Бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың тиімді әдістемесін ұсыну
АННОТАЦИЯ ... ... ...4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... .5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ...6
1 Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін оқыту барысында ойын технологиясын қолданудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың психологиялық негіздері ... ... ... ... 10
1.2 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың педагогикалық негіздері ... ... ... ... ..21
2 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың әдістемелік жүйесі ... ... ... ... ..43
2.1 Қазақ тілі пәнін ойын технологиясы арқылы меңгертуде қолданылатын әдістер...
2.2 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану жолдары ... ... ..68
2.3 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың тиімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу ... ... ... ... ... ..96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ..105
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... .5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ...6
1 Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін оқыту барысында ойын технологиясын қолданудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың психологиялық негіздері ... ... ... ... 10
1.2 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың педагогикалық негіздері ... ... ... ... ..21
2 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың әдістемелік жүйесі ... ... ... ... ..43
2.1 Қазақ тілі пәнін ойын технологиясы арқылы меңгертуде қолданылатын әдістер...
2.2 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану жолдары ... ... ..68
2.3 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың тиімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу ... ... ... ... ... ..96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ..105
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
Өз алдымызға егеменді мемлекет болғалы білім мен ғылымның, экономиканың барлық салаларында ауқымды да маңызды өзгерістер, ілгері басушылық жүріп жатыр. Еліміздегі білім жүйесі ғаламдық өркениеттің барлық сұранысына сай келетін парасатты білімі мен біліктілігі жан-жақты жетілген, толыққанды мамандар дайындауды талап етеді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2014 жылғы 17 қаңтардағы жолдауында мәңгілік ел болу үшін жас ұрпақтың өз отанын сүйетін, елін, жұртын құрметтеп қастерлейтін білімді де білгір ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке тұлға ретінде қалыптасқан, оны әлемдік өркениет талабына сай дамытатын және кәсіби шыңдалған болып қалыптасуына қажетті жағдайлар жасау керек екендігі айтылған [1]. Бастауыш мектептегі оқушы іс-әрекетінің айрықша түрлерінің бірі − ойын. Бұл бастауыш мектеп оқушыларының білім мен білік дағдыларын қалыптастыруға бағытталуы мен мақсатынан айқын көрінеді. Сонымен қатар ойын оқушылардың ой қозғауына түрткі болуға да бағытталады. Ойын мынадай бірнеше қасиеттерге ие: балалар мен жасөспірім жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі, демократиялығы, игерілуі тиіс шынайы ақиқаттың барынша әр алуан қырларын модельдеуге мүмкіндік беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы − балалар үшін ойынның тартымдылығы. Халқымыздың данышпан ақыны Абай Құнанбаевтың: «Ойын ойнап ән салмай, өсер бала болар ма?»-дегені – бала өмірінде ойынның ерекше орын алатынының дәлелі [2].
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ//Егемен Қазақстан. 17. 01.2014. -№
2. Абайдың қара сөздері. Алматы: Ел қоры, 1993. – 272б.
3. Венгер Л.А. Сюжетно-ролевая игра психическое развитие ребенка. – М.:Наука, 1985. -205 с.
4. Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2006. – 124б.
5. Жапбаров А. Оқушылардың тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. І-кітап. – Алматы: Арыс, 2007. -261б.
6. Молдабеков Қ, Ермекбаев М, Нарқұлова Б, Базарбаева К. Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында дамытушы ойындарды қолдану әдістемесі. – Алматы, 2003. -146б.
7. Эльконин Д.Б. Психология игры. – М.: Педагогика, 1978. -304с.
8. Рахымбек Д. Оқушылардың логика-методологиялық білімдерін жетілдіру. – Алматы: РБК, 1998. – 255б.
9. Кенжебекова Р. Сыныптан тыс жұмыстарда математикалық ойын есептерін пайдалану әдістемесі. Пед.ғыл.канд диссерт. – Шымкент, 2004. – 183б.
10. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. – М.: Педагогика, 1986. – 201с.
11. Ахметова Н.К. Теория и практика игрового обучения в подготовке учителья. Дисс.канд.пед.наук. – Алматы: АГУ им. Абая, 1996. -244с.
12. Хайдаров Ж.С. Теория и практика организации игровой деятельности студентов в учебном процессе. Дис.канд.пед.наук. – Алматы: КазПИ, 1982.-121с.
13. Нұрахметова А.Р. Влияния игровых методов обучения на формирования научных знаний студентов по химии. Дисс.канд.пед.наук. – Алматы: АГУ им. Абая, 1997. -202с.
14. Иманбеков Т. Қазақ бала-бақшаларындағы оқу-тәрбие жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану. Пед.ғыл.канд ... диссертациясы. – ҚазПИ, 1995. – 143б.
15. Ляпина Г.А. Игра как средство активизация учебно-воспитательного процесса в средних классах общеобразовательной школы. Дисс.канд.пед.наук. Алматы: КазПИ, 1972. – 172с.
16. Төленова Ұ. Бала-бақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын арқылы адамгершілікке тәрбелеу. Педагогика ғылымдарының кандидаты дисс. – Атырау: АГУ им. Абая, 1996. – 118б.
17. Сардарова Ж., Дамытушы компьютерлік ойындардың дидактикалық мүмкіндіктері (6-10 сынып аралығындағы оқыту процесінде). Пед.ғыл.канд. дисс. – АГУ им. Абая, 1996. -178с.
18. Сағындықова Е., Ана тілі сабақтарында ойын элементтерін пайдалану //Қазақстан мектебі. – 1974. - №8. -41-42б.
19. Анцимерова Л.И., Ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу жөнінде//Қазақстан мектебі. – 1967. -№10. -31-39б.
20. Жарықбаев Қ.Б. Псхология. – Алматы.: Білім, 1993. -261б.
21. Леонтьев А.А. Речь и общения (общая психология). – М.: Наука, 1983. -320с.
22. Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии. –М.: учпедгиз, 1940. -347 с.
23. Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. Алматы, 1983. – 151б.
24. Выготский Л.С. Игра и ее роль в психическом развитии ребенка// Вопросы психологии. – 1966. -№6. –С.11-15.
25. Жуковская Р.И. Игра и ее педагогические значения. –М.: Педагогика, 1975. -111с.
26. Любинская А.А. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. – Алматы: Мектеп, 1981. -124б.
27. Фрадкина Ф.М. Психологический анализ игр и их роль в учении школьников//Советская педагогика. -1953. -№4. –С.77-89.
28. Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения.–М.: Педагогика, 1965. -145с.
29. Эльконин Д.Б. Избранные педагогические труды. –М.: Международная педагогическая академия, 1995. -221с.
30. Гросс К., Душевная жизнь ребенка. Пер. с немецкого. –Киев, 1936. -242с.
31. Спансер Г., Основная психологии. –М.: Наука, 1987. -440с.
32. Тәжібаев Т., Жалпы психология. – Алматы: Қазақ Университеті, 1989.
-464б.
33. Давыдов В.В., Содержание структура учебной деятельности школьников. – М.: Наука, 1973. -178с.
34. Любинская А.А., Мұғалімге бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнінде. – Алматы: Мектеп, 1981. -124б.
35. Жұмабаев М., Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -155б.
36. Фрадкина Ф.М., Психологический анализ игр и их роль в учении школьников//Советская педагогика. – 1953. -№4. С.77-89.
37. Дәулетбекова Ж.Т., Оқушылардың оқу мотивтері – сапалы білім негізі. Алматы: РБК, 2000. -170б.
38. Павлов И.П., Избранные произведения. –М.: Наука, 1951. -224с.
39. Жұмабаев М., Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -155б.
40. Венгер Л.А. Сюжетно-ролевая игра психическое развития ребенка. –М.: Наука, 1985. -205с.
41. Узнадзе Д.Н., Теория игры. Теория функциональной тенденци//В сб. Педагогика и психология игры. – Новосибирск: НГПИ, 1985. С.4-14.
42. Анциферова Л.И. Ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу жөнінде //Қазақстан мектебі. 1967. -№10. -31-33б.
43. Шамова Т.И., Активизация учения школьников. –М.: Педагогика, 1982. -208С.
44. Захлебный А.Н., Книга для учения по охране природы. Литература, 1985.
45. Эльконин Д.Б. Детская психология. –М.: уч.пед, 1960. -181с.
46. Эльконин Д.Б. Избранные педагогические труды. –М.: Педагогика, 1989. -554с.
47. Удальцова Е.И. Дидактические игры в восхищении и обучени дошкольников. –Минск: Народная АВЕСТА, 1976. -92с.
48. Ляпина Г.А. Игра как средство активизация учебно-воспитательного процесса в средних классах общеобразовательной школа. Дисс. канд. пед.наук. – Алматы: КазПИ, 1972. -172с.
49. Фрадкина Ф.И. Психологический анализ игр и их роль в учение школьников//Советская педагогика. – 1953. -№4. –С.77-89.
50. Р. ван дер Коэй, Г.П.Мейес. современное состояние образования детской игры// Перспективы вопросы образования. – 1987. -№1. С. 42-60.
51. Ушинский К.Д. О преподавании русского языка//Соч.5. –М.: Изд-во АПН РСФСР, 1949. -225с.
52. Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды //Сост. М.Ю.Бабанский. –М.: Педагогика, 1989. -560с.
53. Хасенова К. Сабақтарда ойын элементтерін пайдалану//Қазақстан мектебі. -1968. -№6. -59-61б.
54. Титова В.И. Бастауыш класта ойын сабақтарын өткізу туралы//Қазақстан мектебі. -1967. -№1. -45-49б.
55. Жуковская Р.И. Игра и ее педагогические значения. –М.: Педагогика, 1975. –ІІІс.
56. Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2006. -124б.
57. Удальцова Е.И., Дидактические игры в воспитании и обучении дошкольников. –Минск: Народная АВЕСТА, 1976. -92с.
58. Кенжебекова Р.И., Сыныптан тыс жұмыстарда математикалық ойын есептерін пайдалану әдістемесі. Пед.ғыл.канд ... дисс. –Шымкент, 2004. -183б.
59. Газман О.С. Проблема формирования личности школьника в игре//В сб. Педагогика и психология игры. – Новосибирск: НГПУ, 1985. -227с.
60. Синельникова А.И., Неміс тілін үйреткенде түрлі ойындарды пайдалану //Қазақстан мектебі. -2002. -№2. С.23-25.
61. Жангелдина А.Б., Использование игры на уроке//Начальная школа Казахстана. -2002. -№2.С.23-25.
62. Қоянбаева С., Ойын мақсатын талдау және ойын мәні//Қазақстан мектебі. -2001. -№1-2. -45.48б.
63. Коваленко В.Г. Дидактические игры на уроках математики. –М.: Просвещения, 1992. -196с.
64. Джафарлы Г.М., Дидактические игры как средство развития речи детей. Автореф. дисс. канд. пед.наук. – Баку, 1968. -22с.
65. Брунер Д., Игра, мышление речь//Перспективы вопросы образования 1987. -№1. -С.73-81.
66. Оконь В. Основы проблемного обучение. –М.: Просвещение, 1968. -160с.
67. Данилов М.А., Еспов Б.П., Дидактика. –М.: Из-во АПН РСФСР, 1957. – 518с.
68. Махмутов М.И., Современный урок. –М.: Педагогика, 1981. -192с.
69. Жазықбаев Ұ., Тажиева Ж. жаңа адамды тек жаңашыл ұстаз тәрбиелейді. –Шымкент, 2001. -106б.
70. Иманғалиева З. Іскерлік ойындарды қолдану//Бастауыш мектеп. -1992 №3. -9-13б.
71. Қаржаубаев А. Ойын-тиімді тәсіл//Бастауыш мектеп. -1992. №5-621-24б.
72. Ақбаев К. Дидактикалық ойындарды пайдалану жолдары//Бастауыш мектеп. -1992. -№7,8,9. – 25-88б.
73. Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі. Пед. Ғыл.канд...авторефераты. –Алматы, 2006. -27б.
74. Молдабек Қ. Бастауыш сыныпта қазақ тілін қатысым әдісі арқылы оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.докт ... авторефераты. –Алматы, 2010.-49б.
75. Исупов К.Г. В поисках сущности игр//Философские наук. -1977, №6.- С. 148-151.
76. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Астана: ЕҰУ, 1998. -378б.
77. Амонашвили Ш. Игра в учебно-познавательной деятельности младщих школьников//Перспективы вопросы образования. -1987. №1. –С. 83-93.
78. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. – Алматы: Рауан, 2002. -12б.
79. Коменский Я.А. Ұлы дидактика. –Алматы: 1993. 130б.
80. Ушинский К.Д. Родное слово. Книга для учащихся т.6. –м.-л., 1949. -268с.
81. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Қаз ССР Ғылым Академ. Баспасы, 1955. -415б.
82. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1996. – 248б.
83. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. –Алматы: Қазақ унверситеті, 1993. -160б.
84. Молдабек Қ. Қатысым әдісі: теориясы мен әдістемесі. –Шымкент: Жебе, 2011. -286б.
85. Коваленко В.Г. Дидактические игры на уроках математики. –М.: Просвещение, 1992. -96с.
86. Аймауытов Ж. Таңдамалы шығармалар жинағы. –Алматы: Рауан, 1998. -302б.
87. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. –Алматы: Ана тілі, 1992. -448б.
88. Коменский Я.А. Ұлы дидактика. –Алматы: Рауан, 2002. -124б.
89. Подласый И.П. Педагогика начальной школы. –М.: Владос, 2001. -400с.
90. Скаткин М.Н. Совершенствования процесса обучения. –М.: Педагогика, 1981. 208с.
91. Газман О.С. Проблема формрованя личности школьника в игре//В сб. Педагогика психология игры. – Новосибирск: НГПУ, 1985. -227с.
92. Белова О.И. Игра на уроках литературы как средство развития творческой активности школьников. Автореферат канд.пед.наук. – Ленинград, 1984. -18с.
93. Дидактикалық ойындар. (Құрастырған К.Оразбекова). –Алматы: РОМК, 1990. -18с.
94. Қадашева Қ. Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылым әдістемелік негіздері: өзге тілді дәрісханалардағы қазақ тілі: пед. ғыл. докт ... дисс. –Алматы, 2001. -374б.
95. Беспалько В.П. Слагаемое педагогической техногологии.–М.: Педагогика, 1989. -451с.
96. Шадиева Н. Қазақ мектебінің 5-сыныбында лексиканы деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту әдістемесі: пед.ғыл.канд ... авторефераты: 31.10.03. –Алматы: Абай ат. АлМУ, 2002. -29б.
97. Лернер М.Я. Критерий сложности некоторых элементов учебника. –М.: Просвещение, 1974, вып. 4, с. 33-34.
2. Абайдың қара сөздері. Алматы: Ел қоры, 1993. – 272б.
3. Венгер Л.А. Сюжетно-ролевая игра психическое развитие ребенка. – М.:Наука, 1985. -205 с.
4. Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2006. – 124б.
5. Жапбаров А. Оқушылардың тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. І-кітап. – Алматы: Арыс, 2007. -261б.
6. Молдабеков Қ, Ермекбаев М, Нарқұлова Б, Базарбаева К. Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында дамытушы ойындарды қолдану әдістемесі. – Алматы, 2003. -146б.
7. Эльконин Д.Б. Психология игры. – М.: Педагогика, 1978. -304с.
8. Рахымбек Д. Оқушылардың логика-методологиялық білімдерін жетілдіру. – Алматы: РБК, 1998. – 255б.
9. Кенжебекова Р. Сыныптан тыс жұмыстарда математикалық ойын есептерін пайдалану әдістемесі. Пед.ғыл.канд диссерт. – Шымкент, 2004. – 183б.
10. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. – М.: Педагогика, 1986. – 201с.
11. Ахметова Н.К. Теория и практика игрового обучения в подготовке учителья. Дисс.канд.пед.наук. – Алматы: АГУ им. Абая, 1996. -244с.
12. Хайдаров Ж.С. Теория и практика организации игровой деятельности студентов в учебном процессе. Дис.канд.пед.наук. – Алматы: КазПИ, 1982.-121с.
13. Нұрахметова А.Р. Влияния игровых методов обучения на формирования научных знаний студентов по химии. Дисс.канд.пед.наук. – Алматы: АГУ им. Абая, 1997. -202с.
14. Иманбеков Т. Қазақ бала-бақшаларындағы оқу-тәрбие жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану. Пед.ғыл.канд ... диссертациясы. – ҚазПИ, 1995. – 143б.
15. Ляпина Г.А. Игра как средство активизация учебно-воспитательного процесса в средних классах общеобразовательной школы. Дисс.канд.пед.наук. Алматы: КазПИ, 1972. – 172с.
16. Төленова Ұ. Бала-бақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын арқылы адамгершілікке тәрбелеу. Педагогика ғылымдарының кандидаты дисс. – Атырау: АГУ им. Абая, 1996. – 118б.
17. Сардарова Ж., Дамытушы компьютерлік ойындардың дидактикалық мүмкіндіктері (6-10 сынып аралығындағы оқыту процесінде). Пед.ғыл.канд. дисс. – АГУ им. Абая, 1996. -178с.
18. Сағындықова Е., Ана тілі сабақтарында ойын элементтерін пайдалану //Қазақстан мектебі. – 1974. - №8. -41-42б.
19. Анцимерова Л.И., Ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу жөнінде//Қазақстан мектебі. – 1967. -№10. -31-39б.
20. Жарықбаев Қ.Б. Псхология. – Алматы.: Білім, 1993. -261б.
21. Леонтьев А.А. Речь и общения (общая психология). – М.: Наука, 1983. -320с.
22. Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии. –М.: учпедгиз, 1940. -347 с.
23. Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. Алматы, 1983. – 151б.
24. Выготский Л.С. Игра и ее роль в психическом развитии ребенка// Вопросы психологии. – 1966. -№6. –С.11-15.
25. Жуковская Р.И. Игра и ее педагогические значения. –М.: Педагогика, 1975. -111с.
26. Любинская А.А. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. – Алматы: Мектеп, 1981. -124б.
27. Фрадкина Ф.М. Психологический анализ игр и их роль в учении школьников//Советская педагогика. -1953. -№4. –С.77-89.
28. Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения.–М.: Педагогика, 1965. -145с.
29. Эльконин Д.Б. Избранные педагогические труды. –М.: Международная педагогическая академия, 1995. -221с.
30. Гросс К., Душевная жизнь ребенка. Пер. с немецкого. –Киев, 1936. -242с.
31. Спансер Г., Основная психологии. –М.: Наука, 1987. -440с.
32. Тәжібаев Т., Жалпы психология. – Алматы: Қазақ Университеті, 1989.
-464б.
33. Давыдов В.В., Содержание структура учебной деятельности школьников. – М.: Наука, 1973. -178с.
34. Любинская А.А., Мұғалімге бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнінде. – Алматы: Мектеп, 1981. -124б.
35. Жұмабаев М., Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -155б.
36. Фрадкина Ф.М., Психологический анализ игр и их роль в учении школьников//Советская педагогика. – 1953. -№4. С.77-89.
37. Дәулетбекова Ж.Т., Оқушылардың оқу мотивтері – сапалы білім негізі. Алматы: РБК, 2000. -170б.
38. Павлов И.П., Избранные произведения. –М.: Наука, 1951. -224с.
39. Жұмабаев М., Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -155б.
40. Венгер Л.А. Сюжетно-ролевая игра психическое развития ребенка. –М.: Наука, 1985. -205с.
41. Узнадзе Д.Н., Теория игры. Теория функциональной тенденци//В сб. Педагогика и психология игры. – Новосибирск: НГПИ, 1985. С.4-14.
42. Анциферова Л.И. Ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу жөнінде //Қазақстан мектебі. 1967. -№10. -31-33б.
43. Шамова Т.И., Активизация учения школьников. –М.: Педагогика, 1982. -208С.
44. Захлебный А.Н., Книга для учения по охране природы. Литература, 1985.
45. Эльконин Д.Б. Детская психология. –М.: уч.пед, 1960. -181с.
46. Эльконин Д.Б. Избранные педагогические труды. –М.: Педагогика, 1989. -554с.
47. Удальцова Е.И. Дидактические игры в восхищении и обучени дошкольников. –Минск: Народная АВЕСТА, 1976. -92с.
48. Ляпина Г.А. Игра как средство активизация учебно-воспитательного процесса в средних классах общеобразовательной школа. Дисс. канд. пед.наук. – Алматы: КазПИ, 1972. -172с.
49. Фрадкина Ф.И. Психологический анализ игр и их роль в учение школьников//Советская педагогика. – 1953. -№4. –С.77-89.
50. Р. ван дер Коэй, Г.П.Мейес. современное состояние образования детской игры// Перспективы вопросы образования. – 1987. -№1. С. 42-60.
51. Ушинский К.Д. О преподавании русского языка//Соч.5. –М.: Изд-во АПН РСФСР, 1949. -225с.
52. Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды //Сост. М.Ю.Бабанский. –М.: Педагогика, 1989. -560с.
53. Хасенова К. Сабақтарда ойын элементтерін пайдалану//Қазақстан мектебі. -1968. -№6. -59-61б.
54. Титова В.И. Бастауыш класта ойын сабақтарын өткізу туралы//Қазақстан мектебі. -1967. -№1. -45-49б.
55. Жуковская Р.И. Игра и ее педагогические значения. –М.: Педагогика, 1975. –ІІІс.
56. Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2006. -124б.
57. Удальцова Е.И., Дидактические игры в воспитании и обучении дошкольников. –Минск: Народная АВЕСТА, 1976. -92с.
58. Кенжебекова Р.И., Сыныптан тыс жұмыстарда математикалық ойын есептерін пайдалану әдістемесі. Пед.ғыл.канд ... дисс. –Шымкент, 2004. -183б.
59. Газман О.С. Проблема формирования личности школьника в игре//В сб. Педагогика и психология игры. – Новосибирск: НГПУ, 1985. -227с.
60. Синельникова А.И., Неміс тілін үйреткенде түрлі ойындарды пайдалану //Қазақстан мектебі. -2002. -№2. С.23-25.
61. Жангелдина А.Б., Использование игры на уроке//Начальная школа Казахстана. -2002. -№2.С.23-25.
62. Қоянбаева С., Ойын мақсатын талдау және ойын мәні//Қазақстан мектебі. -2001. -№1-2. -45.48б.
63. Коваленко В.Г. Дидактические игры на уроках математики. –М.: Просвещения, 1992. -196с.
64. Джафарлы Г.М., Дидактические игры как средство развития речи детей. Автореф. дисс. канд. пед.наук. – Баку, 1968. -22с.
65. Брунер Д., Игра, мышление речь//Перспективы вопросы образования 1987. -№1. -С.73-81.
66. Оконь В. Основы проблемного обучение. –М.: Просвещение, 1968. -160с.
67. Данилов М.А., Еспов Б.П., Дидактика. –М.: Из-во АПН РСФСР, 1957. – 518с.
68. Махмутов М.И., Современный урок. –М.: Педагогика, 1981. -192с.
69. Жазықбаев Ұ., Тажиева Ж. жаңа адамды тек жаңашыл ұстаз тәрбиелейді. –Шымкент, 2001. -106б.
70. Иманғалиева З. Іскерлік ойындарды қолдану//Бастауыш мектеп. -1992 №3. -9-13б.
71. Қаржаубаев А. Ойын-тиімді тәсіл//Бастауыш мектеп. -1992. №5-621-24б.
72. Ақбаев К. Дидактикалық ойындарды пайдалану жолдары//Бастауыш мектеп. -1992. -№7,8,9. – 25-88б.
73. Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі. Пед. Ғыл.канд...авторефераты. –Алматы, 2006. -27б.
74. Молдабек Қ. Бастауыш сыныпта қазақ тілін қатысым әдісі арқылы оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.докт ... авторефераты. –Алматы, 2010.-49б.
75. Исупов К.Г. В поисках сущности игр//Философские наук. -1977, №6.- С. 148-151.
76. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Астана: ЕҰУ, 1998. -378б.
77. Амонашвили Ш. Игра в учебно-познавательной деятельности младщих школьников//Перспективы вопросы образования. -1987. №1. –С. 83-93.
78. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. – Алматы: Рауан, 2002. -12б.
79. Коменский Я.А. Ұлы дидактика. –Алматы: 1993. 130б.
80. Ушинский К.Д. Родное слово. Книга для учащихся т.6. –м.-л., 1949. -268с.
81. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Қаз ССР Ғылым Академ. Баспасы, 1955. -415б.
82. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1996. – 248б.
83. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. –Алматы: Қазақ унверситеті, 1993. -160б.
84. Молдабек Қ. Қатысым әдісі: теориясы мен әдістемесі. –Шымкент: Жебе, 2011. -286б.
85. Коваленко В.Г. Дидактические игры на уроках математики. –М.: Просвещение, 1992. -96с.
86. Аймауытов Ж. Таңдамалы шығармалар жинағы. –Алматы: Рауан, 1998. -302б.
87. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. –Алматы: Ана тілі, 1992. -448б.
88. Коменский Я.А. Ұлы дидактика. –Алматы: Рауан, 2002. -124б.
89. Подласый И.П. Педагогика начальной школы. –М.: Владос, 2001. -400с.
90. Скаткин М.Н. Совершенствования процесса обучения. –М.: Педагогика, 1981. 208с.
91. Газман О.С. Проблема формрованя личности школьника в игре//В сб. Педагогика психология игры. – Новосибирск: НГПУ, 1985. -227с.
92. Белова О.И. Игра на уроках литературы как средство развития творческой активности школьников. Автореферат канд.пед.наук. – Ленинград, 1984. -18с.
93. Дидактикалық ойындар. (Құрастырған К.Оразбекова). –Алматы: РОМК, 1990. -18с.
94. Қадашева Қ. Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылым әдістемелік негіздері: өзге тілді дәрісханалардағы қазақ тілі: пед. ғыл. докт ... дисс. –Алматы, 2001. -374б.
95. Беспалько В.П. Слагаемое педагогической техногологии.–М.: Педагогика, 1989. -451с.
96. Шадиева Н. Қазақ мектебінің 5-сыныбында лексиканы деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту әдістемесі: пед.ғыл.канд ... авторефераты: 31.10.03. –Алматы: Абай ат. АлМУ, 2002. -29б.
97. Лернер М.Я. Критерий сложности некоторых элементов учебника. –М.: Просвещение, 1974, вып. 4, с. 33-34.
Мазмұны
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін оқыту барысында ойын технологиясын
қолданудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың әдістемелік
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
1. Қазақ тілі пәнін ойын технологиясы арқылы меңгертуде қолданылатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..43
2. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану
жолдары ... ... ... ... ...68 2.3 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын
қолданудың тиімділігін эксперимент арқылы
дәлелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10 5
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..107
Аннотация
Диссертациялық жұмыс бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында ойын
технологиясын қолдану арқылы меңгерту, білімдерін тереңдету, тілін дамыту
мәселесіне арналған. Солардың әдістемелік жүйесі ұсынылған.
Жұмысты бастауыш мектеп мұғалімдері, студенттер мен ғылыми ізденушілер
пайдалана алады.
Аннотация
В диссертационной работе предлагаются задачи развития речи,
усвоение и овладение углубленными знаниями на уроках казахского языка в
начальных классах путем применения игровой технологии. Предоставлено
методическое использование этой системы.
Работу могут использовать учителя начальных классов, студенты и
научные соискатели.
Annotation
The dissertation work is offered tasks with developing speech,
mastering of extended knowledge’s at the lessons of Kazakh language in
elementary school by method of using of playing technology. It is given
methodical using of this system.
This work can be used by teachers of elementary classes, students and
scientific applicants.
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме
жасалған:
-Қазақстан Республикасы 2007-жылғы 27-шілдедегі Білім туралы заңы;
-Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012-жылғы 23-тамыздағы
№1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің ( бастауыш, негізгі орта,
жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
-Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ-ХҚТУ-015-2014 магистрлік жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
-УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу ережесі.
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі. Өз алдымызға егеменді мемлекет болғалы
білім мен ғылымның, экономиканың барлық салаларында ауқымды да маңызды
өзгерістер, ілгері басушылық жүріп жатыр. Еліміздегі білім жүйесі ғаламдық
өркениеттің барлық сұранысына сай келетін парасатты білімі мен біліктілігі
жан-жақты жетілген, толыққанды мамандар дайындауды талап етеді. Сондықтан
да Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2014 жылғы 17
қаңтардағы жолдауында мәңгілік ел болу үшін жас ұрпақтың өз отанын сүйетін,
елін, жұртын құрметтеп қастерлейтін білімді де білгір ғылым мен практиканың
жетістіктері негізінде жеке тұлға ретінде қалыптасқан, оны әлемдік өркениет
талабына сай дамытатын және кәсіби шыңдалған болып қалыптасуына қажетті
жағдайлар жасау керек екендігі айтылған [1]. Бастауыш мектептегі оқушы іс-
әрекетінің айрықша түрлерінің бірі − ойын. Бұл бастауыш мектеп оқушыларының
білім мен білік дағдыларын қалыптастыруға бағытталуы мен мақсатынан айқын
көрінеді. Сонымен қатар ойын оқушылардың ой қозғауына түрткі болуға да
бағытталады. Ойын мынадай бірнеше қасиеттерге ие: балалар мен жасөспірім
жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі, демократиялығы, игерілуі
тиіс шынайы ақиқаттың барынша әр алуан қырларын модельдеуге мүмкіндік
беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы − балалар үшін ойынның
тартымдылығы. Халқымыздың данышпан ақыны Абай Құнанбаевтың: Ойын ойнап ән
салмай, өсер бала болар ма?-дегені – бала өмірінде ойынның ерекше орын
алатынының дәлелі [2]. Баланың өмірі, дүниетанымы өзін қоршаған ортаға
қарай дамып, еңбекке қатынасы мен психологиялық ерекшеліктері ойын
нәтижесінде қалыптасады. Олар ойын үстінде өздерін барынша еркін сезінеді.
Ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті, түйсіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік-
жігері дамиды. Қазіргі кезде ойындарды сабақта мақсатты пайдалану мәселесі
белгілі бір деңгейде бастауыш мектеп оқушыларына тәрбие беру теориясы мен
оқыту тәжірибесінде шешімін тапты. Педагогикалық ғылымның аталған саласына
Л.А. Венгер [3], В.В. Давыдов [10], А. Жапбаров [5], Қ. Молдабек [6], Д.Б.
Эльконин [7], Д. Рахымбек [8], Р.И. Кенжебекова [9], Б. Нарқұлова [4]
зерттеу жұмыстарын арнады.
Бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясы арқылы оқытып,
оқушылардың шығармашылық ойлауын қалыптастыру – заманауи өмір талабына сай
жеке тұлғаны тәрбиелеудің маңызды мәселелерінің бірі. Себебі оқыту
үдерісінде орынды да тиімді қолданылған ойындар оқушылардың сабаққа деген
қызығушылығы мен ынтасын арттырады, сол арқылы балаларды тіліміздің сан
қырлы қатпарларын игеруге, сөзді, оның мағынасын түсінуіне жағдай жасайды.
Сондықтан бастауыш мектепте қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын қолдану
мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қойылып отырған талаптардың
жүзеге толық асуына игі әсерін тигізеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа
қызығушылықтарының артуымен тікелей байланысты. Бұған ойындар арқылы қол
жеткізуге болады. Ойын барысында баланың көшбасшылық қабілеттерін
жетілдіріліп, өз пікірін дәлелдеп, сыныптастарымен еркін пікірлесе алатын
болады. Ойын технологиясы оқушыларды тілдік материалдарға қызықтырумен
қатар өзге пәндерден алған білімін бекіту, тереңдету үшін де тиімді. Демек,
ойын технологиясы оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, ойлау қабілетін,
ізденімпаздығын, еңбекқорлығын жетілдіреді, олардың жеке тұлғалық
қабілеттерін тәрбиелейді. Ойын барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді,
айналасындағылармен тілдік қатынасқа оңай түседі. Сондықтан қазақ тілі
пәнін оқыту барысында ойын технологиясын қолдану – қазақ тілін сапалы
оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі.
Әдіскер-педагог ғалымдар ойындарды оқыту үдерісінде қолдану мәселесіне
ерекше назар аударып келеді. Оқыту үдерісінде ойындарды қолданудың ғылыми-
әдістемелік негіздері Н.Ахметова [11], Ш.Хайдаров [12], А.Нұрахметова [13],
Т.Иманбеков [14], Г.Ляпина [15], Ұ.Төленова [16], Ж.Сардарова [17], Р.И.
Кенжебекова [9], Б. Нарқұлова [4] т.б. ғалымдардың еңбектерінде талданған.
Дегенмен, бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында ойын технологиясын тиімді
қолдану мәселесі қазіргі таңда ғылыми тұрғыдан айқындалып, өз алдына жеке
нысана ретінде зерттелмеген. Сондықтан бастауыш мектептің қазақ тілі
сабағында ойын технологиясын қолданудың тиімді тұстарын айқындап, сабақта
пайдаланылатын ұтымды ойын түрлерін іріктеудің маңызы зор. Мұның барлығы
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін ойын технологиясын
қолдану арқылы меңгерту үдерісі.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында ойын
технологиясын қолданудың тиімді әдістемесін ұсыну, ойындардың түрлерін,
өзіндік белгілерін айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ тілін оқыту үдерісінде ойын технологиясын қолданудың ғылыми-
әдістемелік негіздерін анықтау;
- қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы оқытудың ұтымды
жолдарын айқындау;
- ойындардың түрлерін белгілеу және олардың бастауыш сыныпта қазақ
тілін оқытудағы тиімділігін көрсету;
- қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын қолдану арқылы оқушылардың
шығармашылық, ізденімпаздылық қабілеттерін арттыру;
- қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы меңгертудегі негізгі
әдістерді анықтау;
- ойын технологиясын қолданудың тиімділігін эксперимент жүзінде
дәлелдеу.
Зерттеу әдістері. Ғылыми жұмыста талдау, салыстыру, баяндау, сараптау,
жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды. Оқыту үдерісінде ойын
технологиясын қолдану мәселесіне арналған еңбектер салыстырмалы талдау
әдісі арқылы зерделеніп, бір жүйеге түсірілді. Қазақ тілінде ойын
технологиясын қолдану барысында оқушылардың когнитивті іс-әрекеттері
айқындалып, оны дамыту мақсатында тапқырлық, ізденімдік, рөлдік және
іскерлік ойын түрлері қолданылады. Эксперимент нәтижелері жинақталып, оның
қорытындысын анықтауда лингвостатистикалық әдіс қолданылды.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы:
- қазақ тілін бастауыш мектеп оқушыларына ойын технологиясы арқылы
меңгертудің ғылыми-әдістемелік негізі анықталды;
- бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясы арқылы игертудің
әдістемесі ұсынылды;
- қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы оқытудың тиімді
әдістері сұрыпталып, ойынның түрлері белгіленді;
- қазақ тілі сабағында қолданылатын интеллектуалдық, ізденімдік,
рөлдік және іскерлік ойындарға қойылатын талаптар нақтыланды;
- ойын технологиясының оқушылардың ой-өрісін, сөз байлығын
дамытудағы, сабаққа қызығушылығын арттырудағы ықпалы көрсетілді,
эксперимент жүзінде дәлелденді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы:
- Бастауыш мектепте ойын технологиясын пайдалануға қатысты алынған
ғылыми қағидалар мен тұжырымдар қазақ тіл білімінің бастауыш
мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық тұрғыдан
толықтырады;
- Қазақ тілін ойын технологиясы арқылы оқытуға қойылатын талаптар мен
ұстанымдар бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту технологияларын
дамытады;
- Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ
тілінен алған білімін тереңдетуге және тілдік материалдарды дұрыс
игеруіне ықпал етеді;
- Зерттеу жұмысы бастауыш мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту
әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады;
- Іріктеліп алынған ойын түрлері мен оны сабақта қолданудың тиімді
жолдарын бастауыш мектеп мұғалімдері сабақ барысында да, сабақтан
тыс уақытта да пайдалана алады.
Педагогикалық эксперимент тірек ретінде Оңтүстік Қазақстан облысы
Түркістан қаласындағы М.Әбенова атындағы,№7 С.Ерубаев атындағы, №19
Ғ.Мұратбаев атындағы, №1 А.Байтұрсынов атындағы, №17 Ататүрік атындағы және
№7 С.Ерубаев атындағы орта мектептер алынды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысы Қ.Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті Бастауыш оқыту теориясы мен
әдістемесі кафедрасының мәжілістерінде, әдістемелік семинарларда
талқыланды.
1. Зерттеу жұмысының нәтижелері Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Қазақстан –
2030: мемлекеттік болашақта тұрақты даму парадигмасы, атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция Бастауыш мектепте
рольдік ойындарды қолдану арқылы оқушылардың тілін дамыту жолдары
Түркістан,13 желтоқсан 2012ж 293 б.
2. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Қазақстан – 2030: мемлекеттік болашақта
тұрақты даму парадигмасы, атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференция Білім сапасын бағалаудың үш өлшемді жаңа педагогикалық
технологияны пайдалану ерекшелігі Түркістан,13 желтоқсан 2012ж
417 б.
3. ОҚМПИ Бектаев оқулары-1: Ақпараттандыру-қоғам дамуының болашағы
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция Оқушылардың
шығармашылық белсенділігін дамытудағы ойын технологиясы Шымкент,
2014ж 630 б.
4. Сырдария университетінің 15 жылдығына арналған Қазақстан білім
қоғамы жолында: білім жүйесін жаңғырту-білім қоғамының басты
бағыты атты республикалық ғылыми-практикалық конференция Бастауыш
сыныптарда қазақ тілі пәнінен ойын технологиясын меңгерту Жетісай,
19-20 қазан, 2013ж423б.
5. Қазақстанның ғылыми әлемі №6 журналы Бастауыш мектептің қазақ
тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудағы
ұстанымдарШымкент, желтоқсан, 2012ж 227 б. ЖАК.бекіткен
Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен нәтижелері бойынша барлығы 5–
мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН
ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың
психологиялық негіздері
Ойын – балалардың ең негізгі іс-әрекеттерінің бірі. Оның күнделікті
өмір тіршілігі ойынға байланысты. Ойынсыз ол өсіп-өркендеп жетілмейді. Бұл
– өмір заңдылығы. Демек, ойын дегеніміз – еңбек. Еңбек ету арқылы
адамдардың барлық ерекшеліктері дамиды, күнделікті тіршілік барысында ол
түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы, ересектер өздеріне тән
ерекшеліктерін жұмыс істеу барысында көрсетсе, мектеп оқушылары сабақ
үстінде, ойын үстінде көрсетеді.
Ойын – балалар үшін аса күрделі іс-әрекет. Балалар білімді ойын
арқылы да, үлкендерден үйрену арқылы да алады. Сондықтан сабақтағы ойын
технологиясы оқушының білімін шыңдап, ой-өрісін кеңейтеді. Ойын
технологиясының өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, қажетті заттары,
ерекшеліктері болады. Ойын технологиясын қолдану арқылы бала өмірден
көптеген мәліметтер алып, психологиялық ерекшеліктері қалыптасады. Бастауыш
мектеп оқушыларының жас ерекшелігіне, зейініне сай мақсатты түрде
ұйымдастырылған ойындар баланың ақыл-ойын өсіріп, дүниетанымын кеңейтеді,
мінез-құлқын, ерік-жігерін қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын
арттырады.
Психолог ғалымдардың зерттеулері бойынша, бала ойын үстінде қандай
болса, өскенде еңбек үстінде де сондай болады. Демек, ойын – баланың еңбек
етудегі алғашқы қадамы. Осы алғашқы қадам оған қоршаған ортаны танып
білуіне, еңбекке қатынасына, психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына
себепші болады.
Балалар ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық,
тапқырлық әрекеттері оянады. Ойын үстінде күнделікті тіршілігіндей қуанады,
ренжиді. Сондықтан, Е.Сағындықов айтқандай, мұғалім сабақты баланы
шаттандыратындай, ой-өрісін оятатындай, іскерлігін дамытатындай етіп
ұйымдастырып, оқушылардың ой-өрісінің белсенділігін, саналы ойлана білуін
дамытуға, жетілдіруге міндетті [18]. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік
қорын, дамытуға, түрлі білім мен білікті, дағды мен шеберлікті меңгеруге,
қиындықты жеңуге, төзімділікке баулиды. Олай болса, ойын технологиясын
сабақтың қай сәттерінде не мақсатпен қолдануға ерекше назар аудару үшін
Санамақ ойынын қолдануға болады. Ойын үстінде бала сабақтың тақырыбына
сай атау ұйқастарын санау арқылы, біріншіден, сандардың атын атауға
үйренсе, екіншіден, санға аты ұқсас заттарды танып біледі.
Бір дегеніміз − біреу,
Екі дегеніміз − егеу,
Үш дегеніміз − үкі,
Төрт дегеніміз – төсек,
Бес дегеніміз – бесік,
Алты дегеніміз – асық т.б.
Ойын технологиясы өзінің мазмұнына ұлтымызға ғана тән ерекшеліктерді,
салт-сананы, дәстүрді, әдіт-ғұрыптарды енгізген, ғасырдан ғасырларға
беріліп, бүгінге, біздің өмір сүріп отырған уақытымызға дейін жеткен, өз
сабақтастығын одан әрі жалғастырып, ұрпақтарға үлгі-өнеге ретінде беріледі.
Себебі халқымыздың ұлттық ойындарының да өзіндік тарихы, даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері бар. Бұған мысал ретінде Бес тас, Асық, Садақ ату
сияқты т.б. ұлттық ойындардың шамамен алғанда осыдан бес мың жылдай бұрын
ойналғанын атауға болады. Бұл ойындар баланың ойлау қабілетін дамытып қана
қоймай, олардың тағылымдық дүниетанымын өрістеткен. Мысалы, Ақсүйек
ойыны. Ойынға сынып оқушылары түгел қатысады. Кестедегі белгісіз сөздердің
не сандардың орнына ақсүйек тағылады. Кім дұрыс ойланса, сол табады. Кім
ақсүйекті көп тапса, сол ұтады.
Баланың танымдық іс-әрекетін жандандыру мәселесі философ және психолог
ғалымдардың еңбектерінде тұлғалық-әрекеттік тәсіл тұрғысынан қарастырылған.
Ойынды іс жүзіндегі баланың ой өсірісін дамыту және білімді әрекет арқылы
игеру құралы ретінде Р.И. Жуковская [25] зерттесе, А.А. Люблинская ойын
әрекетінің мотивациясы теориясын [26], білім беру әдістемесіндегі ойындық
әдістерді Фрадкина Ф.М. талдаған [27].
Ойын теориясы әр алуан тұрғыдан талдау нысаны ретінде Л.С. Выготский,
А.В. Запорожец, А.А. Люблинская, С.Л. Рубинштейн, О.Б. Эльконин сияқты
психологтар мен Р.И. Жуковская, А.И. Пискунов, Я.А. Коменский, К.Д.
Ушинский, В.А.Сухомлинский сияқты педагогтардың еңбектері мен зерттеу
жұмыстарында әрі қарай дамытыла түсті.
Кейінгі кезде психолог ғалымдар ойынның пайда болуы мен шығу генезисі
индивид, яғни жеке адам дамуына тікелей тәуелділіктен, содан пайда
болғандығын айтуда. Шындығында ойынның пайда болуы, яғни тууы бала өзін
қоршаған шынайы, ақиқат әлемнен сәт сайын түсіп отыратын деректер мен
дәйектерді қабылдап, оны шығармашылықпен қайта өңдеп, содан кейін оларды өз
санасында бейнелі түрде қайта туындатуды үйренгеннен кейін ғана жүзеге
асады. Сол себепті А.Н.Леоньтев ойынның интуитивті акт емес, әлемді бейнелі
(образды), нақты сезім арқылы бейнелеп сипаттайтын және дамудың қоғамдық
заңдылықтарымен анықталатын мақсатқа бағытталған іс-әрекет екендігін атаған
[28, 24].
Д.Б.Элькониннің айтуынша, адамзат тарихында не ойын, не ойыншықтар
болмаған кездер де болған. Ол бірте-бірте адамзаттың балалық шақ кездері
секілді тарихи жағдайларда пайда болған. Қоғам дамуының бастапқы
баспалдақтарында балалардың өндіруші еңбекке ерте араласқанын, сөйтіп өз
бетінше дербес өндіруші ретінде қалыптасқанын алғашқы қауымдық құрылыс
қоғамында өмір сүрген балалардың ерекше қасиеті ретінде көрсетіп, оны
балалардың ерте кезеңдегі екендігін айтқан.
Қоғам дамуына орай еңбек құралдарының күрделенуі, аңшылықтан мал
шаруашылығына ауысуы сияқты алғашқы қауымдық қоғамдастық-құрылыста
қоғамдағы еңбектің жаңа бөлінісі жүрді. Осыған байланысты балалар сол
ортаның тепе-тең дәрежелі мүшесі саналғанымен, жауапкершілігі мол еңбек
әрекетіне араласпас бұрын балалар өздеріне лайық еңбек құралдарын игеруге
тиіс болатын. Осыған байланысты көлемі бойынша кішірейтілген түрдегі еңбек
құралдары даярланды да, балалар оларды пайдалануды үйрене бастады.
Дегенмен, бұлар балалардың іс-әрекетінің барлығын ойынға айналдыра алмады.
Қоғам дамуының нақ осы кезеңінде заттар мен әрекеттестікті бейнелейтін
ойындар туындай бастағандығын Д.Б.Эльконин өз зерттеулерінде айтты
[29,129].
Өндірістік қатынастар мен еңбек құралдарының әрі қарай дамуы
балалардың қоғамдағы жағдайларына өз ықпалын тигізді. Ересектер сияқты
балалардың қолынан келетін еңбек әрекетінің аясы кеңейе түсті. Осы кезеңде
рөлдік ойындар мен балалықтың жаңа кезеңі туындады. Рөлдік ойындар
туындауының тарихи кезеңі әр халықтың бір қоғамдық формациядан екіншісіне
өтуіне, олардың өмір сүру жағдайларына байланысты әр түрлі. Осыған
байланысты балаларда ересектердің еңбек ету тіршілігін суреттейтін ойындар
емес, тұрмыс-тіршіліктің олар үшін тыйым салынған жақтарын бейнелейтін
ойындар басым болады. Себебі, балалар еңбекке өздері қатысып отырды.
Қоғам дамуының өзгеруіне және оның ілгерілеуіне байланысты балалар іс-
әрекеттің көптеген жауапты салаларына араластырылмады. Бұл кезеңдерде түрлі
ойыншықтар мен ережелі ойындар туындады. Қоғамның өсіп-өркендеуіне қарай
адамдар өмірі өзгерді. Осыған байланысты балалардың ойындары да өзгерді.
Ойындар сол кездегі балалардың күнделікті өмірде өздерінің көргендері мен
қатысқандарын ғана бейнелей алды.
Д.Б.Эльконин ойын іс-әрекетінің дамуындағы екі әлеуметтік
баспалдақтарды анықтап көрсетті: 1. Заттармен әрекеттестікті бейнелейтін
ойындар. 2. Рөлдік ойындар [29, 157].
Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин сияқты бірқатар ғалымдар ойынды балалардың
мектеп жасына дейінгі кезеңдегі іс-әрекетінің, белсенділігінің жетекші түрі
деп біледі. Сондықтан іс-әрекет, белсенділік дамуымен байланысты бала
психикасында басты өзгерістер жүретін және ішінде баланың дамудың жаңа,
жоғары баспалдағына өтуге даярлайтын психологиялық үрдістері дамитын іс-
әрекет, белсенділік түрін біздер жетекші іс-әрекет деп атаймыз [24,423];
[29,125].
Соңғы уақыттарда ойын проблемасын биологизаторлық және әлеуметтік
тәсілдер тұрғыдан қарау пайда болды.
Биологизаторлық тәсіл табиғатын К.Гросс жүйелі түрде ашып, жаттығу
немесе өзін-өзі тәрбиелеу теориясы тұрғысынан зерттеді [30]. Ол ойын
көмегімен адамзат перзенттері мен жан-жануарлардың балалары өмір сүруде аса
қажет туа біткен қабілеттіліктерін дамытатындығын және бекітетіндігін
дәлелдеді. К.Гросс ойынды алдын-ала жоспарланбаған тәрбие берудің бастапқы
формасы деп санады, бұл тұжырымымен ол тәрбиеші рөлін жеткілікті бағалай
алмады [30,105]. К.Гросс өз зерттеулерінде Кант философиясы мен Вуид
теологиясына қарсы шыға отырып, ойынның бастау көздеріне жануарлардағы
сияқты тұқым қуалаушылық инстинкттерді жатқызды. Сөйтіп өсу үстіндегі адам
дамуы қоғамдық қатынастар дамуынан үзіліп, бөлек қаралды.
Г. Спенсер өзінің артық күш теориясында [31] жас тіршілік иелерін өз
күштерін қорек табуға жұмсамайды, сондықтан өз бойларындағы артық күштерді
ойынға жұмсайды деп болжамдады.
Ж.Пиаженің екі әлем теориясы бойынша бала бір мезгілде өз әлемінде
және ересектер әлемінде өмір сүреді. Алғашқы әлем-пәктік әлемі,
қанағаттандырылмаған қалау-тілектер әлемі, айрықша мүмкіндіктер әлемі
болса, екіншісі – қажеттілік әлемі, шынайылық қағидасы әлемі.
Биологизаторлық тәсілді З.Фрейд де өзінің психоаналитикалық
теориясында қорғады. Ол бала ойын кезінде өзінің уайым-қайғысын,
орындалмай қалған қалау-тілектері мен ынта-құштарлықтарын бейнелейді деп
есептейді. З.Фрейдтің пікірі бойынша балалық кезең – үздіксіз жарақаттану
кезеңі. Ол бұл соққыларды өз ойында жаңғыртады және оған бірте-бірте
әдеттенеді. Сөйтіп З.Фрейд басты бағытын балалардың ризалық сезімінен,
рахаттануынан, қанағаттануынан көреді.
А.Н.Леонтьев жануарлардың іс-әрекетіне жақын немесе шынайы өмір
үзіндісі, кесіндісі ретінде туындаған іс-әрекет, белсенділік ретіндегі
ойынға идеалистік көзқарас-пікірлерді, тума берілген ынта-әуестенушіліктер
немесе ығыстырылған қалау-тілектер ретінде туындаған ойын іс-әрекетіне,
ойын белсенділігіне фрейдистік көзқарас-пайымдарды нақты әрі сенімді түрде
жоққа шығарды. Мектеп жасына дейінгі балалар ойынының жануарлар
ойындарынан өзіне тән айрықша ерекшелігі бұл инстинктілі емес, нақ осындай
адамзаттың іс-әрекеті екендігімен сипатталады, ол баланың адамзатқа қажетті
заттар әлемін сезінуі мен танып-білуіне негіз құрастыра отырып, баланың
ойын мазмұнын анықтайды, - деп атап көрсетеді [28,31].
Фрейдистік тұжырымдау қазіргі уақытта жа бірқатар шет елдік
теоретиктер тарапынан қолдау табуда, сөйтіп ойын табиғатын зерттеудің
теориялық концепциясына ықпал етуде. Дегенмен, тіпті фрейдистік тұжырым
кейбір жағдайларда белгілі бір шамада басымдық көрсетсе де, шетелдік
зерттеушілердің көпшілігі проблеманы биологизаторлық түсіндіруді сынға
алуын алғанымен одан онша алыс кете алмауда. Мысалы, Бала ойыны деп
аталатын өз зерттеуінде З.Фрейдке өткір сын айтып, балаларға Қалыпты ойын
мотивациясы мүмкіндігін беру қажеттігін сөз етеді. Мотив ретінде ол
балалардың ересектердің іс-әрекетіне еліктеу ұмтылысын атайды, мұнда өзіне-
өзі сенімділік тәртібіне, тәртіптілікке тума берілген ұмтылыс пен
тырысушылық көрінеді .
Осылайша биологизаторлық теориясын жасаушылар ойыннан тума
инстинкттерді, сексуалдық әуестенушіліктерді, өзіне-өзі сенімді болу, қалау-
тілектерін және т.б. қарастырады. Дегенмен, олар баланың тану мен
жасампаздыққа ұмтылысын еске алмады. Олар ойынды биологиялық құбылыс
ретінде қарастырып, ойын үдерісінде баланың жеке тұлға болып
қалыптасуындағы тәрбиешінің рөлін жоққа шығарды.
Бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы
меңгертуде психология ғылымының жетістіктеріне сүйену керек. Себебі,
психология ғылымы оқушылардың психикалық қабілеттерін, ой-санасының өсу
заңдылықтарын, күнделікті іс-әрекеттерінің объективті заңдары мен
балалардың қабылдау, түйсіну, ойлау, пайымдау, қиялдау сияқты т.б.
психикалық құбылыстарының даму жолдары туралы тұжырымдарын бастауыш
мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы оқыту үдерісінде аса
маңызды. Себебі бастауыш мектепте Қазақ тілі пәнін игертуде мұғалімнің
сабақты оқушылардың жас ерекшелігіне, қабілеттеріне сай өтуі оқушылардың
білімді игеруі мен пәннің нәтижелілігін арттырады.
Психология ғылымы оқу мен еңбек секілді ойынды да іс-әрекетінің бір
түрі ретінде таниды. Психолог-ғалым Т.Тажібаевтың айтуынша: Адам
психологиясының сипаттамасын беру үшін оның іс-әрекетінің басты белгілерін
атап өткен жөн. Осындай айрықша сипаттардың бірі − адамның дүниедегі
заттарға, құбылыстарға, еңбек объектісіне, оның процесіне назар соғуы,
зейін қоюы, әр уақытта адам санасының бір затқа, құбылысқа, болмысқа бағыт
алып отыруы қандай іс-әрекет болса, ойын сондай іс-әрекет [32,107].
В.В.Давыдов адамның қоршаған ортаны өзгертуге арналған практикалық
қимылын іс-әрекет деп таниды: Деятельность – это практичес-кое
преобразования общества человека объективного мира. Ғалым іс-әрекетті
іштей мынадай бөліктерге: образ – зат – мағына – іс-әрекет деп жіктейді
[33, 10].
Бірқатар психолог ғалымдар іс-әрекеттің мынадай құрамдас бөліктерін
атап көрсетті:
1. Мақсат – құрал – нәтиже (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн);
2. Іс-әрекет – қимыл – нәтиже (А.Н. Леонтьев);
3. Түрткі – норма – білім – дағды – құрал (М.С.Кветной);
4. Мақсат – себеп – дағды – нәтиже – іс-әрекет пен нәтиже арасындағы
байланыс (А.А. Люблинская) [34, 82].
Олай болса, ойын да іс-әрекеттің бірі. Сондықтан бастауыш мектептің
қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану барысындағы оқушылардың іс-
әрекеті дегеніміз – балалардың ақыл-ой, алған теориялық білімдері мен
практикалық дағдылары арқылы өзіне берілген проблемалық тапсырманы орындау
барысында қолданған әрекеттерінің жиынтығы.
Оқыту барысында дұрыс қолданылған ойын технологиясы ғана оқушылардың
мақсатқа жету керек деген мотивтерін қанағаттандырады және оның жеке
басының психикалық қабілеттерінің дамуына ықпал етеді. Себебі, оқушылардың
мақсатқа жету тілегінен ішкі, сыртқы түйсіктер туады және орындалатын
барлық іс-әрекеттер қимыл түйсіктері арқылы реттелінеді. Түйсіктер баланы
сыртқы дүниемен әсерлендіреді, алған әсердің негізінде оған жауап береді.
Түйсіктер оқушылардың көру, сезу, қабылдау, есту, эмоциялық жай-күйі мен
тығыз байланысты. Сондықтан дұрыс қолданған ойын технологиясы оқушылардың
бірнеше түйсігіне бір сәтте әсер етіп, тілдік материалдарды саналы қабылдап
түсінуіне, игеруіне ықпал етеді. Нәтижесінде ойындар оқушылардың жақын
даму аймағымен байланысқа түседі. Оны белгілі психолог-ғалым Л.С.
Выготский: В игре ребенок всегда своего среднего возраста, выше своего
обычного поведения, в игре он как бы на голову выше самого себя. Игра в
конденсировонном виде содержит в себе, как в фокусе увиличительного стекло,
все тенденции развития, ребенок в игре как пытается сделать прыжок над
уровнем своего обычного поведения... Игра – источник развития и создают
зону ближайшего развития ... - деп атап көрсетті [24,74-75].
Демек, ойын технологиясын қолдану арқылы оқушылардың психологиялық
қабілеттерін дамытуға болады. Бұл үшін ойын технологиясын қолдану барысында
оқушылардың көру, сезу түйсіндеріне сабақ тақырыбына сай арнайы жасалған
ойын элементі бар көрнекі құралдарды пайдалануы, есту түйсіктеріне дамыту
үшін мұғалімнің жағымды дауысы, сазды үні керек. Сабақтың қызықты өтуі
оқушылардың эмоционалдық жай-күйін қозғайды. Сөйтіп эмоциясы шарықтау
шегіне жеткен оқушылар сабақта белсенділігі артып, тақырыпты талдауға
жарыса қатысады.
Оқушылардың ойын технологиясы арқылы қазақ тілінен тілдік
материалдарды меңгеруі, ең бірінші, олардың өтілген материалды қабылдауынан
басталады. Қабылдау дегеніміз – бірнеше түйсіктер арқылы заттар мен
құбылыстардың адам миында бейнеленуі. Олай болса, қабылдау пайымдау, ой
қорыту актілерімен тікелей тығыз байланысты. Оқушы ойлау операциялары
ішіндегі талдау және жинақтау арқылы игерген білімін пайымдайды. Сонан соң
топтастыру, қорыту, жалпылау операциялары көмегімен игерілген білімнің
ерекшеліктері мен өзіндік белгілері туралы ой қорытады. Нәтижесінде
оқушыларда сабақта өтілген тілдік материалдар жайлы ұғым қалыптасады.
Сөйлеу – ойлаудың жарыққа шығуы. Тіл арқылы адам баласы өз-пікірін басқа
адамға жеткізеді. М.Жұмабаев: Жанның жайын жарыққа шығару үшін, жанның
сырын сыртқа шығару үшін адамның екі құралы бар – біреуі – ым-мимика,
біреуі – сөз. Мимика дегеніміз – жанның сырының дене арқылы білінуі (бас
изеу, күлу, жылау сықылды). Ым – сынын әркім ұғады. Бірақ ыммен бар нәрсені
ұқтырып болмайды. Ым – ішкі сезім тілі. Ым арқылы ойды жарыққа шығару
мүмкін емес. Ойдың тілі – сөз. Біз сөз арқылы неше түрлі ойымызды сыртқа
білдіре аламыз, һәм басқа адамдардың ойын біле аламыз, - дейді [35,114].
Демек, ой мен тіл өзара бірлікте қолданылады. Сондықтан оқушыларға тілдің
заңдылықтарын ойын технологиясын қолдана ұғындыру арқылы олардың ойлау
қабілеттерін де
жетілдіруге болады.Балалардың оқу қабілеттерін дамыту, жетілдіру үшін ойын
технологиясын проблемалық сипатта қолдану қажет. Адамның миы бір проблеманы
шешу үшін белсенді жұмыс істейді. Бастауыш мектеп оқушыларының ойлау
қабілеттерін жетілдіруде ойын технологиясын қолдануда әсіресе,
интеллектуалдық ойындар мен ізденімдік ойындардың маңызы ерекше. Бұл
ойындарда оқушылардың алдындағы тапсырмалар жасырылып, оқушының өзі табуға
лайықтанып, тақырыпқа байланысты тілдік материалдар проблемалық сипатта
тұрады. Психолог М.Ф. Фрадкина Побуждает школьников к этим играм
стремление проявить догадку, ловкость, умственной деятельности. Мотив этих
игр с процесса деятельности перемешается на ее результат − выйгрыш в
соревновании, завоевание первенства своей команды или личного первенства в
умственном состязании. В интеллектуальных играх с правилами детей
привликает не только возможность выйгрыша, но и сам процесс отгадывания,
проявление сообразительности [36,82] – деуі мұндай ойындардың балалардың
пәнге қызығушылығын арттырып, ойлау қабілеттерін жетілдіретіндігін
көрсетеді. Бұдан оқыту үдерісінде қолданылған кез келген ойындар барлығы
оқушылардың ойлау қабілеттерін арттырады деген ой тумауы қажет. Ол үшін
мұғалім ойындарды оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытатындай етіп түзуі,
сондай-ақ сабақта ойын технологиясын орнымен пайдалануы тиіс. Ғалымдардың
айтқандары бойынша ойын технологиясын қолдауда мынадай мәселелерді:
- ойын технологиясының оқушыларды ойландыруға итермелеуін;
- ойындардың проблемалық сипатта түзіліп, оқушылар белгісізді өздері
табуын;
- оқыту үдерсінде ойынға неғұрлым көп оқушы қатысуын;
- ойын технологиясының оқушылардың жас ерекшелігіне сай құрылуын
қадағалау керек. Мысалы; 4-сыныпта оқушылардың ойлау қабілеттерін
Дұрыс жолмен жүр ойыны арқылы былайша жетілдіруге болады.
Ойынның ережесі: Кеспе қағаздарға белгілі бір ақынның, не жазушының
қанатты сөзі жазылып, әрбір оқушыға таратылып берілді. Бірінші орындаған
оқушы қасындағы оқушыға түсіндіреді. Екеуі бірлесіп тапсырманы шешеді.
Екеуі тапсырманы орындап болғаннан кейін, артындағы не алдындағы оқушыларға
жәрдемдеседі.
Р
РепродуктивтіЖартылай ІзденгіштікРөлдік Рөлдік
ойындар ізденгіштікойындар элементтері жоқ элементтері бар
ойындар шығармашылық шығармашылық
ойындар ойындар
сабақ-жарыстар
сабақ-суырып салмашылық
сабақ-саяхаттар
2-сурет. Ойын технологиясының оқушылардың ойын-оқу тапсырмаларын орындау
үдерісіндегі іс-әрекеттерінің сипаты.
Жекелеген ойындардың мазмұны мектеп оқушыларының бұрыннан игерген
білімдеріне негізделіп отырса да олардың шеберліктері мен дағдыларының
қалыптасуына мүмкіндік береді. Сөйтіп, бұл іс-әрекет мектеп оқушысын
логикалық операцияларды жүргізуге мәжбүрлеген қажетті нәрсені сұрыптап,
таңдап және оны дидактикалық ой-талаптарын ескере отырып пайдалануға мұқтаж
етіп, іздену элементтерін де қосады. Мұндай ойындар жартылай ізденгіштік
ойындар деп аталады, олар − күрделенген оқу тапсырмаларына ие. Жұмыс
барысында оқушы аздаған ізденіске талпына отырып, бірқатар логикалық
операцияларды жүргізеді. Бұл жағдайда ол қажетті материалды таңдау және
белгілі бір жүйеде ретімен пайдалану қажеттілігімен айналысады.
Ойын технологиясы пайдаланылатын кейбір ойындардың өзіне тән
ерекшелігі – оқу тапсырмаларына барынша назар аудару және мектеп оқушыларын
зерттеу элементтеріне ие іс-әрекетке тарту. Сондықтан тапсырмаларды орындау
үдерісінде оқушылар бірқатар логикалық операцияларды жүргізеді, танымдық іс-
әрекеттің аралық кезеңдерін табу жүйелігін белгілейді. Мұндай ойындар
ізденгіштік ойындар деп аталды.
Ізденгіштік ойындар репродуктивті және жартылай ізденгіштік ойындардан
тұрады. Ізденгіштік ойындардың оқу тапсырмалары ана екеуіне қарағанда
күрделендірілген болады. Мұндай тапсырмалар оқушыларды шығармашылыққа
даярлайды және жетелейді.
Ойын технологиясындағы жекелеген ойындар бастауыш мектеп оқушысын
дербестікке баули отырып, оны шығармашылық жұмысқа бейімдейді және
итермелейді. Себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділікті анықтау кезінде
бастауыш мектеп оқушысы өзінің танымдық іс-әрекетінің мазмұнына талдау
жасай отырып, зерттеліп отырылған құбылыстың біршама қырларын дербес
анықтау мүмкіндігіне ие болады. Мұндай ойындар шығармашылық ойындар деп
аталады. Шығармашылық ойындар бастауыш мектеп оқушысының суырып салмақтық
қасиетін дамытады. Мұндай ойындар рөлдік элементтері бар шығармашылық
ойындар деп аталады. Тәжірибе нәтижелері шығармашылық ойындарды, сабақ-
жарыс, сабақ-суырып салушылық, сабақ-саяхат тәрізді Қазақ тілі пәнінің
оқу материалдарынан тұратын үш түрін де пайдаланудың барынша ұтымды және
тиімді екенін көрсетті.
Ойын технологиясы құрамына кіретін ойындардың жоғарғыда саналмаланған
түрлеріне бір мәнді тәсілде қарауға болмайды. Ойын өзінің көмегімен іс-
әрекеттің барлық түрлерін интеграциялайды. Интеграциялау жоғарыдан төменге
және төменнен жоғарыға қарай жүреді. Сонымен, сабақты даярлау кезінде
оқушылар жасампаздық, ізденгіштік және шығармашылық іс-әрекеттерді жүзеге
асырды. Мысалы, оқытылған, игертілген сценарийлерін жазады және
шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды құрастырады.
Сабақтың әрбір кезеңінде бастауыш мектеп оқушыларының репродуктивті,
жартылай ізденгіштік, ізденгіштік және шығармашылық әрекеттерінен тұратын
әр түрлі күрделіліктегі ойындарды қолдануға әбден болады. Осыған орай оқу
үдерісіндегі ойын орнын есепке ала отырып, ситуативті және жоспарланған
ойындар анықталды. Ситуативті ойындарға арнайы үлгіде берілген сабақта
игерілген материалдан тұратын және азғана уақытты алатын репродуктивті және
жартылай ізденгіштік сипатты ойындар жатады. Ситуативті ойындарды енгізу
қажеттілігі сабақтағы нақты ситуациядан: бастауыш мектеп оқушыларының
ынтасы мен белсенділігінің төмендеуінен, нәтижелі танымдық іс-әрекет үшін
жұмысқа қабілеттілікті қайта қалпына келтіру қажеттілігінен туындайды.
Сабақтар жүйесінде ситуативті ойындардан басқа барлық ойындарды енгізуді
мұғалім сабақтың мақсатына қарай мазмұнды ойынның оқу тапсырмаларын алдын
ала жоспарлайды және қарастырады. Жоспарланған ойындар оқу материалының
мазмұнын, дидактикалық мақсатты және өздері орындауы тиісті қызметті жүзеге
асырады.
Сабақтың әр кезеңдерінде ойын технологиясын қолданудың мүмкіндіктерін
есепке ала отырып, топтастыру, меңгеруге даярлау, пысықтау, материалдарды
қайталау және білімді тексеру барысында мектеп оқушыларын белсенді,
танымдық іс-әрекетке тарту үшін қолданылатын ойындар анықталды.
Түрткі ретіндегі қызметті ойын технологиясы атқарады. Себебі, ойын
ситуациялардың эмоционалдығы сыныптағы барлық оқушылардың сабаққа белсенді
қатысуына түрткі болады.
Сабақтағы ойын ситуациялары балаларды жасқанушылықтан, ұяңдықтан және
тежелушіліктен құтқарады, бір-біріне сенімділік пен іскерлік атмосферасында
белгіленген жұмысты бірлесе жүргізуге ұмтылдырады. Оқу материалын меңгеруге
даярлық кезінде қолданылатын ойын технологиясы жаңа материалды қабылдау
үдерісіндегі белсенділікті жоғарылатуды қарастырады. Бұл жағдайда
репродуктивті басқа ойындардың түрлерін пайдалануға болады. Өйткені,
берілетін білім әлі игерілмегендіктен оны жүргізу мүмкін емес.
Жаңа материалды бекіту мақсатында енгізілген ойын технологиясы оқушыны
жаңа нәрсені түсінуге нақтыландырады және үй тапсырмаларын орындау кезінде
неге көңіл бөлу қажеттігін көрсетеді. Бұл жағдайда ойын технологиясы
бастауыш мектеп оқушыларының жартылай меңгерген оқу материалдарына
негізделеді.
Қайталау кезінде ойын технологиясы құрамындағы ойындардың барлық
түрлері пайдаланылады. Сөйтіп, ойындар бастауыш мектеп оқушыларын өздері
бұрыннан меңгерген білімдерді жаңа ситуацияларда қолдануға мүмкіндік
туғызады.
Ситуативті ойындар
Жоспарланған ойындар
Түрткі Оқу Бекіту Қайталау Қорытуды
ретінде-гі материалда-рын кезіндегі кезін-дегі орындау
ойындар. игеруге ойындар.Дидактиойындар. ойындары.
Дидактикалық даяр-лық.Дидакти-калық Дидактикалық Дидактикалық
материалдар калық материал-дар материалдар материалдар
материалдар
-сабақ-жарыстар,сабақ-суырып салмашылық,сабақ-саяхаттар
3-сурет. Оқу үдерісіндегі ойындардың орны.
Мұндай сабақтарды енгізудегі мақсат – қайталаудың дәстүрлік
әдістемесіне тән қатаң регламенттеуді алып тастау. Осы мақсат орындалса,
балалардың оқуға деген қызығушылығын туындатады, танымдық іс-әрекетті әрбір
оқушысы үшін мәнді ете түседі.
Оқу үдерісінде жаттығу ойындары біршама басқаша қызмет атқарады.
Мектеп оқушыларының білімдері мен шеберліктері, мүмкіндіктері мен
қабілеттерін бағалаудан басқа ойын сабақтағы қажет көңіл-күйді көтереді,
оқушыларды тәрбиелейді.
Сонымен, мынадай тұжырым жасалды: ойын дамуының тарихына арналған
зерттеулер қоғам дамуының алғашқы сатыларында ойынның болмағандығын
көрсетті. Ойындардың пайда болуы мен шығу тарихы адамзаттың дамуына,
қоғамдық қатынастардың ілгерлеуіне тікелей тәуелділікке екені анықталды.
Ойынды қолдануда биологизаторлық және әлеуметтік тәсілдер ерекшеленеді.
Әлеуметтік тәсіл тәрбиелеу проблемасынан тұрады. Ойын іс-әрекеті функциясын
байыту ойындарды топтарға бөлуге және жеке-жеке түсініктеме беруге
мүмкіндік береді.
Бастауыш мектеп оқушыларының ой өрісін дамыту құралы ретіндегі
ойынның психология-педагогикалық мәнділігін анықтау проблемасы балалардың
мүмкіндіктерін қайта бағалауға дейінгі сабақтағы ойын элементтерінің
жағымды рөлін жартылай мойындау, ойын технологиясына баса көңіл бөлудің
өткір қажеттілігін сезінуге дейінгі оқу үдерісіне ойындарды енгізудің
мақсатқа сәйкестілігін жоққа шығару жолдарынан өтті.
Эмпирикалық материалдар мен әдеби дерек көздеріне сүйене қолданылған
ойын технологиясының әр алуандығын талдау сабақтағы ойын ситуацияларының
бастауыш мектеп оқушыларында жасампаздық, ізденгіштік және шығармашылық
сипаттағы іс-әрекеттерді туындата алатындығын көрсетті.
Жаттығуды орындау ойындары арқылы бастауыш мектеп оқушысының ой өрісін
дамыту үшін басты шарт жалпы білім беретін мектептердегі оқу-бағдаламалық
талаптарға сай, бірте-бірте күрделеніп отыратын жаттығуларды орындау және
ойындардың оқу үдерісіне арнайы мақсатқа бағытталған түрде енгізу болып
табылады.
Жаттығуларды орындау мазмұнды ойындары бастауыш мектеп оқушыларының ой-
өрісін дамытып, білімдерін шыңдайды, қиын оқу материалдарын есте сақтауға
мүмкіндік береді.
Мектепке алғаш қадам басқан күннен бойына сіңірілген дағды мен
біліктерінің, меңгерген білімдерінің қай деңгейде қалыптасқандығына қарай
оқыту үдерісінің нәтижелілігі анықталған. Ағартушы – ұстаз Ы.Алтынсариннің
сөзімен айтқанда: Мұғалімнің жұмысы – балалар. Егер балалар бірдемені
түсінбейтін болса, онда оқытушы олардың көкейіне қондыра алмағаны үшін өзін-
өзі кінәлауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесуі,
шыдамдылық етуі керек, әрбір нәтижені ықыласпен түсінікті етіп, түсіндіруі
керек, мәнерсіз сөз, орынсыз терминдерді пайдаланбау керек [81, 5]. Демек,
мұғалімнің жылы, түсінікті сөзі мен сөйлеу мәнері, дауыс ырғағы және оның
педагогикалық заңдылықтар мен ережелерді, оқыту әдістерін қаншалықты жетік
білетіні оқушылардың білім деңгейін айқындайды. Сондықтан да қазақ тілін
ойын технологиясымен оқытудың әдіс-тәсілдері арқылы меңгертуге ерекше көңіл
бөлінуде. Мұның барлығы мемлекеттік тілімізді өркендетуге, оқушының қазақ
тілінде дұрыс та жатық, еркін және таза сөйлеу қабілеттері мен білімін
тереңдетуге арналған. Сондықтан қазіргі уақытта тіліміз мемлекеттік тіл
дәрежесін алғанымен әлі де, ғылым мен экономиканың барлық саласында еркін
қолданысқа өтуі үшін қазақ тілін оқыту мәселесін заманауи талапқа сай үнемі
жетілдіріп, жаңартып отыру қажеттігі артып тұр.
Мұғалімнің оқушыға сапалы білім беру дәрежесі оның сабақты қалай
ұйымдастыру әдіс-тәсілдерін білуімен тығыз байланысты. Үнемі бір сарында
үйретумен өтілген сабақтар оқушылардың пәнге деген қызығушылығын кемітіп,
білімді игеру қабілеттерін төмендетеді. Сондықтан мұғалімнің әрбір сабақта
өзіне еліктіріп және қызықтырып, сабақта белсенділігі мен еркіндігін
арттыратын түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануы керек. Сондай әдіс-тәсілдердің
бірі – ойын технологиясы. Бастауыш мектептегі қазақ тілі сабақтарында дұрыс
қолданылған ойын технологиясы оқушылардың сабаққа деген құлшынысын
арттырып, оқу мотивтерін туғазады. Ойын технологиясын әрбір сабақта
тақырыпқа сай жаттығуларға байланыстырып кіріктіру мен оларды өзара
біріктіру, оқушыларға сапалы білім мен саналы тәрбие беруді жетілдірудің
негізгі бағыты бола алады.
Дүниежүзілік өркениеттің дамуына байланысты қазіргі уақытта үздіксіз
таластамай ағылып жатқан ақпараттарды ұлттық сана-сезімімізге, әдет-
ғұрпымыз бен салт-дәстүрімізге, мәдениетіміз бен әдебиетімізге орайластыра
пайдалану, сол арқылы ұлттық жәдігерлерімізді қадірлеп-қастерлеуге баулу,
патриоттық тәрбие беру – бастауыш мектеп мұғалімінің аса жауапты міндеті.
Оны әрбір сабақта ойын технологиясын пайдалана отырып, халық
педагогикасының алтын қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындату арқылы жүзеге
асыруға болады. Сол себепті Ж.Б.Қоянбаев пен Р.М.Қоянбаев: Халық
педагогикасының мақсаты-бірнеше ғасырға созылған халық тәжірибесіне сүйене
отырып, болашақ ұрпақты өмірге дайындау, өнер-білімге баулу, бүкіл елдің
қамын ойлау сияқты ең жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу.
Халық педагогикасының негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары,
этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары,
тәжірибелері т.б. жатады деп атап көрсете отырып, халық педагогикасының
оқушыларды тәрбиелеудегі рөліне: ... халық өзінің тарихи мен тәжірибесін
жалғастыратын жас түлектерді ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен тәсілдерін
қолданып, өмір тәжірибесі сынынан өткен әдептілік, сыпайылық, адалдық,
инабаттылық, іскерлік, мейірімділік, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік, үлкенді
сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қасиеттерді олардың бойына екті, - деп
айрықша тоқталды [76, 322-323].
Сондықтан бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолданып
меңгерту барысында мұғалімнің алдына оқушы санасына қазақи ұлттық рухты
сіңіру, өз халқының өткені мен келешегіне асқан мақтанышпен, зор сеніммен
қарау сезімдерін ояту міндеті қойылады. Бұл – оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің дамуы мен жетілуінің негізі.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіріп, оларды отан сүйгіштікке,
инабаттылыққа тәрбиелеуде ойын технологиясын кеңінен қолдануға болады.
Себебі, ойын технологиясын қолдану барысында оқушылар өздерін еркін
сезінетін болғандықтан айтайын дегенін қымтырылмай жеткізеді. Нәтижесінде
оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуы мен рухани жан дүниесінің
толысып жетілуіне зор ықпал етіледі. Мұны прогресшіл педагог
Ш.Амонашвилидің: Принудительный характер обучения можно сгладить и
преодолеть, направ его на развитие у школьников чувства свабодного выбора,
являющего сущностной чертой игровой деятельности ребенка. Создание подобной
атмосферы возможно путем подачи учебно-познавательных задач в формах,
близких к игре, путем установления с ними деловых отношений и равноправного
сотрудничества, как обычно бывает в игре, а главное – путем обучения со
школьниками с позиции гуманного и личностного подхода, иначе говоря, самых
же детей... Такой источник мотивации, наподобие игры, ориентирует личность
школьника на свободную и интенсивную активизацию его познавательных сил,-
деп тұжырымдауы [77, 19] толықтыра түседі.
Демек, қазақ тілі сабағында ойын технологиясын тиімді де орынды
қолдана отырып, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіру, жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыру секілді тәрбиелік мақсат та айқын әрі нақты
қойылуы керек. Себебі, ойын технологиясын қолдану бастауыш мектепте қазақ
тілін оқыту үдерісін ... ізгілендірудегі басты мақсаттың бірі – оқушыларды
ұлттық және адамзаттық құндылықтар арқылы дамытуға, мәдени дағдыларды
игеруге, өзіне және өзгелерге жауапкершілікпен қарауын қалыптастыруға назар
аудару [78, 15]. Сонда ойын кезінде оқушылардың өздерін еркін сезінуі,
ұжымды сыйлауға, сыныптасын құрметтеуге үйренуі, өз ойын толық жеткізуі
жүзеге асады. Ойын технологиясын ұлттық педагогика негіздерін басшылыққа
ала отырып қолдану оқушыларды өз халқын сыйлауға, ана тілін құрметтеуге
үйретеді. Бұл оқушыларды бір-бірімен қарым-қатынас кезінде өзара
кішіпейілдікке, әдептілікке, сыпайылыққа, мәдениетті әрі жатық сөйлеуге
дағдыландырады, нәтижесінде балалардың тіл мәдениеті мен сөздік қоры қоса
жетіледі.
Жоғарыда айтылғандар – бастауыш мектепте қазақ тілін ойын
технологиясын қолданып, меңгертудің басты педагогикалық талаптары. Бұл
талаптарды орындауда мұғалім әдістемелік жағынан шебер, қазақ тілінің
тілдік құрылысын толық меңгерген, әдеби тілде жатық әрі анық, түсінікті
сөйлеп, өз ойын жеткізе алатын болуы тиіс.
Бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолданып оқыту және
меңгерту сабақтары білім беру мазмұны мен оқытылатын білім көлеміне,
оқушыларға қазақ тілінен білім мен дағдыларды игертудегі негізгі
дидактикалық теорияларды басшылыққа алуды міндеттейді. Сол себепті бастауыш
мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолданып оқытуға байланысты
дидактиканың негізгі заңдылықтарын, оқытудың мазмұны мен әдіс-тәсілдерін,
теориялық білімдері мен практикалық дағдыларды берудегі негізгі
ұстанымдарды айқындауда көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың бала
тәрбиесіне қатысты зерттеулері басшылыққа алынды.
Дидактикада оқытудың мақсат-міндеттері мен білім мазмұны, оқыту
әрекетінің түрлері бір жүйеге біріктірілген. Сондықтан бастауыш мектепте
оқушыларға білім мен тәрбие беруде түрлі дидактикалық заңдылықтар мен
ережелер өзара бірлесіп жұмсалады және ішкі үйлесімге бағындырылады. Дидакт
ғалым Я.А.Коменский сабақта оқытудың түрлі әдістері мен тәсілдері реттеп
жұмсалуы қажеттігін айқындап, оқытудың нәтижелігі үшін білімдік материалдар
белгілі бір жүйелікпен, тәртіппен берілуі керектігі жөнінде: Білімнің
негізі зат пен құбылыстардың өз табиғатынан алынсын. Ұстаз аз сөйлеп,
шәкірт көп үйренетін болсын. Тәртібі жоқ мектеп сусыз диірменге ұқсайды-
деп, әділ баға берген [79,118].
К.Д.Ушинский: ... Тек жүйе ғана бізге өзіміздің білімімізді
бақылауымызға толық мүмкіндік береді. Үздік-үздік өзара байланыссыз білім
сырты бүтін, ішіндегі заттарын қожайынның өзі таба алмайтын, шашылған
қоймаға ұқсайды - сол себепті дидактикалық заңдылықтар басқарылатын жүйеге
біріктірілуі қажет деп есептейді [80, 355].
К.Д.Ушинский көрнекілік, ғылымилық, оқыту мен тәрбиенің бірізділігі
секілді дидактикалық ұстанымдар туралы өзінің педагогикалық еңбектерінде
көптеген мағлұматтар берген.
Ы.Алтынсарин оқытуда түсініктілік, көрнекілік, жаттығу, өз бетінше
оқыту ұстанымдарын қолдана отырып, мұғалімдерге оқушыларға тілдік
материалдарды үйрету барысында әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен
түсіндіргенде ... баланың барлық қабілеттерін жаттықтыру ... және оған өз
бетімен жұмыс істеу керек - деген құнды пікір айтты [81].
Д.Әлімжанов пен Ы.Маманов қазақ тіліне байланысты таңдалған материал
мен тақырыптар көлемі мен жүйесіне қарай білім беруде мұғалім білім беру
әдістерінің ең құнды, ең тиімді әрі жеңіл түрлерін пайдалану керектігін
атап көрсете келе, әдістерді пайдалану барысында ескерілуі тиіс мынадай
дидактикалық ұстанымдарға ерекше тоқталған: ғылыми, жүйелі, көрнекілік,
саналылық пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін оқыту барысында ойын технологиясын
қолданудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың әдістемелік
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
1. Қазақ тілі пәнін ойын технологиясы арқылы меңгертуде қолданылатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..43
2. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану
жолдары ... ... ... ... ...68 2.3 Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын
қолданудың тиімділігін эксперимент арқылы
дәлелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10 5
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..107
Аннотация
Диссертациялық жұмыс бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында ойын
технологиясын қолдану арқылы меңгерту, білімдерін тереңдету, тілін дамыту
мәселесіне арналған. Солардың әдістемелік жүйесі ұсынылған.
Жұмысты бастауыш мектеп мұғалімдері, студенттер мен ғылыми ізденушілер
пайдалана алады.
Аннотация
В диссертационной работе предлагаются задачи развития речи,
усвоение и овладение углубленными знаниями на уроках казахского языка в
начальных классах путем применения игровой технологии. Предоставлено
методическое использование этой системы.
Работу могут использовать учителя начальных классов, студенты и
научные соискатели.
Annotation
The dissertation work is offered tasks with developing speech,
mastering of extended knowledge’s at the lessons of Kazakh language in
elementary school by method of using of playing technology. It is given
methodical using of this system.
This work can be used by teachers of elementary classes, students and
scientific applicants.
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме
жасалған:
-Қазақстан Республикасы 2007-жылғы 27-шілдедегі Білім туралы заңы;
-Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012-жылғы 23-тамыздағы
№1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің ( бастауыш, негізгі орта,
жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
-Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ-ХҚТУ-015-2014 магистрлік жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
-УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу ережесі.
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі. Өз алдымызға егеменді мемлекет болғалы
білім мен ғылымның, экономиканың барлық салаларында ауқымды да маңызды
өзгерістер, ілгері басушылық жүріп жатыр. Еліміздегі білім жүйесі ғаламдық
өркениеттің барлық сұранысына сай келетін парасатты білімі мен біліктілігі
жан-жақты жетілген, толыққанды мамандар дайындауды талап етеді. Сондықтан
да Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2014 жылғы 17
қаңтардағы жолдауында мәңгілік ел болу үшін жас ұрпақтың өз отанын сүйетін,
елін, жұртын құрметтеп қастерлейтін білімді де білгір ғылым мен практиканың
жетістіктері негізінде жеке тұлға ретінде қалыптасқан, оны әлемдік өркениет
талабына сай дамытатын және кәсіби шыңдалған болып қалыптасуына қажетті
жағдайлар жасау керек екендігі айтылған [1]. Бастауыш мектептегі оқушы іс-
әрекетінің айрықша түрлерінің бірі − ойын. Бұл бастауыш мектеп оқушыларының
білім мен білік дағдыларын қалыптастыруға бағытталуы мен мақсатынан айқын
көрінеді. Сонымен қатар ойын оқушылардың ой қозғауына түрткі болуға да
бағытталады. Ойын мынадай бірнеше қасиеттерге ие: балалар мен жасөспірім
жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі, демократиялығы, игерілуі
тиіс шынайы ақиқаттың барынша әр алуан қырларын модельдеуге мүмкіндік
беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы − балалар үшін ойынның
тартымдылығы. Халқымыздың данышпан ақыны Абай Құнанбаевтың: Ойын ойнап ән
салмай, өсер бала болар ма?-дегені – бала өмірінде ойынның ерекше орын
алатынының дәлелі [2]. Баланың өмірі, дүниетанымы өзін қоршаған ортаға
қарай дамып, еңбекке қатынасы мен психологиялық ерекшеліктері ойын
нәтижесінде қалыптасады. Олар ойын үстінде өздерін барынша еркін сезінеді.
Ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті, түйсіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік-
жігері дамиды. Қазіргі кезде ойындарды сабақта мақсатты пайдалану мәселесі
белгілі бір деңгейде бастауыш мектеп оқушыларына тәрбие беру теориясы мен
оқыту тәжірибесінде шешімін тапты. Педагогикалық ғылымның аталған саласына
Л.А. Венгер [3], В.В. Давыдов [10], А. Жапбаров [5], Қ. Молдабек [6], Д.Б.
Эльконин [7], Д. Рахымбек [8], Р.И. Кенжебекова [9], Б. Нарқұлова [4]
зерттеу жұмыстарын арнады.
Бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясы арқылы оқытып,
оқушылардың шығармашылық ойлауын қалыптастыру – заманауи өмір талабына сай
жеке тұлғаны тәрбиелеудің маңызды мәселелерінің бірі. Себебі оқыту
үдерісінде орынды да тиімді қолданылған ойындар оқушылардың сабаққа деген
қызығушылығы мен ынтасын арттырады, сол арқылы балаларды тіліміздің сан
қырлы қатпарларын игеруге, сөзді, оның мағынасын түсінуіне жағдай жасайды.
Сондықтан бастауыш мектепте қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын қолдану
мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қойылып отырған талаптардың
жүзеге толық асуына игі әсерін тигізеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа
қызығушылықтарының артуымен тікелей байланысты. Бұған ойындар арқылы қол
жеткізуге болады. Ойын барысында баланың көшбасшылық қабілеттерін
жетілдіріліп, өз пікірін дәлелдеп, сыныптастарымен еркін пікірлесе алатын
болады. Ойын технологиясы оқушыларды тілдік материалдарға қызықтырумен
қатар өзге пәндерден алған білімін бекіту, тереңдету үшін де тиімді. Демек,
ойын технологиясы оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, ойлау қабілетін,
ізденімпаздығын, еңбекқорлығын жетілдіреді, олардың жеке тұлғалық
қабілеттерін тәрбиелейді. Ойын барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді,
айналасындағылармен тілдік қатынасқа оңай түседі. Сондықтан қазақ тілі
пәнін оқыту барысында ойын технологиясын қолдану – қазақ тілін сапалы
оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі.
Әдіскер-педагог ғалымдар ойындарды оқыту үдерісінде қолдану мәселесіне
ерекше назар аударып келеді. Оқыту үдерісінде ойындарды қолданудың ғылыми-
әдістемелік негіздері Н.Ахметова [11], Ш.Хайдаров [12], А.Нұрахметова [13],
Т.Иманбеков [14], Г.Ляпина [15], Ұ.Төленова [16], Ж.Сардарова [17], Р.И.
Кенжебекова [9], Б. Нарқұлова [4] т.б. ғалымдардың еңбектерінде талданған.
Дегенмен, бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында ойын технологиясын тиімді
қолдану мәселесі қазіргі таңда ғылыми тұрғыдан айқындалып, өз алдына жеке
нысана ретінде зерттелмеген. Сондықтан бастауыш мектептің қазақ тілі
сабағында ойын технологиясын қолданудың тиімді тұстарын айқындап, сабақта
пайдаланылатын ұтымды ойын түрлерін іріктеудің маңызы зор. Мұның барлығы
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін ойын технологиясын
қолдану арқылы меңгерту үдерісі.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында ойын
технологиясын қолданудың тиімді әдістемесін ұсыну, ойындардың түрлерін,
өзіндік белгілерін айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ тілін оқыту үдерісінде ойын технологиясын қолданудың ғылыми-
әдістемелік негіздерін анықтау;
- қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы оқытудың ұтымды
жолдарын айқындау;
- ойындардың түрлерін белгілеу және олардың бастауыш сыныпта қазақ
тілін оқытудағы тиімділігін көрсету;
- қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын қолдану арқылы оқушылардың
шығармашылық, ізденімпаздылық қабілеттерін арттыру;
- қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы меңгертудегі негізгі
әдістерді анықтау;
- ойын технологиясын қолданудың тиімділігін эксперимент жүзінде
дәлелдеу.
Зерттеу әдістері. Ғылыми жұмыста талдау, салыстыру, баяндау, сараптау,
жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды. Оқыту үдерісінде ойын
технологиясын қолдану мәселесіне арналған еңбектер салыстырмалы талдау
әдісі арқылы зерделеніп, бір жүйеге түсірілді. Қазақ тілінде ойын
технологиясын қолдану барысында оқушылардың когнитивті іс-әрекеттері
айқындалып, оны дамыту мақсатында тапқырлық, ізденімдік, рөлдік және
іскерлік ойын түрлері қолданылады. Эксперимент нәтижелері жинақталып, оның
қорытындысын анықтауда лингвостатистикалық әдіс қолданылды.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы:
- қазақ тілін бастауыш мектеп оқушыларына ойын технологиясы арқылы
меңгертудің ғылыми-әдістемелік негізі анықталды;
- бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясы арқылы игертудің
әдістемесі ұсынылды;
- қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы оқытудың тиімді
әдістері сұрыпталып, ойынның түрлері белгіленді;
- қазақ тілі сабағында қолданылатын интеллектуалдық, ізденімдік,
рөлдік және іскерлік ойындарға қойылатын талаптар нақтыланды;
- ойын технологиясының оқушылардың ой-өрісін, сөз байлығын
дамытудағы, сабаққа қызығушылығын арттырудағы ықпалы көрсетілді,
эксперимент жүзінде дәлелденді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы:
- Бастауыш мектепте ойын технологиясын пайдалануға қатысты алынған
ғылыми қағидалар мен тұжырымдар қазақ тіл білімінің бастауыш
мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық тұрғыдан
толықтырады;
- Қазақ тілін ойын технологиясы арқылы оқытуға қойылатын талаптар мен
ұстанымдар бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту технологияларын
дамытады;
- Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ
тілінен алған білімін тереңдетуге және тілдік материалдарды дұрыс
игеруіне ықпал етеді;
- Зерттеу жұмысы бастауыш мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту
әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады;
- Іріктеліп алынған ойын түрлері мен оны сабақта қолданудың тиімді
жолдарын бастауыш мектеп мұғалімдері сабақ барысында да, сабақтан
тыс уақытта да пайдалана алады.
Педагогикалық эксперимент тірек ретінде Оңтүстік Қазақстан облысы
Түркістан қаласындағы М.Әбенова атындағы,№7 С.Ерубаев атындағы, №19
Ғ.Мұратбаев атындағы, №1 А.Байтұрсынов атындағы, №17 Ататүрік атындағы және
№7 С.Ерубаев атындағы орта мектептер алынды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысы Қ.Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті Бастауыш оқыту теориясы мен
әдістемесі кафедрасының мәжілістерінде, әдістемелік семинарларда
талқыланды.
1. Зерттеу жұмысының нәтижелері Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Қазақстан –
2030: мемлекеттік болашақта тұрақты даму парадигмасы, атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция Бастауыш мектепте
рольдік ойындарды қолдану арқылы оқушылардың тілін дамыту жолдары
Түркістан,13 желтоқсан 2012ж 293 б.
2. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Қазақстан – 2030: мемлекеттік болашақта
тұрақты даму парадигмасы, атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференция Білім сапасын бағалаудың үш өлшемді жаңа педагогикалық
технологияны пайдалану ерекшелігі Түркістан,13 желтоқсан 2012ж
417 б.
3. ОҚМПИ Бектаев оқулары-1: Ақпараттандыру-қоғам дамуының болашағы
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция Оқушылардың
шығармашылық белсенділігін дамытудағы ойын технологиясы Шымкент,
2014ж 630 б.
4. Сырдария университетінің 15 жылдығына арналған Қазақстан білім
қоғамы жолында: білім жүйесін жаңғырту-білім қоғамының басты
бағыты атты республикалық ғылыми-практикалық конференция Бастауыш
сыныптарда қазақ тілі пәнінен ойын технологиясын меңгерту Жетісай,
19-20 қазан, 2013ж423б.
5. Қазақстанның ғылыми әлемі №6 журналы Бастауыш мектептің қазақ
тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудағы
ұстанымдарШымкент, желтоқсан, 2012ж 227 б. ЖАК.бекіткен
Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен нәтижелері бойынша барлығы 5–
мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН
ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолданудың
психологиялық негіздері
Ойын – балалардың ең негізгі іс-әрекеттерінің бірі. Оның күнделікті
өмір тіршілігі ойынға байланысты. Ойынсыз ол өсіп-өркендеп жетілмейді. Бұл
– өмір заңдылығы. Демек, ойын дегеніміз – еңбек. Еңбек ету арқылы
адамдардың барлық ерекшеліктері дамиды, күнделікті тіршілік барысында ол
түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы, ересектер өздеріне тән
ерекшеліктерін жұмыс істеу барысында көрсетсе, мектеп оқушылары сабақ
үстінде, ойын үстінде көрсетеді.
Ойын – балалар үшін аса күрделі іс-әрекет. Балалар білімді ойын
арқылы да, үлкендерден үйрену арқылы да алады. Сондықтан сабақтағы ойын
технологиясы оқушының білімін шыңдап, ой-өрісін кеңейтеді. Ойын
технологиясының өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, қажетті заттары,
ерекшеліктері болады. Ойын технологиясын қолдану арқылы бала өмірден
көптеген мәліметтер алып, психологиялық ерекшеліктері қалыптасады. Бастауыш
мектеп оқушыларының жас ерекшелігіне, зейініне сай мақсатты түрде
ұйымдастырылған ойындар баланың ақыл-ойын өсіріп, дүниетанымын кеңейтеді,
мінез-құлқын, ерік-жігерін қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын
арттырады.
Психолог ғалымдардың зерттеулері бойынша, бала ойын үстінде қандай
болса, өскенде еңбек үстінде де сондай болады. Демек, ойын – баланың еңбек
етудегі алғашқы қадамы. Осы алғашқы қадам оған қоршаған ортаны танып
білуіне, еңбекке қатынасына, психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына
себепші болады.
Балалар ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық,
тапқырлық әрекеттері оянады. Ойын үстінде күнделікті тіршілігіндей қуанады,
ренжиді. Сондықтан, Е.Сағындықов айтқандай, мұғалім сабақты баланы
шаттандыратындай, ой-өрісін оятатындай, іскерлігін дамытатындай етіп
ұйымдастырып, оқушылардың ой-өрісінің белсенділігін, саналы ойлана білуін
дамытуға, жетілдіруге міндетті [18]. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік
қорын, дамытуға, түрлі білім мен білікті, дағды мен шеберлікті меңгеруге,
қиындықты жеңуге, төзімділікке баулиды. Олай болса, ойын технологиясын
сабақтың қай сәттерінде не мақсатпен қолдануға ерекше назар аудару үшін
Санамақ ойынын қолдануға болады. Ойын үстінде бала сабақтың тақырыбына
сай атау ұйқастарын санау арқылы, біріншіден, сандардың атын атауға
үйренсе, екіншіден, санға аты ұқсас заттарды танып біледі.
Бір дегеніміз − біреу,
Екі дегеніміз − егеу,
Үш дегеніміз − үкі,
Төрт дегеніміз – төсек,
Бес дегеніміз – бесік,
Алты дегеніміз – асық т.б.
Ойын технологиясы өзінің мазмұнына ұлтымызға ғана тән ерекшеліктерді,
салт-сананы, дәстүрді, әдіт-ғұрыптарды енгізген, ғасырдан ғасырларға
беріліп, бүгінге, біздің өмір сүріп отырған уақытымызға дейін жеткен, өз
сабақтастығын одан әрі жалғастырып, ұрпақтарға үлгі-өнеге ретінде беріледі.
Себебі халқымыздың ұлттық ойындарының да өзіндік тарихы, даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері бар. Бұған мысал ретінде Бес тас, Асық, Садақ ату
сияқты т.б. ұлттық ойындардың шамамен алғанда осыдан бес мың жылдай бұрын
ойналғанын атауға болады. Бұл ойындар баланың ойлау қабілетін дамытып қана
қоймай, олардың тағылымдық дүниетанымын өрістеткен. Мысалы, Ақсүйек
ойыны. Ойынға сынып оқушылары түгел қатысады. Кестедегі белгісіз сөздердің
не сандардың орнына ақсүйек тағылады. Кім дұрыс ойланса, сол табады. Кім
ақсүйекті көп тапса, сол ұтады.
Баланың танымдық іс-әрекетін жандандыру мәселесі философ және психолог
ғалымдардың еңбектерінде тұлғалық-әрекеттік тәсіл тұрғысынан қарастырылған.
Ойынды іс жүзіндегі баланың ой өсірісін дамыту және білімді әрекет арқылы
игеру құралы ретінде Р.И. Жуковская [25] зерттесе, А.А. Люблинская ойын
әрекетінің мотивациясы теориясын [26], білім беру әдістемесіндегі ойындық
әдістерді Фрадкина Ф.М. талдаған [27].
Ойын теориясы әр алуан тұрғыдан талдау нысаны ретінде Л.С. Выготский,
А.В. Запорожец, А.А. Люблинская, С.Л. Рубинштейн, О.Б. Эльконин сияқты
психологтар мен Р.И. Жуковская, А.И. Пискунов, Я.А. Коменский, К.Д.
Ушинский, В.А.Сухомлинский сияқты педагогтардың еңбектері мен зерттеу
жұмыстарында әрі қарай дамытыла түсті.
Кейінгі кезде психолог ғалымдар ойынның пайда болуы мен шығу генезисі
индивид, яғни жеке адам дамуына тікелей тәуелділіктен, содан пайда
болғандығын айтуда. Шындығында ойынның пайда болуы, яғни тууы бала өзін
қоршаған шынайы, ақиқат әлемнен сәт сайын түсіп отыратын деректер мен
дәйектерді қабылдап, оны шығармашылықпен қайта өңдеп, содан кейін оларды өз
санасында бейнелі түрде қайта туындатуды үйренгеннен кейін ғана жүзеге
асады. Сол себепті А.Н.Леоньтев ойынның интуитивті акт емес, әлемді бейнелі
(образды), нақты сезім арқылы бейнелеп сипаттайтын және дамудың қоғамдық
заңдылықтарымен анықталатын мақсатқа бағытталған іс-әрекет екендігін атаған
[28, 24].
Д.Б.Элькониннің айтуынша, адамзат тарихында не ойын, не ойыншықтар
болмаған кездер де болған. Ол бірте-бірте адамзаттың балалық шақ кездері
секілді тарихи жағдайларда пайда болған. Қоғам дамуының бастапқы
баспалдақтарында балалардың өндіруші еңбекке ерте араласқанын, сөйтіп өз
бетінше дербес өндіруші ретінде қалыптасқанын алғашқы қауымдық құрылыс
қоғамында өмір сүрген балалардың ерекше қасиеті ретінде көрсетіп, оны
балалардың ерте кезеңдегі екендігін айтқан.
Қоғам дамуына орай еңбек құралдарының күрделенуі, аңшылықтан мал
шаруашылығына ауысуы сияқты алғашқы қауымдық қоғамдастық-құрылыста
қоғамдағы еңбектің жаңа бөлінісі жүрді. Осыған байланысты балалар сол
ортаның тепе-тең дәрежелі мүшесі саналғанымен, жауапкершілігі мол еңбек
әрекетіне араласпас бұрын балалар өздеріне лайық еңбек құралдарын игеруге
тиіс болатын. Осыған байланысты көлемі бойынша кішірейтілген түрдегі еңбек
құралдары даярланды да, балалар оларды пайдалануды үйрене бастады.
Дегенмен, бұлар балалардың іс-әрекетінің барлығын ойынға айналдыра алмады.
Қоғам дамуының нақ осы кезеңінде заттар мен әрекеттестікті бейнелейтін
ойындар туындай бастағандығын Д.Б.Эльконин өз зерттеулерінде айтты
[29,129].
Өндірістік қатынастар мен еңбек құралдарының әрі қарай дамуы
балалардың қоғамдағы жағдайларына өз ықпалын тигізді. Ересектер сияқты
балалардың қолынан келетін еңбек әрекетінің аясы кеңейе түсті. Осы кезеңде
рөлдік ойындар мен балалықтың жаңа кезеңі туындады. Рөлдік ойындар
туындауының тарихи кезеңі әр халықтың бір қоғамдық формациядан екіншісіне
өтуіне, олардың өмір сүру жағдайларына байланысты әр түрлі. Осыған
байланысты балаларда ересектердің еңбек ету тіршілігін суреттейтін ойындар
емес, тұрмыс-тіршіліктің олар үшін тыйым салынған жақтарын бейнелейтін
ойындар басым болады. Себебі, балалар еңбекке өздері қатысып отырды.
Қоғам дамуының өзгеруіне және оның ілгерілеуіне байланысты балалар іс-
әрекеттің көптеген жауапты салаларына араластырылмады. Бұл кезеңдерде түрлі
ойыншықтар мен ережелі ойындар туындады. Қоғамның өсіп-өркендеуіне қарай
адамдар өмірі өзгерді. Осыған байланысты балалардың ойындары да өзгерді.
Ойындар сол кездегі балалардың күнделікті өмірде өздерінің көргендері мен
қатысқандарын ғана бейнелей алды.
Д.Б.Эльконин ойын іс-әрекетінің дамуындағы екі әлеуметтік
баспалдақтарды анықтап көрсетті: 1. Заттармен әрекеттестікті бейнелейтін
ойындар. 2. Рөлдік ойындар [29, 157].
Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин сияқты бірқатар ғалымдар ойынды балалардың
мектеп жасына дейінгі кезеңдегі іс-әрекетінің, белсенділігінің жетекші түрі
деп біледі. Сондықтан іс-әрекет, белсенділік дамуымен байланысты бала
психикасында басты өзгерістер жүретін және ішінде баланың дамудың жаңа,
жоғары баспалдағына өтуге даярлайтын психологиялық үрдістері дамитын іс-
әрекет, белсенділік түрін біздер жетекші іс-әрекет деп атаймыз [24,423];
[29,125].
Соңғы уақыттарда ойын проблемасын биологизаторлық және әлеуметтік
тәсілдер тұрғыдан қарау пайда болды.
Биологизаторлық тәсіл табиғатын К.Гросс жүйелі түрде ашып, жаттығу
немесе өзін-өзі тәрбиелеу теориясы тұрғысынан зерттеді [30]. Ол ойын
көмегімен адамзат перзенттері мен жан-жануарлардың балалары өмір сүруде аса
қажет туа біткен қабілеттіліктерін дамытатындығын және бекітетіндігін
дәлелдеді. К.Гросс ойынды алдын-ала жоспарланбаған тәрбие берудің бастапқы
формасы деп санады, бұл тұжырымымен ол тәрбиеші рөлін жеткілікті бағалай
алмады [30,105]. К.Гросс өз зерттеулерінде Кант философиясы мен Вуид
теологиясына қарсы шыға отырып, ойынның бастау көздеріне жануарлардағы
сияқты тұқым қуалаушылық инстинкттерді жатқызды. Сөйтіп өсу үстіндегі адам
дамуы қоғамдық қатынастар дамуынан үзіліп, бөлек қаралды.
Г. Спенсер өзінің артық күш теориясында [31] жас тіршілік иелерін өз
күштерін қорек табуға жұмсамайды, сондықтан өз бойларындағы артық күштерді
ойынға жұмсайды деп болжамдады.
Ж.Пиаженің екі әлем теориясы бойынша бала бір мезгілде өз әлемінде
және ересектер әлемінде өмір сүреді. Алғашқы әлем-пәктік әлемі,
қанағаттандырылмаған қалау-тілектер әлемі, айрықша мүмкіндіктер әлемі
болса, екіншісі – қажеттілік әлемі, шынайылық қағидасы әлемі.
Биологизаторлық тәсілді З.Фрейд де өзінің психоаналитикалық
теориясында қорғады. Ол бала ойын кезінде өзінің уайым-қайғысын,
орындалмай қалған қалау-тілектері мен ынта-құштарлықтарын бейнелейді деп
есептейді. З.Фрейдтің пікірі бойынша балалық кезең – үздіксіз жарақаттану
кезеңі. Ол бұл соққыларды өз ойында жаңғыртады және оған бірте-бірте
әдеттенеді. Сөйтіп З.Фрейд басты бағытын балалардың ризалық сезімінен,
рахаттануынан, қанағаттануынан көреді.
А.Н.Леонтьев жануарлардың іс-әрекетіне жақын немесе шынайы өмір
үзіндісі, кесіндісі ретінде туындаған іс-әрекет, белсенділік ретіндегі
ойынға идеалистік көзқарас-пікірлерді, тума берілген ынта-әуестенушіліктер
немесе ығыстырылған қалау-тілектер ретінде туындаған ойын іс-әрекетіне,
ойын белсенділігіне фрейдистік көзқарас-пайымдарды нақты әрі сенімді түрде
жоққа шығарды. Мектеп жасына дейінгі балалар ойынының жануарлар
ойындарынан өзіне тән айрықша ерекшелігі бұл инстинктілі емес, нақ осындай
адамзаттың іс-әрекеті екендігімен сипатталады, ол баланың адамзатқа қажетті
заттар әлемін сезінуі мен танып-білуіне негіз құрастыра отырып, баланың
ойын мазмұнын анықтайды, - деп атап көрсетеді [28,31].
Фрейдистік тұжырымдау қазіргі уақытта жа бірқатар шет елдік
теоретиктер тарапынан қолдау табуда, сөйтіп ойын табиғатын зерттеудің
теориялық концепциясына ықпал етуде. Дегенмен, тіпті фрейдистік тұжырым
кейбір жағдайларда белгілі бір шамада басымдық көрсетсе де, шетелдік
зерттеушілердің көпшілігі проблеманы биологизаторлық түсіндіруді сынға
алуын алғанымен одан онша алыс кете алмауда. Мысалы, Бала ойыны деп
аталатын өз зерттеуінде З.Фрейдке өткір сын айтып, балаларға Қалыпты ойын
мотивациясы мүмкіндігін беру қажеттігін сөз етеді. Мотив ретінде ол
балалардың ересектердің іс-әрекетіне еліктеу ұмтылысын атайды, мұнда өзіне-
өзі сенімділік тәртібіне, тәртіптілікке тума берілген ұмтылыс пен
тырысушылық көрінеді .
Осылайша биологизаторлық теориясын жасаушылар ойыннан тума
инстинкттерді, сексуалдық әуестенушіліктерді, өзіне-өзі сенімді болу, қалау-
тілектерін және т.б. қарастырады. Дегенмен, олар баланың тану мен
жасампаздыққа ұмтылысын еске алмады. Олар ойынды биологиялық құбылыс
ретінде қарастырып, ойын үдерісінде баланың жеке тұлға болып
қалыптасуындағы тәрбиешінің рөлін жоққа шығарды.
Бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы
меңгертуде психология ғылымының жетістіктеріне сүйену керек. Себебі,
психология ғылымы оқушылардың психикалық қабілеттерін, ой-санасының өсу
заңдылықтарын, күнделікті іс-әрекеттерінің объективті заңдары мен
балалардың қабылдау, түйсіну, ойлау, пайымдау, қиялдау сияқты т.б.
психикалық құбылыстарының даму жолдары туралы тұжырымдарын бастауыш
мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолдану арқылы оқыту үдерісінде аса
маңызды. Себебі бастауыш мектепте Қазақ тілі пәнін игертуде мұғалімнің
сабақты оқушылардың жас ерекшелігіне, қабілеттеріне сай өтуі оқушылардың
білімді игеруі мен пәннің нәтижелілігін арттырады.
Психология ғылымы оқу мен еңбек секілді ойынды да іс-әрекетінің бір
түрі ретінде таниды. Психолог-ғалым Т.Тажібаевтың айтуынша: Адам
психологиясының сипаттамасын беру үшін оның іс-әрекетінің басты белгілерін
атап өткен жөн. Осындай айрықша сипаттардың бірі − адамның дүниедегі
заттарға, құбылыстарға, еңбек объектісіне, оның процесіне назар соғуы,
зейін қоюы, әр уақытта адам санасының бір затқа, құбылысқа, болмысқа бағыт
алып отыруы қандай іс-әрекет болса, ойын сондай іс-әрекет [32,107].
В.В.Давыдов адамның қоршаған ортаны өзгертуге арналған практикалық
қимылын іс-әрекет деп таниды: Деятельность – это практичес-кое
преобразования общества человека объективного мира. Ғалым іс-әрекетті
іштей мынадай бөліктерге: образ – зат – мағына – іс-әрекет деп жіктейді
[33, 10].
Бірқатар психолог ғалымдар іс-әрекеттің мынадай құрамдас бөліктерін
атап көрсетті:
1. Мақсат – құрал – нәтиже (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн);
2. Іс-әрекет – қимыл – нәтиже (А.Н. Леонтьев);
3. Түрткі – норма – білім – дағды – құрал (М.С.Кветной);
4. Мақсат – себеп – дағды – нәтиже – іс-әрекет пен нәтиже арасындағы
байланыс (А.А. Люблинская) [34, 82].
Олай болса, ойын да іс-әрекеттің бірі. Сондықтан бастауыш мектептің
қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану барысындағы оқушылардың іс-
әрекеті дегеніміз – балалардың ақыл-ой, алған теориялық білімдері мен
практикалық дағдылары арқылы өзіне берілген проблемалық тапсырманы орындау
барысында қолданған әрекеттерінің жиынтығы.
Оқыту барысында дұрыс қолданылған ойын технологиясы ғана оқушылардың
мақсатқа жету керек деген мотивтерін қанағаттандырады және оның жеке
басының психикалық қабілеттерінің дамуына ықпал етеді. Себебі, оқушылардың
мақсатқа жету тілегінен ішкі, сыртқы түйсіктер туады және орындалатын
барлық іс-әрекеттер қимыл түйсіктері арқылы реттелінеді. Түйсіктер баланы
сыртқы дүниемен әсерлендіреді, алған әсердің негізінде оған жауап береді.
Түйсіктер оқушылардың көру, сезу, қабылдау, есту, эмоциялық жай-күйі мен
тығыз байланысты. Сондықтан дұрыс қолданған ойын технологиясы оқушылардың
бірнеше түйсігіне бір сәтте әсер етіп, тілдік материалдарды саналы қабылдап
түсінуіне, игеруіне ықпал етеді. Нәтижесінде ойындар оқушылардың жақын
даму аймағымен байланысқа түседі. Оны белгілі психолог-ғалым Л.С.
Выготский: В игре ребенок всегда своего среднего возраста, выше своего
обычного поведения, в игре он как бы на голову выше самого себя. Игра в
конденсировонном виде содержит в себе, как в фокусе увиличительного стекло,
все тенденции развития, ребенок в игре как пытается сделать прыжок над
уровнем своего обычного поведения... Игра – источник развития и создают
зону ближайшего развития ... - деп атап көрсетті [24,74-75].
Демек, ойын технологиясын қолдану арқылы оқушылардың психологиялық
қабілеттерін дамытуға болады. Бұл үшін ойын технологиясын қолдану барысында
оқушылардың көру, сезу түйсіндеріне сабақ тақырыбына сай арнайы жасалған
ойын элементі бар көрнекі құралдарды пайдалануы, есту түйсіктеріне дамыту
үшін мұғалімнің жағымды дауысы, сазды үні керек. Сабақтың қызықты өтуі
оқушылардың эмоционалдық жай-күйін қозғайды. Сөйтіп эмоциясы шарықтау
шегіне жеткен оқушылар сабақта белсенділігі артып, тақырыпты талдауға
жарыса қатысады.
Оқушылардың ойын технологиясы арқылы қазақ тілінен тілдік
материалдарды меңгеруі, ең бірінші, олардың өтілген материалды қабылдауынан
басталады. Қабылдау дегеніміз – бірнеше түйсіктер арқылы заттар мен
құбылыстардың адам миында бейнеленуі. Олай болса, қабылдау пайымдау, ой
қорыту актілерімен тікелей тығыз байланысты. Оқушы ойлау операциялары
ішіндегі талдау және жинақтау арқылы игерген білімін пайымдайды. Сонан соң
топтастыру, қорыту, жалпылау операциялары көмегімен игерілген білімнің
ерекшеліктері мен өзіндік белгілері туралы ой қорытады. Нәтижесінде
оқушыларда сабақта өтілген тілдік материалдар жайлы ұғым қалыптасады.
Сөйлеу – ойлаудың жарыққа шығуы. Тіл арқылы адам баласы өз-пікірін басқа
адамға жеткізеді. М.Жұмабаев: Жанның жайын жарыққа шығару үшін, жанның
сырын сыртқа шығару үшін адамның екі құралы бар – біреуі – ым-мимика,
біреуі – сөз. Мимика дегеніміз – жанның сырының дене арқылы білінуі (бас
изеу, күлу, жылау сықылды). Ым – сынын әркім ұғады. Бірақ ыммен бар нәрсені
ұқтырып болмайды. Ым – ішкі сезім тілі. Ым арқылы ойды жарыққа шығару
мүмкін емес. Ойдың тілі – сөз. Біз сөз арқылы неше түрлі ойымызды сыртқа
білдіре аламыз, һәм басқа адамдардың ойын біле аламыз, - дейді [35,114].
Демек, ой мен тіл өзара бірлікте қолданылады. Сондықтан оқушыларға тілдің
заңдылықтарын ойын технологиясын қолдана ұғындыру арқылы олардың ойлау
қабілеттерін де
жетілдіруге болады.Балалардың оқу қабілеттерін дамыту, жетілдіру үшін ойын
технологиясын проблемалық сипатта қолдану қажет. Адамның миы бір проблеманы
шешу үшін белсенді жұмыс істейді. Бастауыш мектеп оқушыларының ойлау
қабілеттерін жетілдіруде ойын технологиясын қолдануда әсіресе,
интеллектуалдық ойындар мен ізденімдік ойындардың маңызы ерекше. Бұл
ойындарда оқушылардың алдындағы тапсырмалар жасырылып, оқушының өзі табуға
лайықтанып, тақырыпқа байланысты тілдік материалдар проблемалық сипатта
тұрады. Психолог М.Ф. Фрадкина Побуждает школьников к этим играм
стремление проявить догадку, ловкость, умственной деятельности. Мотив этих
игр с процесса деятельности перемешается на ее результат − выйгрыш в
соревновании, завоевание первенства своей команды или личного первенства в
умственном состязании. В интеллектуальных играх с правилами детей
привликает не только возможность выйгрыша, но и сам процесс отгадывания,
проявление сообразительности [36,82] – деуі мұндай ойындардың балалардың
пәнге қызығушылығын арттырып, ойлау қабілеттерін жетілдіретіндігін
көрсетеді. Бұдан оқыту үдерісінде қолданылған кез келген ойындар барлығы
оқушылардың ойлау қабілеттерін арттырады деген ой тумауы қажет. Ол үшін
мұғалім ойындарды оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытатындай етіп түзуі,
сондай-ақ сабақта ойын технологиясын орнымен пайдалануы тиіс. Ғалымдардың
айтқандары бойынша ойын технологиясын қолдауда мынадай мәселелерді:
- ойын технологиясының оқушыларды ойландыруға итермелеуін;
- ойындардың проблемалық сипатта түзіліп, оқушылар белгісізді өздері
табуын;
- оқыту үдерсінде ойынға неғұрлым көп оқушы қатысуын;
- ойын технологиясының оқушылардың жас ерекшелігіне сай құрылуын
қадағалау керек. Мысалы; 4-сыныпта оқушылардың ойлау қабілеттерін
Дұрыс жолмен жүр ойыны арқылы былайша жетілдіруге болады.
Ойынның ережесі: Кеспе қағаздарға белгілі бір ақынның, не жазушының
қанатты сөзі жазылып, әрбір оқушыға таратылып берілді. Бірінші орындаған
оқушы қасындағы оқушыға түсіндіреді. Екеуі бірлесіп тапсырманы шешеді.
Екеуі тапсырманы орындап болғаннан кейін, артындағы не алдындағы оқушыларға
жәрдемдеседі.
Р
РепродуктивтіЖартылай ІзденгіштікРөлдік Рөлдік
ойындар ізденгіштікойындар элементтері жоқ элементтері бар
ойындар шығармашылық шығармашылық
ойындар ойындар
сабақ-жарыстар
сабақ-суырып салмашылық
сабақ-саяхаттар
2-сурет. Ойын технологиясының оқушылардың ойын-оқу тапсырмаларын орындау
үдерісіндегі іс-әрекеттерінің сипаты.
Жекелеген ойындардың мазмұны мектеп оқушыларының бұрыннан игерген
білімдеріне негізделіп отырса да олардың шеберліктері мен дағдыларының
қалыптасуына мүмкіндік береді. Сөйтіп, бұл іс-әрекет мектеп оқушысын
логикалық операцияларды жүргізуге мәжбүрлеген қажетті нәрсені сұрыптап,
таңдап және оны дидактикалық ой-талаптарын ескере отырып пайдалануға мұқтаж
етіп, іздену элементтерін де қосады. Мұндай ойындар жартылай ізденгіштік
ойындар деп аталады, олар − күрделенген оқу тапсырмаларына ие. Жұмыс
барысында оқушы аздаған ізденіске талпына отырып, бірқатар логикалық
операцияларды жүргізеді. Бұл жағдайда ол қажетті материалды таңдау және
белгілі бір жүйеде ретімен пайдалану қажеттілігімен айналысады.
Ойын технологиясы пайдаланылатын кейбір ойындардың өзіне тән
ерекшелігі – оқу тапсырмаларына барынша назар аудару және мектеп оқушыларын
зерттеу элементтеріне ие іс-әрекетке тарту. Сондықтан тапсырмаларды орындау
үдерісінде оқушылар бірқатар логикалық операцияларды жүргізеді, танымдық іс-
әрекеттің аралық кезеңдерін табу жүйелігін белгілейді. Мұндай ойындар
ізденгіштік ойындар деп аталды.
Ізденгіштік ойындар репродуктивті және жартылай ізденгіштік ойындардан
тұрады. Ізденгіштік ойындардың оқу тапсырмалары ана екеуіне қарағанда
күрделендірілген болады. Мұндай тапсырмалар оқушыларды шығармашылыққа
даярлайды және жетелейді.
Ойын технологиясындағы жекелеген ойындар бастауыш мектеп оқушысын
дербестікке баули отырып, оны шығармашылық жұмысқа бейімдейді және
итермелейді. Себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділікті анықтау кезінде
бастауыш мектеп оқушысы өзінің танымдық іс-әрекетінің мазмұнына талдау
жасай отырып, зерттеліп отырылған құбылыстың біршама қырларын дербес
анықтау мүмкіндігіне ие болады. Мұндай ойындар шығармашылық ойындар деп
аталады. Шығармашылық ойындар бастауыш мектеп оқушысының суырып салмақтық
қасиетін дамытады. Мұндай ойындар рөлдік элементтері бар шығармашылық
ойындар деп аталады. Тәжірибе нәтижелері шығармашылық ойындарды, сабақ-
жарыс, сабақ-суырып салушылық, сабақ-саяхат тәрізді Қазақ тілі пәнінің
оқу материалдарынан тұратын үш түрін де пайдаланудың барынша ұтымды және
тиімді екенін көрсетті.
Ойын технологиясы құрамына кіретін ойындардың жоғарғыда саналмаланған
түрлеріне бір мәнді тәсілде қарауға болмайды. Ойын өзінің көмегімен іс-
әрекеттің барлық түрлерін интеграциялайды. Интеграциялау жоғарыдан төменге
және төменнен жоғарыға қарай жүреді. Сонымен, сабақты даярлау кезінде
оқушылар жасампаздық, ізденгіштік және шығармашылық іс-әрекеттерді жүзеге
асырды. Мысалы, оқытылған, игертілген сценарийлерін жазады және
шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды құрастырады.
Сабақтың әрбір кезеңінде бастауыш мектеп оқушыларының репродуктивті,
жартылай ізденгіштік, ізденгіштік және шығармашылық әрекеттерінен тұратын
әр түрлі күрделіліктегі ойындарды қолдануға әбден болады. Осыған орай оқу
үдерісіндегі ойын орнын есепке ала отырып, ситуативті және жоспарланған
ойындар анықталды. Ситуативті ойындарға арнайы үлгіде берілген сабақта
игерілген материалдан тұратын және азғана уақытты алатын репродуктивті және
жартылай ізденгіштік сипатты ойындар жатады. Ситуативті ойындарды енгізу
қажеттілігі сабақтағы нақты ситуациядан: бастауыш мектеп оқушыларының
ынтасы мен белсенділігінің төмендеуінен, нәтижелі танымдық іс-әрекет үшін
жұмысқа қабілеттілікті қайта қалпына келтіру қажеттілігінен туындайды.
Сабақтар жүйесінде ситуативті ойындардан басқа барлық ойындарды енгізуді
мұғалім сабақтың мақсатына қарай мазмұнды ойынның оқу тапсырмаларын алдын
ала жоспарлайды және қарастырады. Жоспарланған ойындар оқу материалының
мазмұнын, дидактикалық мақсатты және өздері орындауы тиісті қызметті жүзеге
асырады.
Сабақтың әр кезеңдерінде ойын технологиясын қолданудың мүмкіндіктерін
есепке ала отырып, топтастыру, меңгеруге даярлау, пысықтау, материалдарды
қайталау және білімді тексеру барысында мектеп оқушыларын белсенді,
танымдық іс-әрекетке тарту үшін қолданылатын ойындар анықталды.
Түрткі ретіндегі қызметті ойын технологиясы атқарады. Себебі, ойын
ситуациялардың эмоционалдығы сыныптағы барлық оқушылардың сабаққа белсенді
қатысуына түрткі болады.
Сабақтағы ойын ситуациялары балаларды жасқанушылықтан, ұяңдықтан және
тежелушіліктен құтқарады, бір-біріне сенімділік пен іскерлік атмосферасында
белгіленген жұмысты бірлесе жүргізуге ұмтылдырады. Оқу материалын меңгеруге
даярлық кезінде қолданылатын ойын технологиясы жаңа материалды қабылдау
үдерісіндегі белсенділікті жоғарылатуды қарастырады. Бұл жағдайда
репродуктивті басқа ойындардың түрлерін пайдалануға болады. Өйткені,
берілетін білім әлі игерілмегендіктен оны жүргізу мүмкін емес.
Жаңа материалды бекіту мақсатында енгізілген ойын технологиясы оқушыны
жаңа нәрсені түсінуге нақтыландырады және үй тапсырмаларын орындау кезінде
неге көңіл бөлу қажеттігін көрсетеді. Бұл жағдайда ойын технологиясы
бастауыш мектеп оқушыларының жартылай меңгерген оқу материалдарына
негізделеді.
Қайталау кезінде ойын технологиясы құрамындағы ойындардың барлық
түрлері пайдаланылады. Сөйтіп, ойындар бастауыш мектеп оқушыларын өздері
бұрыннан меңгерген білімдерді жаңа ситуацияларда қолдануға мүмкіндік
туғызады.
Ситуативті ойындар
Жоспарланған ойындар
Түрткі Оқу Бекіту Қайталау Қорытуды
ретінде-гі материалда-рын кезіндегі кезін-дегі орындау
ойындар. игеруге ойындар.Дидактиойындар. ойындары.
Дидактикалық даяр-лық.Дидакти-калық Дидактикалық Дидактикалық
материалдар калық материал-дар материалдар материалдар
материалдар
-сабақ-жарыстар,сабақ-суырып салмашылық,сабақ-саяхаттар
3-сурет. Оқу үдерісіндегі ойындардың орны.
Мұндай сабақтарды енгізудегі мақсат – қайталаудың дәстүрлік
әдістемесіне тән қатаң регламенттеуді алып тастау. Осы мақсат орындалса,
балалардың оқуға деген қызығушылығын туындатады, танымдық іс-әрекетті әрбір
оқушысы үшін мәнді ете түседі.
Оқу үдерісінде жаттығу ойындары біршама басқаша қызмет атқарады.
Мектеп оқушыларының білімдері мен шеберліктері, мүмкіндіктері мен
қабілеттерін бағалаудан басқа ойын сабақтағы қажет көңіл-күйді көтереді,
оқушыларды тәрбиелейді.
Сонымен, мынадай тұжырым жасалды: ойын дамуының тарихына арналған
зерттеулер қоғам дамуының алғашқы сатыларында ойынның болмағандығын
көрсетті. Ойындардың пайда болуы мен шығу тарихы адамзаттың дамуына,
қоғамдық қатынастардың ілгерлеуіне тікелей тәуелділікке екені анықталды.
Ойынды қолдануда биологизаторлық және әлеуметтік тәсілдер ерекшеленеді.
Әлеуметтік тәсіл тәрбиелеу проблемасынан тұрады. Ойын іс-әрекеті функциясын
байыту ойындарды топтарға бөлуге және жеке-жеке түсініктеме беруге
мүмкіндік береді.
Бастауыш мектеп оқушыларының ой өрісін дамыту құралы ретіндегі
ойынның психология-педагогикалық мәнділігін анықтау проблемасы балалардың
мүмкіндіктерін қайта бағалауға дейінгі сабақтағы ойын элементтерінің
жағымды рөлін жартылай мойындау, ойын технологиясына баса көңіл бөлудің
өткір қажеттілігін сезінуге дейінгі оқу үдерісіне ойындарды енгізудің
мақсатқа сәйкестілігін жоққа шығару жолдарынан өтті.
Эмпирикалық материалдар мен әдеби дерек көздеріне сүйене қолданылған
ойын технологиясының әр алуандығын талдау сабақтағы ойын ситуацияларының
бастауыш мектеп оқушыларында жасампаздық, ізденгіштік және шығармашылық
сипаттағы іс-әрекеттерді туындата алатындығын көрсетті.
Жаттығуды орындау ойындары арқылы бастауыш мектеп оқушысының ой өрісін
дамыту үшін басты шарт жалпы білім беретін мектептердегі оқу-бағдаламалық
талаптарға сай, бірте-бірте күрделеніп отыратын жаттығуларды орындау және
ойындардың оқу үдерісіне арнайы мақсатқа бағытталған түрде енгізу болып
табылады.
Жаттығуларды орындау мазмұнды ойындары бастауыш мектеп оқушыларының ой-
өрісін дамытып, білімдерін шыңдайды, қиын оқу материалдарын есте сақтауға
мүмкіндік береді.
Мектепке алғаш қадам басқан күннен бойына сіңірілген дағды мен
біліктерінің, меңгерген білімдерінің қай деңгейде қалыптасқандығына қарай
оқыту үдерісінің нәтижелілігі анықталған. Ағартушы – ұстаз Ы.Алтынсариннің
сөзімен айтқанда: Мұғалімнің жұмысы – балалар. Егер балалар бірдемені
түсінбейтін болса, онда оқытушы олардың көкейіне қондыра алмағаны үшін өзін-
өзі кінәлауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесуі,
шыдамдылық етуі керек, әрбір нәтижені ықыласпен түсінікті етіп, түсіндіруі
керек, мәнерсіз сөз, орынсыз терминдерді пайдаланбау керек [81, 5]. Демек,
мұғалімнің жылы, түсінікті сөзі мен сөйлеу мәнері, дауыс ырғағы және оның
педагогикалық заңдылықтар мен ережелерді, оқыту әдістерін қаншалықты жетік
білетіні оқушылардың білім деңгейін айқындайды. Сондықтан да қазақ тілін
ойын технологиясымен оқытудың әдіс-тәсілдері арқылы меңгертуге ерекше көңіл
бөлінуде. Мұның барлығы мемлекеттік тілімізді өркендетуге, оқушының қазақ
тілінде дұрыс та жатық, еркін және таза сөйлеу қабілеттері мен білімін
тереңдетуге арналған. Сондықтан қазіргі уақытта тіліміз мемлекеттік тіл
дәрежесін алғанымен әлі де, ғылым мен экономиканың барлық саласында еркін
қолданысқа өтуі үшін қазақ тілін оқыту мәселесін заманауи талапқа сай үнемі
жетілдіріп, жаңартып отыру қажеттігі артып тұр.
Мұғалімнің оқушыға сапалы білім беру дәрежесі оның сабақты қалай
ұйымдастыру әдіс-тәсілдерін білуімен тығыз байланысты. Үнемі бір сарында
үйретумен өтілген сабақтар оқушылардың пәнге деген қызығушылығын кемітіп,
білімді игеру қабілеттерін төмендетеді. Сондықтан мұғалімнің әрбір сабақта
өзіне еліктіріп және қызықтырып, сабақта белсенділігі мен еркіндігін
арттыратын түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануы керек. Сондай әдіс-тәсілдердің
бірі – ойын технологиясы. Бастауыш мектептегі қазақ тілі сабақтарында дұрыс
қолданылған ойын технологиясы оқушылардың сабаққа деген құлшынысын
арттырып, оқу мотивтерін туғазады. Ойын технологиясын әрбір сабақта
тақырыпқа сай жаттығуларға байланыстырып кіріктіру мен оларды өзара
біріктіру, оқушыларға сапалы білім мен саналы тәрбие беруді жетілдірудің
негізгі бағыты бола алады.
Дүниежүзілік өркениеттің дамуына байланысты қазіргі уақытта үздіксіз
таластамай ағылып жатқан ақпараттарды ұлттық сана-сезімімізге, әдет-
ғұрпымыз бен салт-дәстүрімізге, мәдениетіміз бен әдебиетімізге орайластыра
пайдалану, сол арқылы ұлттық жәдігерлерімізді қадірлеп-қастерлеуге баулу,
патриоттық тәрбие беру – бастауыш мектеп мұғалімінің аса жауапты міндеті.
Оны әрбір сабақта ойын технологиясын пайдалана отырып, халық
педагогикасының алтын қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындату арқылы жүзеге
асыруға болады. Сол себепті Ж.Б.Қоянбаев пен Р.М.Қоянбаев: Халық
педагогикасының мақсаты-бірнеше ғасырға созылған халық тәжірибесіне сүйене
отырып, болашақ ұрпақты өмірге дайындау, өнер-білімге баулу, бүкіл елдің
қамын ойлау сияқты ең жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу.
Халық педагогикасының негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары,
этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары,
тәжірибелері т.б. жатады деп атап көрсете отырып, халық педагогикасының
оқушыларды тәрбиелеудегі рөліне: ... халық өзінің тарихи мен тәжірибесін
жалғастыратын жас түлектерді ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен тәсілдерін
қолданып, өмір тәжірибесі сынынан өткен әдептілік, сыпайылық, адалдық,
инабаттылық, іскерлік, мейірімділік, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік, үлкенді
сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қасиеттерді олардың бойына екті, - деп
айрықша тоқталды [76, 322-323].
Сондықтан бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолданып
меңгерту барысында мұғалімнің алдына оқушы санасына қазақи ұлттық рухты
сіңіру, өз халқының өткені мен келешегіне асқан мақтанышпен, зор сеніммен
қарау сезімдерін ояту міндеті қойылады. Бұл – оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің дамуы мен жетілуінің негізі.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіріп, оларды отан сүйгіштікке,
инабаттылыққа тәрбиелеуде ойын технологиясын кеңінен қолдануға болады.
Себебі, ойын технологиясын қолдану барысында оқушылар өздерін еркін
сезінетін болғандықтан айтайын дегенін қымтырылмай жеткізеді. Нәтижесінде
оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуы мен рухани жан дүниесінің
толысып жетілуіне зор ықпал етіледі. Мұны прогресшіл педагог
Ш.Амонашвилидің: Принудительный характер обучения можно сгладить и
преодолеть, направ его на развитие у школьников чувства свабодного выбора,
являющего сущностной чертой игровой деятельности ребенка. Создание подобной
атмосферы возможно путем подачи учебно-познавательных задач в формах,
близких к игре, путем установления с ними деловых отношений и равноправного
сотрудничества, как обычно бывает в игре, а главное – путем обучения со
школьниками с позиции гуманного и личностного подхода, иначе говоря, самых
же детей... Такой источник мотивации, наподобие игры, ориентирует личность
школьника на свободную и интенсивную активизацию его познавательных сил,-
деп тұжырымдауы [77, 19] толықтыра түседі.
Демек, қазақ тілі сабағында ойын технологиясын тиімді де орынды
қолдана отырып, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіру, жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыру секілді тәрбиелік мақсат та айқын әрі нақты
қойылуы керек. Себебі, ойын технологиясын қолдану бастауыш мектепте қазақ
тілін оқыту үдерісін ... ізгілендірудегі басты мақсаттың бірі – оқушыларды
ұлттық және адамзаттық құндылықтар арқылы дамытуға, мәдени дағдыларды
игеруге, өзіне және өзгелерге жауапкершілікпен қарауын қалыптастыруға назар
аудару [78, 15]. Сонда ойын кезінде оқушылардың өздерін еркін сезінуі,
ұжымды сыйлауға, сыныптасын құрметтеуге үйренуі, өз ойын толық жеткізуі
жүзеге асады. Ойын технологиясын ұлттық педагогика негіздерін басшылыққа
ала отырып қолдану оқушыларды өз халқын сыйлауға, ана тілін құрметтеуге
үйретеді. Бұл оқушыларды бір-бірімен қарым-қатынас кезінде өзара
кішіпейілдікке, әдептілікке, сыпайылыққа, мәдениетті әрі жатық сөйлеуге
дағдыландырады, нәтижесінде балалардың тіл мәдениеті мен сөздік қоры қоса
жетіледі.
Жоғарыда айтылғандар – бастауыш мектепте қазақ тілін ойын
технологиясын қолданып, меңгертудің басты педагогикалық талаптары. Бұл
талаптарды орындауда мұғалім әдістемелік жағынан шебер, қазақ тілінің
тілдік құрылысын толық меңгерген, әдеби тілде жатық әрі анық, түсінікті
сөйлеп, өз ойын жеткізе алатын болуы тиіс.
Бастауыш мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолданып оқыту және
меңгерту сабақтары білім беру мазмұны мен оқытылатын білім көлеміне,
оқушыларға қазақ тілінен білім мен дағдыларды игертудегі негізгі
дидактикалық теорияларды басшылыққа алуды міндеттейді. Сол себепті бастауыш
мектепте қазақ тілін ойын технологиясын қолданып оқытуға байланысты
дидактиканың негізгі заңдылықтарын, оқытудың мазмұны мен әдіс-тәсілдерін,
теориялық білімдері мен практикалық дағдыларды берудегі негізгі
ұстанымдарды айқындауда көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың бала
тәрбиесіне қатысты зерттеулері басшылыққа алынды.
Дидактикада оқытудың мақсат-міндеттері мен білім мазмұны, оқыту
әрекетінің түрлері бір жүйеге біріктірілген. Сондықтан бастауыш мектепте
оқушыларға білім мен тәрбие беруде түрлі дидактикалық заңдылықтар мен
ережелер өзара бірлесіп жұмсалады және ішкі үйлесімге бағындырылады. Дидакт
ғалым Я.А.Коменский сабақта оқытудың түрлі әдістері мен тәсілдері реттеп
жұмсалуы қажеттігін айқындап, оқытудың нәтижелігі үшін білімдік материалдар
белгілі бір жүйелікпен, тәртіппен берілуі керектігі жөнінде: Білімнің
негізі зат пен құбылыстардың өз табиғатынан алынсын. Ұстаз аз сөйлеп,
шәкірт көп үйренетін болсын. Тәртібі жоқ мектеп сусыз диірменге ұқсайды-
деп, әділ баға берген [79,118].
К.Д.Ушинский: ... Тек жүйе ғана бізге өзіміздің білімімізді
бақылауымызға толық мүмкіндік береді. Үздік-үздік өзара байланыссыз білім
сырты бүтін, ішіндегі заттарын қожайынның өзі таба алмайтын, шашылған
қоймаға ұқсайды - сол себепті дидактикалық заңдылықтар басқарылатын жүйеге
біріктірілуі қажет деп есептейді [80, 355].
К.Д.Ушинский көрнекілік, ғылымилық, оқыту мен тәрбиенің бірізділігі
секілді дидактикалық ұстанымдар туралы өзінің педагогикалық еңбектерінде
көптеген мағлұматтар берген.
Ы.Алтынсарин оқытуда түсініктілік, көрнекілік, жаттығу, өз бетінше
оқыту ұстанымдарын қолдана отырып, мұғалімдерге оқушыларға тілдік
материалдарды үйрету барысында әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен
түсіндіргенде ... баланың барлық қабілеттерін жаттықтыру ... және оған өз
бетімен жұмыс істеу керек - деген құнды пікір айтты [81].
Д.Әлімжанов пен Ы.Маманов қазақ тіліне байланысты таңдалған материал
мен тақырыптар көлемі мен жүйесіне қарай білім беруде мұғалім білім беру
әдістерінің ең құнды, ең тиімді әрі жеңіл түрлерін пайдалану керектігін
атап көрсете келе, әдістерді пайдалану барысында ескерілуі тиіс мынадай
дидактикалық ұстанымдарға ерекше тоқталған: ғылыми, жүйелі, көрнекілік,
саналылық пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz