Қазіргі заманғы педагогикада блім беруді ізгілендіруді теориялық негіздеу
КІРІСПЕ
І.ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДІ ІЗГІЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Білім беру педагогикасының және категорияларының бірі ретінде
1.2. Білім беруді ізгілендірудің мәні мен мазмұны
ІІ.ТАРАУ.Білім беруді ізгілендіруді жүзеге асырудың жолдары
2.1. Білім беруді ізгілендірудің өзекті мәселелері
2.2. Қазіргі мектептегі білім беру мазмұны мен тәрбиелеудің тиімді
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
І.ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДІ ІЗГІЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Білім беру педагогикасының және категорияларының бірі ретінде
1.2. Білім беруді ізгілендірудің мәні мен мазмұны
ІІ.ТАРАУ.Білім беруді ізгілендіруді жүзеге асырудың жолдары
2.1. Білім беруді ізгілендірудің өзекті мәселелері
2.2. Қазіргі мектептегі білім беру мазмұны мен тәрбиелеудің тиімді
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2030 » бағдарламасында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық, құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіптік тұрғыда жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау»- деп көрсетті. Бұл мақсатқа жету үшін біздің оқу үрдісіміз алдына жаңа маңызды талаптар қояды. Жеткіншек ұрпақтың саналы азамат болып қалыптасуы бүгінгі күнде аса зор үміт күттірер жол болып отыр. Білім жүйесін жетілдіру және сапалы деңгейге көтеруді алға тартып отыр. Өз жауапкершілігін сезіне алатын, өздігінен әрекет етуге және қабілетті қайшылықтарды ашуға мейлінше жетілген, оны түрлі өзгерістерге дамытуға қабілетті,шығармашыл, барлық істі сауатты шеше білетін тұлғаны тәрбиелеу- мақсаттың бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес «әр баланың жеке бас ерекшелігіне қарай интеллектуалды дамуы жеке тұлғаның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту» сияқты өзекті мәселелер қарастырылып отыр. Әр оқушының болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына,көлеміне, дәрежесіне тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес «әр баланың жеке бас ерекшелігіне қарай интеллектуалды дамуы жеке тұлғаның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту» сияқты өзекті мәселелер қарастырылып отыр. Әр оқушының болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына,көлеміне, дәрежесіне тікелей байланысты.
1. Ақназаров Б. «Класс жетекшісі» Алматы: Мектеп, 1973 ж.
2. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А «Педагогика» Алматы, 2004ж
3. Әбиев Ж «Педагогика тарихы» Алматы, 2006ж.
4. Әбенбаев С.Ш. «Сынып жетекшісі» Алматы, 2004ж.
5. Әбиев Ж., А.Құдиярова «Педагогика» Дарын – Алматы 2004
6. Әкбар Қажы Мәстүра Әшірбайқызы «Қазақтың салт дәстүрлері» Алматы, 1999ж
7. Әдібай Табылдиев «Тағылым» Алматы-1995ж
8. Бабаев С.Б. Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы, 2006ж.
9, Болдырев Н. И. «Класс жетекшісі» Алматы – Мектеп, 1980 ж
10.Болдырев Н.И. «Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы», Алматы: Мектеп, 1987 ж.
11. Калиев С. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері» Алматы, 2001жыл
12.Көшекбаев Н. «Оқыту теориясы». Алматы, 1976 ж.
13.Қоянбаев Ж.Б. «Педогогика» Алматы 1992 жыл.
14. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. «Педагогика». Алматы, 2002 ж.
15. Илина Т. А. «Педагогика». Алматы «Мектеп», 1984 ж.
16.Кабдикова Ж.У, Есимханова Р. Оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесі. 2008, №2, 7 – 11 б.
17. ҚР 2015 – ж дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
18. Қараев Ж.А., Кабдикова Ж. У. Педагогикалық жүйені технологиялық тұрғыдан жаңартудың өзекті мәселелері // Оқыту тәрбиелеу технологиясы. 2007, №5, 6 – 9б., 2007, №4, 4 – 6б., 2008, №3, 6 – 9б.
19.Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. Алматы Рауан. 1994
20.Бахтиярова Г.Р. Халық тағлымы – тәрбие қайнары. Алматы Ғылым. 2002
21.Жашиев Р. Білім берудің ұлттық моделін ұсынамыз. Білім 2006 №10 26-30б.
22.Айталы А. Асықпағанның асығы алшысынан түсед. Алматы. Қазақстан – 2003-56б
22.Лихачев Б.Т. Методологические основы педагогики. Самара. 1998
23.Спиркин А.Г., Юдин Э.Г., Ярошевский М.Г. Философский энциклопедический словарь. М. 1983 364 б.
24.Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы Алматы: Мектеп
1984.- 255 б.
25.Құнантаева Қ.Қ. Оқушылардың оқудан тыс бірліктері. Алматы: Мектеп 1970. – 56б.
26.Байтелиев А. Патриоттық тәрбие беру. //Қазақстан мектебі 1982. №3 27-29б.
2. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А «Педагогика» Алматы, 2004ж
3. Әбиев Ж «Педагогика тарихы» Алматы, 2006ж.
4. Әбенбаев С.Ш. «Сынып жетекшісі» Алматы, 2004ж.
5. Әбиев Ж., А.Құдиярова «Педагогика» Дарын – Алматы 2004
6. Әкбар Қажы Мәстүра Әшірбайқызы «Қазақтың салт дәстүрлері» Алматы, 1999ж
7. Әдібай Табылдиев «Тағылым» Алматы-1995ж
8. Бабаев С.Б. Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы, 2006ж.
9, Болдырев Н. И. «Класс жетекшісі» Алматы – Мектеп, 1980 ж
10.Болдырев Н.И. «Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы», Алматы: Мектеп, 1987 ж.
11. Калиев С. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері» Алматы, 2001жыл
12.Көшекбаев Н. «Оқыту теориясы». Алматы, 1976 ж.
13.Қоянбаев Ж.Б. «Педогогика» Алматы 1992 жыл.
14. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. «Педагогика». Алматы, 2002 ж.
15. Илина Т. А. «Педагогика». Алматы «Мектеп», 1984 ж.
16.Кабдикова Ж.У, Есимханова Р. Оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесі. 2008, №2, 7 – 11 б.
17. ҚР 2015 – ж дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
18. Қараев Ж.А., Кабдикова Ж. У. Педагогикалық жүйені технологиялық тұрғыдан жаңартудың өзекті мәселелері // Оқыту тәрбиелеу технологиясы. 2007, №5, 6 – 9б., 2007, №4, 4 – 6б., 2008, №3, 6 – 9б.
19.Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. Алматы Рауан. 1994
20.Бахтиярова Г.Р. Халық тағлымы – тәрбие қайнары. Алматы Ғылым. 2002
21.Жашиев Р. Білім берудің ұлттық моделін ұсынамыз. Білім 2006 №10 26-30б.
22.Айталы А. Асықпағанның асығы алшысынан түсед. Алматы. Қазақстан – 2003-56б
22.Лихачев Б.Т. Методологические основы педагогики. Самара. 1998
23.Спиркин А.Г., Юдин Э.Г., Ярошевский М.Г. Философский энциклопедический словарь. М. 1983 364 б.
24.Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы Алматы: Мектеп
1984.- 255 б.
25.Құнантаева Қ.Қ. Оқушылардың оқудан тыс бірліктері. Алматы: Мектеп 1970. – 56б.
26.Байтелиев А. Патриоттық тәрбие беру. //Қазақстан мектебі 1982. №3 27-29б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І.ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДІ ІЗГІЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Білім беру педагогикасының және категорияларының бірі ретінде
2. Білім беруді ізгілендірудің мәні мен мазмұны
ІІ.ТАРАУ.Білім беруді ізгілендіруді жүзеге асырудың жолдары
2.1. Білім беруді ізгілендірудің өзекті мәселелері
2.2. Қазіргі мектептегі білім беру мазмұны мен тәрбиелеудің тиімді
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
-2030 бағдарламасында Білім беру жүйесінің басты міндеті-тұлғаның ұлттық
және жалпы азаматтық, құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіптік тұрғыда жетілуі үшін қажетті
жағдайлар жасау- деп көрсетті. Бұл мақсатқа жету үшін біздің оқу үрдісіміз
алдына жаңа маңызды талаптар қояды. Жеткіншек ұрпақтың саналы азамат болып
қалыптасуы бүгінгі күнде аса зор үміт күттірер жол болып отыр. Білім
жүйесін жетілдіру және сапалы деңгейге көтеруді алға тартып отыр. Өз
жауапкершілігін сезіне алатын, өздігінен әрекет етуге және қабілетті
қайшылықтарды ашуға мейлінше жетілген, оны түрлі өзгерістерге дамытуға
қабілетті,шығармашыл, барлық істі сауатты шеше білетін тұлғаны тәрбиелеу-
мақсаттың бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес әр баланың жеке
бас ерекшелігіне қарай интеллектуалды дамуы жеке тұлғаның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер қарастырылып отыр. Әр
оқушының болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына,көлеміне,
дәрежесіне тікелей байланысты.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан–2030 Қазақстан халқына арналған
жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Бүкіл дүниежүзілік
білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда білімнің
жаңа жүйесі құрылуда. Бұл процесс педагогика теориясы мен оқу – тәрбие
процесіне нақты өзгерістер енгізумен қатар, елімізде болып жатқан түрлі
бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын
көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуетін дамытудың,
мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар; оқытудың жаңа технологияларын
енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық
желілерге шығу - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін
көздейді.
Бұл міндеттерді шешу үшін, мектеп ұжымдарының, әр мұғалімнің күнделікті
ізденісі арқылы, барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол
ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым – қатынасқа өту қажеттігі туындайды.
Сондықтан да қазіргі қоғамымызға әр мұғалім өз іс - әрекетінде қажетті
өзгерістерді әртүрлі тәжірибелер жөніндегі мағлұматтарды жаңа әдіс –
тәсілдерді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білуі керек. Сонымен қатар
мектептегі оқу – тәрбие жүйесі, мұғалім – оқушы арасындағы қарым – қатынас
жалпы оқытуды ұйымдастыру талапқа сай елеулі өзгерістерді қажет етіп отыр.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің
инновациялық іс - әрекетінің ғылыми – педагогикалық негіздерін меңгеру
маңызды мәселелердің бірі.
Халыққа білім беру жүйесінің міндеттерін іске асыруда кейбір факторлардың
ықпалын ескерген жөн. Олардың бірі – қоғамдық өндірістің дамуы және оның
ғылыми – техникалық негіздерін жетілдіру. Қоғамдық өндірістің үдемелі
ғылыми – техникалық деңгейін көтеру жеке адамның және техникалық білім алу
сапасына барынша ықпал жасайды, білім беру жүйесін жоғары сатыға көтереді
және үнемі дамытуды талап етеді.
Осыған орай, егеменді Қазақстан жағдайында жалпы білім және тәрбие
беретін мекемелер желісінің ұлғая түсерікәсіптік – техникалық, арнайы орта
және жоғары оқу орындарының жаппай мамандар дайындау жөніндегі ролі одан
әрі арта беруі тиіс.
Халыққа білім беру ісін дамытуда педагогикалық фактордың да әсері бар.
Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесін ерте бастан қолға алып,
оларға тиісті дайындықпен мектепке оқуға дайындау қажет. Ол үшін балалар
бақшасында және үйелменде тәрбие жұмысының процесіне нақты педагогикалық
басшылық жасап, оның барынша сапасына және нәтижесін арттыру
тәрбиешілерден, ата – аналардан, мектепке дейінгі мекемелер
меңгерушілерінен үлкен педагогикалық шеберлікті талап етеді.
Сонымен білім беру процесінде ізгілікті көзқарасты қоғамдық
өзгеріс, даму туындатып отыр. Білімнің ізгілендірілуі білім берудегі жаңа
бағыттарды айқындайды: оқушылардың белсенділігін арттыру, білімнің өзі үшін
қажеттігін сезіндіру, оқу ісінде демократиялық көзқарастың орын алуы,
оқушыны әрекет субъектісі деп тану жіне т.б. Білім беруді ізгілендіру
адамның жеке тұлға ретінде дамуына бағытталған.
Білім беруді жоспарлау халықаралық институтының директоры Ж.Аллак бір
кезде былай деген: “Көп елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, білім беру
үрдісі күрделілігінің басты себебі тек қаржыда жатқан жоқ, ол ақшаны үйіп-
төгіп шеше салуға болмайтын қиындықтарда жатқандығында”. Осы лауазымда оның
алдында болған көрнекті американдық зерттеуші, әрі білім қайраткері Ф.Кумбе
бұл ойды одан қатаңырақ түйіндей түсті: “Дағдарысты ауыздықтау үшін білім
берудің әр жүйесіне ақшаға сатып алуға болмайтын идеялар, батылдық,
қайраттылық, іздену мен өзгерістерге ұмтылыс және өз істегеніне өзі сыни
баға бере алатын бейімділік керек.
Ұлы орыс ғалымы, Ресей ғылыми педагогикасының негізін салушы Константин
Дмитриевич Ушинский былай деген: “Педагогиканың кең табаны мен өте жіңішке
төбесі бар: бастапқы сабақ берудің дидактикасы том-том болуы мүмкін;
университетте лекция оқу дидактикасын екі сөзбен айтуға болады: “өз пәніңді
жақсы біл және оны анық түсіндір”. Осы бұлтартпас шындықты түсіндіре келіп,
Ушинский: “Білім беретін оқушылардың жасы неғұрлым кіші болса, оларды
тәрбиелейтін тәрбиешіден соғұрлым көбірек педагогикалық таным талап
етіледі. Және бұл талап оқушының жасына байланысты көбеймей, азаяды”.
Білім беруді ізгілендіру процесі білімнің, ғылымның ізгілендіру
мәніне, ол адамдарға бағыт, рахат әкеле ме немесе жоқ па деген сұрауларға
жауап іздейді. Ол сауалға ізгіліктіліктің құрамындағы қоғамдық бағыттар
және оның мазмұнын айқындау арқылы іздейміз.
Білім беруде ізгілендіру мәселесі К.Оразбекова, С.Қалиев, Р.Төлеубекова,
А.Бейсенбаева, Қ.Жарықбаев, Н.Дүтбаева, Ж.Сәрсенова, А.А.Қалыбекова және
тағы басқалардың зерттеулерінде кездеседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты:қазіргі заманғы педагогикада блім беруді
ізгілендіруді теориялық негіздеу.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
1. Білім беру педагогикасының және категорияларының мәнін ашу;
2. Білім беруді ізгілендірудің мәні мен мазмұнын зерттеу;
3. Білім беруді ізгілендірудің өзекті мәселелеріің мәнін ашу;
4. Қазіргі мектептегі білім беру мазмұны мен тәрбиелеудің тиімді
жолдарына сипаттама беру
Зерттеу әдістері:мектеп құжаттары, әңгіме, бақылау, сұхбат, озат
педагогикалық бөліміне зерттеу.
І.ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДІ ІЗГІЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Білім беру педагогикасының және категорияларының бірі ретінде
Білім-тоқтаусыз, толассыз үрдіс. ХХІ ғасыр білімін адамның
қызығушылықтарының дамуы, оның өзінің дамуы деп түсіну ләзім. Бұл-әр
адамның өзін-өзі жасампаздықпен қайта құра алуы, қоғамдық талаптар
тұрғысынан өзіне сыни баға бере алуы, айналаны өзгертуге қатыса алуы. Білім
арқылы адамның интеллектуалдық, рухани күші артып, тұлғалылығы қалыптасады.
Даму да, білім де ешбір адамға қолдан беріле салмайтындығы туралы
көптеген ғұламалар айтып кеткен. Кімде-кім оған қол жеткізгісі келсе,
әрекет етуі, ақыл-парасатын, қарым-қабілетін жұмсауы қажет. Бұл тұрғыдан
алғанда, кез келген білім, ол-өз бетінше білім алу. Шығармашылық әлеуеттің
дамуы жаңашылдықтың қажеттілігін сезіну арқылы, оған деген өзінің
сенімдерін қалыптастыру арқылы көрінеді де, өз білімін көтеруге негіз
болады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамсында: Орта білім беру міндеттерінің бірі-азаматтыққа, адамның
құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын
сүюге тәрбиелеу деп көрсетіледі.
Ел Президентінің 2008 жылғы Қазақстан халқына Бәсекеге қабілетті
Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық
үшін Жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның
білімділік деңгейімен, оның ішінде патриоттықпен айқындалатынын ерекше атап
көрсетеді. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2015 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында және Қазақстан
Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде білім беру
мәселесінің жай-күйі жан-жақты талданып, адамгершілік құндылықтарды
нығайтуға ерекше назар аударып, Қазақстандық патриотизм мен
интернационализм негізінде білім алушыларды тәрбиелеудің тиімді жүйесін
енгізу қажеттілігі баса айтылды.[1]
Ізгілендіру – бұл баланың жеке басын сыйлау.Қазіргі білім жүйесінің басты
кемшілігі оның білім жиынтығын беруге бағытталғандығында ғана емес, сол
білім мазмұнының шашыраңқы, қазіргі өркениеттің өзгермелі сипатына, ғылыми
жаңалықтарға, тез жетілдіріп өндіріске еніп жатқан жаңа технологияларға
сәйкес дер кезінде жаңарып, жетіліп, бейімделіп отыруға қабілетсіз,
консервативті, орталықтандырылған, жабық және шектеулі түрде болуында деп
есептеймін. Оның үстіне, соңғы он бес жылдың көлемінде мектептердің оқу-
материалдық, кадрлық базасының моральдық та, материалдық та жағынан барынша
ескіріп, құлдырап кетуі білім сапасына орасан зор зиянын тигізгені белгілі.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында болашақ, келесі
ғасырда, жаңа мыңжылдыққа өткен құндылықтар туралы айтты: Біз өзіміздің
болашағымызды және жастарымызды қандай күйде көргіміз келеді, осыны
айқындап алатын уақыт жетті.біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап
алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай
болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз. Міне сондықтан
еліміздің даму бағыты айқындалған уақытта білім берудің маңыздылығы мен
оның мәнділігіне көңіл бөлініп, сапалы білімге қол жеткізуде нақты
міндеттер қойылып, болашақтағы атқарылар іс-шаралар айшықталуы қажет. Білім
беруді қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени
құндылықтарынан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-жара қарауға болмайды-
деген еді.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің реформалануы, қоғамның
демократиялық бағытта дами бастағанын көрсетеді. Осыған орай білімге деген
көзқарас түбегейлі өзгеріп, оқытудың жаңа түрлері, жаңа бағыттары (Мирас,
Дарын, Мұрагер және т.б.) мектептер пайда болып, білім мазмұнының
толығымен жаңаруына алып келді. Дәстүрлі бағыттағы мектептерден бөлініп
шығып, өз алдына оқытудың формаларын ұйымдастырған жаңа типті мектептер бой
көрсетті. Мұндай мектептерді заман талабына сай білім беріп жатқан
инновациялық білім мекемелеріне жатқызуға болады. Ал жаңа типті
инновациялық мектептердің негізгі мақсаты-жеке тұлғаны толық дамыту және
білімдендіру болып табылады. Инновация-(лат.тілінен-nouis-жаңа )
аударғанда жаңалау, жаңа, өзгеру-деген мағыналарды көрсетеді.
Білім беру – бұл ұғымды ең алғаш рет педагогикаға енгізген Иоганн Генрих
Песталоции.
Білім беру деп – табиғат және қоғам жайлы ғылымда жинақталған білім
жүйесін жеке адамның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін
айтады.
Білім беру мәселесі әрбір қоғамның даму дәрежесіне байланысты. Мысалы,
орта ғасырда санай және оқи білетін адамды білімі бар деп есептеді. Қазіргі
атом, космос және халық шаруашылығын автоматтандыру дәуірінде білім беру
ғылыми техникалық прогрестің құдіретті факторы болып отыр.
Оқыту – білім берудің негізгі жолы. Оқыту оқытушы мен оқушылардың
біріккен іс - әрекеттері, сондықтан да ол екі жақты процесс: біріншіден,
оқытушы оқушыларға білім беріп, іскерлікке, дағдыға үйретеді, екіншіден
оқушы таным міндетін жеке түсініп, жаңа білімді, іскерлікті, дағдыны
игереді және оларды өмірде қолданады. Оқыту процесі өзінің белгілі құрылысы
және компоненттерімен сипатталды. Олар:
1. Білім, іскерлік, дағды. Білім – обьективті дүниені бейнелейтін адам
баласының жинақталған тәжірибесі. Оқу процесінде табиғаттағы,
қоғамдағы құбылыстарды, ұғымдарды және заңдылықтарды оқушылардың
білуі, яғни жинақталған бай тәжірибені игеруі мұғалімнің
басшылығымен іске асырылады. Іскерлік деп алған білімін пайдалана
отырып, оқушының саналылықпен орындайтын практикалық ісін айтады.
Мысалы іскерлікке есеп шығару, кітаппен жұмыс істеу т.б. жатады.
Оқушының бірнеше рет практикалық істі орындау арқылы машықтануын
дағды деп атайды. Мысалы, оқушылардың мәнерлеп жылдам оқу дағдысы
немесе лабораторияда топырақ құрамындағы қоректі элементтердің тез
анықтау дағдысы бірнеше рет қайталанылып орындалатын практикалық
жұмыстардың нәтижелері.
2. Мұғалімнің өмірге, ғылымға көзқарасы, қатысы және оқу-шылармен қарым -
қатынасы.
3. Оқушылар ұжымы.
4. Оқыту әдісі.
5. Оқытудың дидактикалық және техникалық құралдары.
Сонымен оқыту – оқушылардың білімін, іскерлігін, дағдысын және таным
қабілетін (зейін, ес, қиял, ойлау т.б.) дамыту, қалыптастыру процесі.
Мектептің мемлекет алдындағы жауапкершілігі жоғары болуы қажет. Өйткені
жас баланың бойына адамгершілік негіздерін қалыптастырып, білім нәрінен
сусындатар, өзінің дәстүрінен алшақтатпай, туған тілін, салт-дәстүрін
қажетті деңгейде үйрету-басты міндет. Осындай мақсат, міндеттерді үнемі
ұстанып отырған мектептің жетер жетістігі, бағындырар биігі зор болмақ. [2]
Мектеп-ешуақытта қоғамның, мәдениеттің, ғылым мен білімнің жаңалықтарынан
тыс қалып қоймай, үнемі оқушылардың бойына іскерлік пен дағдыларды
қалыптастырып, дүниетанымдарының кең болуын қамтамасыз етіп отырғаны жөн.
Ал қоғамның жаңалықтарынан алшақтау, дамыған мактептен білім алған оқушының
теориялық және практикалық білімдері, ақпараттың дамып отырған уақытында
жеткіліксіз болып қала бермек. Міне сондықтан мектептің білім мазмұнын
қайтадан қарап, заман талабына сай өзгерту, бүгінгі таңдағы басты мәселеге
айналып отыр. Елдің дамуы оның білім беру жүйесі арқылы бағаланатын
болады-деп Елбасы айтқандай, шынында да білім беру бүгінгі таңда үлкен
капиталға айналу үстінде. Білім беру капиталға айналған уақытта, оған деген
көзқарас өзгеріп, капиталды жинақтау жолдарын қарастыруымыз қажет. Сол үшін
де артта қалып бара жатқан мектептерге өкімет тарапынан қолдау көрсетіліп,
олардың материалдық-техникалық базаларын нығайтып, жаңа бағыттағы білім
мазмұнын ұйымдастыруды қолға алу қажеттілігі туындап отыр. Қазіргі уақытта
қоғмдық, саяси-әлеуметтік жағдайлардың өзгеруіне байланысты барлық салада
өзгерістердің пайда болуына әкеп соғуда.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен бүкіл өркениетті
әлемдегі ақпараттық даму білім берудің дәстүрлі қалыптасқан жүйесін,
әдістері мен технологиясын қайта қарауды талап етуде. Бұл процесс білімнің
жаңа аймақтарына енудің қажеттілігі мен оны жеке тұлғаның толық көлемде
меңгеруінің толық көлемде меңгеруінің қиыншылықтары арасындағы қарама-
қайшылықтары ретінде белең алып отыр.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халқымыздың ұлттық
дәстүр – салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне негізделіп
іске асырылады.
Міне, осыған орай, Заңда көрсетілген білім беру жүйесінің негізгі
міндеттерін еске түсірген жөн. Олар:
- жеке адамның рухани және күш қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен
салауатты өмір салтының берік, негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды
дамыту үшін жағдайлар жасау;
- азаматтықты, үйелменнің, халықтың, қоғамның және мемлекеттің алдындағы
жеке адамның хұқылары мен міндеттерін ұғынуды, сондай – ақ
Республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және саяси өміріне қатысу
қажеттігін тәрбиелеу;
- Республика тұрғындарына жалпы және кәсіптік білім алу үшін
мүмкіндіктер жасау;
- Жеке адамның шығармашылық қабілеттерін және эстетикалық тәрбие беруді
дамыту;
- қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр – салтын оқып – үйрену үшін
жағдайлар жасау.
Халыққа білім беру жүйесінің міндеттерін жүзеге асыру білім берудің
мемлекеттік саясат принциптеріне тәуелді. Қазақстан Республикасының Заңы
бойынша мына мемлекеттік принциптер басшылыққа алынады:
1.Қазақстан Республикасы барлық азаматтарының білім алу құқықтары-ның
теңдігі. Бұл принципке сай Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
әлеуметтік және мүлік жағдайына, ұлтына, жынысына, тіліне, ұстайтын дініне
қарамастан білім алуға құқы бар.
2. Білім берудің мемлекеттік стандарттары шегінде білім беру қызмет-
терінің теңдігі. Әр түрлі үлгідегі білім беру мекемелерінің бітірушілеріне
қойылатын талаптардың қажетті ең аз деңгейін анықтайтын мемлекеттік
стандарттарды республика үкіметі жасап бекітеді.
3.Меншік түрлері, қызмет ету бағыттары, тәрбие беру мен оқыту түрлері
бойынша білім беру мекемелерінің әр түрлі болуы (мемлекеттік, жеке
меншіктік және аралас болуы мүмкін).
4.Білім беру процесінің осы саладағы сатылардың сабақтастығын қамта-масыз
ететін үздіксіздігі. Бұл барлық білім беру саласындағы мекемелерде, әсіресе
бастауыш, орталау және орта мектептерде білім берудің сабақтасты-ғын соған
байланысты қисындылық бірізділігі мен жүйелілігін қамтамасыз етеді.
5.Білім берудің ғылыми сипаты, құқылық және экономикалық бағыты.
Ғылымның, техниканың, мәдениеттің жаңа табыстарының негізінде білім беруді
ғылыми бағытта үнемі жетілдіру. Білім беру мекемесі заңды ұйым, оның
өзіндік мүлік болады, өз атынан мүліктік емес, құқыққа ие болады. Білім
беру мекемесі айналадағы табиғи ортаны қорғайды, оның үнемі жақсарып
отыруына белсенді көмектеседі.
6.Білім берудің озыңқы дамуы. Халық шаруашылығының барлық салаларының
жетілуі білім берудің озыңқы дамуына байланысты. Білім беру ісі неғұрлым
ғылым негізінде тиімді ұйымдастырылса, өндіргіш күштердің халықтың
материалдық жағдайының дамылсыз өсуіне игі әсер етеді.
7.Білім беру жүйесіндегі басқару демократизмі. Халыққа білім беру ісінің
шешуші шарттарының бірі демократиялық жолмен басқару. Демократиялан-
дыру–бұл білім беру мекемелердің ведомствалардан, жергілікті мұқтаждық-
тардан құтылып, қоғамның және жеке адамның мүддесіне бет бұруы, қоғамдық
күштерді білім беру ісін басқаруға қатысуы. Білім беру мекемелері
мемлекеттің, қоғамның және жеке адамның білім алу жөніндегі тілектерін
орындайды.
8.Мемлекеттік білім беру мекемелеріндегі білім берудің зиялылық сипа-ты.
Барлық оқу орындарында және халық арасында оқыту мен тәрбиенің зиялылығын
сипаттау, табиғат құбылыстарын, қоғамдық өмірді ғылыми – материалистік
көзқарас негізінде түсіндіру, халық мәдениетіне зиян келтіретін
ымырашылықпен, жоққа нанушылықпен күресу.
9.Ақиқат білім алуға кедергі болатын саяси және идеологиялық ықпалдан
білім берудің тәуелсіздігі. Білім беру ісін басқару мемлекеттік – қоғамдық
сипатта болады. Республикалық Білім министрлігі, оның төменгі атқарушы
органдары Қазақстан үкіметінің білім беру саласындағы мемлекеттік саясаты
жүзеге асырады. Барлық білім беру мекемелері ешқандай партияның бірігушілер
одағының саяси және идеологиялық ықпалын басшылыққа алмайды. [3]
Табысты оқу қамтамасыздығы үшін неге оқыту қажет, білім мазмұны
қандай болуы керектігін анықтап алу міндетті шарт. Білім мазмұны түсінігі
бойынша біркелкі пайымдама жоқ. Білімдендіру қызметін іске асыруға
бағытталған дəстүрлі педагогикада білім мазмұны оқушылар игеруі тиіс
педагогикалық икем мен сəйкестікке келтірілген ғылыми ақпарат жəне оған
байланысты тəжірибелік ептіліктер мен дағдылар жүйесі ретінде қабылданған
білім мазмұнының мəнін ашуда бұл бағыт білімдік бағдарлы (знаниево-
ориентированное) оқу атамасын алған. Мұндай оқу жүйесінде адамзаттың тарихи
дамуы барысында жинақталған білімдер ғана əлеуметтік құндылық ретінде
танылады. Бұл көзқарастан демократиялық қоғамның басты міндеті- шығармашыл,
дербес ой жүргізе алатын адам қалыптастыру – жалаң білім жинақтау
талаптарының көлеңкесінде қалып келді. Соңғы кезеңдерде білімді
адамиластыру идеясының арқасында білім мазмұнының мəнін айқындауда тұлғалық
бағдарлы (личностно-ориентированное) оқу бағыты кең назарға алынуда. Осы
бағытқа орай оқушылар белгілі оқу мазмұнын ғана меңгерумен шектелмеуі тиіс.
Оқу-тəрбие барысында ең алдымен шəкірттерде құндылықты- мəнді
сұраныстар мен ниеттер қалыптастыру міндеті тұрады, олар тұлғаға қажет сапа-
қасиеттердің орнығуына негіз ретінде қабылдануы лəзім. Болашақ қоғам мүшесі
–тұлға педагогикалық процесс аймағында өз əрекет – қылықтарына, қоғам мен
ел тағдырына, қоршаған ортаны қорғауға деген жауапкершілік сезімін
қалыптастырып, əділетсіздік пен немқұрайлықтан қашық болуға баулынады,
өзінікінен басқаша пікірлерді ымырашылдықпен тыңдап, ұрда-жық ысырып
тастамай, қажеттісін қабылдауға үйренуі тиіс.
Тұлғалық бағдардағы білім мазмұны мейлінше толық құрылымға
келтірілген, педагогикалық тұрғыда икемге түсірілген əлеуметтік тəжірибе
күйінде төрт элементтен құралып, төмендегідей іс-əрекеттерде көрініс
береді:
- нəтижелік формасы – білім (қоғам, табиғат, техника, ойлау, іс-əрекет
əдістері жөнінде) күйінде бекіген танымдық іс-əрекеттер;
- үлгі бойынша орындау ептіліктері (ақыл-ес жəне практикалық ептіліктер
мен дағдылар) формасындағы əрекеттердің белгілі əдістерін іске асыра білу;
- проблемді жағдайларда қалыптан тыс шешімдер қабылдау ептіліктері
формасындағы – шығармашыл іс-əрекет, қызмет;
- тұлғалық бағдар (қоршаған ортаға, дүниеге, адамдарға, өз басына,
мораль нормаларына, көзқарастық идеяларға жəне т.б.) формасындағы көңіл-күй
құндылықты қатынастарды орындай білу.
Білім мазмұнының аталған элементтері бір-бірімен байланысты жəне
өзара шарттасқан. Əлеуметтік тəжірибенің осы элементтерін игерген адам
жақсы орындаушы ғана болып қалмастан, дербес, өз бетінше шығармашылдықпен
əрекет істей алатын, қалыптасқан қатынастар жүйесіне өз үлесін қоса білетін
тұлға дəрежесіне көтерілуге мүмкіндік алады. [4]
Білім мазмұны тарихи сипатқа ие. Ол қоғам дамуының белгілі
кезеңдерінде алға тартылатын білім міндеттері мен мақсаттарына орай
анықталады. Əрқилы əлеуметтік жүйедегі білім мазмұны біргелкі емес. Ол
өмір, өндіріс жəне ғылыми білімдердің даму деңгейіне сəйкес өзгермелі.
Білім мазмұнының қалыптасуына байланысты негізгі теориялар XVIII ғ.
ақырында- XIX ғ. басында өрбіді. Бұлар мəн-мағынасына қарай білім
мазмұнының материалдық жəне формальдық теориялары атауларымен педагогика
тарихына енді.
Білім мазмұнының материалдық теориясын қолданушылар (дидактикалық
материализм немесе энциклопедизм теориясы тараптарлары) білімнің негізгі
мақсаты – оқушыларға ғылымның əрқилы салаларынан мейлінше ауқымды білім
игерту деп білді. Мұндай пікірді өткен дəуірлердегі көптеген танымал
педагогтар қолдап, қуаттады (Я.А.Коменский, Г.Спенсер жəне т.б.). Аталған
теория бүгінгі күнде де өз жүгінушілеріне ие (болмаса, оқушыларды шектен
тыс жүктеме ақпаратқа кезіктіру неліктен тиылмайды?).
Білім мазмұнының формальдық теориясын қалаушылар (дидактикалық
формализм идеяшылдары) оқуды шəкірттердің қабілеттері мен танымдық
қызығуларын, олардың зейінін, есін, ұғымын жəне ойлау мүмкіндіктерін
дамытудың құралы ретінде пайдаланады. Олар түсінімінде, білім көзі - ақыл.
Сондықтан да, ең алдымен адамның ақыл-есін жəне қабілетін дамыту
қажеттігіне ден қойды. Білім мазмұнын іріктеуде дидактикалық формализм
тараптарлары математика жəне классикалық көне тілдер сынды дамытушылық
сипатымен құнды пəндерді басшылыққа алды. (Дж. Локк, И.Г.Петалоцци,
Н.Гербарг жəне т.б.). Қазіргі дəуір педагогикасында бұл екі теория да
сынға ұшырауда. Таза, жалаң күйінде аталған бағыттардағы педагогикалық жүйе
оқу-тəрбие міндеттерін ойдағыдай орындай алмайды. Мектептің басты мақсаты-
адамның ақыл-ес (интеллектуал) күштерін дамытып, сол арқылы білім игеруге,
оны қолдана білуге үйрету. Осыдан, бүгінгі педагогика дидактикалық
материализм мен дидактикалық формализм бағыттарындағы оқу-тəрбие істерін
бірлікте жүзеге асыруды қолдайды. (К.Д.Ушинский).
XIX жəне XXғғ. шектерінде білім мазмұнын іріктеудің дидактикалық
прагматизм теориясы қалыптасты. Бұл теорияны қолдаушылардың (Дж.Дьюи, Г.
Кершенштейнер) пікірінше, білім мазмұнының негізі жеке пəндерде емес, ол
оқушының қоғамдық жəне дара іс-əрекеттерінде. Білім мазмұны оқушылардың сол
білімді меңгеруге бағышталған ұжымдық еңбегі жəне белгіленген мəселені
шешуге сəйкес практикалық əрекеттерді қажет ететін пəнаралық біліктер
жүйесімен белгіленуі тиіс. Осы теорияға орай оқушылар мейлінше еркіндікпен
оқу пəндерін таңдауға құқылы, оқу-тəрбие жұмысы оқушылардың субъектив
сұраныстары мен қызығуларына икемдестіріледі. Европа, əсіресе, АҚШ
мектептерінде кең енген бұл теория нəтижесі білімдену деңгейінің күрт
төмендеуіне соқтырды. Өткен ғасырдың 20-жылдары Қазақстан оқу –жүйесінде
“Төте оқу” атымен қабылданған бұл əдіс өз жалғасын таппады. Дегенмен,
материалдық жəне формальдық теориялар, дидактикалық прагматизм бағыты уақыт
талаптарын көтере алмағанымен, білім мазмұнын қалыптастырудың осы заманғы
бағыттарының өркендеуіне үлкен ықпал жасады. Белгілі поляк ғалымы В.Оконь
функционалды материализм атты білім мазмұнын қалыптастыру теориясын жарыққа
шығарды. Оның пікірінше, қандай дидактикалық теория болмасын, ол
оқушылардың білім алуын қамтамасыз етумен бірге сол білімдерді өз іс-
əрекеттерінде пайдалана білу ептіліктерінің де жетілуіне негіз болуы шарт,
яғни таным мен іс-əрекет ажырамас бірігімді байланысқа келуі қажет. Жеке
пəндер мазмұнында да сол пəннің жетекші ұғымы басты назарға алынуы тиіс.
Мысалы, биологияда – эволюция теориясы, математикада – функционалды
тəуелсізділік, тарихта – тарихи шарттылық жəне т.б., яғни білім мазмұнын
таңдастыруда дүниетанымдық көзқарастарды басшылыққа алған жөн. Дəрістер
барысында оқушылар өз меңгерген білімдерін практикада қолданып үйренетіндей
жағдайлар жасалуы тиіс.
Көзделген нақты практикалық мəселелерді білім негізінде шеше отырып,
шəкірт табиғи, техникалық, мəдени жəне қоғамдық болмысқа сай өз
мүмкіндіктерін қайта қарап, өзгертуге үйренеді. В.Оконь теориясы өз ішіне
қоғамның білімге қойған талаптарын жəне оқушылардың жеке сұраныс
–қызығуларын біріктіре қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы бүгінгі мектептің білім мазмұны ҚР
“Білім заңына” сəйкес құрастырылған. Бұл Заңға орай білім мазмұны қоғамның
экономикалық жəне əлеуметтік ілгерілеуінің аса маңызды жағдайаттарының
бірі, сондықтан ол тұлғаның өзіндік қалыптасуына, оның өз мүмкіндіктерін өз
бетінше іске асыра алуына жағдай жасап, қоғам дамуын, құқықтық мемлекеттің
бекіп жəне жетілуін қамтамасыз етуге бағытталған. [5]
Білім мазмұнының міндеті-қоғамның əлемдік деңгейге сай жалпы жəне
кəсіби мəдениетін көтеру, оқушылар санасында осы заман білім деңгейі мен
білімдену бағдарламасының талаптарына сəйкес əлем бейнесін (образ мира)
қалыптастыру; тұлғаның ұлттық жəне əлемдік мəдениетке араласуына; осы күнгі
қоғамның төл тумасына айналған жəне сол қоғамды жетілдіруді мүдделеген адам
жəне азамат тəрбиелеу; қоғамның мамандар қорын жаңғырта көбейтіп, əрі қарай
дамыту.
Білім мазмұнын қалыптастырудағы басты мақсат - расалық, ұлттық,
этникалық, діни жəне əлеуметтік тегіне қарамай адамдар, халықтар арасындағы
өзара түсіністік пен қызметтестік қатынастардың орнығуына жəрдемдесу,
оқушының ерікті пікір мен наным таңдау құқығын іске асыруға көмектесу,
əрқилы дүниетаным көзқарастарды ымырашылдықпен ескеру.
Білім мазмұны жалпы жəне кəсіби білімдерден құралады. Жалпы білім
мазмұны негізінде тұлғаның жалпы мəдениеті, оның дүниетанымы, азаматтық
бағдары, əлемге, еңбекке жəне қоғамдық өмірге болған көзқарасы қалыптасады.
Кəсіби білім мазмұны адамға нақты еңбектік іс-əрекет саласындағы білімдер
мен ептіліктерді игеру үшін қажет.
Педагогика ғылымында білім мазмұнын іріктеудің өлшем-шек (критерий)
жүйесі қабылданған. Осы шектер негізінде мектепте берілетін білім мазмұны
келесідей талаптардың орындалуына себін тигізуі міндетті:
- тұлғаның жан-жақты дамуы жəне оның базалық мəдениетінің қалыпта-суына
қажет міндеттерді толық та біртұтас күйде берілуін қамтамасыз ету;
- оқу пəндері мен қоғамдық практикаға енетін білім материалдарының
ғылыми жəне тұрмыстық маңызға ие болуы;
- əрқилы жас деңгейіндегі оқушылардың нақты мүмкіндіктеріне сəйкес
болуы;
- материал мазмұны көлемінің оқушының мүмкін болған игеру уақытына
сəйкес келуі;
- жалпы орта білімді құрастыруда халықаралық тəжірибені ескеру;
- осы заманғы мектепте бар оқу-əдістемелік жəне материалдық базаға
сəйкес болуы.
Қорытындылай келе, білім жүйесінің аса күрделі және жауапты сала
екендігін, оны реформалауда қателіктер жіберілсе, бірнеше ұрпақтың
тағдырына, мемлекетіміз бен ұлтымыздың тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне
зиянын тигізуі мүмкін екенін, сондықтан білімнің пәрменділігін және сапасын
арттыру үшін бүкіл білім жүйесінде қысқа мерзім ішінде күрт өзгерістер
жасаудың қауіпті де, қатерлі екенін әрқашан ескергеніміз жөн. [7]
1.2.Білім беруді ізгілендірудің мәні мен мазмұны
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі кең ауқымды
реформалаумен сипатталады, яғни оның базисті негізінің жаңа әдіснамасын
анықтау арқылы жүзеге асырылуы көзделіп отыр. Қазақстан Республикасының
2005-2010 жылғы білім беруді дамыту бағдарламасына сәйкес білім берудің
әрбір сатылық кезеңдеріне білім мазмұнының жетілген жаңа үлгілері енуі
тиіс. Біздің еліміздің білім жүйесін реформалау үшін ғылыми негізделген
ықпалдарды өндеуді болжауда жұмыс істейтін механизмдер енгізу мен оны
жаңарту жолын қарастыру қажеттігі мемлекеттік бағдарламаларға еніп отыр.
Қазіргі заманғы философиялық, педогогикалық зерттеулердің концептуалбды
бағыттарымен сәйкес білімді жаңартудың негізгі принциптері гумандық,
демократиялық және білімді гуманитарландыру принциптері “гуманистік
парадигманы”орындауға бағытталған. Сол себепті білімді гуманитарландыру
идеясы білім беру мазмұнын ізгілендіру ойларымен тығыз байланысты және
технократиялық құндылықтардан азат қоғамдық санаға қайта бағдарлауына
бағытталған.
Баланың білім алу арқылы тұлға ретінде дамуын бірінші қатарға қойып, ол
үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың
түрлі амалдарын анықтап, бүгінгі таңда жүзеге асыруда- мұғалімнің рөлі
танымдық іс-әрекеттерді ұйымдастырушы негізгі талабы - оқушының ойын
дамыту, қызметі- кеңес беру, бағыттап отыру.
Оқыту әдісі –ізденушілік, зерттеушілік жұмыстарды ұйымдастыру, мұғалім
мен оқушының өзара қарым -қатынасы іскерлікке, өзара сыйластыққа
бағытталғаны тиімді. [9]
Қазақстан Республикасында білім беруді гуманитарландыру тұжырымда-масында
жастарға гуманистік тәрбие беру мәселесі жалпы адамзаттық құндылықтармен
мазмұнында қалыптастырылуы тиіс делінген. Ал, гуманистік көзқарас
гуманитарлық мазмұнды білім негізінде қалыптасады, олар әлем бейнесін
негіздеу қызметін атқарады, ол ғылыми білімнің әр түрлі өрістерін,
гуманистік жемтану негізінде интеграциялау XXI ғасыр адамының қалыптасуы
үшін толық құнды негізді құрайтын ескермесе болмайды. Ол мазмұн бойынша
“гуманистік адами көзқарастар жүйесіндегі рухани құндылықтарды мойндауға
икемделу, сол арқылы бостандыққа,бақытқа ұмтылудың жағымды әрі ізгілікті
әрикеттерін жүзеге асыруға қабілетті болу” – деген анықтаманы тұжырымдауға
болады.
Гуманистік көзқарас қалыптастыру гуманистік парадигмада “өмірге дайын
адамды” немесе “әрикет жасайтын адамды” парадигмасын “білімді адам”
парадигмасымен ауыстыру ды жөн деп санайды. Барлық парадигмалардың осылайша
алмастырылуы барлық оқытудың әдістемелік жүйесінің маңызын қайта
ойластыруды талап етеді. Т.Кун, М.Н.Берулова, В.А.Сластенин және т.б.
ғалымдардың пікірі бойынша, гуманистік тәрбие парадигмасы – білім беру
міндеттернің біркелкі шешімін табатын нақты көзқарас пен айқын стандарты
болып табылады.
Қазіргі кезде қоғамдық дамудың әр қилы кезендерінде туындалатын
сұрақтарға толық жауап беруге дайын тұлға қажет деген пікірге жауап іздеу
күн тәртібінен түспеуі тиіс.
Бұл бағытта мектептің алатын орны бөлек.Өзінің атқаратын қызметі жағынан
мектеп қоғамдық сананы қалыптастырады және қоғамда болып жатқан
өзгерістерге өзінің қомақты үлесін қосады. Бұл жөнінде россиялық педагог-
ғалым Л. А. Обухова былай дейді: Образование-важнейший социальный
институт, содействующий демократии и равенству. Посредством образования
передается и трансформируется культура,воспроизводится и создаются
социальные функции и статусы.
Сонымен білім беру процесінде ізгілікті көзқарасты қоғамдық өзгеріс, даму
туындатып отыр. Білімнің ізгілендірілуі білім берудегі жаңа бағыттарды
айқындайды: оқушылардың белсенділігін арттыру, білімнің өзі үшін қажеттігін
сезіндіру, оқу ісінде демократиялық көзқарастың орын алуы, оқушыны әрекет
субъектісі деп тану жіне т.б. Білім беруді ізгілендіру адамның жеке тұлға
ретінде дамуына бағытталған. Олай болса, оқу-тәрбие процесінің объектісі
де, субъектісі де адам болуы керек, ал ізгілендіру субъектісінің дамуына
бағытталады.
Білім беруді ізгілендіру процесі білімнің, ғылымның ізгілендіру мәніне,
ол адамдарға бағыт, рахат әкеле ме немесе жоқ па деген сұрауларға жауап
іздейді. Ол сауалға ізгіліктіліктің құрамындағы қоғамдық бағыттар және оның
мазмұнын айқындау арқылы іздейміз.
Ізгіліктің құрамындағы қоғамдық бағыттар:
1. Адам - тұлғаның құндылығына қамқорлық құрмет; тұлғаның
экономикалық, әлеуметтік, рухани талғамдарын қанағаттандыру. Адам- тұлғаны
жан-жақты дамыту. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Конституциясында:
Тұлғаның құндылығын сақтау мен қорғау ... деп айтылған.
2. Адам- тұлғаның құқығын қорғау мен сақтау.Бұл туралы
Қазақстан Республикасының Конституциясында: Қазақстан Республикасы
азаматының сөз,сенім бостандығына және оларды еркін түрде білдіруге құқы
бар,-делінген.
3. Адам тұлғаның қоғамдық теңсіздігіне және жеке тұлғаның ой-
пікірін, білімін менсінбеушілікке қарсы күрес. Бұл туралы Қазақстан
Республикасының Конституциясында: Заң алдында бәріміз бірдейміз,-деп
айтылған.
4. Зайырлы қоғам құру жолында Адам –тұлғаға дінді таңдау,
кәсіп,мамандық тандау еркіндігі берілген.
Мұнан мемлекет зайырлы деп аталуы үшін қажетті ең басты
–ізгіліктік қағидаларын айқын көруге болады:
1.Дамыған азаматтық қоғам қалыптастыру;
2.Барлық азаматтардың заң тұрғысынан теңдігін қамтамасыз ету;
3.Құқықтық мемлекетте заң үстемдік етеді.
4.Барлық азаматтарға қоғам алдында жауапкершілік жүктеледі.
Жоғарыдағы бағыттарды зерделей келе, біз білім беру жүйесін
ізгілендірудің негізгі қағидаларын бөліп аламыз. Білім беру жүйесін
ізгілендіру жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталғандықтан, білім беру
жүйесіндегі оқушы- тұлға деп айырып аламыз.
Білім беру процесін ізгілендірудің негізін қағидалары:
1.Оқушы – тұлғаның сапалы білім алуын қамтамасыз ету;
2.Оқушы – тұлғаның білімін бағалауда әділеттілікті сақтау;
3.Оқушы – тұлғаға кәсіп, мамандық таңдауда мұмкіндік тудыру және
еркіндік беру.
Білім беру процесінің ізгіліктік қағидаларының 3-ші жағдайды
тікелей 1, 2 бағыттардың жемісі деуге болады. Яғни, білім беру процесінің
нәтижесі оқушы-тұлғаны кәсіп пен мамандық таңдауына әкелуі қажет.
Бүгінгі таңда білім сапасы мен оның деңгейін бағалау ең басты
мемлекеттік те, саяси да, моральдық та маңызы бар мәселе болып
отыр.Сондықтан да білім сапасын анықтау және оның құраушыларын игеру,
түсіну-педагогикалық кәсіптің өзекті мәселесі. Төменде физика білім сапасын
анықтайтын құрамдас бөліктері зерделенген:
1.Стандарт-бағдарламаны меңгерту;
2.Пәннің логикалық құрылымын оқыту;
3.Ғылым саласы ретінде физика пәнінің өзіне тән әдістерін игерту;
4.Пәннің тәрбиелік мән-маңызын түсіну;
5.Экономикалық салдарымен байланысын жақсы білу;
6.Экономикалық мән-мазмұнын түйсіну;
7.Басқа ғылым салаларымен байланысын жақсы білу;
Білім сапасынының деңгейін ақиқатқа барынша жақындатып бағалау өте нәзік
те, күрделі де мәселе. Бағаны қоюда қиянат жасамау басым ролі оқушының
білімін бағалауда ақиқаттан қашықтатуда. [12]
Баға – ұстаз бен шәкірттің білім – тәрбие процесіндегі ең күшті, екі ұшты
қарым- қатынас құралы ; адамгершілік тәрбиесі тұрғысынан адам,
шыншыл, иманды ұғымдарын туындайтын күш және рухани жаралайтын да
күш; нарықтық қатынас заманында дербес қажетті товар-өнім ролін де
атқарады қазіргі педагогикада жазалау құралы да болып табылады. Бағаны
жалпы саяси- идеологиялық, ең күшті рухани құралы ретінде де қарастыруға
болады. Оқушының білімін бағалау үшін, әр тарау аяқталған соң, бағалау
парағын пайдаланған жөн. Осы парақ бойынша оқушы өзінің білім денгейін
саралауға мүмкіндігі болады. Қазіргі педогогикалық терминалогияда “оқу-
тәрбие процесін гуманитарландыру дегеніміз – гуманнитарлық пәндердің рөлін
күшейту, оқу пәндерінің мазмұнының гумандылығын анықтау және оның жаңа
бағалау нормаларын анықтау, оқу процессін толық ізгілендіру” – болып
табылады деп анықтама берілгенімен, оқу-тәрбие процессін гуманитарландыру
аксиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, оның мазмұнын әлеуметтік құндылық
кешені ретінде “адамдардың мәндік күштерінің еркін дамуы және өмірлік
ұмтылыстардың шығармашылық сипатта жүзеге асырылуы үшін жағдай туғызуды
талап ететін әрикет жүйесі деп санау қажеттілігі (саяси, экономикалық,
психологиялық педогогикалық және т.б.) есепке алынбаған. Осы тұрғыдан
қарағанда гумандылықты-тұлғалық бағдарлаушы көзқарастар-дың жүйесі ретінде,
әлемдік құрылымның өзіндік үлгідегі
Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-
машыққа қол жеткізу ғана емес, солар негізінде жеке, әлеуметтік және кәсіби
біліктілікке – ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану,
жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу
болып табылады.
Бүгiнгi күнде жалпы орта бiлiм беретiн мектеп – жаңа қоғам мектебi,
болашақ мектебi, яғни мәдени саналы, халықтық мәдениетке интеграцияланған,
жеке бағыттылық, баланың жеке басының дамуына педагогикалық жағдай жасайтын
және өзiн-өзi тануына көмек көрсететiн, физикалық және рухани жағынан
экологиялық таза, iзгiлендiрiлген, өмiрге, дүниеге тiк қарай алатын
қоршаған ортамен жүйелi байланыс түзетiн, бiлiмнiң жаңа мазмұнымен
байланысқан, әлеуметтiк өмiрге бейiмделген, бәсекеге қабiлеттi ұрпақ
өсiрiп, дамытып, жетiлдiретiн мектеп болуға тиiс. Мұндай өнiмдi нәтижелi,
сапалы бiлiм беретiн мектеп бүгiнгi күнде өзiндiк мектеп реформасын қажет
етедi. Сондықтан да мектеп реформасы тек мектептің басқару жүйесі мен оқыту
процесін ғана қамтып қоймай, сол мектептің бала оқытатын мұғалімдері мен
қызметкерлерінің (мектеп кітапханасы, мектеп асханасы, сабақ кестесі,
сыныптар және т.б.) де түгелімен өзін-өзі жаңа бағытқа қарай кәсіби
шеберлігін күнделікті ұштауын талап етеді. Болашақтағы үлгілі мектептің
орнығуына байланысты онда білім беретін мұғалімдер де, олардың кәсіптік
сапарлары мен педагогикалық қызметіне ерекше өзгерістер енгізуді қажет деп
санайды.
Бүгінгі күнде мектептің жаңа реформалық жүйесі 12 жылдық білім беру
турасында әрбір өзін кәсіби деңгейі жетілген деп есептейтін кез келген
мұғалім, білім беру қызметкері бұл жүйенің қыр-сырын түгел меңгермей бала
дамуының мәселелерін түгелімен меңгере алмайды. Сондықтан білімнің жаңа
үлгісі өзіне сәйкес жаңа мұғалімдерді талап етеді. Ол мұғалім
шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке тұлға, педагогикалық қызметтің
барлық келеңді-келеңсіз жақтарын зерттеп-меңгеруге ынталы, өзінің жетік
меңгерген кез-келген педагогикалық жағдайда өзінің білімділігі,
парасаттылығы, ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі, шеберлігі арқасында
шеше алатын, педагогикалық үрдістің нәтижесін жақсартуға ұмтылатын мұғалім
болуы керек.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы және Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңының қабылдануына байланысты Қазақстан
ғылымы мен білім беру жүйесі өзінің жаңа даму кезеңін және жаңару үрдісін
басынан кешіруде. Білім берудің ең негізгі, өзекті мәселесі- адамды жан-
жақты етіп тұлғаландыру. Сондықтан бүгінгі білім берудің мақсаты мен
мазмұны қазіргі заман талабына сай анықталуы керек. Өзге мемлекеттер
тәрізді Қазақстан да әлемдік өркениеттер қатарынан лайықты орынды иеленуге
ұмтылуы қажет екендігі белгілі. Мұндай биік мұраттардың орындалуында
танымдық құзыреттілікті дамытудың атқарар қызметі, қосар үлесі зор.
Еліміздегі білім беру бағытының дамуы үшін құзыреттілік тәсілдің
қажеттілігі Қазақстан Республикасында 2015 ж дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І.ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДІ ІЗГІЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Білім беру педагогикасының және категорияларының бірі ретінде
2. Білім беруді ізгілендірудің мәні мен мазмұны
ІІ.ТАРАУ.Білім беруді ізгілендіруді жүзеге асырудың жолдары
2.1. Білім беруді ізгілендірудің өзекті мәселелері
2.2. Қазіргі мектептегі білім беру мазмұны мен тәрбиелеудің тиімді
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
-2030 бағдарламасында Білім беру жүйесінің басты міндеті-тұлғаның ұлттық
және жалпы азаматтық, құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіптік тұрғыда жетілуі үшін қажетті
жағдайлар жасау- деп көрсетті. Бұл мақсатқа жету үшін біздің оқу үрдісіміз
алдына жаңа маңызды талаптар қояды. Жеткіншек ұрпақтың саналы азамат болып
қалыптасуы бүгінгі күнде аса зор үміт күттірер жол болып отыр. Білім
жүйесін жетілдіру және сапалы деңгейге көтеруді алға тартып отыр. Өз
жауапкершілігін сезіне алатын, өздігінен әрекет етуге және қабілетті
қайшылықтарды ашуға мейлінше жетілген, оны түрлі өзгерістерге дамытуға
қабілетті,шығармашыл, барлық істі сауатты шеше білетін тұлғаны тәрбиелеу-
мақсаттың бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес әр баланың жеке
бас ерекшелігіне қарай интеллектуалды дамуы жеке тұлғаның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер қарастырылып отыр. Әр
оқушының болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына,көлеміне,
дәрежесіне тікелей байланысты.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан–2030 Қазақстан халқына арналған
жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Бүкіл дүниежүзілік
білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда білімнің
жаңа жүйесі құрылуда. Бұл процесс педагогика теориясы мен оқу – тәрбие
процесіне нақты өзгерістер енгізумен қатар, елімізде болып жатқан түрлі
бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын
көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуетін дамытудың,
мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шындауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар; оқытудың жаңа технологияларын
енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық
желілерге шығу - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін
көздейді.
Бұл міндеттерді шешу үшін, мектеп ұжымдарының, әр мұғалімнің күнделікті
ізденісі арқылы, барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол
ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым – қатынасқа өту қажеттігі туындайды.
Сондықтан да қазіргі қоғамымызға әр мұғалім өз іс - әрекетінде қажетті
өзгерістерді әртүрлі тәжірибелер жөніндегі мағлұматтарды жаңа әдіс –
тәсілдерді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білуі керек. Сонымен қатар
мектептегі оқу – тәрбие жүйесі, мұғалім – оқушы арасындағы қарым – қатынас
жалпы оқытуды ұйымдастыру талапқа сай елеулі өзгерістерді қажет етіп отыр.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің
инновациялық іс - әрекетінің ғылыми – педагогикалық негіздерін меңгеру
маңызды мәселелердің бірі.
Халыққа білім беру жүйесінің міндеттерін іске асыруда кейбір факторлардың
ықпалын ескерген жөн. Олардың бірі – қоғамдық өндірістің дамуы және оның
ғылыми – техникалық негіздерін жетілдіру. Қоғамдық өндірістің үдемелі
ғылыми – техникалық деңгейін көтеру жеке адамның және техникалық білім алу
сапасына барынша ықпал жасайды, білім беру жүйесін жоғары сатыға көтереді
және үнемі дамытуды талап етеді.
Осыған орай, егеменді Қазақстан жағдайында жалпы білім және тәрбие
беретін мекемелер желісінің ұлғая түсерікәсіптік – техникалық, арнайы орта
және жоғары оқу орындарының жаппай мамандар дайындау жөніндегі ролі одан
әрі арта беруі тиіс.
Халыққа білім беру ісін дамытуда педагогикалық фактордың да әсері бар.
Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесін ерте бастан қолға алып,
оларға тиісті дайындықпен мектепке оқуға дайындау қажет. Ол үшін балалар
бақшасында және үйелменде тәрбие жұмысының процесіне нақты педагогикалық
басшылық жасап, оның барынша сапасына және нәтижесін арттыру
тәрбиешілерден, ата – аналардан, мектепке дейінгі мекемелер
меңгерушілерінен үлкен педагогикалық шеберлікті талап етеді.
Сонымен білім беру процесінде ізгілікті көзқарасты қоғамдық
өзгеріс, даму туындатып отыр. Білімнің ізгілендірілуі білім берудегі жаңа
бағыттарды айқындайды: оқушылардың белсенділігін арттыру, білімнің өзі үшін
қажеттігін сезіндіру, оқу ісінде демократиялық көзқарастың орын алуы,
оқушыны әрекет субъектісі деп тану жіне т.б. Білім беруді ізгілендіру
адамның жеке тұлға ретінде дамуына бағытталған.
Білім беруді жоспарлау халықаралық институтының директоры Ж.Аллак бір
кезде былай деген: “Көп елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, білім беру
үрдісі күрделілігінің басты себебі тек қаржыда жатқан жоқ, ол ақшаны үйіп-
төгіп шеше салуға болмайтын қиындықтарда жатқандығында”. Осы лауазымда оның
алдында болған көрнекті американдық зерттеуші, әрі білім қайраткері Ф.Кумбе
бұл ойды одан қатаңырақ түйіндей түсті: “Дағдарысты ауыздықтау үшін білім
берудің әр жүйесіне ақшаға сатып алуға болмайтын идеялар, батылдық,
қайраттылық, іздену мен өзгерістерге ұмтылыс және өз істегеніне өзі сыни
баға бере алатын бейімділік керек.
Ұлы орыс ғалымы, Ресей ғылыми педагогикасының негізін салушы Константин
Дмитриевич Ушинский былай деген: “Педагогиканың кең табаны мен өте жіңішке
төбесі бар: бастапқы сабақ берудің дидактикасы том-том болуы мүмкін;
университетте лекция оқу дидактикасын екі сөзбен айтуға болады: “өз пәніңді
жақсы біл және оны анық түсіндір”. Осы бұлтартпас шындықты түсіндіре келіп,
Ушинский: “Білім беретін оқушылардың жасы неғұрлым кіші болса, оларды
тәрбиелейтін тәрбиешіден соғұрлым көбірек педагогикалық таным талап
етіледі. Және бұл талап оқушының жасына байланысты көбеймей, азаяды”.
Білім беруді ізгілендіру процесі білімнің, ғылымның ізгілендіру
мәніне, ол адамдарға бағыт, рахат әкеле ме немесе жоқ па деген сұрауларға
жауап іздейді. Ол сауалға ізгіліктіліктің құрамындағы қоғамдық бағыттар
және оның мазмұнын айқындау арқылы іздейміз.
Білім беруде ізгілендіру мәселесі К.Оразбекова, С.Қалиев, Р.Төлеубекова,
А.Бейсенбаева, Қ.Жарықбаев, Н.Дүтбаева, Ж.Сәрсенова, А.А.Қалыбекова және
тағы басқалардың зерттеулерінде кездеседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты:қазіргі заманғы педагогикада блім беруді
ізгілендіруді теориялық негіздеу.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
1. Білім беру педагогикасының және категорияларының мәнін ашу;
2. Білім беруді ізгілендірудің мәні мен мазмұнын зерттеу;
3. Білім беруді ізгілендірудің өзекті мәселелеріің мәнін ашу;
4. Қазіргі мектептегі білім беру мазмұны мен тәрбиелеудің тиімді
жолдарына сипаттама беру
Зерттеу әдістері:мектеп құжаттары, әңгіме, бақылау, сұхбат, озат
педагогикалық бөліміне зерттеу.
І.ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДІ ІЗГІЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Білім беру педагогикасының және категорияларының бірі ретінде
Білім-тоқтаусыз, толассыз үрдіс. ХХІ ғасыр білімін адамның
қызығушылықтарының дамуы, оның өзінің дамуы деп түсіну ләзім. Бұл-әр
адамның өзін-өзі жасампаздықпен қайта құра алуы, қоғамдық талаптар
тұрғысынан өзіне сыни баға бере алуы, айналаны өзгертуге қатыса алуы. Білім
арқылы адамның интеллектуалдық, рухани күші артып, тұлғалылығы қалыптасады.
Даму да, білім де ешбір адамға қолдан беріле салмайтындығы туралы
көптеген ғұламалар айтып кеткен. Кімде-кім оған қол жеткізгісі келсе,
әрекет етуі, ақыл-парасатын, қарым-қабілетін жұмсауы қажет. Бұл тұрғыдан
алғанда, кез келген білім, ол-өз бетінше білім алу. Шығармашылық әлеуеттің
дамуы жаңашылдықтың қажеттілігін сезіну арқылы, оған деген өзінің
сенімдерін қалыптастыру арқылы көрінеді де, өз білімін көтеруге негіз
болады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамсында: Орта білім беру міндеттерінің бірі-азаматтыққа, адамның
құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын
сүюге тәрбиелеу деп көрсетіледі.
Ел Президентінің 2008 жылғы Қазақстан халқына Бәсекеге қабілетті
Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық
үшін Жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның
білімділік деңгейімен, оның ішінде патриоттықпен айқындалатынын ерекше атап
көрсетеді. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2015 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында және Қазақстан
Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде білім беру
мәселесінің жай-күйі жан-жақты талданып, адамгершілік құндылықтарды
нығайтуға ерекше назар аударып, Қазақстандық патриотизм мен
интернационализм негізінде білім алушыларды тәрбиелеудің тиімді жүйесін
енгізу қажеттілігі баса айтылды.[1]
Ізгілендіру – бұл баланың жеке басын сыйлау.Қазіргі білім жүйесінің басты
кемшілігі оның білім жиынтығын беруге бағытталғандығында ғана емес, сол
білім мазмұнының шашыраңқы, қазіргі өркениеттің өзгермелі сипатына, ғылыми
жаңалықтарға, тез жетілдіріп өндіріске еніп жатқан жаңа технологияларға
сәйкес дер кезінде жаңарып, жетіліп, бейімделіп отыруға қабілетсіз,
консервативті, орталықтандырылған, жабық және шектеулі түрде болуында деп
есептеймін. Оның үстіне, соңғы он бес жылдың көлемінде мектептердің оқу-
материалдық, кадрлық базасының моральдық та, материалдық та жағынан барынша
ескіріп, құлдырап кетуі білім сапасына орасан зор зиянын тигізгені белгілі.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында болашақ, келесі
ғасырда, жаңа мыңжылдыққа өткен құндылықтар туралы айтты: Біз өзіміздің
болашағымызды және жастарымызды қандай күйде көргіміз келеді, осыны
айқындап алатын уақыт жетті.біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап
алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай
болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз. Міне сондықтан
еліміздің даму бағыты айқындалған уақытта білім берудің маңыздылығы мен
оның мәнділігіне көңіл бөлініп, сапалы білімге қол жеткізуде нақты
міндеттер қойылып, болашақтағы атқарылар іс-шаралар айшықталуы қажет. Білім
беруді қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени
құндылықтарынан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-жара қарауға болмайды-
деген еді.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің реформалануы, қоғамның
демократиялық бағытта дами бастағанын көрсетеді. Осыған орай білімге деген
көзқарас түбегейлі өзгеріп, оқытудың жаңа түрлері, жаңа бағыттары (Мирас,
Дарын, Мұрагер және т.б.) мектептер пайда болып, білім мазмұнының
толығымен жаңаруына алып келді. Дәстүрлі бағыттағы мектептерден бөлініп
шығып, өз алдына оқытудың формаларын ұйымдастырған жаңа типті мектептер бой
көрсетті. Мұндай мектептерді заман талабына сай білім беріп жатқан
инновациялық білім мекемелеріне жатқызуға болады. Ал жаңа типті
инновациялық мектептердің негізгі мақсаты-жеке тұлғаны толық дамыту және
білімдендіру болып табылады. Инновация-(лат.тілінен-nouis-жаңа )
аударғанда жаңалау, жаңа, өзгеру-деген мағыналарды көрсетеді.
Білім беру – бұл ұғымды ең алғаш рет педагогикаға енгізген Иоганн Генрих
Песталоции.
Білім беру деп – табиғат және қоғам жайлы ғылымда жинақталған білім
жүйесін жеке адамның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін
айтады.
Білім беру мәселесі әрбір қоғамның даму дәрежесіне байланысты. Мысалы,
орта ғасырда санай және оқи білетін адамды білімі бар деп есептеді. Қазіргі
атом, космос және халық шаруашылығын автоматтандыру дәуірінде білім беру
ғылыми техникалық прогрестің құдіретті факторы болып отыр.
Оқыту – білім берудің негізгі жолы. Оқыту оқытушы мен оқушылардың
біріккен іс - әрекеттері, сондықтан да ол екі жақты процесс: біріншіден,
оқытушы оқушыларға білім беріп, іскерлікке, дағдыға үйретеді, екіншіден
оқушы таным міндетін жеке түсініп, жаңа білімді, іскерлікті, дағдыны
игереді және оларды өмірде қолданады. Оқыту процесі өзінің белгілі құрылысы
және компоненттерімен сипатталды. Олар:
1. Білім, іскерлік, дағды. Білім – обьективті дүниені бейнелейтін адам
баласының жинақталған тәжірибесі. Оқу процесінде табиғаттағы,
қоғамдағы құбылыстарды, ұғымдарды және заңдылықтарды оқушылардың
білуі, яғни жинақталған бай тәжірибені игеруі мұғалімнің
басшылығымен іске асырылады. Іскерлік деп алған білімін пайдалана
отырып, оқушының саналылықпен орындайтын практикалық ісін айтады.
Мысалы іскерлікке есеп шығару, кітаппен жұмыс істеу т.б. жатады.
Оқушының бірнеше рет практикалық істі орындау арқылы машықтануын
дағды деп атайды. Мысалы, оқушылардың мәнерлеп жылдам оқу дағдысы
немесе лабораторияда топырақ құрамындағы қоректі элементтердің тез
анықтау дағдысы бірнеше рет қайталанылып орындалатын практикалық
жұмыстардың нәтижелері.
2. Мұғалімнің өмірге, ғылымға көзқарасы, қатысы және оқу-шылармен қарым -
қатынасы.
3. Оқушылар ұжымы.
4. Оқыту әдісі.
5. Оқытудың дидактикалық және техникалық құралдары.
Сонымен оқыту – оқушылардың білімін, іскерлігін, дағдысын және таным
қабілетін (зейін, ес, қиял, ойлау т.б.) дамыту, қалыптастыру процесі.
Мектептің мемлекет алдындағы жауапкершілігі жоғары болуы қажет. Өйткені
жас баланың бойына адамгершілік негіздерін қалыптастырып, білім нәрінен
сусындатар, өзінің дәстүрінен алшақтатпай, туған тілін, салт-дәстүрін
қажетті деңгейде үйрету-басты міндет. Осындай мақсат, міндеттерді үнемі
ұстанып отырған мектептің жетер жетістігі, бағындырар биігі зор болмақ. [2]
Мектеп-ешуақытта қоғамның, мәдениеттің, ғылым мен білімнің жаңалықтарынан
тыс қалып қоймай, үнемі оқушылардың бойына іскерлік пен дағдыларды
қалыптастырып, дүниетанымдарының кең болуын қамтамасыз етіп отырғаны жөн.
Ал қоғамның жаңалықтарынан алшақтау, дамыған мактептен білім алған оқушының
теориялық және практикалық білімдері, ақпараттың дамып отырған уақытында
жеткіліксіз болып қала бермек. Міне сондықтан мектептің білім мазмұнын
қайтадан қарап, заман талабына сай өзгерту, бүгінгі таңдағы басты мәселеге
айналып отыр. Елдің дамуы оның білім беру жүйесі арқылы бағаланатын
болады-деп Елбасы айтқандай, шынында да білім беру бүгінгі таңда үлкен
капиталға айналу үстінде. Білім беру капиталға айналған уақытта, оған деген
көзқарас өзгеріп, капиталды жинақтау жолдарын қарастыруымыз қажет. Сол үшін
де артта қалып бара жатқан мектептерге өкімет тарапынан қолдау көрсетіліп,
олардың материалдық-техникалық базаларын нығайтып, жаңа бағыттағы білім
мазмұнын ұйымдастыруды қолға алу қажеттілігі туындап отыр. Қазіргі уақытта
қоғмдық, саяси-әлеуметтік жағдайлардың өзгеруіне байланысты барлық салада
өзгерістердің пайда болуына әкеп соғуда.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен бүкіл өркениетті
әлемдегі ақпараттық даму білім берудің дәстүрлі қалыптасқан жүйесін,
әдістері мен технологиясын қайта қарауды талап етуде. Бұл процесс білімнің
жаңа аймақтарына енудің қажеттілігі мен оны жеке тұлғаның толық көлемде
меңгеруінің толық көлемде меңгеруінің қиыншылықтары арасындағы қарама-
қайшылықтары ретінде белең алып отыр.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халқымыздың ұлттық
дәстүр – салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне негізделіп
іске асырылады.
Міне, осыған орай, Заңда көрсетілген білім беру жүйесінің негізгі
міндеттерін еске түсірген жөн. Олар:
- жеке адамның рухани және күш қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен
салауатты өмір салтының берік, негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды
дамыту үшін жағдайлар жасау;
- азаматтықты, үйелменнің, халықтың, қоғамның және мемлекеттің алдындағы
жеке адамның хұқылары мен міндеттерін ұғынуды, сондай – ақ
Республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және саяси өміріне қатысу
қажеттігін тәрбиелеу;
- Республика тұрғындарына жалпы және кәсіптік білім алу үшін
мүмкіндіктер жасау;
- Жеке адамның шығармашылық қабілеттерін және эстетикалық тәрбие беруді
дамыту;
- қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр – салтын оқып – үйрену үшін
жағдайлар жасау.
Халыққа білім беру жүйесінің міндеттерін жүзеге асыру білім берудің
мемлекеттік саясат принциптеріне тәуелді. Қазақстан Республикасының Заңы
бойынша мына мемлекеттік принциптер басшылыққа алынады:
1.Қазақстан Республикасы барлық азаматтарының білім алу құқықтары-ның
теңдігі. Бұл принципке сай Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
әлеуметтік және мүлік жағдайына, ұлтына, жынысына, тіліне, ұстайтын дініне
қарамастан білім алуға құқы бар.
2. Білім берудің мемлекеттік стандарттары шегінде білім беру қызмет-
терінің теңдігі. Әр түрлі үлгідегі білім беру мекемелерінің бітірушілеріне
қойылатын талаптардың қажетті ең аз деңгейін анықтайтын мемлекеттік
стандарттарды республика үкіметі жасап бекітеді.
3.Меншік түрлері, қызмет ету бағыттары, тәрбие беру мен оқыту түрлері
бойынша білім беру мекемелерінің әр түрлі болуы (мемлекеттік, жеке
меншіктік және аралас болуы мүмкін).
4.Білім беру процесінің осы саладағы сатылардың сабақтастығын қамта-масыз
ететін үздіксіздігі. Бұл барлық білім беру саласындағы мекемелерде, әсіресе
бастауыш, орталау және орта мектептерде білім берудің сабақтасты-ғын соған
байланысты қисындылық бірізділігі мен жүйелілігін қамтамасыз етеді.
5.Білім берудің ғылыми сипаты, құқылық және экономикалық бағыты.
Ғылымның, техниканың, мәдениеттің жаңа табыстарының негізінде білім беруді
ғылыми бағытта үнемі жетілдіру. Білім беру мекемесі заңды ұйым, оның
өзіндік мүлік болады, өз атынан мүліктік емес, құқыққа ие болады. Білім
беру мекемесі айналадағы табиғи ортаны қорғайды, оның үнемі жақсарып
отыруына белсенді көмектеседі.
6.Білім берудің озыңқы дамуы. Халық шаруашылығының барлық салаларының
жетілуі білім берудің озыңқы дамуына байланысты. Білім беру ісі неғұрлым
ғылым негізінде тиімді ұйымдастырылса, өндіргіш күштердің халықтың
материалдық жағдайының дамылсыз өсуіне игі әсер етеді.
7.Білім беру жүйесіндегі басқару демократизмі. Халыққа білім беру ісінің
шешуші шарттарының бірі демократиялық жолмен басқару. Демократиялан-
дыру–бұл білім беру мекемелердің ведомствалардан, жергілікті мұқтаждық-
тардан құтылып, қоғамның және жеке адамның мүддесіне бет бұруы, қоғамдық
күштерді білім беру ісін басқаруға қатысуы. Білім беру мекемелері
мемлекеттің, қоғамның және жеке адамның білім алу жөніндегі тілектерін
орындайды.
8.Мемлекеттік білім беру мекемелеріндегі білім берудің зиялылық сипа-ты.
Барлық оқу орындарында және халық арасында оқыту мен тәрбиенің зиялылығын
сипаттау, табиғат құбылыстарын, қоғамдық өмірді ғылыми – материалистік
көзқарас негізінде түсіндіру, халық мәдениетіне зиян келтіретін
ымырашылықпен, жоққа нанушылықпен күресу.
9.Ақиқат білім алуға кедергі болатын саяси және идеологиялық ықпалдан
білім берудің тәуелсіздігі. Білім беру ісін басқару мемлекеттік – қоғамдық
сипатта болады. Республикалық Білім министрлігі, оның төменгі атқарушы
органдары Қазақстан үкіметінің білім беру саласындағы мемлекеттік саясаты
жүзеге асырады. Барлық білім беру мекемелері ешқандай партияның бірігушілер
одағының саяси және идеологиялық ықпалын басшылыққа алмайды. [3]
Табысты оқу қамтамасыздығы үшін неге оқыту қажет, білім мазмұны
қандай болуы керектігін анықтап алу міндетті шарт. Білім мазмұны түсінігі
бойынша біркелкі пайымдама жоқ. Білімдендіру қызметін іске асыруға
бағытталған дəстүрлі педагогикада білім мазмұны оқушылар игеруі тиіс
педагогикалық икем мен сəйкестікке келтірілген ғылыми ақпарат жəне оған
байланысты тəжірибелік ептіліктер мен дағдылар жүйесі ретінде қабылданған
білім мазмұнының мəнін ашуда бұл бағыт білімдік бағдарлы (знаниево-
ориентированное) оқу атамасын алған. Мұндай оқу жүйесінде адамзаттың тарихи
дамуы барысында жинақталған білімдер ғана əлеуметтік құндылық ретінде
танылады. Бұл көзқарастан демократиялық қоғамның басты міндеті- шығармашыл,
дербес ой жүргізе алатын адам қалыптастыру – жалаң білім жинақтау
талаптарының көлеңкесінде қалып келді. Соңғы кезеңдерде білімді
адамиластыру идеясының арқасында білім мазмұнының мəнін айқындауда тұлғалық
бағдарлы (личностно-ориентированное) оқу бағыты кең назарға алынуда. Осы
бағытқа орай оқушылар белгілі оқу мазмұнын ғана меңгерумен шектелмеуі тиіс.
Оқу-тəрбие барысында ең алдымен шəкірттерде құндылықты- мəнді
сұраныстар мен ниеттер қалыптастыру міндеті тұрады, олар тұлғаға қажет сапа-
қасиеттердің орнығуына негіз ретінде қабылдануы лəзім. Болашақ қоғам мүшесі
–тұлға педагогикалық процесс аймағында өз əрекет – қылықтарына, қоғам мен
ел тағдырына, қоршаған ортаны қорғауға деген жауапкершілік сезімін
қалыптастырып, əділетсіздік пен немқұрайлықтан қашық болуға баулынады,
өзінікінен басқаша пікірлерді ымырашылдықпен тыңдап, ұрда-жық ысырып
тастамай, қажеттісін қабылдауға үйренуі тиіс.
Тұлғалық бағдардағы білім мазмұны мейлінше толық құрылымға
келтірілген, педагогикалық тұрғыда икемге түсірілген əлеуметтік тəжірибе
күйінде төрт элементтен құралып, төмендегідей іс-əрекеттерде көрініс
береді:
- нəтижелік формасы – білім (қоғам, табиғат, техника, ойлау, іс-əрекет
əдістері жөнінде) күйінде бекіген танымдық іс-əрекеттер;
- үлгі бойынша орындау ептіліктері (ақыл-ес жəне практикалық ептіліктер
мен дағдылар) формасындағы əрекеттердің белгілі əдістерін іске асыра білу;
- проблемді жағдайларда қалыптан тыс шешімдер қабылдау ептіліктері
формасындағы – шығармашыл іс-əрекет, қызмет;
- тұлғалық бағдар (қоршаған ортаға, дүниеге, адамдарға, өз басына,
мораль нормаларына, көзқарастық идеяларға жəне т.б.) формасындағы көңіл-күй
құндылықты қатынастарды орындай білу.
Білім мазмұнының аталған элементтері бір-бірімен байланысты жəне
өзара шарттасқан. Əлеуметтік тəжірибенің осы элементтерін игерген адам
жақсы орындаушы ғана болып қалмастан, дербес, өз бетінше шығармашылдықпен
əрекет істей алатын, қалыптасқан қатынастар жүйесіне өз үлесін қоса білетін
тұлға дəрежесіне көтерілуге мүмкіндік алады. [4]
Білім мазмұны тарихи сипатқа ие. Ол қоғам дамуының белгілі
кезеңдерінде алға тартылатын білім міндеттері мен мақсаттарына орай
анықталады. Əрқилы əлеуметтік жүйедегі білім мазмұны біргелкі емес. Ол
өмір, өндіріс жəне ғылыми білімдердің даму деңгейіне сəйкес өзгермелі.
Білім мазмұнының қалыптасуына байланысты негізгі теориялар XVIII ғ.
ақырында- XIX ғ. басында өрбіді. Бұлар мəн-мағынасына қарай білім
мазмұнының материалдық жəне формальдық теориялары атауларымен педагогика
тарихына енді.
Білім мазмұнының материалдық теориясын қолданушылар (дидактикалық
материализм немесе энциклопедизм теориясы тараптарлары) білімнің негізгі
мақсаты – оқушыларға ғылымның əрқилы салаларынан мейлінше ауқымды білім
игерту деп білді. Мұндай пікірді өткен дəуірлердегі көптеген танымал
педагогтар қолдап, қуаттады (Я.А.Коменский, Г.Спенсер жəне т.б.). Аталған
теория бүгінгі күнде де өз жүгінушілеріне ие (болмаса, оқушыларды шектен
тыс жүктеме ақпаратқа кезіктіру неліктен тиылмайды?).
Білім мазмұнының формальдық теориясын қалаушылар (дидактикалық
формализм идеяшылдары) оқуды шəкірттердің қабілеттері мен танымдық
қызығуларын, олардың зейінін, есін, ұғымын жəне ойлау мүмкіндіктерін
дамытудың құралы ретінде пайдаланады. Олар түсінімінде, білім көзі - ақыл.
Сондықтан да, ең алдымен адамның ақыл-есін жəне қабілетін дамыту
қажеттігіне ден қойды. Білім мазмұнын іріктеуде дидактикалық формализм
тараптарлары математика жəне классикалық көне тілдер сынды дамытушылық
сипатымен құнды пəндерді басшылыққа алды. (Дж. Локк, И.Г.Петалоцци,
Н.Гербарг жəне т.б.). Қазіргі дəуір педагогикасында бұл екі теория да
сынға ұшырауда. Таза, жалаң күйінде аталған бағыттардағы педагогикалық жүйе
оқу-тəрбие міндеттерін ойдағыдай орындай алмайды. Мектептің басты мақсаты-
адамның ақыл-ес (интеллектуал) күштерін дамытып, сол арқылы білім игеруге,
оны қолдана білуге үйрету. Осыдан, бүгінгі педагогика дидактикалық
материализм мен дидактикалық формализм бағыттарындағы оқу-тəрбие істерін
бірлікте жүзеге асыруды қолдайды. (К.Д.Ушинский).
XIX жəне XXғғ. шектерінде білім мазмұнын іріктеудің дидактикалық
прагматизм теориясы қалыптасты. Бұл теорияны қолдаушылардың (Дж.Дьюи, Г.
Кершенштейнер) пікірінше, білім мазмұнының негізі жеке пəндерде емес, ол
оқушының қоғамдық жəне дара іс-əрекеттерінде. Білім мазмұны оқушылардың сол
білімді меңгеруге бағышталған ұжымдық еңбегі жəне белгіленген мəселені
шешуге сəйкес практикалық əрекеттерді қажет ететін пəнаралық біліктер
жүйесімен белгіленуі тиіс. Осы теорияға орай оқушылар мейлінше еркіндікпен
оқу пəндерін таңдауға құқылы, оқу-тəрбие жұмысы оқушылардың субъектив
сұраныстары мен қызығуларына икемдестіріледі. Европа, əсіресе, АҚШ
мектептерінде кең енген бұл теория нəтижесі білімдену деңгейінің күрт
төмендеуіне соқтырды. Өткен ғасырдың 20-жылдары Қазақстан оқу –жүйесінде
“Төте оқу” атымен қабылданған бұл əдіс өз жалғасын таппады. Дегенмен,
материалдық жəне формальдық теориялар, дидактикалық прагматизм бағыты уақыт
талаптарын көтере алмағанымен, білім мазмұнын қалыптастырудың осы заманғы
бағыттарының өркендеуіне үлкен ықпал жасады. Белгілі поляк ғалымы В.Оконь
функционалды материализм атты білім мазмұнын қалыптастыру теориясын жарыққа
шығарды. Оның пікірінше, қандай дидактикалық теория болмасын, ол
оқушылардың білім алуын қамтамасыз етумен бірге сол білімдерді өз іс-
əрекеттерінде пайдалана білу ептіліктерінің де жетілуіне негіз болуы шарт,
яғни таным мен іс-əрекет ажырамас бірігімді байланысқа келуі қажет. Жеке
пəндер мазмұнында да сол пəннің жетекші ұғымы басты назарға алынуы тиіс.
Мысалы, биологияда – эволюция теориясы, математикада – функционалды
тəуелсізділік, тарихта – тарихи шарттылық жəне т.б., яғни білім мазмұнын
таңдастыруда дүниетанымдық көзқарастарды басшылыққа алған жөн. Дəрістер
барысында оқушылар өз меңгерген білімдерін практикада қолданып үйренетіндей
жағдайлар жасалуы тиіс.
Көзделген нақты практикалық мəселелерді білім негізінде шеше отырып,
шəкірт табиғи, техникалық, мəдени жəне қоғамдық болмысқа сай өз
мүмкіндіктерін қайта қарап, өзгертуге үйренеді. В.Оконь теориясы өз ішіне
қоғамның білімге қойған талаптарын жəне оқушылардың жеке сұраныс
–қызығуларын біріктіре қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы бүгінгі мектептің білім мазмұны ҚР
“Білім заңына” сəйкес құрастырылған. Бұл Заңға орай білім мазмұны қоғамның
экономикалық жəне əлеуметтік ілгерілеуінің аса маңызды жағдайаттарының
бірі, сондықтан ол тұлғаның өзіндік қалыптасуына, оның өз мүмкіндіктерін өз
бетінше іске асыра алуына жағдай жасап, қоғам дамуын, құқықтық мемлекеттің
бекіп жəне жетілуін қамтамасыз етуге бағытталған. [5]
Білім мазмұнының міндеті-қоғамның əлемдік деңгейге сай жалпы жəне
кəсіби мəдениетін көтеру, оқушылар санасында осы заман білім деңгейі мен
білімдену бағдарламасының талаптарына сəйкес əлем бейнесін (образ мира)
қалыптастыру; тұлғаның ұлттық жəне əлемдік мəдениетке араласуына; осы күнгі
қоғамның төл тумасына айналған жəне сол қоғамды жетілдіруді мүдделеген адам
жəне азамат тəрбиелеу; қоғамның мамандар қорын жаңғырта көбейтіп, əрі қарай
дамыту.
Білім мазмұнын қалыптастырудағы басты мақсат - расалық, ұлттық,
этникалық, діни жəне əлеуметтік тегіне қарамай адамдар, халықтар арасындағы
өзара түсіністік пен қызметтестік қатынастардың орнығуына жəрдемдесу,
оқушының ерікті пікір мен наным таңдау құқығын іске асыруға көмектесу,
əрқилы дүниетаным көзқарастарды ымырашылдықпен ескеру.
Білім мазмұны жалпы жəне кəсіби білімдерден құралады. Жалпы білім
мазмұны негізінде тұлғаның жалпы мəдениеті, оның дүниетанымы, азаматтық
бағдары, əлемге, еңбекке жəне қоғамдық өмірге болған көзқарасы қалыптасады.
Кəсіби білім мазмұны адамға нақты еңбектік іс-əрекет саласындағы білімдер
мен ептіліктерді игеру үшін қажет.
Педагогика ғылымында білім мазмұнын іріктеудің өлшем-шек (критерий)
жүйесі қабылданған. Осы шектер негізінде мектепте берілетін білім мазмұны
келесідей талаптардың орындалуына себін тигізуі міндетті:
- тұлғаның жан-жақты дамуы жəне оның базалық мəдениетінің қалыпта-суына
қажет міндеттерді толық та біртұтас күйде берілуін қамтамасыз ету;
- оқу пəндері мен қоғамдық практикаға енетін білім материалдарының
ғылыми жəне тұрмыстық маңызға ие болуы;
- əрқилы жас деңгейіндегі оқушылардың нақты мүмкіндіктеріне сəйкес
болуы;
- материал мазмұны көлемінің оқушының мүмкін болған игеру уақытына
сəйкес келуі;
- жалпы орта білімді құрастыруда халықаралық тəжірибені ескеру;
- осы заманғы мектепте бар оқу-əдістемелік жəне материалдық базаға
сəйкес болуы.
Қорытындылай келе, білім жүйесінің аса күрделі және жауапты сала
екендігін, оны реформалауда қателіктер жіберілсе, бірнеше ұрпақтың
тағдырына, мемлекетіміз бен ұлтымыздың тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне
зиянын тигізуі мүмкін екенін, сондықтан білімнің пәрменділігін және сапасын
арттыру үшін бүкіл білім жүйесінде қысқа мерзім ішінде күрт өзгерістер
жасаудың қауіпті де, қатерлі екенін әрқашан ескергеніміз жөн. [7]
1.2.Білім беруді ізгілендірудің мәні мен мазмұны
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі кең ауқымды
реформалаумен сипатталады, яғни оның базисті негізінің жаңа әдіснамасын
анықтау арқылы жүзеге асырылуы көзделіп отыр. Қазақстан Республикасының
2005-2010 жылғы білім беруді дамыту бағдарламасына сәйкес білім берудің
әрбір сатылық кезеңдеріне білім мазмұнының жетілген жаңа үлгілері енуі
тиіс. Біздің еліміздің білім жүйесін реформалау үшін ғылыми негізделген
ықпалдарды өндеуді болжауда жұмыс істейтін механизмдер енгізу мен оны
жаңарту жолын қарастыру қажеттігі мемлекеттік бағдарламаларға еніп отыр.
Қазіргі заманғы философиялық, педогогикалық зерттеулердің концептуалбды
бағыттарымен сәйкес білімді жаңартудың негізгі принциптері гумандық,
демократиялық және білімді гуманитарландыру принциптері “гуманистік
парадигманы”орындауға бағытталған. Сол себепті білімді гуманитарландыру
идеясы білім беру мазмұнын ізгілендіру ойларымен тығыз байланысты және
технократиялық құндылықтардан азат қоғамдық санаға қайта бағдарлауына
бағытталған.
Баланың білім алу арқылы тұлға ретінде дамуын бірінші қатарға қойып, ол
үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың
түрлі амалдарын анықтап, бүгінгі таңда жүзеге асыруда- мұғалімнің рөлі
танымдық іс-әрекеттерді ұйымдастырушы негізгі талабы - оқушының ойын
дамыту, қызметі- кеңес беру, бағыттап отыру.
Оқыту әдісі –ізденушілік, зерттеушілік жұмыстарды ұйымдастыру, мұғалім
мен оқушының өзара қарым -қатынасы іскерлікке, өзара сыйластыққа
бағытталғаны тиімді. [9]
Қазақстан Республикасында білім беруді гуманитарландыру тұжырымда-масында
жастарға гуманистік тәрбие беру мәселесі жалпы адамзаттық құндылықтармен
мазмұнында қалыптастырылуы тиіс делінген. Ал, гуманистік көзқарас
гуманитарлық мазмұнды білім негізінде қалыптасады, олар әлем бейнесін
негіздеу қызметін атқарады, ол ғылыми білімнің әр түрлі өрістерін,
гуманистік жемтану негізінде интеграциялау XXI ғасыр адамының қалыптасуы
үшін толық құнды негізді құрайтын ескермесе болмайды. Ол мазмұн бойынша
“гуманистік адами көзқарастар жүйесіндегі рухани құндылықтарды мойндауға
икемделу, сол арқылы бостандыққа,бақытқа ұмтылудың жағымды әрі ізгілікті
әрикеттерін жүзеге асыруға қабілетті болу” – деген анықтаманы тұжырымдауға
болады.
Гуманистік көзқарас қалыптастыру гуманистік парадигмада “өмірге дайын
адамды” немесе “әрикет жасайтын адамды” парадигмасын “білімді адам”
парадигмасымен ауыстыру ды жөн деп санайды. Барлық парадигмалардың осылайша
алмастырылуы барлық оқытудың әдістемелік жүйесінің маңызын қайта
ойластыруды талап етеді. Т.Кун, М.Н.Берулова, В.А.Сластенин және т.б.
ғалымдардың пікірі бойынша, гуманистік тәрбие парадигмасы – білім беру
міндеттернің біркелкі шешімін табатын нақты көзқарас пен айқын стандарты
болып табылады.
Қазіргі кезде қоғамдық дамудың әр қилы кезендерінде туындалатын
сұрақтарға толық жауап беруге дайын тұлға қажет деген пікірге жауап іздеу
күн тәртібінен түспеуі тиіс.
Бұл бағытта мектептің алатын орны бөлек.Өзінің атқаратын қызметі жағынан
мектеп қоғамдық сананы қалыптастырады және қоғамда болып жатқан
өзгерістерге өзінің қомақты үлесін қосады. Бұл жөнінде россиялық педагог-
ғалым Л. А. Обухова былай дейді: Образование-важнейший социальный
институт, содействующий демократии и равенству. Посредством образования
передается и трансформируется культура,воспроизводится и создаются
социальные функции и статусы.
Сонымен білім беру процесінде ізгілікті көзқарасты қоғамдық өзгеріс, даму
туындатып отыр. Білімнің ізгілендірілуі білім берудегі жаңа бағыттарды
айқындайды: оқушылардың белсенділігін арттыру, білімнің өзі үшін қажеттігін
сезіндіру, оқу ісінде демократиялық көзқарастың орын алуы, оқушыны әрекет
субъектісі деп тану жіне т.б. Білім беруді ізгілендіру адамның жеке тұлға
ретінде дамуына бағытталған. Олай болса, оқу-тәрбие процесінің объектісі
де, субъектісі де адам болуы керек, ал ізгілендіру субъектісінің дамуына
бағытталады.
Білім беруді ізгілендіру процесі білімнің, ғылымның ізгілендіру мәніне,
ол адамдарға бағыт, рахат әкеле ме немесе жоқ па деген сұрауларға жауап
іздейді. Ол сауалға ізгіліктіліктің құрамындағы қоғамдық бағыттар және оның
мазмұнын айқындау арқылы іздейміз.
Ізгіліктің құрамындағы қоғамдық бағыттар:
1. Адам - тұлғаның құндылығына қамқорлық құрмет; тұлғаның
экономикалық, әлеуметтік, рухани талғамдарын қанағаттандыру. Адам- тұлғаны
жан-жақты дамыту. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Конституциясында:
Тұлғаның құндылығын сақтау мен қорғау ... деп айтылған.
2. Адам- тұлғаның құқығын қорғау мен сақтау.Бұл туралы
Қазақстан Республикасының Конституциясында: Қазақстан Республикасы
азаматының сөз,сенім бостандығына және оларды еркін түрде білдіруге құқы
бар,-делінген.
3. Адам тұлғаның қоғамдық теңсіздігіне және жеке тұлғаның ой-
пікірін, білімін менсінбеушілікке қарсы күрес. Бұл туралы Қазақстан
Республикасының Конституциясында: Заң алдында бәріміз бірдейміз,-деп
айтылған.
4. Зайырлы қоғам құру жолында Адам –тұлғаға дінді таңдау,
кәсіп,мамандық тандау еркіндігі берілген.
Мұнан мемлекет зайырлы деп аталуы үшін қажетті ең басты
–ізгіліктік қағидаларын айқын көруге болады:
1.Дамыған азаматтық қоғам қалыптастыру;
2.Барлық азаматтардың заң тұрғысынан теңдігін қамтамасыз ету;
3.Құқықтық мемлекетте заң үстемдік етеді.
4.Барлық азаматтарға қоғам алдында жауапкершілік жүктеледі.
Жоғарыдағы бағыттарды зерделей келе, біз білім беру жүйесін
ізгілендірудің негізгі қағидаларын бөліп аламыз. Білім беру жүйесін
ізгілендіру жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталғандықтан, білім беру
жүйесіндегі оқушы- тұлға деп айырып аламыз.
Білім беру процесін ізгілендірудің негізін қағидалары:
1.Оқушы – тұлғаның сапалы білім алуын қамтамасыз ету;
2.Оқушы – тұлғаның білімін бағалауда әділеттілікті сақтау;
3.Оқушы – тұлғаға кәсіп, мамандық таңдауда мұмкіндік тудыру және
еркіндік беру.
Білім беру процесінің ізгіліктік қағидаларының 3-ші жағдайды
тікелей 1, 2 бағыттардың жемісі деуге болады. Яғни, білім беру процесінің
нәтижесі оқушы-тұлғаны кәсіп пен мамандық таңдауына әкелуі қажет.
Бүгінгі таңда білім сапасы мен оның деңгейін бағалау ең басты
мемлекеттік те, саяси да, моральдық та маңызы бар мәселе болып
отыр.Сондықтан да білім сапасын анықтау және оның құраушыларын игеру,
түсіну-педагогикалық кәсіптің өзекті мәселесі. Төменде физика білім сапасын
анықтайтын құрамдас бөліктері зерделенген:
1.Стандарт-бағдарламаны меңгерту;
2.Пәннің логикалық құрылымын оқыту;
3.Ғылым саласы ретінде физика пәнінің өзіне тән әдістерін игерту;
4.Пәннің тәрбиелік мән-маңызын түсіну;
5.Экономикалық салдарымен байланысын жақсы білу;
6.Экономикалық мән-мазмұнын түйсіну;
7.Басқа ғылым салаларымен байланысын жақсы білу;
Білім сапасынының деңгейін ақиқатқа барынша жақындатып бағалау өте нәзік
те, күрделі де мәселе. Бағаны қоюда қиянат жасамау басым ролі оқушының
білімін бағалауда ақиқаттан қашықтатуда. [12]
Баға – ұстаз бен шәкірттің білім – тәрбие процесіндегі ең күшті, екі ұшты
қарым- қатынас құралы ; адамгершілік тәрбиесі тұрғысынан адам,
шыншыл, иманды ұғымдарын туындайтын күш және рухани жаралайтын да
күш; нарықтық қатынас заманында дербес қажетті товар-өнім ролін де
атқарады қазіргі педагогикада жазалау құралы да болып табылады. Бағаны
жалпы саяси- идеологиялық, ең күшті рухани құралы ретінде де қарастыруға
болады. Оқушының білімін бағалау үшін, әр тарау аяқталған соң, бағалау
парағын пайдаланған жөн. Осы парақ бойынша оқушы өзінің білім денгейін
саралауға мүмкіндігі болады. Қазіргі педогогикалық терминалогияда “оқу-
тәрбие процесін гуманитарландыру дегеніміз – гуманнитарлық пәндердің рөлін
күшейту, оқу пәндерінің мазмұнының гумандылығын анықтау және оның жаңа
бағалау нормаларын анықтау, оқу процессін толық ізгілендіру” – болып
табылады деп анықтама берілгенімен, оқу-тәрбие процессін гуманитарландыру
аксиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, оның мазмұнын әлеуметтік құндылық
кешені ретінде “адамдардың мәндік күштерінің еркін дамуы және өмірлік
ұмтылыстардың шығармашылық сипатта жүзеге асырылуы үшін жағдай туғызуды
талап ететін әрикет жүйесі деп санау қажеттілігі (саяси, экономикалық,
психологиялық педогогикалық және т.б.) есепке алынбаған. Осы тұрғыдан
қарағанда гумандылықты-тұлғалық бағдарлаушы көзқарастар-дың жүйесі ретінде,
әлемдік құрылымның өзіндік үлгідегі
Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-
машыққа қол жеткізу ғана емес, солар негізінде жеке, әлеуметтік және кәсіби
біліктілікке – ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану,
жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу
болып табылады.
Бүгiнгi күнде жалпы орта бiлiм беретiн мектеп – жаңа қоғам мектебi,
болашақ мектебi, яғни мәдени саналы, халықтық мәдениетке интеграцияланған,
жеке бағыттылық, баланың жеке басының дамуына педагогикалық жағдай жасайтын
және өзiн-өзi тануына көмек көрсететiн, физикалық және рухани жағынан
экологиялық таза, iзгiлендiрiлген, өмiрге, дүниеге тiк қарай алатын
қоршаған ортамен жүйелi байланыс түзетiн, бiлiмнiң жаңа мазмұнымен
байланысқан, әлеуметтiк өмiрге бейiмделген, бәсекеге қабiлеттi ұрпақ
өсiрiп, дамытып, жетiлдiретiн мектеп болуға тиiс. Мұндай өнiмдi нәтижелi,
сапалы бiлiм беретiн мектеп бүгiнгi күнде өзiндiк мектеп реформасын қажет
етедi. Сондықтан да мектеп реформасы тек мектептің басқару жүйесі мен оқыту
процесін ғана қамтып қоймай, сол мектептің бала оқытатын мұғалімдері мен
қызметкерлерінің (мектеп кітапханасы, мектеп асханасы, сабақ кестесі,
сыныптар және т.б.) де түгелімен өзін-өзі жаңа бағытқа қарай кәсіби
шеберлігін күнделікті ұштауын талап етеді. Болашақтағы үлгілі мектептің
орнығуына байланысты онда білім беретін мұғалімдер де, олардың кәсіптік
сапарлары мен педагогикалық қызметіне ерекше өзгерістер енгізуді қажет деп
санайды.
Бүгінгі күнде мектептің жаңа реформалық жүйесі 12 жылдық білім беру
турасында әрбір өзін кәсіби деңгейі жетілген деп есептейтін кез келген
мұғалім, білім беру қызметкері бұл жүйенің қыр-сырын түгел меңгермей бала
дамуының мәселелерін түгелімен меңгере алмайды. Сондықтан білімнің жаңа
үлгісі өзіне сәйкес жаңа мұғалімдерді талап етеді. Ол мұғалім
шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке тұлға, педагогикалық қызметтің
барлық келеңді-келеңсіз жақтарын зерттеп-меңгеруге ынталы, өзінің жетік
меңгерген кез-келген педагогикалық жағдайда өзінің білімділігі,
парасаттылығы, ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі, шеберлігі арқасында
шеше алатын, педагогикалық үрдістің нәтижесін жақсартуға ұмтылатын мұғалім
болуы керек.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы және Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңының қабылдануына байланысты Қазақстан
ғылымы мен білім беру жүйесі өзінің жаңа даму кезеңін және жаңару үрдісін
басынан кешіруде. Білім берудің ең негізгі, өзекті мәселесі- адамды жан-
жақты етіп тұлғаландыру. Сондықтан бүгінгі білім берудің мақсаты мен
мазмұны қазіргі заман талабына сай анықталуы керек. Өзге мемлекеттер
тәрізді Қазақстан да әлемдік өркениеттер қатарынан лайықты орынды иеленуге
ұмтылуы қажет екендігі белгілі. Мұндай биік мұраттардың орындалуында
танымдық құзыреттілікті дамытудың атқарар қызметі, қосар үлесі зор.
Еліміздегі білім беру бағытының дамуы үшін құзыреттілік тәсілдің
қажеттілігі Қазақстан Республикасында 2015 ж дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz