емтихан және бақлау уақытында ісін көшіруге және реферат,
курстық жұмыстарын қолдануға тыйым салынады.
11. Студент оқытушымен және курстастары мен ашық сабырлы қарым қатнаста
болуы тиіс.
12. Ұжымдық жұмыстарға белсенді қатысуы тиіс.
ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Кіріспе.
Жалпы Геоморфология (грек-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білу, тану),
- рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық
жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі
объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) -құрылық беті және
мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік)
және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге
таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б.
жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады; бұған тау
жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің
әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын тау
жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға эсер ететін процестерді анық
білу керек болады.
Геоморфология пәні студенттерді география мамандығын дайындауда негізгі
пән. Зерттеу обьектісі бойынша Жер рельефінің құрлысын, жаралуын, даму
тарихын және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек,
геоморфология пәні құрлық беті мен мұхит түбі пішіндерінің жиынтығын
анықтайды. Сондықтан бедер пішіндері біздің планетамыздың құрылуында ерекше
орын алады. Сонымен қатар геоморфология жердің беті, литосфера, атмосфера,
гидросфера және биосфера қабаттарының өзара әрекет жасайтын ортасы
болғандықтан ол Жер туралы ғылымдармен тығыз байланыста.
ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ
Геоморфология пәні табиғатты зерттейтін жаратылыс тану ғылымдарына
жатады. Жалпы Геоморфология (грек-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білу,
тану), - рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі
динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің
негізгі объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) -құрылық беті
және мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі
(эндогендік) және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік
процестерге таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық
құбылыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады;
бұған тау жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам
әрекетінің әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды
құрайтын тау жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға эсер ететін
процестерді анық білу керек болады.
Зерттеу обьектісі бойынша Жер рельефінің құрлысын, жаралуын, даму тарихын
және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология
пәні құрлық беті мен мұхит түбі пішіндерінің жиынтығын анықтайды. Сондықтан
бедер пішіндері біздің планетамыздың құрылуында ерекше орын алады. Сонымен
қатар геоморфология жердің беті, литосфера, атмосфера, гидросфера және
биосфера қабаттарының өзара әрекет жасайтын ортасы болғандықтан ол Жер
туралы ғылымдармен тығыз байланыста. Геоморфологиялық зерттеу
экспедициялары ең алдымен геоморфологиялық картаға түсіру жұмыстарын
жүргізіп, соның негізінде жалпы және арнайы карталар жасайды. Дала
жағдайындағы геоморфологиялық жұмыстар геология, геотектоника,
гидродинамика, климатология, картография әдістерін қолданумен бірге әуе
және ғарышсуреттерін және тағы басқа құралдарды да пайдаланады.
Әр түрлі деңгейдегі (бакалавр жоғарғы) географ мамандарды дайындауда
география ғылымының негізгі ірге тасы есептелетін жалпы жер тану пәнінің
семинар сабағына арналған әдістемелік нұсқауы дәріс баяндалған теориялық
білім тәжірибелік сабақтарда жетілдіреді деген ниетте жаратылып отыр.
География мамандығы бойынша ана тілінде жазылған оқулықтар жоқ,
Сондықтан бұл әдістемелік қазіргі студент – болашақта географ маманын
игеруде өз септігін тигізеді.
Геоморфология курсы бойынша студенттермен орындалатын курстық
жұмыстардың тақырыптары.
• Тұран ойпатының геоморфологиясы.
• Сыр өзеннің геоморфологиялық құрылымы.
• Геоморфологияның халық шаруасындағы пайдасы.
• Қазіргі заман геосиклиналь белдеулер.
• Рельефтің геологиялық жолы.
• Тау жыныстарының құрылымдары мен текстуралары.
• Геосиклиналь аймақтардың мега рельеф пішіндері.
• Экзогендік процестер және рельефтің пайда болуы.
• Беткейдің ауырлық күшінің қозғалысы.
• Эндогендік текті беткейлер.
• Экзогендік текті беткейлер.
• Құлаумен болған беткейлер.
• Кесекті шөгінді беткейлер.
• Сырғымалы беткейлер.
• Ағынды беткейлер.
• Солюфлюкациялық беткейлер.
• Карст рельеф формалары.
Гляциялды рельеф формалары.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Акпанбеғтова К.М. Веселова Л.К. Жалпы геоморфология терминологиялық
түсіндірме сөздік Алматы РБК.1994ж
2. Акпанбеғтова К.М Жандаева М.Ж.Краткий курс терминологий Караганда 1994ж
3. Аубакиров Ж.А. Абдраманов С.А. Базарбаев К.Б. Русско-казахский толковый
географический словарь, Ғылым 1994ж
4. Алпатьев А.М. Развитие, преобразование и охрана природной среды
Ленинград 1983
5. Аношко В С Трофимов А М Основы географического рогнозирования Минск 1985
6. Антропогенные изменение климата Под ред.Будко М И Москва1987
7. Арманд Д Л Наука о ландшафте Москва 1975
8. Берег Л С История русских географических открытий Москва 1962
9. Боков В А Обшее землеведение изд. Санкт-Петербург. Унив. 1999
10. МукашеваЖ Н Жалпы жер танe Алматы Қазақ университеті 2002
11. Неклюкова Н П Жалпы жер тану Г Карпеков ауд.Алматы Мектеп 1980
12. Брехловских Л М Океан и человек Настоящее и будущее Москва 1987
13. БудыкоМ И Климат в прощлом и будущем Ленинград 1980
14. В ведение в физическую геграфию Под ред.К К Маркова Москва 1978
15. В ведение в физическую геграфию Под ред.М М Ермолаев Москва 1978
16. Вернадский В И Биосфера и ноосфера Москва 1989
17. Вернадский В И Химическое строение биосферы Земли и ее окружения
Москва1965
18. География мирового океана. Мировой океан.Ленинград.1987
19. География мирового океана. Мировой океан.Ленинград.1987
20. Докучаев В В К учению зонах природы Москва Том1961
21. Звонкова Т В Географическое прогнозирование Москва 1987
22. Израель Ю А Экология,климат и влияние возможных его изменений
23. На селско хозяство страны Москва Высшая школа 1987
24. ИсаченкоАГ Ландшафтоведение и физико-географичекое районирование
Москва1991
25. Марков К К Палеогеография (историческое землеведение) Москва 1960
ЛЕКЦИЯНЫҢ КҮНТІЗБЕЛІК ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№ Лекцияның тақырыбы және оның жоспары Кредит
сағат
саны
1 Кіріспе. Геоморфология пәнінің мақсаты мен міндеті және
оның зерттеу объектісі 2
Геоморфология туралы түсінік
Рельеф типтері мен элементтері
Геоморфология ғылымының бөлімдері
Рельефті зерттеудің әдістемелік принциптері
Геоморфологияның халық шарушылығындағы пайдасы
2 Бедер пішіндері турасында жалпы мәліметтер.
Қарапайым пішіндер
Күрделі пішіндер 2
Ашық пішіндер
Аккумулятивті пішіндер
Жабық пішіндер
Рельефтің планетарлы пішіндері
Құрлықтар
Мұхит түбі
Қазіргі заман геосинклиналь белдеулер
Мұхит ортасы жоталар
Мегапішін Мексика шығанағы, Картин теңізі, Альпі тау
жүйесі, Үлкен Кавказ немесе Декан платосы
Микро пішін Арал теңізі ойысы, Кіші және Қаратау
жотасы
Мезо пішін Пляж, Аралдың түбі, Эол құмдары.
3 Рельеф тегі
Экзогендік; Эндогендік; Магмалық;
Эффузивтік; Вулкандық; Шөгінді. 2
4 Рельефтің геологиялық жолы
Рельефтің салыстырмалы жасы
Коррелятивті күйінде арқылы жасын анықтау 2
Фиксация арқылы рельефтің жасын анықтау
Рельефтің салыстырмалы жасын анықтау
Абсалюттік рельефтің жасын анықтау
5 Рельеф пайда етуші тау жыныстары мен олардың
геологиялық құрылымдары
Силикатты жыныстар 2
Карбонатты
Лайлы; Рудалы; Фосфатты; Күкіртті;
Тау жыныстарының құрылымдары мен текстуралары
Жайпан жазықтар
Стоновые үстіртті елдер
Қалдық таулар
Консеветивті бедер пішіндері
6 Рельеф және климат.
Нивалды климат 2
Полярлық климат
Гумидті климат
Аридті климат
7 Рельефтің планетарлық пішіні.
Мұхиттың қыртыс түрі
Құрлықтың қыртыс түрі 2
Геосинклиналдық аймақтар
Жер қыртысының рифтік түрі
8 Құрлықтың мега рельефі.
Аккумулятивті жазықтар
Денудациялық жазықтар 2
Ежелгі платформалар
Платформалар
Қозғалмалы құрлық мега рельеф белдеуі
Қайта көтерілген мега рельеф белдеу
Материк шеті су мега рельеф белдеуі
Материктік беткей
Бодерлендтер және микрокантиненттер
Материктің табаны
9 Геосинклинал аймақтардың мега рельеф пішіндері.
Қалқанды аралдар морфологиясы
Терең сулы науалар морфологиясы 2
Теңіз шеті қазаншұңқырлар морфологиясы
Өтпелі аймақтардың түрлері
а) Витяздық типі б) Хармат типі в) Курил типі г) Жапон типі
10 Мұхит түбі мега рельефі
Солтүстік мұзды мұхит түбі рельефі
Арктикалық орталық жота 2
Атлант мұхит түбі рельефі
Атлант мұхит ортасы
Мұхит түбі жотасы және орталық жоталары
Үнді мұхит түбі рельеф формалары
Үнді мұхит түбі және орталық
11 Экзогендік процестер және рельефтің пайда болуы
Үгілу туралы түсінік
Химиялық үгілу 2
Физикалық үгілу
Механикалық үгілу
Термикалық үгілу
Үгілу қыртыстары
12 Беткейлік рельеф пішіндері
Гравитациялық беткей
Блоктық беткейлік қозғалыс 2
Беткейдің ауырлық күшінің қозғалысы
Эндогендік текті беткейлер
Экзогендік текті беткейлер
Құлаумен болған беткейлер
Кесекті шөгінді беткейлер
Сырғымалы беткейлер
Ағынды беткейлер
Солюфлюкациялық беткейлер
13 Флювиал процестер
Регресивті эрозия
Аллювиал процестер 2
Сарқырама
Жыралар
Балка
Өзен арнасы
Өзен аңғары
Ассиметриалы және симметриалы
Жайылма
Дельта
Өзен терассалары
Өзен сағасы
14 Карст рельеф формалары
Карст турасында түсінік
Жалаңаш карст Жабық карст 2
Калалар
Шраттар
Табиғи шахталар
Үңгірлер
Күмбез тәрізді карст
Конустық карст
Жалған карст
15 Гляциялды рельеф формалары
Хионосфера
Абляция 2
Мұздың түрлері
а)Құрлық мұздықтары б)Тау мұздықтары в)Жер асты мұздықтары
Алти плантация
Флюгляциалдық рельеф пішіндері
Мореналар
Ригельдер
№ 1 лекция
Сабақтың тақырыбы: Геоморфология пәнінің мақсаты мен міндеті
және оның зерттеу объектісі
Сабақтың жоспары:
• Геоморфология туралы түсінік
• Рельеф типтері мен элементтері
• Геоморфология ғылымының бөлімдері
• Рельефті зерттеудің әдістемелік принциптері
• Геоморфологияның халық шарушылығындағы пайдасы
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Геоморфология (гео-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білім, тану),
- рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық
жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі
объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) - құрлық беті және
мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік)
және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге
таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б.
жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан куат алады; бұған тау
жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің
әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу ушін оларды құрайтын тау
жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға әсер ететін процестерді анық
білу керек болады.
Эндогендік күштердің әсерінен жердің бір түсы көтеріліп, тау мен
қыраттар түзіледі, ал екінші түсында төмен майысып, ойпаттар пайда болады.
Экзогендік күштер тауды мүжиді, ойпат жерлерді борпылдақ материалмен
толтырып тегістейді. Бұл екі күш өзара қарама-қарсы әрекет жасайды және
олар әр жерде, әр түрлі қарқында ұдайы болып жатады. Рельеф пішіндерінің
қай бағытта дамуы (төменнен жоғары өрлеу немесе керісінше) оның тектүрі,
ерекшелігі - мүның бәрі сол жер қыртысының қасиетіне байланысты.
Геоморфологияның негізгі принциптерінің бірі - рельефтің географиялық
компоненттерінің бірі бола түра, бұкіл табиғатпен тығыз байланыста тұтас
алынып каралуы, ол өзі ғана өзгеріліп қоймай, жалпы табиғаттың дамуына әсер
етеді. Жер қыртысы, атмосфера, гидросфера, биосфера арасындағы қатынасты
анықтайтын болғандықтан, геоморфология геология, геоботаника, гляциология,
топырақтану ғылымдарымен де тығыз байланысты.
Соңғы кездері жер туралы ғылыми зерттеулерде "биосфера" деген түсінік кең
таралған. Биосфераны жердің бұкіл органикалық тіршілігінің жиынтығы деуге
болады. Бұл қабат атмосфераның төменгі 10-12 км бөлігін (тропосфераны),
гидросфераны, жер бетін және литосфераның беткі қабатын қамтиды. Осы
қабатты құрайтын тірі және өлі организмдер рельеф қалыптасуында тікелей
ерекше биогендік рельеф пішіндерді және геологиялық денелерді түзеді немесе
жанама түрде тау жыныстарының химиялық, физикалық касиеттерін және
планетамыздың ауа, су қабаттарының өзгеруіне әсерін тигізеді.
Жоғарыдағы айтылатын түсініктерге негіздей отырып, рельеф ұғымын қосымша
анықтауға болады. Геоморфологиялық зерттеулердің объектісі бола тұра,
рельеф планетамыздың жер қыртысы, су, ауа және биологиялық қабаттарының
күрделі сипатты өзара қарым-қатынастар нәтижесінде пайда болған.
Жер құрылысында рельеф туралы айта кететін ерекшеліктердің бірі: жер
шарының әр қабаттарын бөле тұра, ол сонымен қатар жердің беті литосфера,
атмосфера, гидросфера және биосфера қабаттарының бір-бірімен өзара
әрекеттесетін ортасы.
Рельеф географиялық ландшафттың және географиялық ортаның негізгі
бөліктерінің бірі. Сондықтан рельеф географиялық ортаның өзге
компоненттерімен бірге зерттелуі тиіс.
Мұның өзі геоморфологияның физикалық географиямен және басқа географиялық
ғылымдармен тығыз байланысты екендігін көрсетеді.
Геоморфология жалпы геоморфология және аймақтық геоморфология болып
екіге бөлінеді. Жалпы геоморфология – рельефтің пайда болуы мен дамуын
геоморфологиялық комплекс ретінде кең көлемде алып қарайды. Аймақтық
геоморфология - құрлық, мұхит, теңіз т.б. рельефінің нақтылы бір немесе
бірнеше бөлігін зерттейді. Геоморфологияның тағы да бірнеше салалары бар.
Олар қолданбалы (прикладная) геоморфология – рельефті өндіріс - шаруашылық
қажетіне пайдалану жолдарын зерттеумен шұғылданады; палеогеоморфология
өткен дәуірлердегі релъеф пішіндерінің даму жолдарын зерттейді; құрылымдық
геоморфология (структурная геоморфология) релъеф түрінің морфоқұрылымын
(морфоструктурасын) анықтайды; климаттық геоморфология көбінесе сыртқы
күштердің әсерінен пайда болған релъеф түрлерін, яғни морфомүсінін
(морфоскульптурасын) зерттеумен шұғылданады. Геоморфологиялық зерттеу
экспедициялары ең алдымен геоморфологиялық картаға түсіру жұмыстарын
жүргізіп, соның негізінде жалпы және арнайы карталар жасайды. Дала
жағдайындағы геоморфологиялық жұмыстар геология, геотектоника,
гидродинамика, климатология, картография әдістерін қолданумен бірге әуе
және ғарыш суреттерін және тағы басқа құралдарды да пайдаланады.
Ең алғаш рельефтің даму зандылықтары XVIІІ ғасырдың орта шенінде
белгілі орыс ғалымы М.В.Ломоносовтың еңбектерінде қаралған. 1763 жылы жарық
көрген "Жер қабаттары" деген еңбегінде ол геологиялық құрылымдар және жер
қыртысы мен рельефтің дамуы туралы өз тұжырьшдарын келтірген.
М.В.Ломоносов рельефтің дамуы ішкі және сыртқы күштердің әсерінен
болатындығын атап көрсетті, бұл анықтама бүгінге шейін басты принциптердің
бірі ретінде түсініледі. Автор бұл жұмысында жердің ішкі күштерінен пайда
болған релъеф пішіндеріне көбірек көңіл бөлген.
М.В.Ломоносов тербелмелі козғалыстардан теңіздердің трансгрессиясы мен
регрессиясы және теңіз жағаларының релъеф пішіндерінің пайда болуын, ал
өрлеу мен төмен түсуі нәтижесінде таулар мен ойыстардың пайда болғанын
түсіндірді. Сыртқы күштерге жоғарыда аталғандай, жел, жаңбыр, өзен сулары,
теңіз толқындары, мұздық т.б. енгізілді. Мұнда ағын судың эрозиялық және
аккумуляциялық әрекеті рельефтің өзгеруіне үлкен әсері тигізетіндігі
айтылған. Сонымен, М.В.Ломоносовтың еңбектерін қарай оны геоморфологияның
негізін қалаушы деп толығымен айтуға болады. Бірақ ол кезде оған ешкім
көңіл аудармады, мұны өзі аталған саланың әрі қарай дамуына қолбайлау
жасады.
XIX ғасырдың орта кезінде Ш.Уәлиханов пен П.П.Семенов Тянь-Шанский
алғаш рет Іле Алатауының орографиялы сипаттамасын берді.
Геоморфология XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында дербес ғылым
болып қалыптаса бастады. Ол кезде геоморфологияда екі бағыт болды: бірі
американ ғалымы В.Дэвис бастаған геоморфология заңдарын географиялық
оралымдарға (циклдерге) бағындыру теориясы; екшшісі - неміс ғалымы В.Пенк
ұсынған тау беткейлеріне морфологиялық талдау жасау ар-қылы жер қыртысы
қозғалыстарының зандылықтарын анықтау теориясы.
Жер қыртысының әр бөлігінің ең алдымен өрлеп жоғары көтерілуінен тау
пайда больш және оның кейін бірқалыпты төмендеуіне сәйкес жазыққа айналуын
В.Дэвис географиялық оралым (цикл) деп атайды. Дэвистің айтуы бойынша, әр
оралым бір пішіндерден екіншісіне жұйелі түрде алмасып тұрады. Бұл
оралымның ерте кезеңін В.Дэвис жастық кезеңі (стадия юности), орта кезеңін
- қалыптасқан кезеңі, ал соңғысын шөгу кезеңі (стадия дряхл ости) деп
атайды. Соңғы кезенді автор пененнен (жазыкқа ұқсас) деп атаған.
В.Дэвис жер беті рельефіне әр түрлі факторлардың әсер ететіндігін
дәлелдеді, олар - тектониканың, ағын судың, мұздықтың, желдің, тағы басқа
әрекеттердің әсері. В.Дэвистін. теориясы геоморфологияның ғылыми пән болып
қалыптасуындағы негізгі кезең болып табылады. Дүние жүзіндегі көп елдердің
геологтары мен географтарына осы теория үлкен әсерін тигізді, ол осы
уақытқа дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ. Дей тұрғанмен, оның зерттеулерінің
кейбір кемшіліктері де болғандығын ескерген жөн. Олардың алғашқысы,
рельефтің оралымды дамуы табиғатта болмайтын пішіндердің екіншісіне қайта-
қайта тұйық түрде қайталанып отыруы. Дэвис еңбегіндегі екінші кемшілік -
тектоника мен рельеф арасындағы өзара қарым-қатынастың мүлдем сөз болмауы.
Ал шынында, бүл екі процесс әр жерде, ұдайы қосарласа жүретіні белгілі.
Дэвис еңбегінің тағы бір кемшін тұсы - ол рельеф дамуының күрделі
процестерін мейлінше жеңілдетіп, жай ғана нобайы (схема) түрінде
келтірілген.
Басқа ғалымдардың ішінде геоморфология ғылымының дамуына өзінің үлкен
үлесін қосқан неміс ғалымы Вальтер Пенк. Ол жер бедерінің бейіні (профилі)
бойынша жер қыртысы қозғалысын сипаттау үшін тектоникалық козғалыс және
мүжілу (денудация) арасындағы қарым-қатынас әрекеті нәтижесінде қалыптасқан
тау беткейлерінің дамуын толық қарастырды. Ол тау беткейлерін үш түрге
бөлді: тік беткей (прямой склон), ойыңқы иілген беткей (вогнутый склон)
және дөңестене иілген беткей (выпуклый склонь). Егер де жер қыртысының
көтерілуі сыртқы күштердің әсерімен, яғни мүжілу процесімен тепе-тең болса,
онда тік беткейлер қалыптасады, егер де мүжілу процесі тектоникалық
көтерілуден басым болса, онда еңістеле иілген беткейлер болуы мүмкін, ал
керісінше жағдайда, яғни мүжілу процесі тектоникалық көтерілуден артта қала
отырса дөңестене иілген беткейлер қалыптасады. Әдетте табиғатта көбінесе
ойыңқы иілген және дөңестене иілген беткейлер жиі кездеседі.
В.Пенк ғылымға бірнеше жаңа ұғымдарды енгізді. Олар беткейлер
экспозициясының жаңаруы, жергілікті базис, жемірілуі т.б, Ол құрлық жер
бедерінің денудациялық даму тұжырымдамасын ұсынды. Мұнда таулы аймақтардағы
жазықтану процестерінің әсері В.Дэвис айтқандай "жоғары" жағынан емес,
"бүйір" жағынан жазық бағытта болады. Тегістелу процестері тау
беткейлерінің ағын су мен атмосфера агенттерінің әсерінен параллельді кейін
шегіну арқылы, яғни өзендердің су алабын бөліп тұратын суайрық қыраттар жан-
жағынан жуылып-шайылып, аласаңқырап, сонымен қатар аңғарлардың біртіндеп
кеңеюі нәтижесінде пайда болады. Сөйтіп, гипсометриялық төмен деңгейде тау
алды жазығы-педиплен қалыптасады.
В.Пенк жер қыртысының көтерілуі мен тау беткейлерінің желіну процестерінің
бір мезгілде болып жатқан кұбылыс екеніне дұрыс сипаттама берді. Және ол
өзара байланысты шөгінділерді зерттеу арқылы рельефтің көнелігін (жасын)
анықтауды да дұрыс тұжырымдануы.
В.Пенктің зерттеуінде кемшіліктер де болды. Ол рельефті толық
қарастырмай, тек беткей процестерін зерттеумен қанағаттанды. Одан басқа ол
тау етегінің сатылар идеясын ойлап шығарып, бірақ олардың пайда болуына
дұрыс түсінік бере алмады. Оның ойынша, тау етегінің сатылары үнемі таудың
өрлеуі нәтижесінде ғана пайда болады. Ал шынына келсек, мұндай жағдайда
ешқандай сатылар түзілмеуі керек.
ХХ ғасырдың ортасында өнеркәсіптің өзіндік маңызы өскен сайын,
геоморфология қарқынды дами бастады. Халық шаруашылық мұқтаждығы үшін
арнайы экспедициялар ұйымдастырылды, мамандар даярлана бастады,
геоморфологиялық карталар жасалды, жаңа зерттеу әдістері мен тәсілдері (әуе-
суреттер т.б.) қолданыла басталды. И.С.Шукиннің "Құрлықтың жалпы
геоморфологиясы" (1936-1964) мен Я.С.Эдельштейннің "Геоморфология
негіздері" атты монографиялық еңбектері бұрынғы Совет Одағында
геоморфологиялық көз-қарастардың қалыптасуына әсерін тигізді.
Нақтылы мәліметтер жиналғаннан соң геоморфологияда жаңа бағыттар пайда
бола бастады. 1948 жылы белгілі орыс ғалымы геолог В.А.Обручев
"жаңатектоника" (неотектоника) деген ұғымды ұсынды Автордың айтуынша,
қазіргі жер беті рельефінің қалыптасуы жер қыртысы тарихының ең соңғы
кезеңінде, яғни неоген-төрттік кезеңінде жүзеге асты. Осылайша
геотектониканың арнайы жаңа сатысы "жаңатектоника" деген ұғым қалыптасты.
К.К.Марковтың 1948 ж. шыққан "Геоморфологияның негізгі проблемалары"
деген еңбегінде рельефтің пайда болуына эндогендік және экзогендік
процестер өзара әсер етті деген принцип негізделгені Автордың тұжырымы
бойынша, рельефтің қалыптасуында бұл екі фактордың маңызы бірдей. Рельеф
талдауын К.К.Марков төрт геоморфологиялық деңгейлер арқылы қарастырды:
абразиялық-аккумулятивтік мұхит деңгейі, эрозиялық пенеплендік деңгей,
таудағы қар шекарасы деңгейі және биік (заңғар) таулардың шыңдар деңгейі.
И.П.Герасимов 1946-1967 жылдары жазған еңбектерінде морфоструктура
(морфоқұрылым) деген үғымды жиі қолданды. Морфоқұрылым деп ол геологиялық
құрылымның бір түріне сәйкес келген, негізінде эндогендік әрекеттерден
түзілген рельеф пішіндерін атайды (жоталар, ойпаттар басқаша айтқанда, жер
бетіндегі эндогендік және экзогендік процестердің қарым - қатынас
нәтижесінде басты рөлді эндогендік процесс әсерінен құрылған пішіндерді
морфоқұрылым деп аталады. Ал экзогендік әрекеттен қалыптасқан рельеф
пішіндерін "морфоскульптура" (морфомүсін) деп атаған (өзеннің арнасы,
шағылдар), карст шұңқырлары және т.б.).
Педиплендіру процесін зерттеу жолында аса зор еңбек сіңірген ағылшын
ғалымы Л.Кинг. Ол педипленді пенепленге қарсы қояды, өйткені пенепленде
тегістелу процестері жер бетінің, жоғары жағынан тозса, педиплен, В.Пенк
айтқандай, беткейлердің "параллельді шегіну" жағдайында өсіп отырады.
Кейінгі кездердегі іздестіру жұмыстары - геоморфологияның жаңа
бағыттарын қалыптастырды, оларға жататындар: қүрылымдық-геоморфологиялық
зерттеу арқылы мұнай мен газды іздестіру (В.Е.Хаин, ЮА.Мешеряков,
Л.Б.Аристархова), мүнай-газ құрылымдарын іздестіру барысында морфометрия
әдістерін қолдану (В.П.Философов), кен іздеу және шашылымдарды іздестіру
мақсатында рельефке талдау жұмыстарын жасау (М.В.Пиотровский,
О.В.Кашменская, З.М.Хворостова), геоморфологиялық карталар жасау
(Н.В.Башенина, Г.С.Ганешин, А.И.Спиридонов), антропогендік мұз басу
процестерін зерттеу (А.А.Асеев, Б.Ж.Әубәкіров), эрозиялық зандылықтардың
дамуын зерттеу (Н.И.Маккавеев, М.Ж.Жандаев), рельефтің карстық пішіндерін
зерттеу (И.А.Гвоздецкий), шөл аймақтарын зерттеу (Б.Федорович), теңіз бен
мүхит түбін, шельф аймақтарын зерттеу (СЬ-КЛеонтъеф, Г.И.Рычагов) және
т.б.Қазакстанның рельефін алғашкы peт зерттеген ғалымдар Б.У.Мушкетов,
В.А.Обручев, Л.С.Берг және т.б.1940 жылдардан бастап Қазақстанның
геологиясы мен геоморфологиясын релъефтің даму тарихын, тектоникасын, соның
ішінде жаңа тектоникасын, төрттік шөгінділер сипатын белгілі орыс ғалымдары
зерттеді, олар - И.П.Герасимов, Н.Г.Кассин, Д.И.Яковлев, И.С.Яговкин,
Б.А.Петрушевский, С.С.Шульц, М.П.Русаков, Б.А.Федорович, В.П.Нехорошев,
Н.И.Николаев, А.А.Григорьев, Н.И.Тихонович, А.Л.Яншин, Г.Ц.Медоев,
Б.А.Беспалов, Н.Н.Костенко, Е.В.Шанцер, З.А.Сваричевская, К.В.Никифорова,
В.В.Галицкий және т.б.
1947 ж. Н.Г.Кассинның "Материалы по палеогеографии Қазақстана" деген
еңбегі шықты, 1941 ж. Д.И.Яковлевтің "Голодная степь Казахстана", 1953 ж.
А.Л.Яншиннің "Геология Северного Приаралья", 1960 ж. К.В.Никифорованьщ
"Кайнозой Голодной степи Центрального Казахстана", (1965 ж.)
З.А.Сваричевскаянын. "Геоморфология Казахстана и Средней (“ Азии" және
1961 ж. "Древний пенеплен Казахстана" деген
кітаптары жарық көрді.
Ленинград университет, Ломоносов атындағы Москва университет, ВСЕГЕИ,
Қазақстанның геологиалық басқармалары, Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялык
ғылымдар институты ғалымдарының көпжылдық жоспарлы геологиялық түсірімдері
мен зерттеулері нәтижесінде Қазақстан территориясының әр масштабтағы
геологиялык және геоморфологиялық карталары жасалды.
1950 жылдардан бастап Г.Ц.Медоевтың басшылығымен Қазақ ССР Ғылым
Академиясының К.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылымдар институтының
геоморфология бөлімінде бір топ Қазахстан ғалымдары жұмыс істеді. Осының
нәтижесінде бүкіл Орталық, Солтүстік, Батыс және Шығыс Қазақстаннын әр
масштабтағы геоморфологиялық және төрттік шөгінділерінің карталары
жасалынып шықты. Солардың ішінде Солтүстік Қазақстанды А.С.Сарсеков,
Н.А.Горбунов, Ертіс алабындағы жазықтарды Б.Ж.Әубәкіров, Орталық
Қазақстанның су айрық аймақтарын А.И.Гуськова, А.С.Сарсеков, С.А.Құсайынов,
Ш.З.Қауламбаев, Д.П.Позднышева, Е.Г.Малышев, Г.М.Козловский, Л.И.Платонова,
Г.М.Потапова, Ұлытауды Э.И.Нұрмамбетов. Шу-Іле тауларын Н.М.Владимиров,
Н.А.Беркалиев. Л.В.Иванов, П.Ф.Кандауров, Т.Н.Журкашев, Шу-Сарысу ойпатын
Г.М.Козловский, С.А.Құсайынов, Оңтүстік Балхаш маңы ойпатын П.Ф.Кандауров,
Мұғалжар тауын Е.Д.Тапалов, Л.Д.Кудерина, М.С.Тэн, Маңғыстау өлкесін
В.И.Гохштеин, В.П.Олексенко, Солтүстік Арал және Үстірт аймақтарын
Ж.Д.Дүйсебаев және т.б. зерттеді.
Сонымен қатар, институт ғалымдары тақырыптық зерттеу жұмыстарын жүргізді,
олар - карст проблемаларын зерттеу Г.М.Потапова, Э.И, Нұрмамбетов), эолдық
массивтерді зерттеу (П.Ф.Кандауров), геоморфологиялық тәсіл арқылы мұнай
мен газды зерттеу (Ж.Д.Дүйсебаев), антропогендік процестер
(Д.П.Позднышева), таулы аймақтардағы апатты процестерді зерттеу
(А.М.Медеуов), Амангелді бокситті аймақтарын зерттеу(А.И.Гуськова).
Қазақстанның оңтүстік жарындағы-тауларды зерттеген ғалымдар
И.П.Герасимов, С.С.Шульц, Г.А.Авсюк, В.В.Галицкий, В.П.Нехорошов,
Н.Н.Костенко, Е.И.Селиванов, Д.Н.Казанли, М.Ж.Жандаев, М.ИЛомонович,
Н.Ф.Колотилин, К.Т.Куликовский, Н.МЛабдаров, А.П.Горбунов, Л.Н.Диденко-
Кислиідина, Л.К.Шупарская
50-ші - 70-ші жылдарда жүргізілген ғылыми - зерттеу еңбектерінің көбі
Қазақстанның тектоникасына, мүнай және газ туралы проблемаларға арналды.
Бұл енңбектердің авторлары П.А.Авров, Н.Я.Кунин, В.И.Дитмар, А.Б.Ли,
Ф.Е.Синицин, М.М.Майлыбаев, Р.А.Шахов, В.А.Шурыгин және т.б
30-шы жылдардан бастап Іле Алатауындағы мұздықтарды Н.Н.Пальгов
зерттеген, кейін П.А.Черкасов, Г.А.Токмагамбетов, Г.К.Макаревич осы
жұмыстарды жалғастырды. Қазақстан тауларының қар көшкін проблемаларын көп
жылдардан бері И.В.Северский мен В.П.Благовещенский зерттеп келеді. Соңғы
жылдары география институтының ғалымдары (Г.В.Гельдыева) Арал
проблемаларымен шұғылданып жұр.
1972 жылы Қазақстанның Оңтүстік бөлігіндегі таулардың
геоморфологиясын зерттеген география ғылымының докторы М.Ж.Жандаевтың "Іле
Алатауының геоморфологиясы және өзен аңғарларының пайда болу проблемалары"
атты күрделі ғылыми еңбегі жарық көрді. 1983 жылы оның "Өзен аңғарларының
пайда болу теориясы" деген тағы бір еңбегі шықты.
1991 жылы 1:1500 000 масштабты геоморфологиялық карта және бұған
қосымша "Рельеф Казахстана" деген кітап "Ғылым" баспасынан басылып шықты
(авторлары: А.В.Вислогузова Н.М.Владимиров, АТуськова, А.М.Медеуов,
Э.И.Нұрмамбетов, Г.М.Потапова, А.С.Сарсеков). Бұл бұкіл Қазақстан
территориясының геоморфологиялық құрылысы туралы бірінші құрастырылып
шыққан еңбек.
Рельеф зерттеудегі жалпы принциптер - материалистік
философияның диалектикалық әдістеріне негізделген. Сондықтан біз рельефті
екі тұрақты ажыратылмас қасиеттеріне, яғни сыртқы пішіні мен мазмұнына ие,
ақиқат шындық немесе материалдық болмыс ретінде қарастыруымыз керек.
Белгілі қазақ географы М.Ж.Жандаевтың (1994) пікірі бойынша,
релъефтің сыртқы пішіні - бұл рельефтің әр түрлі категорияларының сыртқы
түрі (сыртқы бейнесі), ал мазмұны (материалдык негізі), сол пішінді
құрастырған тау жыныстары және солардың ішінде жүріп жатқан әр түрлі
процестер. Ескеретін бір жай, бізді қоршаған материалдық дүниеде сыртқы
пішін өзінің материалдық негізіне сәйкес болуы шарт. Шын мәнінде, жер беті
релъефінің әрбір категориясын нақты бір физикалық-механиқалық қасиеттеріне
ие болған тау жыныстары құрайды. Мысалы, борпылдақ құм тек сусымалы
материалдың табиғи құлама бұрышынан аспайтын релъеф пішіндерінің (шағал,
құмды тізбектер) беткейлерін кұралады, ал төзіділеу келген қатты түп
жыныстар биік төбелі, сүйір шынды және тік немесе к,ия беткейлі, кедір-
бүдырлы, жарлы-қүзды бейнелі релъеф пішіндерін құрастырады. Мұндай қасиетке
ие тау жыныстары шағылдар немесе, құмды тізбектерді кұрастыра алмайды.
Демек, тау жыныстарының физикалык-механикалық қасиеттері қандай да бір жер
бедерінің пішінін,сипатын және оның қалыптасу ерекшеліктерін белгілейді.
Былайша айтқанда, рельефтің әр категориясы тау жыныстарының алуан түрлі
көрініс беретінін көрсетеді.
Диалектикалық материализм материалдық дүниенін. сыртқы пішіні мен
мазмүнын диалектикалык бірлікге карастырады, мүнда мазмүны негізі болып
табылады. Бұл бірлік заттьщ сырткы түрі мен мазмұны өзінің даму барысында
қарама-қарсы ауысып, соңында ескі түрлер жойылу жольшен шешіледі деп
пайымдалады. Сонымен, заттын дамуында сыртқы бейнесінің пайда болуы әрқашан
мазмұнының дамуымен басталады. Осыдан мынадай шешімге келеміз - ескі рельеф
элементтерінің жойылуы және жаңа рельеф пішіндерінің пайда болуы, әрқашан
жер қыртысындағы заттардың, яғни тау жыныстарының ауысу, араласу
процестерінен басталады. Сөйтіп, қазіргі геоморфологияның ең негізгі
түжырымы болып табылатын және осыдан шығатын материалдық дүниенің
дамуындағы диалектикалык зандылықтар - жер бетіндегі рельефтің объективті
акиқат болмысы. Бұл бірінші қағида. Геоморфологияның келесі негізгі
ерекшеліктерінің бірі -рельефтің дамуъшда философиянъщ "қарама-
қайшылықтардың бірлігі және күрес" деген диалектикалык заңына бағынуы.
Біздің планетамыздың ғарышта физикалық дене ретінде дамуы, бір жағынан,
сыртқы ғарышты күштер немесе факторлар, екінші жағынан, жер қойнауында
болып жатқан ішкі эндогендік процестер эсер етеді. Бұл күштердің соқтығу
аренасы - жер кыртысы, ал олардын. өзара әрекеттерінен калыптасқан
морфологиялық нәтиже - жер бетінің рельефі. Жоғары тақырыпта айтылғандай,
эндогендік рельеф қүрушы факторларға жер кыртысынын. тербелмелі және
орогендік қозғалыстары, сейсмикалык және жанартау (вулканизм) әрекеті
жатады. Сыртқы күштердін. көрініс беруі негізінен күннің жылу энергиясының
өзге күштерге айналуынан туындайды. Ішкі күштер мен сьтртқы күштер әрдайым
өзара қарама-қарсы бағытта әсер етеді. Біріншілері үздіксіз түрде жер
бетінің тау қыраттары мен ойыстарын түзесе, екіншілері оларды жоюға
үмтылады. Экзогендік күштер жер кыртысы материалын гравитациялық тепе-
тендікке алып келіп, жер бетіндегі кедір-бүдырларды тегістеп жазықтандырса,
эндогендік күштер, керісінше, бұл тепе-теңдікті бұзады. Осындай өзара
күрделі қарым-қатынас нәтижесінде жер қыртысының материалы әр уақытта
ауысып, рельефтің ескі түрлері жойылып, жаңалары пайда болады. Жалпы
айтқанда, табиғат құбылыстарының қарама-қайшылыкта дамуы - жер бетінің
алуан түрлі болуының негізгі зандылықтарының бірі.
Геоморфологияның үшінші негізгі қағидасы жер беті рельефінің белгілі бір
кеңістікте дамуы. Рельефтің өзіне тән сыртқы ерекшеліктері мен геометриялық
көріністері накты кеңістікте белгіленеді. Осыдан рельефтің даму процесін
білу үщін оның әр категориясының кеңістіктегі өзара қарым-қатынасы,
морфологиялық және морфометриялық ерекшеліктері зерттелуі тиіс.
Төртіншіден, жер бедерінің негізгі үғымының бірі - әр пішіндердің өз
уақытына (мезгіліне) сәйкес өзгеруі. Рельефтің әрбір элементтері тап осы
кезде қандай түрақты болса да келешекте өзгеріске және жойылуға ұшырайды.
Сондықтан рельефтің әр пішіні жер тарихының белгілі бір уақыт бөлігінде
өзгеріп, басқа бір тұрлердің дамуы нәтижесінде пайда болған, яғни кез
келген рельеф пішіндері өзінің бастапқы кезі, дамуы және соңғы кезі бар
уақытша объект екенін түсіну керек. Рельефтің пайда болуы және дамуы -
уақыттың функциясы болып табылады. Олай болса, рельеф тек мезгіл шеңберінде
дамуы тиіс. Сөйтіп, рельефті тарихи категория деп санауға болады. Уақыт пен
кеңістіктен тыс рельефтің дамуы мүмкін емес. Сондықтан рельефтің жаратылыс
тегін (генезисін) дүрыс білу үшін оның дамуының тарихи дәйектілігін
зерттеп, жасын анықтау керек.
Бесіншіден, рельеф табиғи ортадағы элементтердің бірі болып, ол басқа да
компоненттермен бірге, яғни геологиялық құрылыммен, климатпен және т.б.
тығыз байланыста дамиды. Сондықтан рельефті осы қоршаған ортадан бөлмей,
(комплексті) түрде зерттеу керек. Сонымен катар рельеф өзінің даму
процесінде табиғи ортаға да әсер етеді. Жер беті рельефінің комплексті
әдіспен зерттеу (табиғи элементтерінің өзара байланысы) казіргі
геоморфологияның маңызды әдістемелік принциптерінің бірі болып табылады.
Алтыншыдан, геоморфологияда бұрынғы геологиялық дәуірде болған рельеф
құратын процестер казіргі замандағы байқалып жатқан процестермен үқсастығы
бар деп негізделген актуальдық қағида қолданылады. Бұл палеогеографиялық
қайта құрудың негізгі кілті болып саналады.
Бұл тақырыпта жер бедерін (рельефті) зерттеуде жалпы әдістемелік тәсілдер
қарастырылды. Олар рельефтің өте күрделі қалыптасу процесін аңғару үшін
эндогендік және экзогендік рельеф қүратын факторларды комплексті түрде
талдау нәтижесінде ғана, материалдық дүниені танып білудің диалектикалық
әдісі негізінде корытынды жасауға мүмкіндік береді. Тек осы жағдайда ғана
біз табиғат күбылыстарыньщ объективті зерттеуін жұргіземіз және
зерттеулердің нәтижесіне сенімді боламыз.
Геоморфология халық шаруашылығында бірнеше бағыттарда қолданылады:
геологиялық - іздестіру жұмыстарында геоморфологиялық зерттеу рельефтің
өзгешелігіне жан-жақты талдау беріп, табиғи процестердін, генезисін және
дамуын анықтап, кейбір пайдалы қазбалардың кендерін тура немесе жанама
тұрде көрсетіп береді және іздестіру жұмыстарының бағытын анықтайды;
рельеф пішіндері мен тау жыныстары өзара тығыз байланысты. Тау жыныстары
өздерінің тасымалданып араласуында жаңа рельеф пішіндерін құрады. Сонымен
қатар, рельеф әр тұрлі факторлар әсерінен өзгеріп, тау жыныстарының
араласуына және өзгеруіне өз әсерін тигізеді.Бұл түсінік, яғни жердің
минералдық массасының жер беті пішіндерімен байланыстылығы, кен көздерін
іздестірудің негізгі бір белгісі болып табылады;
сыртқы күштер, яғни су, мүз, жел және т.б. тектоникалық күштер арқылы пайда
болған жер бедерлерін бүзып, тау жыныстарын тасымалдап, оларды темен, ойыс
жерлерге әкеліп шоғырлайды. Сонымен, борпылдақ шөгінділерден кұралған
релъефтің жаңа пішіндері қалыптасады. Осы рельеф пішіндермен және климат
жағдайларымен пайдалы қазбалардьщ калыптасуы және сақталуы тікелей
байланысты;
шашыранды кен орындарының іздестіру (поиски россыпей) - геоморфологияның
іс жүзінде қолданылатын негізгі салаларының бірі, сондыктан сирек
кездесетін металдар мен бағалы тастарды іздестіру барысында
геоморфологияның маңызы өте зор.
- соңғы кездері мұнай мен газ іздестіру жолында геоморфологиялық
әдістер, нақты айтканда қүрылымдық геоморфология әдістері колданылып жүр;
- гидротехникалық құрылыстарды, гидроэлектростанцияларды,
каналдарды, су қоймаларын, көпірлерді, суландыру жүйелерін салу барысында
геоморфологиялык зерттеу жүмыстары жиі қолданылады. Бұл жерлердегі негізгі
зерттеу объектісі – ежелгі және казіргі өзен аңғарлары, рельефтің
морфометриясы мен морфографиясы, қиратқыш процестер, карстық құбылыстар;
- жолдарға тас төсеу және темір жолдар салуда
геоморфологияның атқаратын қызметі өте зор. Әсіресе таулы жерлерде, тайгада
және шөлді жерлерде геоморфологияның зерттеу әдістері кең қолданылады;
қала және ауылдык. елді мекен салу барысында рельефті толығымен ұқыпты
зерттеудің маңызы зор. Мүнда карталарды жасау кезінде барлық қираткыш
құбылыстарды өнгізуді және инженерлік - геоморфологиялық зерттеулерді
жұргізуді қажет етеді;
эрозия, қар көшкіні, жылжыма, сырғыма, опырылма, сел кұбылыстарына зерттеу
және оларға қарсы күрес жұргізу әдістерін колдану.
Сайып келгенде, табиғи ресурстарды игеруде геоморфология халық
шаруашылығының барлық салаларында колданылатын және үлкен маңызы бар ғылым
екендігін айта аламыз.
Бақылау сұрақтары:
Географиялық қабық, оның құрамдас бөліктері.
Күн жүйесі және оның планеталары.
Жердің пішіні мен өлшемдері, оның географиялық маңызы.
Жердің өз білігінен айналуы, оның салдары. Тәуліктік ырғақ.
Жердің күн маңымен айналуы, оның салдарлары. Жылдық ырғақ.
Жер бетіне жалпы сипаттама. Материктер мен мұхиттар. Дүние бөліктері.
Атмосфера кұрамы мен құрылысы.
Күн радиациясы, оның түрлері, жер беті бойынша таралуы.
Ауа температурасының тәліктік және жылдық өзгерісі, изитерма сызығы.
Ауа ылғалдылығы, конденсация, сублимация.
№ 2 лекция
Сабақтың тақырыбы: Бедер пішіндері турасында жалпы мәліметтер.
Сабақтың жоспары:
• Қарапайым пішіндер
• Күрделі пішіндер
• Ашық пішіндер
• Аккумулятивті пішіндер
• Жабық пішіндер
• Рельефтің планетарлы пішіндері
• Құрлықтар
• Мұхит түбі
• Қазіргі заман геосинклинарь белдеулер
• Мұхит ортасы жоталар
• Мегапішін Мексика шығанағы, Картин теңізі, Альпі тау жүйесі
• Микро пішін Арал теңізі ойысы, Кіші және Қаратау жотасы
• Мезо пішін Пляж, Аралдың түбі, Эол құмдары.
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Рельеф - эндогендік және экзогендік процестердің өзара карым-қатынас
әрекетінен қалыптасқан құрлық беті және мұхит түбі пішіндерінің жиынтығы.
Қысқаша айтқанда, рельеф - жер беті пішіндерінің жиынтығы.
Рельеф жеке пішіндерден, ал пішіндер элементтерден құралады. Рельеф
элементтері - жер бетінің жай категориясы, мьгсалы, жеке беткейлер, шыңдар,
төбешіктің етегі және т.б. Бірнеше рельеф элементтері рельеф пішіндерін
кұрайды. Рельеф пішіндері - биіктігі немесе тереңдігі, ұзындығы немесе
ендігі бар жер бетінің көлемді табиғи қүрылымы.
Рельеф пішіндері - оңаша (жеке шоқы, төбешік), немесе ашық (сай, жыра),
оң мағыналы (дөңес) және теріс мағыналы (ойыс), жай және күрделі болып
келеді. Рельеф пішіндерінің элементтері көбінесе табиғат агенттерінің
әсерінен өздерінің морфологиялық көрсеткіштерін жоғалтып дөңгеленіп калады,
күрделі түрлерінде беткейлердің иілу арқылы пішіндері бір-біріне ауысып
түрады. Экзогендік агенттер әрекетінен борпылдақ жыныстар үйіліп шоғырлану
арқылы аккумулятивтік рельеф пішіндерін (қүм төбе, шағьгл) және шайылу,
мүжілу аркылы денудациялық немесе эрозиялық рельеф пішіндерін (сай,
дефляциялық қазан шұңқырларды) қалыптастырады.
Рельефтің тектік түрлері (генетические типы рельефа) - белгілі бір
табиғат әрекетінен пайда болған, құрылымы және сыртқы бейнесі жағынан үқсас
жер беті пішіндерінің занды түрде үйлескен табиғат қүрылыстары. Мысалы, жел
әрекетінен пайда болған рельефтің эолдық пішіндері, мұздық әрекетінен
қалыптасқан биік таудағы рельефтің мүздық пішіндері және т.б.
Рельефтің элементтері мен пішіндерін зерттеп білу олардың
негізгі белгілерін,яғни морфометриясын, морфографиясын, қалыптасу тегін
және көнелігін (мезгілін) анықтауға мүмкіндік береді. Белгілі бір аумақтың
релъефін зерттеу үшін ең алдымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ – Түрік Университеті
Геоморфология
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Түркістан 2007
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ – Түрік Университеті
Жаратылыстану факультеті
География кафедрасы
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Пән аты: Геоморфология
Мамандығы (шифры): 050116 – География
Кредит саны: 2
Түркістан 2007
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің бекіткен Жалпыға
міндетті мемлекеттік білім стандарты мен Абай атындағы Ұлттық педагогикалық
университеті дайындаған пәнінің типтік бағдарламасы негізінде жасалған
Оқу - әдістемелік кешенді құрастырған: г.ғ.к. доцент. Курбаниязов С.К.
Кафедраның 28 08 2007ж. мәжілісінде (хаттама № 1) талқыланып бекітілген.
Баспаға
Жаратылыстану факультетінің оқу - әдістемелік кеңесінде талқыланып,
Жаратылыстану және Медицина институтының ғылыми кеңесі ұсынған.
Оқу жоспарының көшірмесі
Күндізгі және сырттай оқу бөлімі бойынша
№ Сабақтың түрі Күдізгі бөлім Сыртқы бөлым
1 Лекция 32 12
2 Семинар 16 6
3 Лаборатория
3 ОБСӨЖ 30
4 СӨЖ 30
5 Барлығы 108 18
Пәннің переквизиттері - Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды
меңгеруі қажет: Жалпы жер тану, Геология, палеогеография
негіздерімен және Қазақстанның физикалық географиясы.
Пәннің постреквизиттері - Пәнді меңгеру нәтижесіндегі алған білім
Материктер мен мұхиттардың физикалық географиясы және Жалпы гидрология
және Жалпы геоморфология курстарын игеруде қажет.
1. Пәннің қысқаша сипаттамасы
Геоморфология пәні Қазақстанның жоғары оқу орындарына негізделген
география мамандығы бойынша “Жалпы геоморфология” пәнінің бағдарламасына
сәйкес жазылды. Геоморфология оқу әдістемелік кешеннің шығу себебі
география факультетінде қазақ бөлімінің студенттері үшін геоморфология
пәнінен қазақ тіліндегі оқулықтардың мүлдем жоқ екендігіне байланысты.
Сондықтан бұл кітапты қазақ тілінде арнайы жазылған алғашқы оқу әдістемелік
кешендерінің бірі деп санауға болады.
Жалпы Геоморфология (грек-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білу, тану),
- рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық
жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі
объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) -құрылық беті және
мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік)
және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге
таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б.
жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады; бұған тау
жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің
әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын тау
жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға эсер ететін процестерді анық
білу керек болады.
Зерттеу обьектісі бойынша Жер рельефінің құрлысын, жаралуын, даму
тарихын және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек,
геоморфология пәні құрлық беті мен мұхит түбі пішіндерінің жиынтығын
анықтайды. Сондықтан бедер пішіндері біздің планетамыздың құрылуында ерекше
орын алады. Сонымен қатар геоморфология жердің беті, литосфера, атмосфера,
гидросфера және биосфера қабаттарының өзара әрекет жасайтын ортасы
болғандықтан ол Жер туралы ғылымдармен тығыз байланыста.
Геоморфология жалпы геоморфология және аймактық геоморфология болып екіге
бөлінеді. Жалпы геоморфология -рельефтің пайда болуы мен дамуын
геоморфологиялық комплекс ретінде кең көлемде алып карайды. Аймақтық
геоморфология -құрлық, мұхит, теңіз т.б. рельефінің нақтылы бір немесе
бірнеше бөлігін зерттейді. Геоморфологияның тағы да бірнеше салалары бар.
Олар қолданбалы (прикладная) геоморфология – рельефті өндіріс-шаруашылық
қажетше пайдалану жолдарын зерттеумен шұғылданады; палеогеоморфология өткен
дәуірлердегі релъеф пішіндерінің даму жолдарын зерттейді; құрылымдық
геоморфология (структурная геоморфология) релъеф тұрінің морфо құрылымын
(морфоструктурасын) анықтайды; климаттық геоморфология көбінесе сыртқы
күштердің әсерінен пайда болған релъеф түрлерін, яғни морфомүсінін
(морфоскульптурасын) зерттеумен шұғылданады. Геоморфологиялық зерттеу
экспедициялары ең алдымен геоморфологиялық картаға түсіру жұмыстарын
жүргізіп, соның негізінде жалпы және арнайы карталар жасайды. Дала
жағдайындағы геоморфологиялық жұмыстар геология, геотектоника,
гидродинамика, климатология, картография әдістерін қолданумен бірге әуе
және ғарышсуреттерін және тағы басқа құралдарды да пайдаланады.
Курсты оқу барысында студенттер мынаны білуі қажет:
• Геоморфология туралы түсінік
• Рельеф типтері мен элементтерін білу
• Рельефті зерттеудің әдістемелік принциптерін
• Мұхит ортасы жоталарын
• Рельефтің салыстырмалы жасын анықтай білу
• Коррелятивті күйінде арқылы жасын анықтау
• Фиксация арқылы рельефтің жасын анықтау
• Рельефтің салыстырмалы жасын анықтау
• Абсалюттік рельефтің жасын анықтау
• Беткейлік рельеф пішіндері
• Өзен терассаларын білу
Студенттер нені істей білуііскерлігітиіс:
1. Кестеграфик құрастыру және талдай білу;
2. Диаграммаларды құрастыру және талдай білу;
3. Гидрология және климаттың нақтылы мәселелеріне сипаттама беру;
4. Есеп шығару;
5. Карталардан нақты географияға байланысты номенклатураларды көрсете
білу.
6. Сабаққа кешікпей келу және қатысу.
7. Үй тапсырмасын уақытында орындау және оны тапсыру
8. Себебсіз сылтауратып сабақтан қалмау.
9. Сабақүстінде басқа тақырыптағы тапсырмалармен, жұмыстармен айналысуға,
сағыс шайнауға тыйым салынады. Ұялы қолдануға тыйым салынады.
10. Студенттің емтихан және бақлау уақытында ісін көшіруге және реферат,
курстық жұмыстарын қолдануға тыйым салынады.
11. Студент оқытушымен және курстастары мен ашық сабырлы қарым қатнаста
болуы тиіс.
12. Ұжымдық жұмыстарға белсенді қатысуы тиіс.
ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Кіріспе.
Жалпы Геоморфология (грек-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білу, тану),
- рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық
жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі
объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) -құрылық беті және
мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік)
және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге
таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б.
жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады; бұған тау
жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің
әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын тау
жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға эсер ететін процестерді анық
білу керек болады.
Геоморфология пәні студенттерді география мамандығын дайындауда негізгі
пән. Зерттеу обьектісі бойынша Жер рельефінің құрлысын, жаралуын, даму
тарихын және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек,
геоморфология пәні құрлық беті мен мұхит түбі пішіндерінің жиынтығын
анықтайды. Сондықтан бедер пішіндері біздің планетамыздың құрылуында ерекше
орын алады. Сонымен қатар геоморфология жердің беті, литосфера, атмосфера,
гидросфера және биосфера қабаттарының өзара әрекет жасайтын ортасы
болғандықтан ол Жер туралы ғылымдармен тығыз байланыста.
ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ
Геоморфология пәні табиғатты зерттейтін жаратылыс тану ғылымдарына
жатады. Жалпы Геоморфология (грек-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білу,
тану), - рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі
динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің
негізгі объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) -құрылық беті
және мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі
(эндогендік) және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік
процестерге таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық
құбылыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады;
бұған тау жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам
әрекетінің әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды
құрайтын тау жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға эсер ететін
процестерді анық білу керек болады.
Зерттеу обьектісі бойынша Жер рельефінің құрлысын, жаралуын, даму тарихын
және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология
пәні құрлық беті мен мұхит түбі пішіндерінің жиынтығын анықтайды. Сондықтан
бедер пішіндері біздің планетамыздың құрылуында ерекше орын алады. Сонымен
қатар геоморфология жердің беті, литосфера, атмосфера, гидросфера және
биосфера қабаттарының өзара әрекет жасайтын ортасы болғандықтан ол Жер
туралы ғылымдармен тығыз байланыста. Геоморфологиялық зерттеу
экспедициялары ең алдымен геоморфологиялық картаға түсіру жұмыстарын
жүргізіп, соның негізінде жалпы және арнайы карталар жасайды. Дала
жағдайындағы геоморфологиялық жұмыстар геология, геотектоника,
гидродинамика, климатология, картография әдістерін қолданумен бірге әуе
және ғарышсуреттерін және тағы басқа құралдарды да пайдаланады.
Әр түрлі деңгейдегі (бакалавр жоғарғы) географ мамандарды дайындауда
география ғылымының негізгі ірге тасы есептелетін жалпы жер тану пәнінің
семинар сабағына арналған әдістемелік нұсқауы дәріс баяндалған теориялық
білім тәжірибелік сабақтарда жетілдіреді деген ниетте жаратылып отыр.
География мамандығы бойынша ана тілінде жазылған оқулықтар жоқ,
Сондықтан бұл әдістемелік қазіргі студент – болашақта географ маманын
игеруде өз септігін тигізеді.
Геоморфология курсы бойынша студенттермен орындалатын курстық
жұмыстардың тақырыптары.
• Тұран ойпатының геоморфологиясы.
• Сыр өзеннің геоморфологиялық құрылымы.
• Геоморфологияның халық шаруасындағы пайдасы.
• Қазіргі заман геосиклиналь белдеулер.
• Рельефтің геологиялық жолы.
• Тау жыныстарының құрылымдары мен текстуралары.
• Геосиклиналь аймақтардың мега рельеф пішіндері.
• Экзогендік процестер және рельефтің пайда болуы.
• Беткейдің ауырлық күшінің қозғалысы.
• Эндогендік текті беткейлер.
• Экзогендік текті беткейлер.
• Құлаумен болған беткейлер.
• Кесекті шөгінді беткейлер.
• Сырғымалы беткейлер.
• Ағынды беткейлер.
• Солюфлюкациялық беткейлер.
• Карст рельеф формалары.
Гляциялды рельеф формалары.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Акпанбеғтова К.М. Веселова Л.К. Жалпы геоморфология терминологиялық
түсіндірме сөздік Алматы РБК.1994ж
2. Акпанбеғтова К.М Жандаева М.Ж.Краткий курс терминологий Караганда 1994ж
3. Аубакиров Ж.А. Абдраманов С.А. Базарбаев К.Б. Русско-казахский толковый
географический словарь, Ғылым 1994ж
4. Алпатьев А.М. Развитие, преобразование и охрана природной среды
Ленинград 1983
5. Аношко В С Трофимов А М Основы географического рогнозирования Минск 1985
6. Антропогенные изменение климата Под ред.Будко М И Москва1987
7. Арманд Д Л Наука о ландшафте Москва 1975
8. Берег Л С История русских географических открытий Москва 1962
9. Боков В А Обшее землеведение изд. Санкт-Петербург. Унив. 1999
10. МукашеваЖ Н Жалпы жер танe Алматы Қазақ университеті 2002
11. Неклюкова Н П Жалпы жер тану Г Карпеков ауд.Алматы Мектеп 1980
12. Брехловских Л М Океан и человек Настоящее и будущее Москва 1987
13. БудыкоМ И Климат в прощлом и будущем Ленинград 1980
14. В ведение в физическую геграфию Под ред.К К Маркова Москва 1978
15. В ведение в физическую геграфию Под ред.М М Ермолаев Москва 1978
16. Вернадский В И Биосфера и ноосфера Москва 1989
17. Вернадский В И Химическое строение биосферы Земли и ее окружения
Москва1965
18. География мирового океана. Мировой океан.Ленинград.1987
19. География мирового океана. Мировой океан.Ленинград.1987
20. Докучаев В В К учению зонах природы Москва Том1961
21. Звонкова Т В Географическое прогнозирование Москва 1987
22. Израель Ю А Экология,климат и влияние возможных его изменений
23. На селско хозяство страны Москва Высшая школа 1987
24. ИсаченкоАГ Ландшафтоведение и физико-географичекое районирование
Москва1991
25. Марков К К Палеогеография (историческое землеведение) Москва 1960
ЛЕКЦИЯНЫҢ КҮНТІЗБЕЛІК ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№ Лекцияның тақырыбы және оның жоспары Кредит
сағат
саны
1 Кіріспе. Геоморфология пәнінің мақсаты мен міндеті және
оның зерттеу объектісі 2
Геоморфология туралы түсінік
Рельеф типтері мен элементтері
Геоморфология ғылымының бөлімдері
Рельефті зерттеудің әдістемелік принциптері
Геоморфологияның халық шарушылығындағы пайдасы
2 Бедер пішіндері турасында жалпы мәліметтер.
Қарапайым пішіндер
Күрделі пішіндер 2
Ашық пішіндер
Аккумулятивті пішіндер
Жабық пішіндер
Рельефтің планетарлы пішіндері
Құрлықтар
Мұхит түбі
Қазіргі заман геосинклиналь белдеулер
Мұхит ортасы жоталар
Мегапішін Мексика шығанағы, Картин теңізі, Альпі тау
жүйесі, Үлкен Кавказ немесе Декан платосы
Микро пішін Арал теңізі ойысы, Кіші және Қаратау
жотасы
Мезо пішін Пляж, Аралдың түбі, Эол құмдары.
3 Рельеф тегі
Экзогендік; Эндогендік; Магмалық;
Эффузивтік; Вулкандық; Шөгінді. 2
4 Рельефтің геологиялық жолы
Рельефтің салыстырмалы жасы
Коррелятивті күйінде арқылы жасын анықтау 2
Фиксация арқылы рельефтің жасын анықтау
Рельефтің салыстырмалы жасын анықтау
Абсалюттік рельефтің жасын анықтау
5 Рельеф пайда етуші тау жыныстары мен олардың
геологиялық құрылымдары
Силикатты жыныстар 2
Карбонатты
Лайлы; Рудалы; Фосфатты; Күкіртті;
Тау жыныстарының құрылымдары мен текстуралары
Жайпан жазықтар
Стоновые үстіртті елдер
Қалдық таулар
Консеветивті бедер пішіндері
6 Рельеф және климат.
Нивалды климат 2
Полярлық климат
Гумидті климат
Аридті климат
7 Рельефтің планетарлық пішіні.
Мұхиттың қыртыс түрі
Құрлықтың қыртыс түрі 2
Геосинклиналдық аймақтар
Жер қыртысының рифтік түрі
8 Құрлықтың мега рельефі.
Аккумулятивті жазықтар
Денудациялық жазықтар 2
Ежелгі платформалар
Платформалар
Қозғалмалы құрлық мега рельеф белдеуі
Қайта көтерілген мега рельеф белдеу
Материк шеті су мега рельеф белдеуі
Материктік беткей
Бодерлендтер және микрокантиненттер
Материктің табаны
9 Геосинклинал аймақтардың мега рельеф пішіндері.
Қалқанды аралдар морфологиясы
Терең сулы науалар морфологиясы 2
Теңіз шеті қазаншұңқырлар морфологиясы
Өтпелі аймақтардың түрлері
а) Витяздық типі б) Хармат типі в) Курил типі г) Жапон типі
10 Мұхит түбі мега рельефі
Солтүстік мұзды мұхит түбі рельефі
Арктикалық орталық жота 2
Атлант мұхит түбі рельефі
Атлант мұхит ортасы
Мұхит түбі жотасы және орталық жоталары
Үнді мұхит түбі рельеф формалары
Үнді мұхит түбі және орталық
11 Экзогендік процестер және рельефтің пайда болуы
Үгілу туралы түсінік
Химиялық үгілу 2
Физикалық үгілу
Механикалық үгілу
Термикалық үгілу
Үгілу қыртыстары
12 Беткейлік рельеф пішіндері
Гравитациялық беткей
Блоктық беткейлік қозғалыс 2
Беткейдің ауырлық күшінің қозғалысы
Эндогендік текті беткейлер
Экзогендік текті беткейлер
Құлаумен болған беткейлер
Кесекті шөгінді беткейлер
Сырғымалы беткейлер
Ағынды беткейлер
Солюфлюкациялық беткейлер
13 Флювиал процестер
Регресивті эрозия
Аллювиал процестер 2
Сарқырама
Жыралар
Балка
Өзен арнасы
Өзен аңғары
Ассиметриалы және симметриалы
Жайылма
Дельта
Өзен терассалары
Өзен сағасы
14 Карст рельеф формалары
Карст турасында түсінік
Жалаңаш карст Жабық карст 2
Калалар
Шраттар
Табиғи шахталар
Үңгірлер
Күмбез тәрізді карст
Конустық карст
Жалған карст
15 Гляциялды рельеф формалары
Хионосфера
Абляция 2
Мұздың түрлері
а)Құрлық мұздықтары б)Тау мұздықтары в)Жер асты мұздықтары
Алти плантация
Флюгляциалдық рельеф пішіндері
Мореналар
Ригельдер
№ 1 лекция
Сабақтың тақырыбы: Геоморфология пәнінің мақсаты мен міндеті
және оның зерттеу объектісі
Сабақтың жоспары:
• Геоморфология туралы түсінік
• Рельеф типтері мен элементтері
• Геоморфология ғылымының бөлімдері
• Рельефті зерттеудің әдістемелік принциптері
• Геоморфологияның халық шарушылығындағы пайдасы
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Геоморфология (гео-жер, могрһе-бедер, пішін, logos-білім, тану),
- рельефтің құрыльтсын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық
жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі
объектісі – рельеф (француздың reliev - дөңестілік) - құрлық беті және
мұхит тұбі пішіндерінің жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік)
және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге
таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б.
жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан куат алады; бұған тау
жыныстарының ұгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің
әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу ушін оларды құрайтын тау
жыныстарынын құрамын, қасиетін және оларға әсер ететін процестерді анық
білу керек болады.
Эндогендік күштердің әсерінен жердің бір түсы көтеріліп, тау мен
қыраттар түзіледі, ал екінші түсында төмен майысып, ойпаттар пайда болады.
Экзогендік күштер тауды мүжиді, ойпат жерлерді борпылдақ материалмен
толтырып тегістейді. Бұл екі күш өзара қарама-қарсы әрекет жасайды және
олар әр жерде, әр түрлі қарқында ұдайы болып жатады. Рельеф пішіндерінің
қай бағытта дамуы (төменнен жоғары өрлеу немесе керісінше) оның тектүрі,
ерекшелігі - мүның бәрі сол жер қыртысының қасиетіне байланысты.
Геоморфологияның негізгі принциптерінің бірі - рельефтің географиялық
компоненттерінің бірі бола түра, бұкіл табиғатпен тығыз байланыста тұтас
алынып каралуы, ол өзі ғана өзгеріліп қоймай, жалпы табиғаттың дамуына әсер
етеді. Жер қыртысы, атмосфера, гидросфера, биосфера арасындағы қатынасты
анықтайтын болғандықтан, геоморфология геология, геоботаника, гляциология,
топырақтану ғылымдарымен де тығыз байланысты.
Соңғы кездері жер туралы ғылыми зерттеулерде "биосфера" деген түсінік кең
таралған. Биосфераны жердің бұкіл органикалық тіршілігінің жиынтығы деуге
болады. Бұл қабат атмосфераның төменгі 10-12 км бөлігін (тропосфераны),
гидросфераны, жер бетін және литосфераның беткі қабатын қамтиды. Осы
қабатты құрайтын тірі және өлі организмдер рельеф қалыптасуында тікелей
ерекше биогендік рельеф пішіндерді және геологиялық денелерді түзеді немесе
жанама түрде тау жыныстарының химиялық, физикалық касиеттерін және
планетамыздың ауа, су қабаттарының өзгеруіне әсерін тигізеді.
Жоғарыдағы айтылатын түсініктерге негіздей отырып, рельеф ұғымын қосымша
анықтауға болады. Геоморфологиялық зерттеулердің объектісі бола тұра,
рельеф планетамыздың жер қыртысы, су, ауа және биологиялық қабаттарының
күрделі сипатты өзара қарым-қатынастар нәтижесінде пайда болған.
Жер құрылысында рельеф туралы айта кететін ерекшеліктердің бірі: жер
шарының әр қабаттарын бөле тұра, ол сонымен қатар жердің беті литосфера,
атмосфера, гидросфера және биосфера қабаттарының бір-бірімен өзара
әрекеттесетін ортасы.
Рельеф географиялық ландшафттың және географиялық ортаның негізгі
бөліктерінің бірі. Сондықтан рельеф географиялық ортаның өзге
компоненттерімен бірге зерттелуі тиіс.
Мұның өзі геоморфологияның физикалық географиямен және басқа географиялық
ғылымдармен тығыз байланысты екендігін көрсетеді.
Геоморфология жалпы геоморфология және аймақтық геоморфология болып
екіге бөлінеді. Жалпы геоморфология – рельефтің пайда болуы мен дамуын
геоморфологиялық комплекс ретінде кең көлемде алып қарайды. Аймақтық
геоморфология - құрлық, мұхит, теңіз т.б. рельефінің нақтылы бір немесе
бірнеше бөлігін зерттейді. Геоморфологияның тағы да бірнеше салалары бар.
Олар қолданбалы (прикладная) геоморфология – рельефті өндіріс - шаруашылық
қажетіне пайдалану жолдарын зерттеумен шұғылданады; палеогеоморфология
өткен дәуірлердегі релъеф пішіндерінің даму жолдарын зерттейді; құрылымдық
геоморфология (структурная геоморфология) релъеф түрінің морфоқұрылымын
(морфоструктурасын) анықтайды; климаттық геоморфология көбінесе сыртқы
күштердің әсерінен пайда болған релъеф түрлерін, яғни морфомүсінін
(морфоскульптурасын) зерттеумен шұғылданады. Геоморфологиялық зерттеу
экспедициялары ең алдымен геоморфологиялық картаға түсіру жұмыстарын
жүргізіп, соның негізінде жалпы және арнайы карталар жасайды. Дала
жағдайындағы геоморфологиялық жұмыстар геология, геотектоника,
гидродинамика, климатология, картография әдістерін қолданумен бірге әуе
және ғарыш суреттерін және тағы басқа құралдарды да пайдаланады.
Ең алғаш рельефтің даму зандылықтары XVIІІ ғасырдың орта шенінде
белгілі орыс ғалымы М.В.Ломоносовтың еңбектерінде қаралған. 1763 жылы жарық
көрген "Жер қабаттары" деген еңбегінде ол геологиялық құрылымдар және жер
қыртысы мен рельефтің дамуы туралы өз тұжырьшдарын келтірген.
М.В.Ломоносов рельефтің дамуы ішкі және сыртқы күштердің әсерінен
болатындығын атап көрсетті, бұл анықтама бүгінге шейін басты принциптердің
бірі ретінде түсініледі. Автор бұл жұмысында жердің ішкі күштерінен пайда
болған релъеф пішіндеріне көбірек көңіл бөлген.
М.В.Ломоносов тербелмелі козғалыстардан теңіздердің трансгрессиясы мен
регрессиясы және теңіз жағаларының релъеф пішіндерінің пайда болуын, ал
өрлеу мен төмен түсуі нәтижесінде таулар мен ойыстардың пайда болғанын
түсіндірді. Сыртқы күштерге жоғарыда аталғандай, жел, жаңбыр, өзен сулары,
теңіз толқындары, мұздық т.б. енгізілді. Мұнда ағын судың эрозиялық және
аккумуляциялық әрекеті рельефтің өзгеруіне үлкен әсері тигізетіндігі
айтылған. Сонымен, М.В.Ломоносовтың еңбектерін қарай оны геоморфологияның
негізін қалаушы деп толығымен айтуға болады. Бірақ ол кезде оған ешкім
көңіл аудармады, мұны өзі аталған саланың әрі қарай дамуына қолбайлау
жасады.
XIX ғасырдың орта кезінде Ш.Уәлиханов пен П.П.Семенов Тянь-Шанский
алғаш рет Іле Алатауының орографиялы сипаттамасын берді.
Геоморфология XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында дербес ғылым
болып қалыптаса бастады. Ол кезде геоморфологияда екі бағыт болды: бірі
американ ғалымы В.Дэвис бастаған геоморфология заңдарын географиялық
оралымдарға (циклдерге) бағындыру теориясы; екшшісі - неміс ғалымы В.Пенк
ұсынған тау беткейлеріне морфологиялық талдау жасау ар-қылы жер қыртысы
қозғалыстарының зандылықтарын анықтау теориясы.
Жер қыртысының әр бөлігінің ең алдымен өрлеп жоғары көтерілуінен тау
пайда больш және оның кейін бірқалыпты төмендеуіне сәйкес жазыққа айналуын
В.Дэвис географиялық оралым (цикл) деп атайды. Дэвистің айтуы бойынша, әр
оралым бір пішіндерден екіншісіне жұйелі түрде алмасып тұрады. Бұл
оралымның ерте кезеңін В.Дэвис жастық кезеңі (стадия юности), орта кезеңін
- қалыптасқан кезеңі, ал соңғысын шөгу кезеңі (стадия дряхл ости) деп
атайды. Соңғы кезенді автор пененнен (жазыкқа ұқсас) деп атаған.
В.Дэвис жер беті рельефіне әр түрлі факторлардың әсер ететіндігін
дәлелдеді, олар - тектониканың, ағын судың, мұздықтың, желдің, тағы басқа
әрекеттердің әсері. В.Дэвистін. теориясы геоморфологияның ғылыми пән болып
қалыптасуындағы негізгі кезең болып табылады. Дүние жүзіндегі көп елдердің
геологтары мен географтарына осы теория үлкен әсерін тигізді, ол осы
уақытқа дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ. Дей тұрғанмен, оның зерттеулерінің
кейбір кемшіліктері де болғандығын ескерген жөн. Олардың алғашқысы,
рельефтің оралымды дамуы табиғатта болмайтын пішіндердің екіншісіне қайта-
қайта тұйық түрде қайталанып отыруы. Дэвис еңбегіндегі екінші кемшілік -
тектоника мен рельеф арасындағы өзара қарым-қатынастың мүлдем сөз болмауы.
Ал шынында, бүл екі процесс әр жерде, ұдайы қосарласа жүретіні белгілі.
Дэвис еңбегінің тағы бір кемшін тұсы - ол рельеф дамуының күрделі
процестерін мейлінше жеңілдетіп, жай ғана нобайы (схема) түрінде
келтірілген.
Басқа ғалымдардың ішінде геоморфология ғылымының дамуына өзінің үлкен
үлесін қосқан неміс ғалымы Вальтер Пенк. Ол жер бедерінің бейіні (профилі)
бойынша жер қыртысы қозғалысын сипаттау үшін тектоникалық козғалыс және
мүжілу (денудация) арасындағы қарым-қатынас әрекеті нәтижесінде қалыптасқан
тау беткейлерінің дамуын толық қарастырды. Ол тау беткейлерін үш түрге
бөлді: тік беткей (прямой склон), ойыңқы иілген беткей (вогнутый склон)
және дөңестене иілген беткей (выпуклый склонь). Егер де жер қыртысының
көтерілуі сыртқы күштердің әсерімен, яғни мүжілу процесімен тепе-тең болса,
онда тік беткейлер қалыптасады, егер де мүжілу процесі тектоникалық
көтерілуден басым болса, онда еңістеле иілген беткейлер болуы мүмкін, ал
керісінше жағдайда, яғни мүжілу процесі тектоникалық көтерілуден артта қала
отырса дөңестене иілген беткейлер қалыптасады. Әдетте табиғатта көбінесе
ойыңқы иілген және дөңестене иілген беткейлер жиі кездеседі.
В.Пенк ғылымға бірнеше жаңа ұғымдарды енгізді. Олар беткейлер
экспозициясының жаңаруы, жергілікті базис, жемірілуі т.б, Ол құрлық жер
бедерінің денудациялық даму тұжырымдамасын ұсынды. Мұнда таулы аймақтардағы
жазықтану процестерінің әсері В.Дэвис айтқандай "жоғары" жағынан емес,
"бүйір" жағынан жазық бағытта болады. Тегістелу процестері тау
беткейлерінің ағын су мен атмосфера агенттерінің әсерінен параллельді кейін
шегіну арқылы, яғни өзендердің су алабын бөліп тұратын суайрық қыраттар жан-
жағынан жуылып-шайылып, аласаңқырап, сонымен қатар аңғарлардың біртіндеп
кеңеюі нәтижесінде пайда болады. Сөйтіп, гипсометриялық төмен деңгейде тау
алды жазығы-педиплен қалыптасады.
В.Пенк жер қыртысының көтерілуі мен тау беткейлерінің желіну процестерінің
бір мезгілде болып жатқан кұбылыс екеніне дұрыс сипаттама берді. Және ол
өзара байланысты шөгінділерді зерттеу арқылы рельефтің көнелігін (жасын)
анықтауды да дұрыс тұжырымдануы.
В.Пенктің зерттеуінде кемшіліктер де болды. Ол рельефті толық
қарастырмай, тек беткей процестерін зерттеумен қанағаттанды. Одан басқа ол
тау етегінің сатылар идеясын ойлап шығарып, бірақ олардың пайда болуына
дұрыс түсінік бере алмады. Оның ойынша, тау етегінің сатылары үнемі таудың
өрлеуі нәтижесінде ғана пайда болады. Ал шынына келсек, мұндай жағдайда
ешқандай сатылар түзілмеуі керек.
ХХ ғасырдың ортасында өнеркәсіптің өзіндік маңызы өскен сайын,
геоморфология қарқынды дами бастады. Халық шаруашылық мұқтаждығы үшін
арнайы экспедициялар ұйымдастырылды, мамандар даярлана бастады,
геоморфологиялық карталар жасалды, жаңа зерттеу әдістері мен тәсілдері (әуе-
суреттер т.б.) қолданыла басталды. И.С.Шукиннің "Құрлықтың жалпы
геоморфологиясы" (1936-1964) мен Я.С.Эдельштейннің "Геоморфология
негіздері" атты монографиялық еңбектері бұрынғы Совет Одағында
геоморфологиялық көз-қарастардың қалыптасуына әсерін тигізді.
Нақтылы мәліметтер жиналғаннан соң геоморфологияда жаңа бағыттар пайда
бола бастады. 1948 жылы белгілі орыс ғалымы геолог В.А.Обручев
"жаңатектоника" (неотектоника) деген ұғымды ұсынды Автордың айтуынша,
қазіргі жер беті рельефінің қалыптасуы жер қыртысы тарихының ең соңғы
кезеңінде, яғни неоген-төрттік кезеңінде жүзеге асты. Осылайша
геотектониканың арнайы жаңа сатысы "жаңатектоника" деген ұғым қалыптасты.
К.К.Марковтың 1948 ж. шыққан "Геоморфологияның негізгі проблемалары"
деген еңбегінде рельефтің пайда болуына эндогендік және экзогендік
процестер өзара әсер етті деген принцип негізделгені Автордың тұжырымы
бойынша, рельефтің қалыптасуында бұл екі фактордың маңызы бірдей. Рельеф
талдауын К.К.Марков төрт геоморфологиялық деңгейлер арқылы қарастырды:
абразиялық-аккумулятивтік мұхит деңгейі, эрозиялық пенеплендік деңгей,
таудағы қар шекарасы деңгейі және биік (заңғар) таулардың шыңдар деңгейі.
И.П.Герасимов 1946-1967 жылдары жазған еңбектерінде морфоструктура
(морфоқұрылым) деген үғымды жиі қолданды. Морфоқұрылым деп ол геологиялық
құрылымның бір түріне сәйкес келген, негізінде эндогендік әрекеттерден
түзілген рельеф пішіндерін атайды (жоталар, ойпаттар басқаша айтқанда, жер
бетіндегі эндогендік және экзогендік процестердің қарым - қатынас
нәтижесінде басты рөлді эндогендік процесс әсерінен құрылған пішіндерді
морфоқұрылым деп аталады. Ал экзогендік әрекеттен қалыптасқан рельеф
пішіндерін "морфоскульптура" (морфомүсін) деп атаған (өзеннің арнасы,
шағылдар), карст шұңқырлары және т.б.).
Педиплендіру процесін зерттеу жолында аса зор еңбек сіңірген ағылшын
ғалымы Л.Кинг. Ол педипленді пенепленге қарсы қояды, өйткені пенепленде
тегістелу процестері жер бетінің, жоғары жағынан тозса, педиплен, В.Пенк
айтқандай, беткейлердің "параллельді шегіну" жағдайында өсіп отырады.
Кейінгі кездердегі іздестіру жұмыстары - геоморфологияның жаңа
бағыттарын қалыптастырды, оларға жататындар: қүрылымдық-геоморфологиялық
зерттеу арқылы мұнай мен газды іздестіру (В.Е.Хаин, ЮА.Мешеряков,
Л.Б.Аристархова), мүнай-газ құрылымдарын іздестіру барысында морфометрия
әдістерін қолдану (В.П.Философов), кен іздеу және шашылымдарды іздестіру
мақсатында рельефке талдау жұмыстарын жасау (М.В.Пиотровский,
О.В.Кашменская, З.М.Хворостова), геоморфологиялық карталар жасау
(Н.В.Башенина, Г.С.Ганешин, А.И.Спиридонов), антропогендік мұз басу
процестерін зерттеу (А.А.Асеев, Б.Ж.Әубәкіров), эрозиялық зандылықтардың
дамуын зерттеу (Н.И.Маккавеев, М.Ж.Жандаев), рельефтің карстық пішіндерін
зерттеу (И.А.Гвоздецкий), шөл аймақтарын зерттеу (Б.Федорович), теңіз бен
мүхит түбін, шельф аймақтарын зерттеу (СЬ-КЛеонтъеф, Г.И.Рычагов) және
т.б.Қазакстанның рельефін алғашкы peт зерттеген ғалымдар Б.У.Мушкетов,
В.А.Обручев, Л.С.Берг және т.б.1940 жылдардан бастап Қазақстанның
геологиясы мен геоморфологиясын релъефтің даму тарихын, тектоникасын, соның
ішінде жаңа тектоникасын, төрттік шөгінділер сипатын белгілі орыс ғалымдары
зерттеді, олар - И.П.Герасимов, Н.Г.Кассин, Д.И.Яковлев, И.С.Яговкин,
Б.А.Петрушевский, С.С.Шульц, М.П.Русаков, Б.А.Федорович, В.П.Нехорошев,
Н.И.Николаев, А.А.Григорьев, Н.И.Тихонович, А.Л.Яншин, Г.Ц.Медоев,
Б.А.Беспалов, Н.Н.Костенко, Е.В.Шанцер, З.А.Сваричевская, К.В.Никифорова,
В.В.Галицкий және т.б.
1947 ж. Н.Г.Кассинның "Материалы по палеогеографии Қазақстана" деген
еңбегі шықты, 1941 ж. Д.И.Яковлевтің "Голодная степь Казахстана", 1953 ж.
А.Л.Яншиннің "Геология Северного Приаралья", 1960 ж. К.В.Никифорованьщ
"Кайнозой Голодной степи Центрального Казахстана", (1965 ж.)
З.А.Сваричевскаянын. "Геоморфология Казахстана и Средней (“ Азии" және
1961 ж. "Древний пенеплен Казахстана" деген
кітаптары жарық көрді.
Ленинград университет, Ломоносов атындағы Москва университет, ВСЕГЕИ,
Қазақстанның геологиалық басқармалары, Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялык
ғылымдар институты ғалымдарының көпжылдық жоспарлы геологиялық түсірімдері
мен зерттеулері нәтижесінде Қазақстан территориясының әр масштабтағы
геологиялык және геоморфологиялық карталары жасалды.
1950 жылдардан бастап Г.Ц.Медоевтың басшылығымен Қазақ ССР Ғылым
Академиясының К.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылымдар институтының
геоморфология бөлімінде бір топ Қазахстан ғалымдары жұмыс істеді. Осының
нәтижесінде бүкіл Орталық, Солтүстік, Батыс және Шығыс Қазақстаннын әр
масштабтағы геоморфологиялық және төрттік шөгінділерінің карталары
жасалынып шықты. Солардың ішінде Солтүстік Қазақстанды А.С.Сарсеков,
Н.А.Горбунов, Ертіс алабындағы жазықтарды Б.Ж.Әубәкіров, Орталық
Қазақстанның су айрық аймақтарын А.И.Гуськова, А.С.Сарсеков, С.А.Құсайынов,
Ш.З.Қауламбаев, Д.П.Позднышева, Е.Г.Малышев, Г.М.Козловский, Л.И.Платонова,
Г.М.Потапова, Ұлытауды Э.И.Нұрмамбетов. Шу-Іле тауларын Н.М.Владимиров,
Н.А.Беркалиев. Л.В.Иванов, П.Ф.Кандауров, Т.Н.Журкашев, Шу-Сарысу ойпатын
Г.М.Козловский, С.А.Құсайынов, Оңтүстік Балхаш маңы ойпатын П.Ф.Кандауров,
Мұғалжар тауын Е.Д.Тапалов, Л.Д.Кудерина, М.С.Тэн, Маңғыстау өлкесін
В.И.Гохштеин, В.П.Олексенко, Солтүстік Арал және Үстірт аймақтарын
Ж.Д.Дүйсебаев және т.б. зерттеді.
Сонымен қатар, институт ғалымдары тақырыптық зерттеу жұмыстарын жүргізді,
олар - карст проблемаларын зерттеу Г.М.Потапова, Э.И, Нұрмамбетов), эолдық
массивтерді зерттеу (П.Ф.Кандауров), геоморфологиялық тәсіл арқылы мұнай
мен газды зерттеу (Ж.Д.Дүйсебаев), антропогендік процестер
(Д.П.Позднышева), таулы аймақтардағы апатты процестерді зерттеу
(А.М.Медеуов), Амангелді бокситті аймақтарын зерттеу(А.И.Гуськова).
Қазақстанның оңтүстік жарындағы-тауларды зерттеген ғалымдар
И.П.Герасимов, С.С.Шульц, Г.А.Авсюк, В.В.Галицкий, В.П.Нехорошов,
Н.Н.Костенко, Е.И.Селиванов, Д.Н.Казанли, М.Ж.Жандаев, М.ИЛомонович,
Н.Ф.Колотилин, К.Т.Куликовский, Н.МЛабдаров, А.П.Горбунов, Л.Н.Диденко-
Кислиідина, Л.К.Шупарская
50-ші - 70-ші жылдарда жүргізілген ғылыми - зерттеу еңбектерінің көбі
Қазақстанның тектоникасына, мүнай және газ туралы проблемаларға арналды.
Бұл енңбектердің авторлары П.А.Авров, Н.Я.Кунин, В.И.Дитмар, А.Б.Ли,
Ф.Е.Синицин, М.М.Майлыбаев, Р.А.Шахов, В.А.Шурыгин және т.б
30-шы жылдардан бастап Іле Алатауындағы мұздықтарды Н.Н.Пальгов
зерттеген, кейін П.А.Черкасов, Г.А.Токмагамбетов, Г.К.Макаревич осы
жұмыстарды жалғастырды. Қазақстан тауларының қар көшкін проблемаларын көп
жылдардан бері И.В.Северский мен В.П.Благовещенский зерттеп келеді. Соңғы
жылдары география институтының ғалымдары (Г.В.Гельдыева) Арал
проблемаларымен шұғылданып жұр.
1972 жылы Қазақстанның Оңтүстік бөлігіндегі таулардың
геоморфологиясын зерттеген география ғылымының докторы М.Ж.Жандаевтың "Іле
Алатауының геоморфологиясы және өзен аңғарларының пайда болу проблемалары"
атты күрделі ғылыми еңбегі жарық көрді. 1983 жылы оның "Өзен аңғарларының
пайда болу теориясы" деген тағы бір еңбегі шықты.
1991 жылы 1:1500 000 масштабты геоморфологиялық карта және бұған
қосымша "Рельеф Казахстана" деген кітап "Ғылым" баспасынан басылып шықты
(авторлары: А.В.Вислогузова Н.М.Владимиров, АТуськова, А.М.Медеуов,
Э.И.Нұрмамбетов, Г.М.Потапова, А.С.Сарсеков). Бұл бұкіл Қазақстан
территориясының геоморфологиялық құрылысы туралы бірінші құрастырылып
шыққан еңбек.
Рельеф зерттеудегі жалпы принциптер - материалистік
философияның диалектикалық әдістеріне негізделген. Сондықтан біз рельефті
екі тұрақты ажыратылмас қасиеттеріне, яғни сыртқы пішіні мен мазмұнына ие,
ақиқат шындық немесе материалдық болмыс ретінде қарастыруымыз керек.
Белгілі қазақ географы М.Ж.Жандаевтың (1994) пікірі бойынша,
релъефтің сыртқы пішіні - бұл рельефтің әр түрлі категорияларының сыртқы
түрі (сыртқы бейнесі), ал мазмұны (материалдык негізі), сол пішінді
құрастырған тау жыныстары және солардың ішінде жүріп жатқан әр түрлі
процестер. Ескеретін бір жай, бізді қоршаған материалдық дүниеде сыртқы
пішін өзінің материалдық негізіне сәйкес болуы шарт. Шын мәнінде, жер беті
релъефінің әрбір категориясын нақты бір физикалық-механиқалық қасиеттеріне
ие болған тау жыныстары құрайды. Мысалы, борпылдақ құм тек сусымалы
материалдың табиғи құлама бұрышынан аспайтын релъеф пішіндерінің (шағал,
құмды тізбектер) беткейлерін кұралады, ал төзіділеу келген қатты түп
жыныстар биік төбелі, сүйір шынды және тік немесе к,ия беткейлі, кедір-
бүдырлы, жарлы-қүзды бейнелі релъеф пішіндерін құрастырады. Мұндай қасиетке
ие тау жыныстары шағылдар немесе, құмды тізбектерді кұрастыра алмайды.
Демек, тау жыныстарының физикалык-механикалық қасиеттері қандай да бір жер
бедерінің пішінін,сипатын және оның қалыптасу ерекшеліктерін белгілейді.
Былайша айтқанда, рельефтің әр категориясы тау жыныстарының алуан түрлі
көрініс беретінін көрсетеді.
Диалектикалық материализм материалдық дүниенін. сыртқы пішіні мен
мазмүнын диалектикалык бірлікге карастырады, мүнда мазмүны негізі болып
табылады. Бұл бірлік заттьщ сырткы түрі мен мазмұны өзінің даму барысында
қарама-қарсы ауысып, соңында ескі түрлер жойылу жольшен шешіледі деп
пайымдалады. Сонымен, заттын дамуында сыртқы бейнесінің пайда болуы әрқашан
мазмұнының дамуымен басталады. Осыдан мынадай шешімге келеміз - ескі рельеф
элементтерінің жойылуы және жаңа рельеф пішіндерінің пайда болуы, әрқашан
жер қыртысындағы заттардың, яғни тау жыныстарының ауысу, араласу
процестерінен басталады. Сөйтіп, қазіргі геоморфологияның ең негізгі
түжырымы болып табылатын және осыдан шығатын материалдық дүниенің
дамуындағы диалектикалык зандылықтар - жер бетіндегі рельефтің объективті
акиқат болмысы. Бұл бірінші қағида. Геоморфологияның келесі негізгі
ерекшеліктерінің бірі -рельефтің дамуъшда философиянъщ "қарама-
қайшылықтардың бірлігі және күрес" деген диалектикалык заңына бағынуы.
Біздің планетамыздың ғарышта физикалық дене ретінде дамуы, бір жағынан,
сыртқы ғарышты күштер немесе факторлар, екінші жағынан, жер қойнауында
болып жатқан ішкі эндогендік процестер эсер етеді. Бұл күштердің соқтығу
аренасы - жер кыртысы, ал олардын. өзара әрекеттерінен калыптасқан
морфологиялық нәтиже - жер бетінің рельефі. Жоғары тақырыпта айтылғандай,
эндогендік рельеф қүрушы факторларға жер кыртысынын. тербелмелі және
орогендік қозғалыстары, сейсмикалык және жанартау (вулканизм) әрекеті
жатады. Сыртқы күштердін. көрініс беруі негізінен күннің жылу энергиясының
өзге күштерге айналуынан туындайды. Ішкі күштер мен сьтртқы күштер әрдайым
өзара қарама-қарсы бағытта әсер етеді. Біріншілері үздіксіз түрде жер
бетінің тау қыраттары мен ойыстарын түзесе, екіншілері оларды жоюға
үмтылады. Экзогендік күштер жер кыртысы материалын гравитациялық тепе-
тендікке алып келіп, жер бетіндегі кедір-бүдырларды тегістеп жазықтандырса,
эндогендік күштер, керісінше, бұл тепе-теңдікті бұзады. Осындай өзара
күрделі қарым-қатынас нәтижесінде жер қыртысының материалы әр уақытта
ауысып, рельефтің ескі түрлері жойылып, жаңалары пайда болады. Жалпы
айтқанда, табиғат құбылыстарының қарама-қайшылыкта дамуы - жер бетінің
алуан түрлі болуының негізгі зандылықтарының бірі.
Геоморфологияның үшінші негізгі қағидасы жер беті рельефінің белгілі бір
кеңістікте дамуы. Рельефтің өзіне тән сыртқы ерекшеліктері мен геометриялық
көріністері накты кеңістікте белгіленеді. Осыдан рельефтің даму процесін
білу үщін оның әр категориясының кеңістіктегі өзара қарым-қатынасы,
морфологиялық және морфометриялық ерекшеліктері зерттелуі тиіс.
Төртіншіден, жер бедерінің негізгі үғымының бірі - әр пішіндердің өз
уақытына (мезгіліне) сәйкес өзгеруі. Рельефтің әрбір элементтері тап осы
кезде қандай түрақты болса да келешекте өзгеріске және жойылуға ұшырайды.
Сондықтан рельефтің әр пішіні жер тарихының белгілі бір уақыт бөлігінде
өзгеріп, басқа бір тұрлердің дамуы нәтижесінде пайда болған, яғни кез
келген рельеф пішіндері өзінің бастапқы кезі, дамуы және соңғы кезі бар
уақытша объект екенін түсіну керек. Рельефтің пайда болуы және дамуы -
уақыттың функциясы болып табылады. Олай болса, рельеф тек мезгіл шеңберінде
дамуы тиіс. Сөйтіп, рельефті тарихи категория деп санауға болады. Уақыт пен
кеңістіктен тыс рельефтің дамуы мүмкін емес. Сондықтан рельефтің жаратылыс
тегін (генезисін) дүрыс білу үшін оның дамуының тарихи дәйектілігін
зерттеп, жасын анықтау керек.
Бесіншіден, рельеф табиғи ортадағы элементтердің бірі болып, ол басқа да
компоненттермен бірге, яғни геологиялық құрылыммен, климатпен және т.б.
тығыз байланыста дамиды. Сондықтан рельефті осы қоршаған ортадан бөлмей,
(комплексті) түрде зерттеу керек. Сонымен катар рельеф өзінің даму
процесінде табиғи ортаға да әсер етеді. Жер беті рельефінің комплексті
әдіспен зерттеу (табиғи элементтерінің өзара байланысы) казіргі
геоморфологияның маңызды әдістемелік принциптерінің бірі болып табылады.
Алтыншыдан, геоморфологияда бұрынғы геологиялық дәуірде болған рельеф
құратын процестер казіргі замандағы байқалып жатқан процестермен үқсастығы
бар деп негізделген актуальдық қағида қолданылады. Бұл палеогеографиялық
қайта құрудың негізгі кілті болып саналады.
Бұл тақырыпта жер бедерін (рельефті) зерттеуде жалпы әдістемелік тәсілдер
қарастырылды. Олар рельефтің өте күрделі қалыптасу процесін аңғару үшін
эндогендік және экзогендік рельеф қүратын факторларды комплексті түрде
талдау нәтижесінде ғана, материалдық дүниені танып білудің диалектикалық
әдісі негізінде корытынды жасауға мүмкіндік береді. Тек осы жағдайда ғана
біз табиғат күбылыстарыньщ объективті зерттеуін жұргіземіз және
зерттеулердің нәтижесіне сенімді боламыз.
Геоморфология халық шаруашылығында бірнеше бағыттарда қолданылады:
геологиялық - іздестіру жұмыстарында геоморфологиялық зерттеу рельефтің
өзгешелігіне жан-жақты талдау беріп, табиғи процестердін, генезисін және
дамуын анықтап, кейбір пайдалы қазбалардың кендерін тура немесе жанама
тұрде көрсетіп береді және іздестіру жұмыстарының бағытын анықтайды;
рельеф пішіндері мен тау жыныстары өзара тығыз байланысты. Тау жыныстары
өздерінің тасымалданып араласуында жаңа рельеф пішіндерін құрады. Сонымен
қатар, рельеф әр тұрлі факторлар әсерінен өзгеріп, тау жыныстарының
араласуына және өзгеруіне өз әсерін тигізеді.Бұл түсінік, яғни жердің
минералдық массасының жер беті пішіндерімен байланыстылығы, кен көздерін
іздестірудің негізгі бір белгісі болып табылады;
сыртқы күштер, яғни су, мүз, жел және т.б. тектоникалық күштер арқылы пайда
болған жер бедерлерін бүзып, тау жыныстарын тасымалдап, оларды темен, ойыс
жерлерге әкеліп шоғырлайды. Сонымен, борпылдақ шөгінділерден кұралған
релъефтің жаңа пішіндері қалыптасады. Осы рельеф пішіндермен және климат
жағдайларымен пайдалы қазбалардьщ калыптасуы және сақталуы тікелей
байланысты;
шашыранды кен орындарының іздестіру (поиски россыпей) - геоморфологияның
іс жүзінде қолданылатын негізгі салаларының бірі, сондыктан сирек
кездесетін металдар мен бағалы тастарды іздестіру барысында
геоморфологияның маңызы өте зор.
- соңғы кездері мұнай мен газ іздестіру жолында геоморфологиялық
әдістер, нақты айтканда қүрылымдық геоморфология әдістері колданылып жүр;
- гидротехникалық құрылыстарды, гидроэлектростанцияларды,
каналдарды, су қоймаларын, көпірлерді, суландыру жүйелерін салу барысында
геоморфологиялык зерттеу жүмыстары жиі қолданылады. Бұл жерлердегі негізгі
зерттеу объектісі – ежелгі және казіргі өзен аңғарлары, рельефтің
морфометриясы мен морфографиясы, қиратқыш процестер, карстық құбылыстар;
- жолдарға тас төсеу және темір жолдар салуда
геоморфологияның атқаратын қызметі өте зор. Әсіресе таулы жерлерде, тайгада
және шөлді жерлерде геоморфологияның зерттеу әдістері кең қолданылады;
қала және ауылдык. елді мекен салу барысында рельефті толығымен ұқыпты
зерттеудің маңызы зор. Мүнда карталарды жасау кезінде барлық қираткыш
құбылыстарды өнгізуді және инженерлік - геоморфологиялық зерттеулерді
жұргізуді қажет етеді;
эрозия, қар көшкіні, жылжыма, сырғыма, опырылма, сел кұбылыстарына зерттеу
және оларға қарсы күрес жұргізу әдістерін колдану.
Сайып келгенде, табиғи ресурстарды игеруде геоморфология халық
шаруашылығының барлық салаларында колданылатын және үлкен маңызы бар ғылым
екендігін айта аламыз.
Бақылау сұрақтары:
Географиялық қабық, оның құрамдас бөліктері.
Күн жүйесі және оның планеталары.
Жердің пішіні мен өлшемдері, оның географиялық маңызы.
Жердің өз білігінен айналуы, оның салдары. Тәуліктік ырғақ.
Жердің күн маңымен айналуы, оның салдарлары. Жылдық ырғақ.
Жер бетіне жалпы сипаттама. Материктер мен мұхиттар. Дүние бөліктері.
Атмосфера кұрамы мен құрылысы.
Күн радиациясы, оның түрлері, жер беті бойынша таралуы.
Ауа температурасының тәліктік және жылдық өзгерісі, изитерма сызығы.
Ауа ылғалдылығы, конденсация, сублимация.
№ 2 лекция
Сабақтың тақырыбы: Бедер пішіндері турасында жалпы мәліметтер.
Сабақтың жоспары:
• Қарапайым пішіндер
• Күрделі пішіндер
• Ашық пішіндер
• Аккумулятивті пішіндер
• Жабық пішіндер
• Рельефтің планетарлы пішіндері
• Құрлықтар
• Мұхит түбі
• Қазіргі заман геосинклинарь белдеулер
• Мұхит ортасы жоталар
• Мегапішін Мексика шығанағы, Картин теңізі, Альпі тау жүйесі
• Микро пішін Арал теңізі ойысы, Кіші және Қаратау жотасы
• Мезо пішін Пляж, Аралдың түбі, Эол құмдары.
Қысқаша теориялық мәліметтер:
Рельеф - эндогендік және экзогендік процестердің өзара карым-қатынас
әрекетінен қалыптасқан құрлық беті және мұхит түбі пішіндерінің жиынтығы.
Қысқаша айтқанда, рельеф - жер беті пішіндерінің жиынтығы.
Рельеф жеке пішіндерден, ал пішіндер элементтерден құралады. Рельеф
элементтері - жер бетінің жай категориясы, мьгсалы, жеке беткейлер, шыңдар,
төбешіктің етегі және т.б. Бірнеше рельеф элементтері рельеф пішіндерін
кұрайды. Рельеф пішіндері - биіктігі немесе тереңдігі, ұзындығы немесе
ендігі бар жер бетінің көлемді табиғи қүрылымы.
Рельеф пішіндері - оңаша (жеке шоқы, төбешік), немесе ашық (сай, жыра),
оң мағыналы (дөңес) және теріс мағыналы (ойыс), жай және күрделі болып
келеді. Рельеф пішіндерінің элементтері көбінесе табиғат агенттерінің
әсерінен өздерінің морфологиялық көрсеткіштерін жоғалтып дөңгеленіп калады,
күрделі түрлерінде беткейлердің иілу арқылы пішіндері бір-біріне ауысып
түрады. Экзогендік агенттер әрекетінен борпылдақ жыныстар үйіліп шоғырлану
арқылы аккумулятивтік рельеф пішіндерін (қүм төбе, шағьгл) және шайылу,
мүжілу аркылы денудациялық немесе эрозиялық рельеф пішіндерін (сай,
дефляциялық қазан шұңқырларды) қалыптастырады.
Рельефтің тектік түрлері (генетические типы рельефа) - белгілі бір
табиғат әрекетінен пайда болған, құрылымы және сыртқы бейнесі жағынан үқсас
жер беті пішіндерінің занды түрде үйлескен табиғат қүрылыстары. Мысалы, жел
әрекетінен пайда болған рельефтің эолдық пішіндері, мұздық әрекетінен
қалыптасқан биік таудағы рельефтің мүздық пішіндері және т.б.
Рельефтің элементтері мен пішіндерін зерттеп білу олардың
негізгі белгілерін,яғни морфометриясын, морфографиясын, қалыптасу тегін
және көнелігін (мезгілін) анықтауға мүмкіндік береді. Белгілі бір аумақтың
релъефін зерттеу үшін ең алдымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz