«Биоэкология» пәнінің ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

1.КІРІСПЕ
2. Курстың құрылымы
1 Тақырып
Экологияның ғылымдағы орны, міндеттері мен келешегі.
3 тақырып
Биотикалық факторлардың кологиялык ролі.
4 тақырып
Экологиялық жүйелер ұғымы. Топтасуы мен структурасы.
5. тақырып
Биосфера ұғымы. Ноосфера биосфераның жоғарғы даму сатысы ретінде.
6 тақырып
Тіршілікті қауіпсіздендірудің экологиялық аспектілері.
7 Тақырып.
Адамдар экологиясы және адамдардың табиғи ортаға ықпалы.
8 Тақырып.
Ғылыми.техникалық прогресс және адамзаттың глобалдық проблемалары.
9 Тақырып
Табиғи ресурстары және оларды тиімді пайдалану.
10 Тақырып
Су ресурстардың сипатамасы және гидросфераны ластанудан сақтау.
11 тақырып
Атмосфераның құрылымы және ауаны ластанудан сақтау.
12 тақырып
Топырақ ресурстардың сипаттамасы және литосфераны ластанудан қорғау.
13 Тақырып
Қазақстан Республикасының қазіргі экологиялық мәселелері.
14тақырып
Қазақстан республикасының экологиялық қауіпсіздіктің құқықтық негіздері.
15 тақырып
Әлеуметтік.экономикалық дагдарыстар және тұрмысты дамудың проблемалары.

Тірі организмдер белгілі бір жерде қоныстанып өмір сүреді сонымен қатар қоршаған орта мен және өзара байланыстар жасайды.
Табиғат байлықтарын есепсіз, бақылаусыз жұмсауға болмайтынын, қоршаған орта бүлініп, істен шығуы оңай екенін адамдар XX ғасырдың алғашқы жылдарынан түсіне бастады. Сол кезден бастап қоршаған ортаны қорғау деген ұғым пайда болды.
Табиғатымыздың күрделі проблемаларын зерттейтін, ғылыми тұрғыдан ұсыныстар жасайтын ғылым саласы.соңғы жылдары экология деп аталып жүр. Ол гректің "Оісоs" - үй, мекен, тұрғын жер және "logos"- білім, ғылым, зерттеу деген екі сөзден кұралған. Экология - барлық тірі организмдерді, олардың тұратын "мекен - жайын" және сол "үйді" тұруға қолайлы ету үшін атқаратын міндетті зерттейді.
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 ж. қалыптасты. Алғаш рет экология деген терминді 1869 жылы бедгілі табигат зерттеушісі, неміс биологі Э.Геккель ұсынган. Біздің планетамызда өмір суруге қолайлы орта онша көп емес. Ауаның, судың және топырақтың жұқа қабатында ғана тіршілік бар. Тірі организмдер өмір сүретін ортаны биосфера деп атауды 1875 жылы австрияның ғалымы Э.Зюсс ұсынған болатын. Профессор А.Баешов экологияга мындай анықтама берді:
Экология — биосферадағы тепе тендікті жан-жақты қарастыратын, оның бұзылуының себептерін болжайтын және анықтайтын, сонымен қатар тепетеңдіктен аутқудың, қоршаған ортаға әсерін зерттейтін ғылым саласы.

Негізгі :

1. Бродский А.К. "Краткий курс общей экологии" М.1996
2. Оспанова Г.С. Босшотаева 1 .Г. "Экология" Алматы 2003г
3. Вронский А.В. " Прикладная экология) Феникс 1996г.
4. Воронков Н.А. " Экология общая, прикладная социальная" М.1999г
5. Ж.Жатканбаев " Экология негіздері"
6. Сагынбаев Ф. "Экология негіздсрі " Алматы 1995ж.
7. Ақбасова А.Ж. Саина "Экология"
8. Саданов А.К. Сванбаева З.К. "Экология" Алматы 1999
9. Бейсенова А.С. Шилдебаена Ж.Б. "экология" Алматы 2001
10. Радионова И.А. "Глобальные проблемы человечества"
11. Сытник К.М. и др. " Биосфера, экология, охрана природы.
12. Баешов А. И др. "Экология негіздері" Түркістан 2000ж

Қосымша:

1. Одум Ю.М. "Экология" II томах М.1986
2. Реймерс Н.ф. "Природопользование" М.1990
3. Экологический энциклопедический словарь" Издат. "Ноосфера" 1999
4. Соколова В.Е. "Заповедники СреднейАзии и Казахстана" 1990
5. Арский Ю.М. и др. "Экологические проблемы. Кто виновать и что делать? М 1998 о. Фурсов В.И. ' Экологические проблемы окружающей среды. М.1991

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

“БЕКІТЕМІН”

Оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президент, техн.ғ.д., профессор

_______________ С. Тұртабаев

“ ____ ”____________ 2011 ж.

Биоэкология пәнінің

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Мамандық аты, шифры: Биология - 050607
Оқу формасы: күндізгі
Курс: ІV

7 - Сем 8 - Сем Барлығы:
Сағат саны: 135 135
Кредит саны: 3 3
Лекция: 15 15
Практикалық
Семинар:
Лабораториялық 30 30
ОБС¤Ж: 45 45
СӨЖ: 45 45
Аралық бақылау (АБ) 1,2 2 блок
Қорытынды бақылау: емтихан емтихан

Лектордың аты-жөні: Дайрабаев Рүстем Әбжаппарұлы
а-ш.ғ.к., доцент
Тел.және Е-mail:

Сөж қабылдау күндер, уақыты және қабылдау орны:
___________________________________ __________

ТҮРКІСТАН - 2011
Оқу-әдістемелік кешен Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
Министрлігі “11” мамыр 2005 жылғы №289 бұйрығымен бекітілген Мемлекеттік
жалпыға міндетті білім стандарты, мамандықтың типтік оқу жоспары,
“Магистратура. Негізгі ережелер” ҚР МЖМБС 5.03.002-2004 және университеттің
жұмыс оқу жоспары негізінде дайындалған.

Оқу-әдістемелік кешен кафедраның №___ “_____”_____ 2011 ж. мәжілісінде
талқыланды.

Кафедра меңгерушісі _________________ б.ғ.к., доцент З.С.Ажибаева

Факультеттің оқу-әдістемелік кеңесінің мәжілісінде қаралды
Хаттама №___ , ___. ___ 2011ж.

Оқу-әдістемелік кеңестің төрайымы: б.ғ.к.,
доцент А.К.Убайдуллаева

1.КІРІСПЕ

Пән туралы қысқаша сипаттама: Биоэкология курсы келешек химия –
биология бағыты бойынша мұғалімдер үшін табиғат тану ғылымдарымен
танысудың негізгі бір бөлігі. Биоэкология курсы барлық биология,
химия және т.б. ғылымдармен тығыз байланысты. Бұның келешек мұғалімдер
үшін маңызы зор. Педагогикалық профильдегі биологтар үшін Биоэкология
негіздерін оқып білу, мектеп жанындағы тәжірибе участоктарында
жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті білімдермен қаруландырады, тәрбиелік
мәні бар ғылыми жұмыстарды жүргізу әдістерін үйретеді.
Қазіргі кезде экологиялық мәселелер халықтың әл – ауқатын
көтеретін, тұрмыстық жағдайын арттыратын негізі болып отыр. Сол
себептен оған байланысты проблемаларды оқып үйренудің маңызы зор.
Бұл бағдарлама студенттерді қазіргі кездегі ғылыми техникалық
проггрестың жетістіктер системасына үйретеді. Топырақтану, жер тану,
агрохимия, өсімдік шаруашылығы, химия, экономика т.б. ғылымдардың
байланысымен таныстырады. Экология негіздерін оқытуда ғылымның маңызын
корсетеді.
Қазақстан Республикасында биоресурстардың ерекшелігін үйретеді.
Пәнің мақсаты: педагогикалық профильдегі химия – биология
мамандығы бойынша студенттерді теориялық және практикалық білу білім
беру, экологиялық мәселелермен таныстыру, басқа ғылымдармен байланысын
түсіндіру.
Пәннің міндеттері: педагогикалық профильдегі биологтар үшін
биоэкология негіздерін оқып – білу, мектеп жанындағы тәжірибе
участоктарында жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті білімдермен
қаруландыру, тәрбиелік мәні бар ғылыми жұмыстарды жүргізу әдістерін
үйретеді.

Пререквизиттер: Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды
меңгеруі қажет:
• География
• Геология
• Жалпы биология
• Химия
• Ботаника

Постреквизиттер: Пәнді меңгеру нәтижесінде алған білім:
• Агроэкология
• Биохимия
• Геоэкология

№ СЕМЕСТРЛЕР АУДИТОРИЯЛЫҚ САБАҚТАР АУДИТОРИЯДАН ТЫС
САБАҚТАР
лекция прак сем лабор ОБСӨЖ СӨЖ
1 VIІІ семестр 15 30 45 45

Барлығы 15 30 45 45

2. Курстың құрылымы:

№ Тараулар атауы, реті ЛекцияЛаб.жұОБСӨЖ СӨЖ тақырыптары
сағ м.сағ.сағ.
1 Экологияның ғылымдағы орны, 1 2 3 Экологияның
міндеттері мен келешегі. ғылымдағы орны,
міндеттері мен
келешегі.
2 Экологиялық факторлар ұғымы және 1 2 3 Экологиялық
оның негізгі топтасулары. факторлар ұғымы
және оның негізгі
топтасулары.
3 Биотикалық факторлардың 1 2 3 Биотикалық
кологиялык ролі. факторлардың
кологиялык ролі.
4 Экологиялық жүйелер ұғымы. 1 2 3 Экологиялық
Топтасуы мен структурасы. жүйелер ұғымы.
Топтасуы мен
структурасы.
5 Биосфера ұғымы. Ноосфера 1 2 3 Биосфера ұғымы.
биосфераның жоғарғы даму сатысы Ноосфера
ретінде. биосфераның
жоғарғы даму
сатысы ретінде.
6 Тіршілікті қауіпсіздендірудің 1 2 3 Тіршілікті
экологиялық аспектілері. қауіпсіздендірудің
экологиялық
аспектілері.
7 Адамдар экологиясы және 1 2 3 Адамдар экологиясы
адамдардың табиғи ортаға ықпалы. және адамдардың
табиғи ортаға
ықпалы.
8 Ғылыми-техникалық прогресс және 1 2 3 Ғылыми-техникалық
адамзаттың глобалдық проблемалары прогресс және
адамзаттың
глобалдық
проблемалары
9 Табиғи ресурстары және оларды 1 2 3 Табиғи ресурстары
тиімді пайдалану. және оларды тиімді
пайдалану.
10 Су ресурстардың сипатамасы және 1 2 3 Су ресурстардың
гидросфераны ластанудан сақтау. сипатамасы және
гидросфераны
ластанудан сақтау.
11 Атмосфераның құрылымы және ауаны 1 2 3 Атмосфераның
ластанудан сақтау. құрылымы және
ауаны ластанудан
сақтау.
12 Топырақ ресурстардың сипаттамасы 1 2 3 Топырақ
және литосфераны ластанудан ресурстардың
қорғау. сипаттамасы және
литосфераны
ластанудан қорғау.
13 Қазақстан Республикасының казіргі1 2 3 Қазақстан
экологиялық мәселелері. Республикасының
казіргі
экологиялық
мәселелері.
14 Қазақстан республикасының 1 2 3 Қазақстан
экологиялық қауіпсіздіктің республикасының
қүқықтық негіздері. экологиялық
қауіпсіздіктің
қүқықтық
негіздері.
15 Әлеуметтік-экономикалық 1 2 3 Әлеуметтік-экономи
дагдарыстар және тұрмыстық калық дагдарыстар
дамудың проблемалары. және тұрмыстық
дамудың
проблемалары.
Барлығы: 15 30 45

3. ОҚУЛЫҚТАР МЕН WEB САЙТТАР ТІЗІМІ.

Негізгі :

Бродский А.К. "Краткий курс общей экологии" М.1996
Оспанова Г.С. Босшотаева 1 .Г. "Экология" Алматы 2003г
Вронский А.В. " Прикладная экология) Феникс 1996г.
Воронков Н.А. " Экология общая, прикладная социальная" М.1999г
Ж.Жатканбаев " Экология негіздері"
Сагынбаев Ф. "Экология негіздсрі " Алматы 1995ж.
Ақбасова А.Ж. Саина "Экология"
8. Саданов А.К. Сванбаева З.К. "Экология" Алматы 1999
Бейсенова А.С. Шилдебаена Ж.Б. "экология" Алматы 2001
Радионова И.А. "Глобальные проблемы человечества"
Сытник К.М. и др. " Биосфера, экология, охрана природы.
Баешов А. И др. "Экология негіздері" Түркістан 2000ж

Қосымша:

Одум Ю.М. "Экология" II томах М.1986
Реймерс Н.ф. "Природопользование" М.1990
Экологический энциклопедический словарь" Издат. "Ноосфера" 1999
Соколова В.Е. "Заповедники СреднейАзии и Казахстана" 1990
5. Арский Ю.М. и др. "Экологические проблемы. Кто виновать и что
делать? М 1998 о. Фурсов В.И. ' Экологические проблемы окружающей
среды. М.1991

4. БАҚЫЛАУ ТҮРЛЕРІ:
1. 1-ші аралық бақылау, 7 апта
2. 2-ші аралық бақылау, 14 апта
3. Емтихан, жазғы сессия кезінде

5.Студенттердің білімін
бағалау ережесі

Университетте кредиттік оқу жүйесіне өткен академиялық топтарда
студенттің білімі мен біліктілігін бақылау рейтингтік жүйеде іске
асырылады. Максималды рейтинг 100 балды құрайды. Рейтинг балы екі
бөліктен құралады: бірінші бөлігі 60 балды құрайды. Ол студенттің
күнделікті бақылау және СӨЖ тапсырмаларын орындағаны үшін алатын
балдарының қосындысынан, екінші 40 балл, ол емтихан балынан құралады.
Бірінші рейтингтік бағаны қою кезінде студенттің күнделікті
аудиториялық сабаққа қатысу белсенділігі, студенттің ғылыми жұмыстағы
жетістіктері, студенттің оқытушы басшылығымен орындайтын өзіндік жұмысы,
студенттің өзіндік жұмысы бойынша жинаған ұпайлары ескеріледі, бірақ
сабаққа қатыспағаны үшін жинаған жалпы балл мөлшерінен 1 баллдан кемиді.

№ Бақылау түріАпта Қорытынды
ұпайдың
проценттік
баламасы
1
Емтихан

Студенттердің білімі, білгірлігі және дағдылары келесі жүйемен
бағаланады

Әріппен Баллдардың Пайыздық мөлшеріТрадициялық (бұрынғы)
белгіленетінсандық баламасы жүйе бойынша баға
баға
А 4,0 95-100 Үздік
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,0 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74 Қанағаттанарлық
С 2,0 65-69
С- 1,67 60-64
D + 1,33 55-59
D 1,0 50-54
F 0 0-49 Қанағаттанарлық емес

6. Кафедра және оқытушы тарапынан студентке қойылатын талаптар

Сізге курста өтілетін материалдар қысқаша түрде алдын ала таратылып
берілетіндіктен, ары қарай өз бетіңізше әдебиеттер арқылы немесе оқытушы
басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы сабақтары кезінде толықтыруыңызға
мүмкіндігіңіз бар. Алған біліміңізді тексеру үшін сізден курс барысын
бақылау жұмысы, аралық тесттер, реферат, студенттің өзіндік жұмысы және
емтихан алынады.
Сабақ баллдық жүйемен бағаланатындықтан тақырыптық тесттер, үй
тапсырмалары, күнделікті сабаққа белсенді қатысу мен ғылыми
конференцияларға қатысу арқылы балл жинауға болады.
Курс бойынша 2 аралық бақылау, тесттер мен коллоквиумдар өткізіледі.
Әр бір тапсырма өз уақытысында тапсырылуы қажет. Егер тапсырмалар дер
кезінде тапсырылмаса балл төмендетіледі. Қорытындылау негізінде емтихан
алынады.
Сонымен бірге сабақтан себепсіз қалу, кешігу, сабақта тыныштықты
сақтамау, телефонмен сөйлесу, сабақта басқа нәрсемен айналысу сіздің
баллдық қорыңызға кері әсерін тудырады, яғни айып балдары алынып
тасталынады.

1 Тақырып
Экологияның ғылымдағы орны, міндеттері мен келешегі.

Тірі организмдер белгілі бір жерде қоныстанып өмір сүреді сонымен қатар
қоршаған орта мен және өзара байланыстар жасайды.
Табиғат байлықтарын есепсіз, бақылаусыз жұмсауға болмайтынын, қоршаған
орта бүлініп, істен шығуы оңай екенін адамдар XX ғасырдың алғашқы
жылдарынан түсіне бастады. Сол кезден бастап қоршаған ортаны қорғау деген
ұғым пайда болды.
Табиғатымыздың күрделі проблемаларын зерттейтін, ғылыми тұрғыдан
ұсыныстар жасайтын ғылым саласы.соңғы жылдары экология деп аталып жүр. Ол
гректің "Оісоs" - үй, мекен, тұрғын жер және "logos"- білім, ғылым, зерттеу
деген екі сөзден кұралған. Экология - барлық тірі организмдерді, олардың
тұратын "мекен - жайын" және сол "үйді" тұруға қолайлы ету үшін атқаратын
міндетті зерттейді.
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 ж. қалыптасты. Алғаш рет
экология деген терминді 1869 жылы бедгілі табигат зерттеушісі, неміс
биологі Э.Геккель ұсынган. Біздің планетамызда өмір суруге қолайлы орта
онша көп емес. Ауаның, судың және топырақтың жұқа қабатында ғана тіршілік
бар. Тірі организмдер өмір сүретін ортаны биосфера деп атауды 1875 жылы
австрияның ғалымы Э.Зюсс ұсынған болатын. Профессор А.Баешов экологияга
мындай анықтама берді:
Экология — биосферадағы тепе тендікті жан-жақты қарастыратын,
оның бұзылуының себептерін болжайтын және анықтайтын, сонымен қатар
тепетеңдіктен аутқудың, қоршаған ортаға әсерін зерттейтін ғылым саласы.
Экологияның зерттейтін негізгі аймақтарға байланысты ол үш бөлімге
жіктеледі:
Аутоэкология.
Синэкология.
Адамдар экологиясы.
Экологияның тематикасы көбінесе биологиялық салалар мен тоғысып жатады.
Биология ғылымдарының құрылымын "қатпарлы самса" түрінде бейнелесек (I-
сурет) оны екі түрлі әдіспен "бөлшектеуге" болар еді: көлденеңінен тілсек,
морфология, физиология, генетика, цитология т. б. тіршіліктің негізгі
касиеітерін зерттейтін іргелі "функционалды" ғылымдар шығады. Тігінен
бөлген жағдайда онда ағзалардың табиғи топтарын зерттеумен шуғылданатын
таксиомялық ғылымдар анықталады. (ботаника, микробиология, зоология).
Экология-биологияның фундаменталды іргелі ғылым бөліктері қабарына
жатады және әрбір таксиомиялық бөлімінің құрамдас бөлігі болып табылады.

Біз осімдіктер, жануарлар, микроағзалар экология туралы айта аламыз, ал
осы бөлімдердің нақты элементтерін қарастырсақ, құстар, балықтар буылтық
декелінер экйлогиясы туралы да сөз қозғаймыз.
Соңғы кезде биологиядан аулы алыс мамандықтар экологияға болды. Қазірдің
өзінде жаңа ғылыми бағыттар пайда болды : инженерлік экология, қала
құрылысы экология, сәулет экологиясы. видео экология, медициналық экология
т. б.
Сондықтан экологияны жаратылыстану саласындағы ғылым немесе биологияның
бір тарауы деп қарау дұрыс емес. Әлеуметтік — экономикалық проблемаларды
зерттейтін болғандықтан оны қоғамдық ғылымдар саласына жатқызуға тиіс.
Экология зерттейтін проблемалар өте күрделі әрі көп сырлы:
1. Тірі организмдеряін ортаға бейімделудің экологиялық механизмдерді
аныктау.
Популяцияның саның реттеу.
Ландшафты сауықтыру.

Бүлінген экожүйелерді қалпына келтіру.
Калалардан шықкан органикалық қоқысты пайдаға асыру.
"Кәсіпшіліктен",тегін "терушіліктен" интенсивті шаруашылықка көшү.
Биосфераңың эталондық бөліктерін сақтап қалу.korıktar,sayabaktar t.b.

2 Такырып
Экологиялық факторлар ұғымы және оның негізгі топтасулары.

Экологияда жағдайлар ұғымы фактор ұғымына алмастырылған.
Экологиялық тұрғыдан орта дегеніміз — табиғи денелер, тау-тас, орман-
көл, өзен-мұхит және жаратылыста орын алатын кұбылыстар . Тіршілік иелерін
қоршаған орта, сан қилы құбылыстар мен әр түрлі элементтерден тұратын,
уақыт және кеңістік бойынша үнемі өзгерісте болып ықпал ететін факторлардан
құралады.
• Экологиялық фактор — тірі организмнің кез келген даму сатысының
бірінде, тікелей не жанама түрінде ықпал жасайтын орта әсері.
1. Мысалы, су қоймасының терендігін гіемесе тіршілік ету орнының
теңіз деңгейінен
биіктігін, экологиялық фактор ретінде қарастыруға болмайды, себебі
терендік суды
мекендеуші организмдерге тікелей емес, кысымның
артыуы.жарықталудың кемуі,
температураның төмендігі арқылы әсер етеді.
Шын мәнінде температура, жарықталу, атмосфералық қысым, қышқылдық,
тұздылық т. б.
тірі организмдерге тікелей әсер етуші сыртқы ортаның экологиялық
факторлары ретінде білінеді.
Экологиялық факторлар табиғаты жағынан қай түрде болмасын оларды
экологиялык тұрғыдан салыстыруға болады, өйткені олар әрқашанда
организмдердің тіршілік әрекетінің өзгерісі арқылы білінеді.(і-сурет).

Төзімділік шектері

қалыпты тіршілік ету аймағы

Осы тәуелділікті талдау оның төмендегідей заңдылықтарын атап көрсетуге
мүмкіндік береді.
Фактордың белгілі бір мәндерінде организмдердің тіршілік етуі осы
жағдайлар туады: бұл жағдайлар оптималды жағдайлар деп аталады, ал фактор
мәні шкаласындағы тиісті аумак оптимум деп аталады.
Фактордың мөлшері оптималдық жағдайдан неғурлым көбірек болса кез келген
организмдердің тіршілік жағдайы солғұрлым нашарлай түседі; осыған
байланысты калыпты тіршілік ету және жүдеу аймағы ажыратылады.
Организмдер тіршілік сте алатын аралығы төзімделік шектері деп аталады.
Барлық тірі оріанизмдер тіршілік барысында экологиялық ең аз шама
(минимум) және экологиялык ең көп шама (максимум) аралығында өмір сүреді.
Американдық ғалым В.Шелфорд осы тәуелділікті анықтап шектеуші
(лимитирующий) фактордың артық не кем мөлшерде болуы дары орғанизмдердің
өсуіне, көбеюіне кері әсер ететінін дәлелдеді. Осыған сәйкес 1913ж.
қабылданған ереже "Толеранттық шек" заңы деп атауына ие болды.
Күн көзінің сәулесі.
Жарықтық режим.
Ауа ылғалдылығы.
Ауаның температурасы.
Атмосфералык. қысым.
Ауа қозғалысы (жел).
Атмосфераның газдық құрамы.
Атмосфералык осадкілер.

3 тақырып
Биотикалық факторлардың кологиялык ролі.

Экологиялық факторларды негізгі және дәстүрлі жолмен 3 топқа бөледі:
Абиотикалык
Биотикалық
Антропогендік
1) Абиотикалық факторлар — организмдерге тікелей немесе жанама
ықпал жасайтын жансыз бейорганикалық компоненттері мен кұбылыстар.
Олардың ішінде басты роль ойнайтын:
А) Климаттық факторлар (жылу, жарық, температура, ылғал, ауа ағыны,
қысым, атмосфералық осадкілер).
Б) Эдафикалык факторлар (эдафос — топырақ) механикалық кұрамы, кұрылымы,
ауа өткізгіштігі, тығыздылығы.
В)Гидрографиялык факторлар (оттегі мөлшері, тазалығы, тығыздылыгы,
жылуды тарату қабілеттілігі, капилярлық қасиеті, т.б.)
Г)Химиялық - ауның газдык құрамы, судың тұздылығы, қышқылдығы, топырак
бойындағы ертінді құрамы, т.б.
Биотикалық факторлар - қоректену факторлары және тірі
организмдердің өзара әсерлесуінің әртүрлі формалары жатады
(жыртқыштык., бәсекелестік, паразитизм, мутализм, комменсализм, симбиоз
т.б.)
Айтропогендік факторлар — адамзаттың түрлі іс - әрекетіне байланысты
жағдайлар.
Экологиялық факторлардың жоғарыда аталғандардан баска орта факторлардыц
әсеріне организм реакциясыи бейімделгіштік дәрежесін бағалауға негізделген
классификация да бар. Оны отандас ғалым А.С. Мончадский
ұсынды. Ол барлық экологиялық факторларды үш топка жіктеді:
Бастапқы периодты факторлар — (темкература, жарық, мұхит пен теңіздің
толысу мен қайтуы, жылмезгілдерінің, және маусымдардың аусуы құбылыстар
жатады.
Туындаушы периодты факторлар қашан болсада бастапқы периодты факторлардың
өзгеруіне тәуелді болады. Сол үшін оларға туыидаушы деп ат қойды,
ылғалдылық атмосфералық осадкілер, суда еріген газ кұрамы, өсімдік
жамылғысының дамуы дәрежесі, атмосфералық қысым, т.б.
Периодсыз факторлар организмнің тіршілік мекенінде калыпты
жағдайда ушыраспайды, олар кенеттен білінеді сол себептен организмдер
оған бейімделіп үлгермейді. Бұл топка кенеттен соққан дауылдар,
өрттер, жанартаулардың атқындылары, жер сілкіністер т.б. стихиялық
кұбылыстар жатады.
Барлық экологиялық факторларды синтетикалык, жүйе түрінде жинақтайды :
Биотикалық факторларга организмдер арасындағы өзара арақатынастар
жатады.
Гомотиптік реакция дегеніміз бір түрге жататын дара організмдердің
арасындағы қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бұл төңіректе топ және
масса эффектісі ажыратылады.
Топ эффектісі - бір түрге жататын дара организмдердің сезім мүшелері
арқылы бір бірімен топтасуы қабілеттілігі. Бұл қасиет топ құрамындағы дара
организмдердің тығыздылығына, даму мен кобеюіне жағымды ықпал етеді.
Масса эффектісі - керісінше бір түр особтерінің бір бірімен топтасу
қабілеттігі сезім мүшелеріне байланысты емес. Бұл қасиет жануарлардың көбею
қабілетіне, өсу жылдамдығына, тіршілік ету ұзақтығына жағымсыз ықпал етеді.
Гетеротиптік реакциялар дегеніміз әр түрлі түрлерге жататын дара
организмдер арасындағы озара әрекеітесулер болып табылады. Егер екі
популяцияның мүшесі бір-біріне жағымсыз әсер ететін болса, онда олардың
арасындағы катынастар бәсекелестік сипатта болады. Егер екі популяция бір-
біріне ықпал етпесе онда нейтрализм орын алады.
Екі жакқа бірдей пайда әкелетін қарым - қатынастар мутализмге
жатқызылады. Егер екі популяция бір бірінсіз өмір сүре алмайтын болса
бұндай қатынасты симбиоз дейді.
Комменсализм жағдайда бір популяция мүшесі бірлесіп тіршілік етуден
пайда табады, ал екінші түрдің популяциясы ешқандай пайда көрмейді. Түр
ішіндегі бәсекелестік түраралық бәсекелестікке карағанда катандау, дегенмен
бәсекелестік ережесі-соңғысынада қолданылады.

Екі түрдің мұхтаждыктары неғұрлым ұқсас болса, соғұрлым олардың
арасындағы бәсекелестік күшейеді және екі түр қатар тіршілік ете алмайды.
Осы тәуелділік бәсекелестілік арқылы жою принципі немесе Гаузе принципі деп
аталып, кейін заң дәрежесіне ие болды.(сур.-6.1 а,б)
Г. Гаузе экспернмент барысында екі турге жататын инфузорияларды
бөлек өсіріліен жағдайда олардың саны өзінің шегіне жеткенше арта береді
(сур.-6.1.а). Аралас өсірілген жагдайда (сур.-6.1.б) бірінші түрдің
популяциясы тезірек өседі сөйтіп екінші түрдің шектелуіне әкеліп соғады.
Егер бәсекслестік жағдайда өзгеріс болмаса, белгілі бір мезгіл уақыттан
кейін бірінші түрдің популяциясы екіншіні міндетті түрде қатардан
ығыстырады.
Осы сияқты фактілер экологиялық қуыс ұғымына жетелеп әкеледі.
Экологиялық куыс — организмнің тіршілік ету жағдайларына қояр
шарттарының жалпы жиынтығы, соның ішіне организмнің орналаскан кеңістігі,
атқаратын функциолналдық ролі және қоршаган орта факторларына тұрақтылығы
кіреді.
Түраралық бәсекелестің нәтіжесінде экологиялық куыстардың бөлінуі
экологиялық диверсификация деп аталады. Бұл кұбылыс өте күшті эқологиялық
фактор ролін атқарады. Бірге тіршілік етіп жаткан түрлер арасындағы
диверсификация көпшілік жағдайда мынадай үш параметр бойынша жүзеге
асырылады:
1. Кеңістік орналасуы бойынша
2. Азықтық мамандануы бойынша
3. Активтілік мезгілі бойынша
Автотрофты организмдер (жасыл осімдіктер) — бейорганикалык ресурстарды
ассимиляциялап органикалык молекулаларды (белоктарды,
көмірсуларды.липиттерді) түзеді. Осы органикалық заттар жоғары энергиялы
ресурстарға мүқтаж организмдер, яғни гетеротрофтар үшін азыққа айналады.
Өсімдіктердің көректенуініц негізгі әдісі фотосинтез болып табылады.
Фотосинтез барысында күн энергиясының әсерімен көмірқышқыл газы
көмірсуларга(СН2О) дейін тотықсызданады.
• СО2+Н2О-СН,'О+О2 Т
Өсімдіктерге жарықііен қатар минералдық корек қажет. Минералдық
коректену элементтер катарына-патрий, азот, фосфор, күкірт, калий, кальций,
темір және мыс, бор, хлор сияқты микроэлементгер жатады.
Жануарлар үшін азық фактордың ерекшелігі – төзімділіктің төменгі шегінің
ғана экологиялық мәні болатындығында. (5.1-сурет). Жетіспеген жағдайда
азық манызды шектеуші фактор қызметін атқаратын болса, оның артық мөлшері
организмнің дамуын шектемейді. Азықтың кажетті мөлшері жануардың денесінің
көлемі үлгайған сайын арта түседі. Бірақ үсақ жануарлардың дене беті дене
көлеміне катынасы едәуір үлкен. Сондыктан ұсақ түрлер ірі түрлермен
салыстырғаңда азықты кобірек қажет етеді.

Сондай-ақ денесінің ішкі температурасын бір қалыпта сақтайтын
(гомойотерді) жануарлар, суық қанды (пойкилотермді) жануарларга караганда
азыкты көбірек жүмсайды. Пойкилотермді және гомойотерхші жануарлардың
ашығуға төзімділігі де әр түрлі. Қоршаған орта температурасы артқан сайын,
ашыққан пойкилотермді жануарлардың өмірі қыскара түседі (сурет 5.2). Аш
күйде уеталган гомойотерімді ағзалардың омірі, орта температурасы дене
температурасына жақын, бірақ одан төмен белгілі бір шамага неғұрлым жуық
болса, соғұрлым ұзақтау болады. (5.3-сурет).

Азықтық режим ұғымына жануарлардың қандайда бір түрі үшін энергия көзі
болып табылатын азықтық материалдың озіндік ерекшелігі кіреді. Азықтық
режимдың үш типі ажыратылады:
Зоофагия - жануарлар тектес организмдерін азық ретінде пайдалануға
негізделген.
Фитофагия - қоректену үшін есімдік тектес организмдерді және солардың
өнімдерін пайдалануға негізделген.
Детритофагия - өлі органпзмдер, шіріген өсімдіктер және олардың ыдырау
өнімдері детритофагтарға (топырак.та тіршілік етуші микроорганизмдер) азық
болады.
Азықтық режимдерден азықтык мамандануды, яғні белгілі бір тұр
пайдаланатын азықтық материалдар шенберіп ажыраткан жөн.
Азықтык мамапдануы бойынша гетеротроф турлер үш топка бөлінеді:
1. Полифагтар
Олигофагтар
Монофагтар
Фитфагтардың азықтық мамандануы әдетте олардың өсімдіктердің белгілі бір
химиялық компоненггерінен тітіркену қабілетіне негізделген. Жануарларды
қызықтырушы химиялық заттар атграктанттар деп ол жеркіндікуші заттар
репеленттер деп аталады.

4 тақырып
Экологиялық жүйелер ұғымы. Топтасуы мен структурасы.

Экожүйеде өтіп жатқан процесстер негізінен 4 құрамнан турады:
Бірге өмір сүретін түрлі организмдер тобы.
Күн энергиясыныц үздіксіз болуы.
Заттар айналымы.
Жиналған энергия қорын қайта пайдалануы.
Автотрофтар (жасыл өсімдіктер) органикалық заттарды синтез жасайды,
гетеротрофтар олармен көректенеді. Соның нәтижесінде органикалық заттар
ыдырайды. Егер ыдырау өнімдерін автотрофтар кайта пайдаланса, экожүйені
қоныстаған организмдер арасында заттар айналымы пайда болады. Экожүйенің
биотикалық және абиотикалық бөліктерін — көріктік заттар аймалымы
байланыстырады. Ол үшін қажет энегияны күн камтамасыз етеді. Алғаш рет
экожүйе деген термимді агылшын ғалым А.Тенсли 1935ж ұсынған болатын.
Экожүйе қурамына жанды және жансыз ортага кіретін тірі табигаттың негізгі
функциорналдық бірлігі болып табылады. Оның әр бөлігі екіншісіне ықпал
етеді және де жердегі тіршіліктің сақталыгі қалуы ушін бүлардың екеуіде
сөзсіз қажет. Екі бастаудан күралған осы комплекстің бір түтастығына
отандас ғалым В. Н. Сукачев биогеоценоз туралы ілімінде баса назар аударды.
(сур.-7.1).

Жоғарыда айтылган сөздер экологиялық жүйені былайша анықтауымызға
мүмкіндік береді.
Тірі организмдер бірге өмір сүретін, өзара және табиғаттың абиотикалык
карым катынас жасайтын жанды жэне жансыз бөлшектері арасында заттар
айналымы болып туратын ортаны экологиялық жүйе деп атайды.
Терең зерттеп карастырганда кез келген экожүйесінің қүрамында мынадай
компоненттер ажыратылады:
Айналымға түсетін бсйорганикалық заттар (оттегі, азот, көмірқышқыл газы,
су, т.б.)
Органикалык қосындылар (ақуыздар, липидтер, көмірсулар).
Климаттық режим (температура, ауаның қысымы, ат.чосфералық осадкілер т.б.).
Продуценттер(автотрофты организмдер).
5. Консументтер (гетеретрофгы оргаиизмдер).
6. Редуценттер (бактериялар, сақырауқұлақтар).
Бастапқы үш топ жансыз компоненттер болып табылады, ал қалғандары
жүйенің тірі массасын курайды. Сонғы үш компоненттің күн энергиянің ағынына
қарай орналасуы-экожүйенің структурасы болып табылады (сур.-7.2) .

Экожүйенің өз-өзіні сүйемелдеуге және өздігінен рстгелуге кабілеттілігі
гомеостазис деп аталады. Мысалы популяцияның тығыздығының оптимальды
жағдайдан әрі-бері аутқуы нәтижесінде не туылым, не елім-жетім артады. Оның
нәтіжесі тығыздықтын оптимумға сәйкестендірілуі болады. Нормалан
ауыткушылықты кемітітін байланысты теріс кері байланыс деп атайды. Оң кері
байланыс болса бундай ауытқушылыкты ұлғайтады. Экологиялык жүйелердің саны
мен күрылымы туралы ғылымда түрақты калыптасқан пікір жоқ.
Экологиялық жүйелердің негізгі түрлері:
Құрлықтық экологиялық жүйелер — тундра, тайга, орманды дала, шөлейт,
шөл, тропик, және таулар.
Тұщы сулар экологиялық жүйелер — Лентті(латыншадан аударғанда "тыныш")
немесе ағынсыз сулар(көлдер, су қоймалары, батпақты алқап (батпақтар мен
онда өсетін ағаштар, өсімдіктер)). Лотты (латыншадан аударғанда - "жуушы")
немесе ағынды сулар (өзендер, булақтар, жылғалар).
Теңіз сулар экололгиялық жүйелер — ашык, мухиттар, теңіздер, жағадағы
сулар (континенталды шелф), Апвеллинг аудаңдар, лимандар (теңіз жағасымен
өзең сағасындағы жайылма колтықтар).

5. тақырып
Биосфера ұғымы. Ноосфера биосфераның жоғарғы даму сатысы ретінде.

Биосфера деген терминді(bios—өмір, тіршілік) австриялық геолог Э. Зюсс
жер шарының әр түрлі қабаттарға сипаттама берген кезде 1875ж алғаш рет
қолданған болатын. Бірақ биосфера ұғымының негізгі қағидаларын 50 жылдан
соң 1926ж орыс ғалымы В.И.Вернадский тұжырымдады. Биосфера деп - жер
шарының бүкіл геология тарихы бойында тері организмдердің әсеріне ушыраган
барлық кабаттарын айтады. Яғни биосфера - тірі организмдер өмір сүретін
орта. Агзалардың маңызы - олардың алуан түрлігімен, кең ауқымда таралуымен,
және химиялық белсенділігінің жоғары болуымен анықгалады.
Биосфереға тән ерекшеліктер:
Биосферада сұйық күйдегі судың мөлшері көп.
Әр кашанда күн энергнясыпыц таскыны ықпал етеді.
Қоршаған ортаға тән нәрсенің барлығы сүйык, қатты, және газ күйіндегі
заттарга бөлінеді.
Биосферадагы энергая козі күн болғандыктан барлық тірі организмдер
жердің литосфера мен гқдросфераның жоғарғы кабаттарында таралған.
Литосфераға тірі организмдер аз терендікте ғана енеді (30-40см). Тек бірің
сарандағы ғана бір неше метрге тереңдейді. Жарық болмағандыктан жасыл
өсімдіктер литосфераның терең қабатгарына ене алмайды, жануарлар азық таба
алмайды. Сонымен катар 3км астам терендікте тірі организмдер кездесуі
мүмкін емес. Литосферанын бетінен тірі организмдер атмосфераның төменгі
қабаттарына таралады. Бірақ бүкіл тіршілігі ауада өтетін организмдер әзірге
белгісіз.
Литосфера мен атмосферадан емес гидросфера толық беткі кабатынан ең
төменгі табанына дейін тіршілікке толы.
Биосфераның бұдан әрі сакталуы үшін негізгі заттар айналымының түрлері
тоқталмауы тиіс. 1945ж. академик В.И.Вернадский биосферадағы адамзатты
планеталық әсері бар, геологиялық дәрежедегі күш ретінде санауды усынды.
Бір неше миллиард жылдар бойы өсіп жетілген биосфера біртіндеп Ноосфераға
(noos-сана, ақыл, ой) айналып бара жатқанын, келешекте әлем жаратылыс
зандарымен қатар, адамдардың акылына, санасына бағынатынын айтқан. Яғии
ноосфера — биосфераның жоғарғы сатысы, қоғам мен табиғат арақатьшасыда
адамдардың ақыл ойы, іс әрекеті шешуші күшке айналады. Адамдар барлық іс
әрекеттерді табиғатта калыптасқан теңдестікке өлтіргілері келмесе. Ноосфера
деген терминді 1927ж алғаш рет француз математигі Ле Руа еңгізген болатын.
Ғалымның пайымдауынша келешекте жаратылыс зандарын жете меңгерін, ғылыми
техникалық прогрестік арқасыйда адамдар табиги процестердің -жүруіне күшті
ыкдал жасайды.

6 тақырып
Тіршілікті қауіпсіздендірудің экологиялық аспектілері.

Электромагниті сәуле екі түрлі болады:
Төтенше жағдай-қоршаған ортаға, адамдар өміріне және ауыл-
шаруашылық өндіріс обьектілерінің қалыпты жұмысына кедергі жасайды. Олар
төмендегідей болып бөлінеді.
1. ошақты (локальді)
2. обьектілік
3. жергілікті
4. аймақтық
5. мемлекеттік
Қазіргі кезде техногендік, табиги және экологиялық төтенше жағдайлар
ажыратылады.

Электромагнитті жәие ионды сәуледен сақтану.

Электромагнитті сәуле екі түрлі болады.
1. Табиғи құбылыстан пайда болған - оның көздеріне күн мен
жұлдыздардан тарайтын электромагниттік радио толқын сәулесі, жердік
электрлік және магниттік орісі жатады.
2. Қолдан жасалатын — оның көздеріне теле, радиоқабылдағыштар,
электр сымдар жатады.
Электромагнитті, радио толқындардың адамдарға әсері олардың тербелісіне
байланысты. Тербелу жиілігі көбейгенде толқын ұзындығы қысқарып зиянды
әсері арта түседі. Қысқа және ультрақысқа толқындармен салыстырғанда ұзын
толқынды сәуленің адамдарға зияны аз. Тұрғын үйлер орындағы
электромагниттік өріс кернеулері төменгі шектеулі рұқсат мөлшерден аспауы
керек:

Электро-магниттік сәуленің түрі Жиілігі ш.р.м.
вм2
1. Өте жоғары жиілік- тегі толқын СВЧ.
Ұзындығы (Імм-Ім)' ЗООмгц - ЗООггц 1-5
2. Ультра ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.