Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру
Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби даярлауды теориялық
тұрғыдан негіздеу
1.1 Дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің психологиялық-
педагогикалық негізі
1.2 ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерлігі мен дағдысын
қалыптастыру педагогикалық мәселе
1.3 ЖОО бітіруші болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттары
1 бөлім бойынша қорытынды
2. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларының қалыптасуын тәжірибе арқылы зерттеу
2.1 ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының қазіргі күйі
2.2 Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
оқу-тәрбие үрдісі барысында қалыптастыру жұмысының мазмұны, ұйымдастыру
формалары мен әдістері
2.3 Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыру жұмыстарының тиімділігін зерттеу тәжірибесінің нәтижелері
2 бөлім бойынша қорытынды
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша материалдар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қоғамның қазіргі заманға сәйкес саяси,
экономикалық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қайта құрылуы,
Қазақстандағы адам тіршілік әрекетінің көп жақтарының жаңа мазмұнға ие
болуы еліміздегі дене тәрбиесінің мақсатын өзгерткен жоқ. Жас ұрпақтың
денсаулығын нығайту және дене қабілеттерін дамыту, тұлғаның жан-жақты
дамуына ықпал жасау ешқашан өзінің көкейкестілігін жоймайтын мәселелердің
бірі.
Қазақстан Республикасында дене шынықтыру және спорты дамытудың 2007-
2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында дене дамуының
объективті заңдылықтарын біліп және есептеп пайдаланып ағза формалары мен
қызметтерін үйлесімді дамуын қамтамасыз етіп, әлеуметтік –мәдени және
өндірістік функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті жұмыс қабілеттілігін
арттырып, адамның шығармашылық өмірін ұзартып, жеке адаммен социум үшін
қолайлы бағыт жасауға болатыны басты мақсат делінген[1]. Дене тәрбиесінің
мақсатқа сәйкес басқаруының бұл мүмкін-шіліктері дене тәрбиесі спорт
машықтану процесінде белгілі жағдайларда жүзеге асырылады, яғни адамның
дене дамуында дене тәрбиесі ролінің ғылыми түсінігі дене даму процесі
негізінде басқара алатыны белгілі болып отыр. Осы процесте мақсатқа сәйкес
бағытталған әсерінде дене тәрбиесінің ерекше әлеуметтік функциясы тұрады.
Дене тәрбиесінің әлеуметтік тәжірибелік қисынды әдістемелік және
нормативтік баға мағынасы біртұтас қоғам жүйесінде басым болатын қоғамдық
қатынастары мен практикасымен ашылады және айқындалады. Ол дене тәрбиесі
жүйесінің ерекшеліктерінде өз көрінісін табады.
Қазақстан Республиқасының білім және ғылым министрлігі және салауатты
өмір салтын насихаттау орталығы бірлесе өткізген әлеуметтік зерттеу
жұмыстарында қазіргі уақыттағы балалардың нерв жүйесінің өте күшті өзгеруі,
олардың қимыл белсенділігінің созылмалы жетіспеушілігі олардың дұрыс дене
дамуын тежететіні, денсаулығына қауіп төндіретіні айқындалды[2].
Өсіп келе жатқан ұрпақтарымыздың дене шынықтыруын қалыптастыру, дене
тәрбиесі теориясымен әдістемесін дамытудың бар концептуалды аспектілері
қазіргі ақиқаттың сәйкестілігіне келтірілуі қажет. Оқушылардың дене
тәрбиесі принциптерінің негізгі бағыты мен жүзеге асыруын қарастыратын
кешенді бағдарлама (2006 ж.) бастауыш мектеп оқушыларына қатысты дене
тәрбиесін оқыту үрдісін ғылыми тұрғыдан қайта зерттеу қажеттігін баса талап
етіп отыр[2, 3б.]. Қазақстан Президентінің 2008 жылғы халыққа Жолдауында
дені сау азамат тәрбиелеу күшті қуатты мемлекет қалыптастыруға қабілетті
болады деген сөзі осыны растап отыр[3]. Сондықтан жалпы білім орта мектепте
дене тәрбиесіне баса назар аудару арқылы дені сау ұрпақ тәрбиелеу
мәселесінің оң шешілетіні ғылыми тұрғыдан дәйектелініп, жүзеге асыру
механизмдерін анықтау күн тәртібінде тұр. Педагогика ғылымында дене
тәрбиесі жеке адам қалыптастыру мәселесінің ең басты түрлерінің бірі
болғанымен, оның ғылыми тұрғыдан зерттелуінің әлі де болса жетқіліксіз
екенін байқауға болады. Әсіресе, 12 жылдық оқу жүйесіне қөшу бағдары
бойынша дене тәрбиесінің теориялық және әдістемелік мазмұндарын айқындау
аса қажет болып отыр..
Қазақстандық педагог-ғалымдардың зерттеу мәселесі бойынша ғылыми
жұмыстарында жеке адам бойында дене тәрбиесін қалыптастыру міндеттері түрлі
сапада қарастырылғанымен (Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев, Е.Сағындықов, Т.Қуанышев,
Б.Төтенаев, Ш.Бақтыбаева, Б.Тойлыбаев, О.Аяшев, т.б.), білім
парадигмаларының заман талабына қатысты өзгеруін есепке алатын жаңа
педагогикалық жүйелердің қалыптаспағанын көреміз[4,5,6,7,8,9]. ҚР білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында
білім беру мен тәрбие қабілет деңгейі мен қажеттілік дәрежесіне қарай
берілуі тиістігі міндеттелінген болатын[10]. Алайда, жаңа заман талабына
жауап бере алатын дене тәрбиесі мұғалімдерін даярлау, олардың кәсіби
біліктіліктерін қалыптастыру басқа ғылымдарға қарағанда көп кенжелеп
қалғаны анық байқалып отыр. Оның басты себептерінің бірі ретінде еліміздің
ЖОО дене тәрбиесі мамандарын даярлаудың ғылыми-педагогикалық базасы-ның
төмендігінен деп санаймыз. Қазақстандық ғалымдар В.В.Шахгулари,
К.А.Куланов, К.И.Адамбеков, Б.Мұхамеджанов, Е.Қ.Уанбаев, т.б. болашақ дене
тәрбиесі мамандарын даярлауда олардың кәсіби біліктіліктерін арттыруға баса
назар аудару қажеттігін растайды[11,12,13,14,15].
Болашақ мұғалімдерді кәсіби қызметке даярлаудың профессионаграммасы
белгілі Ресей педагогтарының, атап айтқанда О.А.Абдуллинаның,
Л.А.Кандыбовичтің, Н.В.Кузьминаның, К.М.Дурай-Новакованың,
В.А.Сластениннің, т.б. еңбектерінде жан-жақты зерттелген
болатын[16,17,18,19,20].Бұл профессионаграммаларда түрлі мамандықтар
бойынша педагог кадрларды дайындауда кәсіби сапаларды анықтауға мүмкіндік
беретін басты мазмұн берілген еді.
Сол сияқты болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби қызметке
даярлаудың психологиялық-педагогикалық мәселелері И.Ю.Кулагина, А.Зимняя,
Л.И.Селезнева, В.Д.Шадриков, В.В.Серикова, А.А.Вербицкий,т.б. еңбек-терінде
зерттелген[21,22,23,24,25]. Бұл еңбектерде болашақ маманның кәсібі
іскерліктері мен дағдылары базалық және шешуші педагогикалық
құзырлылықтары арқылы қалыптасады делінген. ЖОО болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерінің кәсіби шеберліктерінің жекеленген аспектілеріне қатысты
М.Я.Виленскийдің, Л.И.Лубышеваның, Г.Н.Волковтың, Е.М.Иванованың,
В.П.Каргаполовтың, И.Дьяченконың, Т.Қ.Бөлеевтің, т.б. еңбектерінде алынған
нәтижелер бойынша дене тәрбиесі пәнінің мазмұны және оны оқыту әдістемесіне
жаңа әдіснамалық көзқарас пен қатынас қажеттігі
айқындалды[26,27,28,29,30,31,32].
Дене тәрбиесінің әдістемелік мазмұнын жаңарту және оны орта мектептің
оқу-тәрбие үрдісіне енгізу туралы Е.Сағындықов, Б.Төтенай,
А.Құлназарова,С.М.Тайжанов, С.Қасымбекова, Д.Мырзахмет, т.б. әдіскер
ғалымдар болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыруда орта мектепте берілетін дене тәрбиесінің мазмұнын бастапқы
бағдарға алу керек деп санайды, ал ЖОО болашақ дене тәрбиесінің
мұғалімдерін даярлау мәселесіне тоқталмайды[33,34,7,35,36].
Жоғарыда талданған еңбектер ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің
кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруда оларды құзырлылық
қатынастың негізігі құраушы элементтері ретінде қарау қажеттігін, дене
тәрбиесінде осы элементтердің қалыптасуы болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің
құзырлылығын қамтамасыз ететінін көрсетті.
Олай болса, ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру мәселесі көп аспектілі және
мынадай басты қарама-қайшылықтарды шешу қажеттігімен тікелей байланысты
болатыны айқындалып отыр:
- болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби даярлығын қамтамасыз ету үшін
олардың оқу-танымдық қызметін кәсіби қызметке тасымалдайтын арнайы оқу
үрдісін ұйымдастыру қажеттігі мен оның ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негізделуінің әлсіздігі;
- ЖОО болашақ мұғалімнің дене тәрбиесі пәні бойынша кәсіби қызметке
даярлауда білімдік (когнитивті) мазмұнның басымдылығы, дене тәрбиесі
маманының құзырлылығын қамтамасыз етудегі біржақтылықты көрсетеді,
сондықтан болашақ дене тәрбиесі мұғалімін даярлауда кәсіби іскерлік пен
дағдынының сапалық деңгейін арттыратын аксиологиялық және әрекеттік қызмет
мазмұнын оқу бағдарламасына енгізу педагогикалық тұрғыдан негізделмеді;
- болашақ маманның танымдық қызметін белсендіру үшін, олардың танымдық
мүмкіндіктерін дамыту үшін, олардың үнемі өзінің кәсіби білімін толықтыруға
ұмтылуын қамтамасыз ету үшін оқу-тәрбие үрдісін арнайы мазмұнда ұйымдастыру
қажет болды. Алайда, болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерліктер
мен дағдыларын қалыптастырудың тиімді шарты ретінде оқу-тәрбие үрдісін
жалпыпедагогикалық іскерліктер мен кәсіби іскерліктердің сабақтастығын
қамтамасыз ете алатын мазмұнның болмауы педагогикалық мәселе болып отыр.
Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін үздіксіз білім беру жүйесінде дене
тәрбиесін құзырлы маман дәрежесінде қалыптастыру қонцепциясын құру оның
теориялық және әдістемелік мәнін ашатын принциптерді тұжырымдаудан тұрады.
Бұл принциптердің мазмұны дене шынықтыру саласында жеке адам тұлғасын
қалыптастыру процесін жүзеге асыруда бірқатар заңдылықтарды белгілейді.
Дене тәрбиесі жүйесінің негізін қалаушы дербес және қайталанбас жеке адам
тұлғасын қалыптастыруда сана, ақыл-ой, іс-әрекет, субъектісі көзқарас,
қозғалыс дене бөліктерінің бірлігі құндылықтық құраушыны қамтамасыз болып
табылады. Бұл принцип негізіне жеке адамды өзгертетін іс-әрекет процесінде
осы тұлғаның жан-жақты дамуы; рухани сезім, эмоциялық, ақыл-ой және дене
қозғалысының тығыз өзара бағыныштылық идеялары жатады. Ресей ғалымдары
М.Соловьев пен Н.Ермаков өздерінің даралық оқушылардың дене тәрбиесін
жетқіліқті дәрежеде қалыптастыру үшін ең алдымен дене тәрбиесі сабағын
ұйымдастыру формаларын дұрыс анықтау аса маңызды дейді[37.38]. Сонда ғана
адам өзінің мәні бойынша адам мәні мен өмір сүрудің танып білудің
қажеттілігін, әлеуметтік, биологиялық қоғамдық және тұлғалық бірлігі мен
өзара келісімді көрсететін теория мен практиканың жалпы ғылыми
принциптерімен тығыз байланысқандығын көрсете алады. Осы идеяларға сәйкес
және адам тұлғасының әлеуметтік және психологиялық пен физиологиялық дамуы,
тіршілік әрекетінің жеке тәсілінің қалыптасуы тек қана әлеуметтік
практикалық тәжірибені рефлексті түрде қайталау және иемдену арқылы,
сонымен бірге көзқарас, білімді, белсенді, саналы меңгеруді қалыптастыру
бойынша сырт жақтан берілген әрекет арқылы жүзеге асырылады деп айтуға
болады. Дене тәрбиесінің ақыл-ой, дүниеге көзқарас бөлшектері адам және
оның субъективті әлемі, таным процесінде, іс-әрекеттің басқа да түрлерінде
адамдар мен өзара қарым-қатынасы туралы білімнің тұтас бағдарламасы түрінде
оның негізгі мазмұнына кіреді.
Спорттық педагогика маманы Б.А.Ашмарин дене тәрбиесінің әлеуметке
сәйкестік принципі адам дамуының әрбір жас кезеңдері үшін әлеуметтік
шындыққа қарай қатынастардың ерекше жеке жүйесін мойындау; өсіп келе жатқан
адаммен әлеуметтік тәжірибе арқылы әрекеттер мен қатынастарды меңгеру
деңгейі, өзін қоғамда тану деңгейі, өзін басқа адамдарға көру деңгейі,
қоршаған ортада жауапты әрекетке деңгейі, қоғамға қатынасында оны мен
деген орынға шоғырланады деп жас кезеңдерінің дене тәрбиесіндегі шешуші
мәселе екендігін көрсетеді[39]. Бір жағынан қоғамға қатынасында Мен деген
орнына жинау нәтижелері, рефлекстің өсуі, өз-өзін бағалау, өз-өзін бақылау,
өз-өзін түсініп дамуы, және оларды анықтауы жүзеге асырылғанда, еқінші
жағынан оның әрбір сатысына жіктелу қадам қажеттілігі тұлғаның өзін-өзі
жүзеге асырудағы қажеттіліктің ара қатынасын есепке алғанда тәрбие
процесінде өсудің потенциальды мүмкіншіліктерін өмірде бар ерекше күйді
алуды белгілейді.
Жоғарыдағы зерттеу жұмыстарына талдау нәтижелерінен жасалынған
тұжырымдарға сәйкес мектеп оқушыларының жас кезеңдеріне байланысты
физиологиялық және психикалық даму ерекшеліктері бойынша бір-біріне жақын
болғанымен, олардың дене қуаттары мен психикалық күйлері нақты
нормативтерді орындауға толық мүмкіндік бермеуі мүмкін. Сондықтан,
В.К.Бальсевич айтқандай, әрбір оқушыға өз мүмкіндігі есепке алатын дене
жаттығуларын беру қажет немесе оларды топтап, мүмкіндік дәрежесін есептеу
керек[40].
Елімізде соңғы жылдары болып жатқан білім реформалары білім беру
мазмұнын өзгерту туралы көптеген идеялар төңірегінде жұмыс атқарып
жатқанымен, олардың барлығы да дене тәрбиесі сабақтарын ұйымдастыру
формасын нақтылай немесе білім мазмұнын өзгерту арқылы оны оқушыларға
жеткізудің тиімді әдістемелік жүйесін дайындай алмауда. Сол себепті қазіргі
уақытта қолданылып жүрген түрлі педагогикалық технологиялармен қатар оқыту
процесін ұйымдастыру формасына когнитивті, аксиологиялық, әрекеттік және
рефлексиялық мазмұн арқылы келудің әлеуеті(потенциалы) дұрыс деген ғылыми
болжам жасалынды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі мен оның алдына қойылған міндеттердің
шешілу механизмін анықтауда ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби
қызметін қалыптастыру жұмыстарын жетілдіру процесі жаңа педагогикалық
парадигмаларға сүйенуі қажеттігі айқындалып, оқу-тәрбие процесін құзырлылық
қатынас негізінде ұйымдастырудың табысты болатыны тұжырымдалғанымен, оны
нақты құрылымдық мазмұнда жүзеге асыру және әдістемелік түрғыдан қамтамасыз
ету мәселесі арасында қайшылықтар туындауда. Аталған қайшылықты шешу
қажеттілігі біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Болашақ дене шынықтыру
мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру деп
таңдауға себеп болды.
Зерттеу жүмысының мақсаты: Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
анықтау.
Зерттеу нысанасы: ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру үрдісі
Зерттеу пәні: Дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби-педагогикалық
қызметі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер біз, дене тәрбиесі мұғалімдерінің
кәсіби-педагогикалық қызметіне жалпыпедагогикалық іскерліктер мен
дағдылардың психологиялық, педагогикалық, биологиялық, медициналық және
дене тәрбиесінің білімдік мазмұнын меңгертуді; мамандыққа сезімдік-
құндылықтың көзқарас пен қатынасты қалыптастыру секілді әрекеттерді
жатқызатын болсақ, кәсіби іскерліктері мен дағдыларының қалыптасуына
болашақ мұғалімнің тұлғалық сипатын қалыптастыруда рухани құндылықтарды
қажетсінуді қалыптастыру; дене тәрбиесі мамандығына тән кәсіби, арнайы
іскерліктері мен дағдыларды меңгертуге; дене тәрбиесінің білімдік мазмұнын
практикада қолдана білу дағдысын қалыптастыруға: күтілетін нәтижеге
бағытталған әрекеттерді ұйымдастыру іскерлігі мен дағдысын қалыптастыруға;
оқу үрдісінде, сыныптан және мектептен тыс уақыттарда дене тәрбиесі
жұмыстарын ұйымдастыру іскерлігі мен дағдысын меңгертуге; өз әрекеті мен
кәсіби қызметінің үйлесімділігі мен сабақтастығын қамтамасыз ете алуға;
әрекет жүйесінің тиімділігі мен қажеттілік дәрежесіне өзіндік талдау жасай
алуына; өзін-өзі кәсіби деңгейде дамытуға ішкі түрткінің немесе ұмтылыстың
тұрақты динамикасының болуына; жоспарлы, мақсатты түрде өзінің кәсіби
біліктілігін көтеруді қажетсінуі мен жүзеге асыра алуына толық жағдай
жасайтын педагогикалық шарттарды ұйымдастыра алуымыз міндетін шешуге
тиістіміз.
Зерттеу міндеттері: .
1. Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттер мен зерттеу жұмыстарына
және әдістемелік материалдарға шолу және талдау жасау;
2. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби даярлауды ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
3. ЖОО бітіруші болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттары
4. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерлігі мен дағдысын
қалыптастыру жұмыстарының мазмұнын анықтау
5. Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыру жұмыстарының тиімділігін зерттеу тәжірибесінің нәтижелері
Жетекші идея: жеке адамның жан-жақты дамуында дене тәрбиесінің алатын
орны ерекше, өйткені адамның физиологиялық және психикалық дамуы дене қуаты
мен оны реттеп-басқаруға тікелей тәуелді.Сондықтан дене тәрбиесін
қалыптастыруда әрбір адамның даралық ерекшелігінің көрсеткіштері болып
табылатын табиғи дене қуаты мен психикалық дамуы негізінде оқу-тәрбие
процесін ұйымдастыру нәтижелі болады деп саналады.
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздері. Адамның жеке даму теориясына
(Ананьиев Б.Г адам әрекетінің жалпы психологиялық моделі теориясына
(Леонтьев А.Н., Ломов Б.Ф.), оқу қызметі теориясы (Балл Г.А.), Функционалды
жүйелер теориясы (Анохин П.Қ., Пурия А.П.), адам дене белсенділігі
концепсиясына (Бальсевич В.Қ.), дене тәрбиесінде жекелеу және де
принциптеріне ( Ильин Е.П.), дене тәрбиесімен спорт және спорт
педагогикасының отандық теориясының гуманистік идеяларына (Ашмарин Б.А.,
Булкин В.А., Выдрин В.Н., Лубышева Л.И. Лях В.И., Матвеев Л.П., Мейксон
Г.В., Новиков А.Д., Пономаров Н.И., Решетень И.Н., Тер-Ованесян А.А.,
Филипов С.С, Хан A.M., және көптеген т.б.) сүйене отырып, даралық қатынас
арқылы әрбір жеке адамның әлеуметін дамытуға болды деген тұжырым теориялық
әрі әдіснамалық негіз болады.
Зерттеу көздері: жеке тұлғаны қалыптастыру теориясы туралы философиялық,
ғылыми психологиялық және педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды.
Дамудың жақын зонасы теориясы, оқыту процесін ұйымдастыру формалары
туралы арнайы педагогикалық зерттеулерге сілтемелер жасалынды.
Зерттеу әдістері: берілген ғылыми-әдістемелік әдебиетін жинақтау және
теориялық талдау, педагогикалық бақылау, социологиялық сұрақ (анкета) дене
өсуі қимыл дайындығы, қимыл, психикалық жағдайын бағалау әдістері,
педагогикалық тәжірибе, математикалық талдау мен статистика әдістері.
Зерттеудің практикалық мәні: педагогикалық бақылаудың құрастырылған
әдістемесі негізінде дене тәрбиесін сауықтыру міндеттерін жүзеге асырылуы,
дене өсуі, қимыл дайындығы, қимыл психикалық жағ-дайын бағалаудың
объективтік тесттері таңдалды. Олар кешен түрінде оқушылардың қимыл режимін
жақсартуға көмектеседі, сонымен бірге отбасымен бала тіршілік әрекетінің
әлеуметтік-педагогикалық жағдайларын анықтау әдістемелері оқушылардың қимыл
әрекетін қамтамасыз етудің әр түрлі жақтарының нақты қөрсеткіштерін
салыстыру арқылы жүзеге асырылады. Ол салыстыру дене тәрбиесі процесінің
бағыты мен мазмұнын жекелей түзетілуіне ықпал жасайды. Жұмыстың тәрбиелік
мәні орта білім жағдайында бала мүмқіншіліктерін, оқушылардың қимыл режимін
жақсартуға көмектеседі, сонымен бірге отбасы мен баласы тіршілік әрекетінің
әлеуметтік-педагогикалық жағдайлары анықталды. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен әзірленген әдістемелік материалдарды мектеп мұғалімдері,
педагог қадрлардың біліктілігін арттыру курстарында пайдалануға болатыны
расталды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі:
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі 17 ғылыми мақалада баяндалып, ғылыми
жинақтарда жарық көрді. Зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдар мен
мәліметтер теориялық және практикалық тұрғыдан негізделді. Қол жеткізген
нәтижелердің педагогика ғылымының зерттеу бағыттарына сәйкестігі толық
расталып, зерттеу материалдары бойынша әдістемелік кешен әзірленді.
Зерттеу базасы: Тараз қаласы, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Тараз институты,
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2003-2005 жж.)- зерттеу тақырыбының өзектілігі ашылып,
ғылыми-теориялық ұстанымдар мен тұжырымдар негізінде жетекші идея
анықталды. Болашақ маманның кәсібі іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастырудың ұғымдық-түсініктік аппараты мен оның құрылымдық мазмұны
зерттелінді. Оқу процесінде даралық қатынас орнату механизмі түсіндіріліп,
ЖОО дене тәрбиесі пәндерін оқытуда болашақ маманның кәсіби іскерліктері
мен дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалды.
2-ші кезеңде (2006-2008 жж.) -ЖОО дене тәрбиесі сабақтарының мазмұны
дифференциалды түрде анықталынып, оқу-тәрбие үрдісіне енгізілді.Олар
әдістемеліқ кешенмен қамтамасыз етілді және ұсынылған әдістемелік кешеннің
тиімділіқ дәрежесі арнайы педагогикалық тәжірибе арқылы тексерілді.
Зерттеу нәтижелері жинақталып, өңделді және қорытынды тұжырымдама
дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыруда кәсіби-педагогикалық қызметтің құрылымдық мазмұны
ғылыми-теориялық тұрғыдан негізделді;
- ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін даярлауда өтілетін
сабақтарының мазмұнын дифференциациялау арқылы бағдарланған оқу-
әдістемелік кешен дайындалды;
- зерттеу жұмыстарының нәтижелері бойынша ұсынылған әдістемелік жүйенің
тиімділігі расталып, дене тәрбиесі сабақтарын даралық қатынас негізінде
ұйымдастырудың тиімділігі дәйектелінді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, алты
параграфтан, бөлім бойынша қорытындылардан және жалпы қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби даярлауды теориялық
тұрғыдан негіздеу
1.1 Дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің психологиялық-
педагогикалық негізі
Жоғары оқу орындарында болашақ дене тәрбиесі мамандарын дайындау ерекше
әдістемелік жүйеге сәйкес жүргізілуі қажеттігі айтылып келе жатқандығына
қанша уақыт болса да оның мазмұндық құрылымына қойылатын талаптар мен алғы
шарттардың нақты анықталмай отырғандығы белгілі. Қазақстан Республикасында
2005-2010 жылдарға арналған білім беру жүйесін дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында оқушылардың дене тәрбиесін сапалы деңгейге көтеру маман
даярлау жұмысын жаңа әдістемелік деңгейде жүзеге асырумен тығыз байланысты
екенін атап көрсетілген болатын[10, 5б.]. Онда дене тәрбиесі жас ұрпақтың
салуатты өмір салтын ұйымдастыру негізі ғана емес оның тәрбие жүйесінің
дұрыс бағытталуына жетекші іс-әрекеттерді қамтамасыз ететін педагогикалық
шарттарды жүзеге асыра алатын мұғалімнің қызмет сферасын ұйымдастыру
қарастырылған еді. Ол үшін төменде аталған педагогикалық шарттардың тәлім-
тәрбиелік потенциалы мен күтілетін нәтижелердің мәнділігін сатылап
көрсеткен жөн деп санаймыз.
Біріншіден — тәрбие процесін гуманизациялауды талап ету, ол педагогика
жүйесін адамға жоғарғы элеуметтік құндылық ретінде қарауға адам
қажеттіліктері мен қызығушылықтарын міндетті түрде есепке алуға және оларды
дамытуға бағыттайды.
Екіншіден — оқу процесінің демократиялық бастауын және либерализациялауын
дамыту, адамның өз құндылыгының абсолютті сипаттамасын потенциалдан
шындыққа айналдыру дене тәрбиесі — спорт іс-әрекет түрлерін еркін таңдауға
тіршілік әрекетінің салауатты өмір салтының шарттары мен амалдары.
Жас ұрпақ жалпы адамгершілік мақсаттарға сәйкес тәрбиеленуі қажет. Дене
тәрбиесі процесінде табиғи жаратылысына сәйкес принциптің терең мәні мынада
жатыр: Ол адамның дене потенциалының үздіксіз дамуына себебін тигізетін
шарттар мен себептер жиынтығын осы уақыттағы үйлесуіне бағыттайды. Бұл
уақыт қамтамасыз етудің морфофункционалды жүйелері мен қозғалыс дамуының
табиғи ырғағына сәйкес болуы мүмкін еді[1,3б.].
Осылай адам дамуының тарихи процесінде дене шынықтыру мазмұны көмегімен
табиғи дамудың бөлек кезеңдері арасындағы ұтымды жалғас-тырушылықты
қамтамасыз ету мүмкіндігі құрылады және жүзеге асырылады. Ол байланыстырып
ғана емес, сонымен біпге табиғи түрде оқыту мен тәрбиені адам дамуымен
қосады. Бұл принцип дене тәрбиесі формаларының көп түрлілігін жекелену және
жіктелу негізінде белгілейді. Ол дене шынықтырудың адамдар таңдаған
түрлерінде адамдардың қабілеттерін дамытып, және талаптарының пайда болуы
үшін, денсаулық жағдайын, қызығушылығын және қажеттіліктерді есепке алып,
осы түрлерді таңдау үшін қолайлы жағдайлар жасауды қажет деп санайды.
Бүл принциптің әдістемелік базасы В.К. Бальсевич, В.В.Кузенков,
С.А..Волков, А.Н.Добрыниналардың зерттеулерінде қарастырылған[40,41]. Бұл
зерттеу-лерде адам қозғалысы дамуының ең жақсы нәтижелері, жеке қозғалу
қабілеттері мен әлеуметтік - психологиялық себептерді толық есепке алынуда
қамтамасыз етіледі. Осыдан педагогикалық жүйе мен психологиялық қатынаста
басым болып өз-өзін тәрбиелеу қызметін жүзеге асыруға нақты алдын-ала
жағдай жасайтын формалар мен әдістер табылады.
Дене тәрбиесіне осындай қадам жасағанда оқу бағдарламаның бәріне бірдей
мақсаттар қойылуы мүмкін емес, өйткені мұндай бірлікте басынан қалай дене
шынықтырудың шектеулі құндылығы, сондай-ақ адамның өз-өзін бағалауының
шектелуін жобалайды. Сонымен дене тәрбиесінің табиғат жаратылысына сәйкес
принципінің жүзеге асырылуы, әрбір адам табиғатынан шығуға және тәрбие
процесі мазмүнын үйлестіру мен жан-жақты болудан бас тартуды, жеке адам
түлғасына байланысты оқыту, тәрбие және дамудың көп түрлі және көп нұсқалы
бағдарламаларын жасауды талап етеді.
Дене тәрбиесінің әлеуметке сәйкестік принципі адам дамуының әрбір жас
кезеңдері үшін әлеуметтік шындыққа қарай қатынастардың ерекше жеке жүйесін
мойындау болып табылады, яғни өсіп келе жетқан адаммен әлеуметтік тәжірибе
арқылы әрекеттер мен қатынастарды меңгеру деңгейі, өзін қоғамда тану
деңгейі, өзін басқа адамдарға көру деңгейі, қоршаған ортада жауапты
әрекетке бейімделу деңгейі, қоғамға қатынасында оның мен деген орынға
шоғырлануы байқалады. Бір жағынан қоғамға қатынасында Мен деген орнына
жинау нәтижелері, рефлекстің өсуі, өз-өзін бағалау, өз-өзін бақылау, өз-
өзін түсініп дамуы, және оларды анықтауы жүзеге асырылғанда, екінші жағынан
оның әрбір сатысына жіктелу қадам қажеттілігі түлғаның өзін-өзі жүзеге
асырудағы қажеттіліктің ара қатынасын есепке алғанда ғана тәрбие процесінде
өсудің потенциалды мүмкіншіліктерін пайдалана алатын ерекше күйді алуды
белгілейді[1, 6 б].
Ол тәрбие процесін, адамның әлеуметтік белсенділігін калыптастырудың
психологиялық заңдылықтарына барабар құруға көмектеседі. Әлеуметтік дамудың
маңызды көрсеткіші ретінде өсіп келе жатқан адамдардың қызығушылықтары алға
шығады.
Онда жеке адам тұлғаның бағыты, оның ақыл-ой, эмоциялық және дене
белсенділігі байқалады. Балалар, жасөспірім және бозбалалардың дамуында
маңызды мәні болып мінез-құлығы мен іс-әрекетінің өзіне, басқа адамдарға,
қоғамға қатынасының сипаты, өз-өзін түсіну және жауапкершілік деңгейі
белгіленеді. Дене тәрбиесін әлеуметке сәйкестендіру принципі жаттығушы-
лардың қызығушылықтары, себептері, қажеттіліктері мен ұстаған бағыттарына
сәйкес дене шынықтыру саласында құндылық бағыттар арқылы ақылды реттеу
қажеттіліктерін, тәрбие құралдар кешенінің спорт нәтижесіне даярлау
тенденциясына қарсы мақсатқа сәйкес қолдануға негізделген реттелу
қажеттілігін анықтайды. Сондықтан бұл жерде дене шынықтырушыны тәрбиелеу
бойынша күрделі және еңбекті көп керек ететін жұмыстың орнына таза
техникалық нәтижелеріне қарай оқытушы оқушылармен тек қана бір жақты,
спорттық - техникалық міндетін орындаумен байланысқан үйретуші орнын
алатынын есепке алу қажет.
Сонымен дене тәрбиесінің әлеуметке сәйкес принципі жеке адам тұлғасының
қоғамда қызмет жасауға үмтылысы мен дайындығында, яғни өзін басқа
адамдармен байланыста қарау секілді қоғамдық мәнді басымдылығынан шығады.
Ол өзінің әлеуметтік қатысуын түсінуге қажетті тақырыпты - практикалык іс-
әрекеті дамуының іс жүзіндегі формалары мен жолдарын белсенді ізденуге
бағыттайды. Тәрбие процесінде қанағаттану принципі адамның Мені әр
алуандық бірлігі, яғни жекелігінің қалыптасуын бақылап отыру формасы мен
оның қажетті негізін құрайды. Бұл принциптің жалпы қисыны өте терең
екендігін көрсетеді.
Сонымен, дене тәрбиесін саралап ұйымдастыру (дифференциация) бірге
қоғамдық, жеке адамға тән ерекшеліктері мен қажеттіліктері адам өмірінің
жағдайларын жақсарту үшін, олардың саналы, мақсатқа сай іс-әрекетінің өнімі
болып табылады. Қанағаттану адам мінез-қүлығындағы негізгі бағыт, яғни
оның қызығушылықтарының табиғи негізі болып табылады. Адам қандайда бір
қажеттілігіне бағынышты болганда онда ол таным мен ойланудан бастамайды, ал
керісінше танымның өзі басынан бастап, қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін,
құралдарды іздеуге бағындырады.
Өзінің бағыттау қызметінде қажеттілік психологиялық танымның тақырыбы
болып табылады - деп А.Н.Леонтьев ерекше көрсеткен[42]. Бұл принциптің
жалпы қисынының басқа жолы іс-әрекеттің өз-өзін бағалауды мойындауында.
Егер іс-әрекетті жүзеге асыру барысында қанағаттану сезімі пайда болса,
онда мұндай іс-әрекеттің өзі құнды деп айтуға болады, өйткені ол субъектіде
бар қандайда бір қажеттілік үшін жүзеге асырылмайды, ал қанағаттану ере
жүреді, субъект үшін құндылық бола бастайды. Ойынжар қанағаттанудың
көтеріңкі сезімімен байланысқан жаттығудың түрін құрайды - деп ерекше
көңіл аударған.
Қанағаттану принципі адамда қажеттілік емес, әрекеттің басқа көзін және
басқа мәнін, өз-өзін көрсету, түсініп және ұғынуға көмектеседі. Бүгінгі
күні мәлім болғандай, адам табиғатында оның дене шынықтырудың нақты бір
түріне, мамандануы көрінеді. Іс-әрекет процесінде бұл мамандану
қабілеттерінің толық көрінуі, оқытудағы жетістігі, оқытудың төмен
нәтижесіне байланысты азап шегуі, оның салдарынан қанағаттану немесе
наразылығы көрінеді. Осыдан өте маңызды нәтиже шығады. Адам тек қана өзінің
қажеттіліктері, қызығушылығы, ынтасы, яғни іс-әрекет нәтижелерінен
қанағаттана алады, сонымен бұл іс-әрекетте оның табиғаты жүзеге асыралады.
Бұл мәтінде қанағат іс-әрекетпен бірге жүреді және оны қанағаттандырады,
оған аяқталғандық пен толықтық береді. Ал әрекетті адам өзін көрсету үшін
қажетті шарт және де іс-әрекет түрлерін еркін таңдауын жүзеге асыру үшін
қажетті құрал леп санайтындықтан, оны қанағаттанудың басты құралы ретінде
қолданады.
Дене тәрбиесі жүйесінің білім кеңістігінің жоғарыда аталған принципі осы
жүйенің бастапқы, қазіргі және ақырғы жағдайын оқу орнының әрбір түрі үшін
анықтауында. Дене тәрбие процесінің оған қатысты сыртқы жағдайларымен,
сонымен бірге осы процестің ішкі бөлімдері арасындағы заңды, байланыстар
орнату қажеттілігінде болады. Ол үшін дене тәрбиесін дифференциалды
ұйымдастыру жүйесі ішкі бөлімдерінің дамуы және сыртқы ұдайы дамуына
бағыттайтын бірден-бір тиімді форма болмақ.
Дене тәрбиесі жүйесіндегі білім кеңістігінің әлеуметке сәйкестік принципі
жаттығушылардың нақты оқу мүмкіндіктерін көптеген жеке ерекшеліктеріне
қарай типологиялық тиістілігі бойынша бөлінуін қамтамасыз етеді. Олар
Гегельдің сөзі бойынша түрсіз шексіздіктің түрі болып табылады. Дене
тәрбиесінің жекелену мақсаттарына сәйкес оқу материалдардың мазмұнын
таңдауын, оқыту формалары мен әдістерін, оқу процессін әдістемелік және
қаржы жағынан қамтамасыз етуін алға қарай жылжыту. Ол мұғалімдер мен
жаттығушылардың тығыз байланысқан іс-әрекетін қалыптастыру және жүзеге
асыру қажеттілігінен шығады. Мұндай іс-әрекет алдын-ала қойылған жағдайда
мүмкіндігінше тиімді оқыту, тәрбие және өсуіне бағытталған. Сол уақытта
білім кеңістігін қалыптастыру принципін жүзеге асыру денеге түсетін күшті
анықтау кезінде этикалық, адамгершілік нормаларды сақтауын, алға қойылған
мақсаттарға сәйкес спорт немесе сауықтыру әдістемелерді пайдалануын
қарастырады[40, 54 б].
Осы зерттеу кезінде алынған тәжірибелік материалдармен қатар
қарастырылған қағидалар мен принциптердің дәйекті түрде жүзеге асырылуы
дене тәрбиесі саласында жекешелену идеясы негізінде жаңа педагогикалық
технологияларды пайдалануға мүмкіндік беретіне көз жеткізіп отырмыз.
Сонымен, бұл процесті ұйымдастыру амалдары мен олардың мәнділігі дене
тәрбиесі сабақтарының мазмұнына инновациялық түр береді деп, дене тәрбиесі
сабақтарын жүргізуде дифференциалды қатынас бала қабілеті мен физикалық
табиғатын есепке алыуы тиіс деп санаймыз. Олай болса, дифференциалды дене
тәрбиесінің мазмұнын анықтайтын мәнді кезеңі болып, дене тәрбиесі
саласындағы біз ұсынып отырған жеке адамды қалыптастыру концепциясы
шеңберінде мақсаттарды белгілеу мен міндеттерді қою болып табылатынын
алдыңғы міндеттерге жүктеу қажет болады.
Дене тәрбиесін ұйымдастыруда адамның өз құндылығын басым деп қабылдау
әдістемесін есепке алып, Б.А.Ашмариннің оқулығында Д.И.Фельдштейн берген
анықтамаға адам тәрбиесінде нағыз адамгершілік қатынастардың мәнін нақты
көрсетеді деп саналады, өйткені дене тәрбиесі деп біз өсіп келе жатқан
адамның мақсатқа бағытталған дамуын қайталанбайтын адамның жекелігі,
қоғамдық практиканы құру арқылы осы адамның рухани және шығармашылық
күштерінің өсуін және жетілуін қамтамасыз етуді түсінеміз[39,5б.]. Өйткені,
қоғамдық практика жағдайында баланың өсе бастаған кезінде бар нәрсе келесі
мүмкіндікті құрайтын шындыққа айналады. Бұл жерде тәрбиелеу дегеніміз,
адамның субъективті дүниесін бір жағынан қоғамның өсіп келе жатқан адамға
қоятын талаптарды жүзеге асыратын, рухани идеалға сәйкес әрекеттенуі ал
екінші жағынан баланың жеке ерекшеліктерін барынша дамытатын мақсаттарды
көздер бағыттау ретінде түсіндіріледі.
Дене тәрбиесін ЖОО қалыптастыру тарихына жасалынған шолу мен талдау
жеке адамның тұлғалық қалыптасуында дене күшінің нақты бір физиологиялық
және психо-педагогикалық заңдылықтарға тәуелді еқендігін растап отыр. Осы
заңдылықтар жеке адамның даму және қалыптасу теориясын (Ананьев Б.Г адам
әрекетінің жалпы психологиялық моделі теориясын (Леонтьев А.Н., Ломов
Б.Ф.), функциональды жүйелер теориясын (Анохин П.К., Пурия А.П.), адамның
дене белсенділігін (Бальсевич В.Қ.), дене тәрбиесіндегі жекелеу және
дифференциациялау принциптерін (Ильин Е.П.), дене тәрбиесімен спорт және
спорт педагогика-сының отандық теориясының гуманистік идеяларын (Ашмарин
БА., Булкин В.А., Выдрин В.Н., Лубышева Л.И. Лях В.И., Матвеев Л.П.,
Мейксон Г.В., Новиқов А.Д., Пономаров Н.И., Решетень И.Н., Тер-Ованесян
А.А., Филипов С.С, Хан А.,Т.Қ.Бөлеев, т.б.) негізге алғанымен, XXI
ғасырдағы жеке адамның дене тәрбиесіне тәуелділігін толық есепке алмай
отыр[42,43,44,40,39,45,46,47,28].
Осыған сәйкес адам белсенділігі тәрбие объектісі емес, ол толық құқықты
субъекті ретінде жобаланады. Бұл жерде өзіндік белсенділік, оның көріну
формалары және негізінен оның нәтижелілігін анықтайтын деңгейі, адамды
тарихи түрде қалыптасқан үлгі негізінде жасалуы керек. Бірақ оларды мәнсіз
қайталау ретінде емес, шығармашылықпен пайдалана алатындай дәрежеде
қалыптастыру қажет. Осы түсіндірме бойынша тәрбие балаларды,
жасөспірімдерді, бозбалаларды әлеуметтік, тұрмыстық бар формаларына бейім
делу және белгілі бір шамаға келтіру болып табылмайды, коғамдағы іс-
әрекеттің формалары мен амалдарын иелену нәтижесінде адамның әрі қарай
дамуы болады - белгілі бір құндылықтарға, оның бағытын және күрделі өмірлік
мәселелерді шешуде дербестігін қалыптастыру деп қарастырылады.
Негізгі педагогикалық категориялардың біз қарастырған ұғымдарының
сипаттамасын аяқтай келіп, оқыту мен тәрбие адам жекелігінің (адамның жеке
басының) қалыптасуы және дамуы өтетін арнайы үйымдастырылған және саналы
түрде басқарылатын процестер деп ерекше тоқталып айтуымыз қажет. Жоғарыда
айтылған процестердің ерекшеліктері мен қатынастарының генетикалық негізі
мен көзі - адамның қоғамдық қатынастардың субъектісі болуы, яғни қоғамға
қажетті іс-әрекетке дайындық қабілеті болып табылады. Бұл қабілеттілік
адамның шығармашылық күштеріне өзінше ойлауға, өз білімдерін жаңартып,
кеңейтуге ептіліктеріне, қоғам өмірінің барлык саласына қатысуға
дайындығына, қоғамдық түлға ретінде калыптасуына, көпжақты
қабілеттіліктерінің дамуына негізделеді. Қоғамдық қатынастардың субъектісі
және нәтижесі ретінде жеке адам саналы түрде қоршаған орта мен өзін, өз
өмірлік потенциалын мақсатқа бағытталған іс-әрекетінің процесіне өзгертіп,
белсенді қоғамдық әрекеттер арқылы қалыптасады. Жалпы ерекше және жеке
қатыстың осы диалектикасының есебінсіз жоғарыда қарастырылған процестердің
өзгеше ерекшеліктерін құрайтын нақты міндеттерін және ерекшелігін жан-жақты
дене даму мәселесіне көшу үшін оны сипаттайтын негізгі ұғымдарын, олардың
ерекше бағытын және дене тәрбиесінің қазіргі заманғы теориясының нақтылығын
қарастыру дүрыс болады. Жалпы мағынасында адамның дене дамуы деп оның жеке
өміріндегі ағзасының табиғи морфофункционалды қасиеттерінің өзгеру процесі
айтылады. Бұл табиғи процесс, өйткені табиғи мұра бойынша берілетін, табиғи
негізінде өседі және табиғи заңдарға бағынады. Оларға келесі заңдар жатады:
Дамудың мұрагерлік тенденциялары мен өмір жағдайымен анықталатын
тенденцияларының әрекеттестігінің; функционалды және құрылма өзгерістерінің
өзара келісімділігінің, даму кезеңдерінің біртіндеп және жас бойынша
ауыспалылығының т.б. заңдары. Бірақ бұл заңдардың әсері адам өмірі мен іс-
әрекетінің әлеуметтік жағдайларына байланысы байқалады. Осыған байланысты
шешулі мөлшерде оның дене дамуының әлеуметтік мүмкіндігі ескеріледі. Дене
дамуын төмендететін жағдайлар мен факторлар жиынтығына байланысты. Ол әр
түрлі сипаттамаға ие болады, эр түрлі форма мен мазмұн қабылдай алады.
Л.П.Матвеевтің пікірі бойынша дене тәрбие жүйесі деп: Әрбір қоғам
формациясы үшін сай дене тәрбиесінің элеуметтік практикасын ұйымдастыру
амалы, оны бастапқы негіздері және азды-көпті біртұтас құрылымына біріккен
анықтайтын жақтары- деп түсіндіріледі[45,14б.]. Дене тәрбие жүйесі
-анықтайтын қағидаларының жиынтығымен қоғам дамуының ой және мақсатты
негіздерімен, принцип-терімен сипатталады. Осыларды жүзеге асыру үшін нақты
жүйе құрылады. Қоғамға маңызды ойлардың жиынтығы дене тәрбиесінің
заңдылықтары, ережелері, құралдары мен әдістері туралы ғылыми практикалық
білімдерін қүруды, оның бағдарламалық нормативті мазмұны мен сабақтарды
ұйымдастыру формаларын құрастыруды қамтамасыз етеді. Дене тәрбие жүйесінің
жүйе қүрайтын факторы ретінде қоғамға сай белсенді түлғаны сипаттайтын
рухани және адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеумен бірге адамның дене
қасиеттерімен онымен байланысты қабілеттерін жеткілікті деңгейде қалыптасу
және қолдану түрінде ашылатын мақсат алға шығады. Дене тәрбиесі жүйесінің
мазмұны мен құрылымын анықтауына мұндай тәсіл жеткіліксіз, өйткені ол
біріншіден, негізінен адамның дене қозғалыс қабілеттерін жетілдірумен
мәдени құндылығы белгіленетін дене тәрбиесінің спорттық іс-әрекеті болып
табылады.
Бірақ нақты дене тәрбиесі, спорт іс-әрекетінің кең түрі басқа
қасиеттерден көрінеді; эстетикалық, ой қабілеттері, мінез-құлқының
адамгершілік нормалары, сөйлесу дағдылары. Л.И.Лубышева ойы бойынша мұның
бәрі, дене тәрбиесі - спорт іс-әрекетінің қозғаушы бөлігін, басқа оның
негізгі жалпы мәдени құндылықтарымен, біліммен, әдістемелік тәсілдермен,
дағдылармен, құнды бағыттармен, мақсаттармен осы іс-әрекеттің маңызды
себептердің қалыптасуымен нығайтылады[27,18б.].
Екіншіден, дене тәрбиесі осы жүйесінің жөнге салынуы, ұйымдас-тырылуы
және мақсатқа бағытталуы көбіне адамға дайындықтың мазмүны, қүралдары мен
әдістердің берілгендігі ретінде емес, ол тәрбие берілгеннің объектісі
ретінде адамға дәстүрлі бағытты белгілейді. Сондықтан, дене шынықтыру- дене
тәрбиесі арқылы жүзеге асатыны, оның денсаулық көзінің басты қозғаушы күші
екендігі өте ертеден белгілі. Өйткені жанды дене үнемі қозғалыста болмаса
өледі. Нақты мысал ретінде өзіне-өзі тәжірибе жүргізген Аристотельдің ой
қорытындысын келтіруге болады. Ол бір жыл бойы күніне белгілі бір уақыт
аралығында бір қолына батпам (гир) іліп ұстап тұрған. Содан, жылдың соңында
жанағы батпан көтерген қолы жуандап, бұлшық еттері өсіп, қол қары күшейген
де, жұмыс істемеген қолы солып кеткен.
Міне, адам баласы, сонау ықылым заманнан бері ұзақ өмір сүрудің. жолын
карастыруда. Ақ терек пен көк терек 300—400 жыл өмір сүрсе, әр нәрсені бір
шоқып жүріп күнелткен қара қарға да 300 жыл тіршілік етеді екен. Одан қала
берді, сағатына бір адым жерге қозғалатын тасбақа 200 жыл жасайтьн
көрінеді. Сонда, жаратқанның әмірімен табиғат занын бақылайтын адамзатқа
сол жаратқан, егер діни ұғымға, болмаса аңызға сенсек, қанша өмір сүруді өз
еркіне беріпті. Енді, дүние жүзі көлемінде осы адамзаттың орта есеппен,
өмір сүру уақыты. 50 жасқа жетпейді екен. Демек, мұның себебі неде, кімнің
кінәсінен? Әрине, қанша өмір сүрсе де әркім өзіне жауапты. Себебі барлық
адам бірдей бір уакытга өліп жатқан жоқ қой. Демек, әр адамның өмір сүру
ұзақтығы өзіне байланысты болғандығы ғой.
Осылайша, адамзат күні бүгінге дейін ұзақ өмір сүрудің жолын
қаншалықты іздегенімен, жетістіктің шыңы көрінбейді. Ұзақ өмір сүрудің
негізі денсаулықты сақтау. Денсаулықты сақтау — ұзақ өмір сүру үшін күрес.
Кезінде, XVIII ғасырда дүние жүзіне әйгілі француз дәрігері Тиссо –қандай
да болмасын ауруға қолданатын дәріні дене қозғалысы-ақ алмастыра алады, ал
дүниедегі емдеудің барлық кұралы адамның саналы қозғалысын алмастыра
алмайды,- депті. Демек, осындай ғылыми қағидаға сүйенсек, яғни ұзақ өмір
сүру үшін бізге қозғалыс керек екен. Ол үшін әр адам өзінің шама-шарқына
карай дене шынықтыру жаттығуларымен айналасуға тиісті көрінеді.
Сонда дене козғалысы арқылы денені шынықтыру дегеніміз не?
Адамзаттың таңертең орнынан тұрғаннан, кешке қайтадан орнына жатқанға
дейін қозғалыста болатындығы баршамызға аян. Денсаулықты сақтап, ұзақ өмір
сүру үшін бұл қозғалыс тіршілік талабын қанағаттандыра алмайды. Сондықтан
да дене шынықтыратын косымша козғалыс керек. Саналы түрде дене шынықтыру
жаттығуларының бір түрімене, яғни спортпен айналысу, яғни шұғылдану ар
азаматын жеке басының міндеті деи есептейміз. Егер бұлай болмаған жағдайда
дәл бүгінгі тіршілікпен болашақ ұрпақ өмірінің ұзақтығы орта есешіен 40
жасқа жетпейтін болар деп корыққан.
Спортпен шұғылдану деген сөз, міндетті түрде спорттық жеңіске жіту
дегені мақсат емес, денсаулықты сақтау, организмді дұрыс калылгастыру,
демек, ұзақ өмір сүру денені шынықтыру мақсаты болу керек. Бірақ басқаны
айтпағанда кездің де көретін көкжиек деп аталатын шегі болады. Сондықтан
спорпен шұғылданған кезде организмді шегіне жеткізіп тоздырмай, анығын
айтқанда дәрігерлік, биологиялық бақылау жасай отырып, жүктемені уақытында
түсіріп, уақытында дем алып, уақытында тамақтанып, организмге, денсаулыққа
байланысты пайдалы іс істеу керек. Егер әр адам денсаулығын нығайтып, мүсін
сұлулығын сақтаса, онда біздің спорттағы жетістігіміз осы болар еді.
Адам, өзінің күнделікті тіршілігінде, еңбек процесінде толып жатқан
әрекеттер мен әр түрлі козғалыс жасайды. Осының бәрі кейбір жекеленген
мүшелердің қалыптасып жетілуіне зор әсер етеді. Кейбір жағдайларда мұндай
ықпалдардың керісінше әсер етуі де мүмкін.
Екінші бір козғалыстын әсерінен дененің бір мүшесі шаршап, немесе
деформацияға, яғни организмиің қалыпты нормаларын өзгертуге әкеп соғады.
Сондықтан да күнделікті тіршілікте бір бағытта ғана жүргізілетін дене
қозғалысы мен әрекеттерінің бәрін дене шынықтырудың кұралы деуге болмайды.
Адамның жеке басының касиеттері дененің дамуымен байланысты. Демек,
денені жүйелен шынықтыру мен денсаулықты калыптастыру — адамиың ой-
санасының жетілуі мен творчестволық, күштерінің дамуының негізі.
Адамның барлық өмірі козғалыспен байланысты. Тіпті ұйықтап жатқанда да
оргапизмнің жұмыс істейтіндігі барімізге мәлім. Демек, тоқтаусыз жұмыс
істеп тұрған организмге ақау түсірмес үшін жаттығуларды орындау, яғни
организмнің шамасы келетін және дұрыс ұйымдастырылған жұмысы кезінде ғана
дамып, нығайып жетіледі
Әркімнің дене мүсінін сымбатты қалыптастыру үшін мамандық бойыиша
орындалатын жұмыстағы қозғалыстар жеткілікті ме? Әрине, жеткіліксіз.
Мысалы, студенттер, әсіресе қала жағдайында, тәуліктің көп бөлігін жабық
үйде, оқу орындарында стол басында өткізеді. Олармен өткізілетін жаттығулар
мен ойындар, спорттын өзі қалаған бір түрімен немесе күнде бір рет
серуендеп қайту ғана денсаулықтың негізін қалайды. Болмаса станоктың
жанында тұрған токарь, айтпесе тракторшы, машина жүргізуші, міне бұлардьң
қолдары мен аяқтарына күш түскенімен белдері жұмыс істемейді. Сондықтан
біраз уақыт өткеннен кейін олардың белдері және аяқ-қолдары ауыра бастайды.
Себебі аяқ-қолдары үнемі бірқалыпта болғандыктан, үнемі сол күш түсіп
тұрған бір-ақ тал бұлшық еттері жұмыс істейді де қалған бұлшық, еттері
жұмыс істемейді, сондықтан да. ауруға шалдығады.
Ал әсерлі жаттығулар денсаулыққа, мінез-кұлықтың, белгілі бір
әлпеттің, мүсіннің калыптасуына қандай ықпалын тигізеді дейтін болсақ, бұл
сұрақтарға жауап бермес бұрын ең алдымен аз да болса адам организмінің
жұмыс істеу процесі мен кұрылысы жайында бір-екі ауыз сөз айта кеткеніміз
жөн сияқты.
Орта мектепте оқыған жасөспірімдер адам анатомиясы мен
физиологиясының негізімен танысады. Демек, әрбір азамат өз дене кұрылы-
сының жұмыс істеу жүйесінен хабардар деген сөз. Сондадағы ескертеріміз —
адам организмінің барлық ағзасыньң әрекеті өзара байланысты болғандықтан
қандай да болмасын жеке мүшеге түскен жүктеме-салмақ. бүкіл денеге әсерін
тигізетіндігін ұмытпаған жөн. .
Адам тіршілігі таңертең ұйқыдан оянудан басталады. Алғашқы тіршіліктін
бастамасы — таңертеңгілік бой жазу жаттығуларьнан басталуы керек. Еңбектің
қай түрімен шұғылданса да адам өзінің жас ерекшелігі мен организмнің
анатомиялық және физиологиялық құрылысының жұмыс ісіеу процесін білуі
керек. Осындай негінде нақтылы спортпен шұғылдану үішн өз дене бітімінін
табиғатына сай, жоғарыдағы. айтылған жағдайлардың барлығын ескере отырып,
болашақта нәтиже көрсететімдей спорт түрін алған таңдап жөн.
Жалпы, спорттың көпшілік түрімен шамамен 10 жастан бастап шұғыл-
дануға болады. Алдына мақсат қойған бала спортта жоғарғы көрсеткішке де
жетеді. Ал 10 жастағы баланың мінез-кұлқы, сапа сезімінде әлі де болса
тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спорттағы әрекетін өз
санасымен қажетті деп, 6елгілі бір жүйеде бақылап отырмайды. Сондықтан
спортгың қандай түріне кабілеті бар екенін жаттықырушылар мен мұғалімдерден
сұрап, ақылдасып барып, жаттығуды бастаулары керек. Сондай-ақ 14—15 жасқа
дейінгі ұлдарға қарағанда қыз балалардың дене жағынан даму процесі де тез
жүреді де, ер балалар 18 жастан асқаннан кейін ғана қалыптаса бастайды. Ол
кезде олар арнайы орындардағы жаттығуларға, түрлі секцияларға катысып,
шеберліктерін шеберліктерін шыңдаса оңды болғаны.
Жаттығу — дене тәрбиесі саласыпда ең жоғарғы көрсеткішгерге жету
жолында жеке бастың көп жылдар бойы үзбей, жүйелі түрде спортпен
шұғылдануы. Соның нәтижесінде сопртшының қабілеттілігі артып, күннен күнге
дене мүсіні жетіліп, күш-қуаты қалыптаса береді.
Бүгінде Қазақстанда 50-ге жуық спорт түрі дамыған, солардың бір
түрімен жаттығатындардың жолы әр түрлі. Айталық, ауыр атлетикамен
айналысудағы негізгі мақсат — күш-қайратты жетілдіру, денені сомдау. Демек,
спорттың негізгі мазмұнын ұққаннан кейін ғана оныменен әркім өз бетінше әр
түрлі тәсілдермен жаттығады, болмаса жаттықтырушының нұсқауын орындайды.
Спортпен жаттыға бастаған кезде қай спорттың түрі болмасын, оның мән-
мағынасын білдірген жөн. Ал спорттық ойындарды алсақ, баскетбол, волейбол,
футбол т. б. жаттығулардың кестесі дұрыс кұрылса ғана өз нәтижесін береді,
Сонда ғана шұғылданушыны қызықтырып, әр уақытта бір жаттығудан келесісімен
ынталандырып отырады. Егер керісінше болса, ол шұғылданушыны қызықтырмайды.
Содан барып ол бұл спортты тастап кетуге мәжбүр болады.
Жаттығумен ойдағыдай шұғылдаму,негізінен жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі бір ғылыми жүйеге негіздеп, жат-
тықтырушының шама-шарқына қарай ынталандырып отырса ғана көзге
түсетін спортшы дайындауға болады. Біздер мұнымен адамның жас
ерекшеліктеріне қарай жалпы спортпeн шұғылдануды қалай бастау, қандай
кеңес керектігін сөз еттік. Ендігі жерде жұмысшы-шаруалардың арнайы өз
беттерімен спортпен шұғылдануына мүмкіншілік жоқ болған жағдайда, ең
негізгі денсаулық кепілі болатын табиғи ортаны пайдалану мәселесін
әңгімелемекпіз.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін де табиғи ортаны пайдалану керек. Демек, казіргі
кезде күллі халықтың спортпен шүғылданатындай мүмкінішілігі жоқ. Сондықтан
да көпшілікке денсаулықты сақтау мақсатында табиғи ортаны пайдалану кеңес
беріледі.
Баршамызға белгілі, бізді қоршаған табиғи ортаға жататындар жанды
дененің тіршілік көзі- ауа, су және күн сәулесі. Аталған ортаны
пайдаланудың денсаулық үшін бағa жетпейтін әсері бар. Мұны әркім біле де
бермейді. Көпшіліктің түсінігінде әйтеуір суға түсіп, арқаны күнге қыздыру
бар. Бірақ қалай қыздырынуға, қай уақытты пайдалануға болады. Бұны кез
келген адам біле бермейді.
Ең әуелі ауаның организмге тигізетін пайдасын (әсерін) білейік. Әдетте
адамның орындаған азды-көпті жаттығулары, соған орай бұлшық
еттердің қан жүйесі, яғни жұмыс істеу процесі ауасыз іске
аспайды. Мәселен, дем алу — ішке ауа қабылдау деген сөз.
Miнe, сондайда, жүгірген, секірген кезде, велосипедпен жүргенде,
жүзгенде (спорттың қай түрі болмасын) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби даярлауды теориялық
тұрғыдан негіздеу
1.1 Дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің психологиялық-
педагогикалық негізі
1.2 ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерлігі мен дағдысын
қалыптастыру педагогикалық мәселе
1.3 ЖОО бітіруші болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттары
1 бөлім бойынша қорытынды
2. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларының қалыптасуын тәжірибе арқылы зерттеу
2.1 ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының қазіргі күйі
2.2 Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
оқу-тәрбие үрдісі барысында қалыптастыру жұмысының мазмұны, ұйымдастыру
формалары мен әдістері
2.3 Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыру жұмыстарының тиімділігін зерттеу тәжірибесінің нәтижелері
2 бөлім бойынша қорытынды
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша материалдар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қоғамның қазіргі заманға сәйкес саяси,
экономикалық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қайта құрылуы,
Қазақстандағы адам тіршілік әрекетінің көп жақтарының жаңа мазмұнға ие
болуы еліміздегі дене тәрбиесінің мақсатын өзгерткен жоқ. Жас ұрпақтың
денсаулығын нығайту және дене қабілеттерін дамыту, тұлғаның жан-жақты
дамуына ықпал жасау ешқашан өзінің көкейкестілігін жоймайтын мәселелердің
бірі.
Қазақстан Республикасында дене шынықтыру және спорты дамытудың 2007-
2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында дене дамуының
объективті заңдылықтарын біліп және есептеп пайдаланып ағза формалары мен
қызметтерін үйлесімді дамуын қамтамасыз етіп, әлеуметтік –мәдени және
өндірістік функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті жұмыс қабілеттілігін
арттырып, адамның шығармашылық өмірін ұзартып, жеке адаммен социум үшін
қолайлы бағыт жасауға болатыны басты мақсат делінген[1]. Дене тәрбиесінің
мақсатқа сәйкес басқаруының бұл мүмкін-шіліктері дене тәрбиесі спорт
машықтану процесінде белгілі жағдайларда жүзеге асырылады, яғни адамның
дене дамуында дене тәрбиесі ролінің ғылыми түсінігі дене даму процесі
негізінде басқара алатыны белгілі болып отыр. Осы процесте мақсатқа сәйкес
бағытталған әсерінде дене тәрбиесінің ерекше әлеуметтік функциясы тұрады.
Дене тәрбиесінің әлеуметтік тәжірибелік қисынды әдістемелік және
нормативтік баға мағынасы біртұтас қоғам жүйесінде басым болатын қоғамдық
қатынастары мен практикасымен ашылады және айқындалады. Ол дене тәрбиесі
жүйесінің ерекшеліктерінде өз көрінісін табады.
Қазақстан Республиқасының білім және ғылым министрлігі және салауатты
өмір салтын насихаттау орталығы бірлесе өткізген әлеуметтік зерттеу
жұмыстарында қазіргі уақыттағы балалардың нерв жүйесінің өте күшті өзгеруі,
олардың қимыл белсенділігінің созылмалы жетіспеушілігі олардың дұрыс дене
дамуын тежететіні, денсаулығына қауіп төндіретіні айқындалды[2].
Өсіп келе жатқан ұрпақтарымыздың дене шынықтыруын қалыптастыру, дене
тәрбиесі теориясымен әдістемесін дамытудың бар концептуалды аспектілері
қазіргі ақиқаттың сәйкестілігіне келтірілуі қажет. Оқушылардың дене
тәрбиесі принциптерінің негізгі бағыты мен жүзеге асыруын қарастыратын
кешенді бағдарлама (2006 ж.) бастауыш мектеп оқушыларына қатысты дене
тәрбиесін оқыту үрдісін ғылыми тұрғыдан қайта зерттеу қажеттігін баса талап
етіп отыр[2, 3б.]. Қазақстан Президентінің 2008 жылғы халыққа Жолдауында
дені сау азамат тәрбиелеу күшті қуатты мемлекет қалыптастыруға қабілетті
болады деген сөзі осыны растап отыр[3]. Сондықтан жалпы білім орта мектепте
дене тәрбиесіне баса назар аудару арқылы дені сау ұрпақ тәрбиелеу
мәселесінің оң шешілетіні ғылыми тұрғыдан дәйектелініп, жүзеге асыру
механизмдерін анықтау күн тәртібінде тұр. Педагогика ғылымында дене
тәрбиесі жеке адам қалыптастыру мәселесінің ең басты түрлерінің бірі
болғанымен, оның ғылыми тұрғыдан зерттелуінің әлі де болса жетқіліксіз
екенін байқауға болады. Әсіресе, 12 жылдық оқу жүйесіне қөшу бағдары
бойынша дене тәрбиесінің теориялық және әдістемелік мазмұндарын айқындау
аса қажет болып отыр..
Қазақстандық педагог-ғалымдардың зерттеу мәселесі бойынша ғылыми
жұмыстарында жеке адам бойында дене тәрбиесін қалыптастыру міндеттері түрлі
сапада қарастырылғанымен (Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев, Е.Сағындықов, Т.Қуанышев,
Б.Төтенаев, Ш.Бақтыбаева, Б.Тойлыбаев, О.Аяшев, т.б.), білім
парадигмаларының заман талабына қатысты өзгеруін есепке алатын жаңа
педагогикалық жүйелердің қалыптаспағанын көреміз[4,5,6,7,8,9]. ҚР білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында
білім беру мен тәрбие қабілет деңгейі мен қажеттілік дәрежесіне қарай
берілуі тиістігі міндеттелінген болатын[10]. Алайда, жаңа заман талабына
жауап бере алатын дене тәрбиесі мұғалімдерін даярлау, олардың кәсіби
біліктіліктерін қалыптастыру басқа ғылымдарға қарағанда көп кенжелеп
қалғаны анық байқалып отыр. Оның басты себептерінің бірі ретінде еліміздің
ЖОО дене тәрбиесі мамандарын даярлаудың ғылыми-педагогикалық базасы-ның
төмендігінен деп санаймыз. Қазақстандық ғалымдар В.В.Шахгулари,
К.А.Куланов, К.И.Адамбеков, Б.Мұхамеджанов, Е.Қ.Уанбаев, т.б. болашақ дене
тәрбиесі мамандарын даярлауда олардың кәсіби біліктіліктерін арттыруға баса
назар аудару қажеттігін растайды[11,12,13,14,15].
Болашақ мұғалімдерді кәсіби қызметке даярлаудың профессионаграммасы
белгілі Ресей педагогтарының, атап айтқанда О.А.Абдуллинаның,
Л.А.Кандыбовичтің, Н.В.Кузьминаның, К.М.Дурай-Новакованың,
В.А.Сластениннің, т.б. еңбектерінде жан-жақты зерттелген
болатын[16,17,18,19,20].Бұл профессионаграммаларда түрлі мамандықтар
бойынша педагог кадрларды дайындауда кәсіби сапаларды анықтауға мүмкіндік
беретін басты мазмұн берілген еді.
Сол сияқты болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби қызметке
даярлаудың психологиялық-педагогикалық мәселелері И.Ю.Кулагина, А.Зимняя,
Л.И.Селезнева, В.Д.Шадриков, В.В.Серикова, А.А.Вербицкий,т.б. еңбек-терінде
зерттелген[21,22,23,24,25]. Бұл еңбектерде болашақ маманның кәсібі
іскерліктері мен дағдылары базалық және шешуші педагогикалық
құзырлылықтары арқылы қалыптасады делінген. ЖОО болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерінің кәсіби шеберліктерінің жекеленген аспектілеріне қатысты
М.Я.Виленскийдің, Л.И.Лубышеваның, Г.Н.Волковтың, Е.М.Иванованың,
В.П.Каргаполовтың, И.Дьяченконың, Т.Қ.Бөлеевтің, т.б. еңбектерінде алынған
нәтижелер бойынша дене тәрбиесі пәнінің мазмұны және оны оқыту әдістемесіне
жаңа әдіснамалық көзқарас пен қатынас қажеттігі
айқындалды[26,27,28,29,30,31,32].
Дене тәрбиесінің әдістемелік мазмұнын жаңарту және оны орта мектептің
оқу-тәрбие үрдісіне енгізу туралы Е.Сағындықов, Б.Төтенай,
А.Құлназарова,С.М.Тайжанов, С.Қасымбекова, Д.Мырзахмет, т.б. әдіскер
ғалымдар болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыруда орта мектепте берілетін дене тәрбиесінің мазмұнын бастапқы
бағдарға алу керек деп санайды, ал ЖОО болашақ дене тәрбиесінің
мұғалімдерін даярлау мәселесіне тоқталмайды[33,34,7,35,36].
Жоғарыда талданған еңбектер ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің
кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруда оларды құзырлылық
қатынастың негізігі құраушы элементтері ретінде қарау қажеттігін, дене
тәрбиесінде осы элементтердің қалыптасуы болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің
құзырлылығын қамтамасыз ететінін көрсетті.
Олай болса, ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру мәселесі көп аспектілі және
мынадай басты қарама-қайшылықтарды шешу қажеттігімен тікелей байланысты
болатыны айқындалып отыр:
- болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби даярлығын қамтамасыз ету үшін
олардың оқу-танымдық қызметін кәсіби қызметке тасымалдайтын арнайы оқу
үрдісін ұйымдастыру қажеттігі мен оның ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негізделуінің әлсіздігі;
- ЖОО болашақ мұғалімнің дене тәрбиесі пәні бойынша кәсіби қызметке
даярлауда білімдік (когнитивті) мазмұнның басымдылығы, дене тәрбиесі
маманының құзырлылығын қамтамасыз етудегі біржақтылықты көрсетеді,
сондықтан болашақ дене тәрбиесі мұғалімін даярлауда кәсіби іскерлік пен
дағдынының сапалық деңгейін арттыратын аксиологиялық және әрекеттік қызмет
мазмұнын оқу бағдарламасына енгізу педагогикалық тұрғыдан негізделмеді;
- болашақ маманның танымдық қызметін белсендіру үшін, олардың танымдық
мүмкіндіктерін дамыту үшін, олардың үнемі өзінің кәсіби білімін толықтыруға
ұмтылуын қамтамасыз ету үшін оқу-тәрбие үрдісін арнайы мазмұнда ұйымдастыру
қажет болды. Алайда, болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерліктер
мен дағдыларын қалыптастырудың тиімді шарты ретінде оқу-тәрбие үрдісін
жалпыпедагогикалық іскерліктер мен кәсіби іскерліктердің сабақтастығын
қамтамасыз ете алатын мазмұнның болмауы педагогикалық мәселе болып отыр.
Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін үздіксіз білім беру жүйесінде дене
тәрбиесін құзырлы маман дәрежесінде қалыптастыру қонцепциясын құру оның
теориялық және әдістемелік мәнін ашатын принциптерді тұжырымдаудан тұрады.
Бұл принциптердің мазмұны дене шынықтыру саласында жеке адам тұлғасын
қалыптастыру процесін жүзеге асыруда бірқатар заңдылықтарды белгілейді.
Дене тәрбиесі жүйесінің негізін қалаушы дербес және қайталанбас жеке адам
тұлғасын қалыптастыруда сана, ақыл-ой, іс-әрекет, субъектісі көзқарас,
қозғалыс дене бөліктерінің бірлігі құндылықтық құраушыны қамтамасыз болып
табылады. Бұл принцип негізіне жеке адамды өзгертетін іс-әрекет процесінде
осы тұлғаның жан-жақты дамуы; рухани сезім, эмоциялық, ақыл-ой және дене
қозғалысының тығыз өзара бағыныштылық идеялары жатады. Ресей ғалымдары
М.Соловьев пен Н.Ермаков өздерінің даралық оқушылардың дене тәрбиесін
жетқіліқті дәрежеде қалыптастыру үшін ең алдымен дене тәрбиесі сабағын
ұйымдастыру формаларын дұрыс анықтау аса маңызды дейді[37.38]. Сонда ғана
адам өзінің мәні бойынша адам мәні мен өмір сүрудің танып білудің
қажеттілігін, әлеуметтік, биологиялық қоғамдық және тұлғалық бірлігі мен
өзара келісімді көрсететін теория мен практиканың жалпы ғылыми
принциптерімен тығыз байланысқандығын көрсете алады. Осы идеяларға сәйкес
және адам тұлғасының әлеуметтік және психологиялық пен физиологиялық дамуы,
тіршілік әрекетінің жеке тәсілінің қалыптасуы тек қана әлеуметтік
практикалық тәжірибені рефлексті түрде қайталау және иемдену арқылы,
сонымен бірге көзқарас, білімді, белсенді, саналы меңгеруді қалыптастыру
бойынша сырт жақтан берілген әрекет арқылы жүзеге асырылады деп айтуға
болады. Дене тәрбиесінің ақыл-ой, дүниеге көзқарас бөлшектері адам және
оның субъективті әлемі, таным процесінде, іс-әрекеттің басқа да түрлерінде
адамдар мен өзара қарым-қатынасы туралы білімнің тұтас бағдарламасы түрінде
оның негізгі мазмұнына кіреді.
Спорттық педагогика маманы Б.А.Ашмарин дене тәрбиесінің әлеуметке
сәйкестік принципі адам дамуының әрбір жас кезеңдері үшін әлеуметтік
шындыққа қарай қатынастардың ерекше жеке жүйесін мойындау; өсіп келе жатқан
адаммен әлеуметтік тәжірибе арқылы әрекеттер мен қатынастарды меңгеру
деңгейі, өзін қоғамда тану деңгейі, өзін басқа адамдарға көру деңгейі,
қоршаған ортада жауапты әрекетке деңгейі, қоғамға қатынасында оны мен
деген орынға шоғырланады деп жас кезеңдерінің дене тәрбиесіндегі шешуші
мәселе екендігін көрсетеді[39]. Бір жағынан қоғамға қатынасында Мен деген
орнына жинау нәтижелері, рефлекстің өсуі, өз-өзін бағалау, өз-өзін бақылау,
өз-өзін түсініп дамуы, және оларды анықтауы жүзеге асырылғанда, еқінші
жағынан оның әрбір сатысына жіктелу қадам қажеттілігі тұлғаның өзін-өзі
жүзеге асырудағы қажеттіліктің ара қатынасын есепке алғанда тәрбие
процесінде өсудің потенциальды мүмкіншіліктерін өмірде бар ерекше күйді
алуды белгілейді.
Жоғарыдағы зерттеу жұмыстарына талдау нәтижелерінен жасалынған
тұжырымдарға сәйкес мектеп оқушыларының жас кезеңдеріне байланысты
физиологиялық және психикалық даму ерекшеліктері бойынша бір-біріне жақын
болғанымен, олардың дене қуаттары мен психикалық күйлері нақты
нормативтерді орындауға толық мүмкіндік бермеуі мүмкін. Сондықтан,
В.К.Бальсевич айтқандай, әрбір оқушыға өз мүмкіндігі есепке алатын дене
жаттығуларын беру қажет немесе оларды топтап, мүмкіндік дәрежесін есептеу
керек[40].
Елімізде соңғы жылдары болып жатқан білім реформалары білім беру
мазмұнын өзгерту туралы көптеген идеялар төңірегінде жұмыс атқарып
жатқанымен, олардың барлығы да дене тәрбиесі сабақтарын ұйымдастыру
формасын нақтылай немесе білім мазмұнын өзгерту арқылы оны оқушыларға
жеткізудің тиімді әдістемелік жүйесін дайындай алмауда. Сол себепті қазіргі
уақытта қолданылып жүрген түрлі педагогикалық технологиялармен қатар оқыту
процесін ұйымдастыру формасына когнитивті, аксиологиялық, әрекеттік және
рефлексиялық мазмұн арқылы келудің әлеуеті(потенциалы) дұрыс деген ғылыми
болжам жасалынды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі мен оның алдына қойылған міндеттердің
шешілу механизмін анықтауда ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби
қызметін қалыптастыру жұмыстарын жетілдіру процесі жаңа педагогикалық
парадигмаларға сүйенуі қажеттігі айқындалып, оқу-тәрбие процесін құзырлылық
қатынас негізінде ұйымдастырудың табысты болатыны тұжырымдалғанымен, оны
нақты құрылымдық мазмұнда жүзеге асыру және әдістемелік түрғыдан қамтамасыз
ету мәселесі арасында қайшылықтар туындауда. Аталған қайшылықты шешу
қажеттілігі біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Болашақ дене шынықтыру
мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру деп
таңдауға себеп болды.
Зерттеу жүмысының мақсаты: Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
анықтау.
Зерттеу нысанасы: ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру үрдісі
Зерттеу пәні: Дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби-педагогикалық
қызметі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер біз, дене тәрбиесі мұғалімдерінің
кәсіби-педагогикалық қызметіне жалпыпедагогикалық іскерліктер мен
дағдылардың психологиялық, педагогикалық, биологиялық, медициналық және
дене тәрбиесінің білімдік мазмұнын меңгертуді; мамандыққа сезімдік-
құндылықтың көзқарас пен қатынасты қалыптастыру секілді әрекеттерді
жатқызатын болсақ, кәсіби іскерліктері мен дағдыларының қалыптасуына
болашақ мұғалімнің тұлғалық сипатын қалыптастыруда рухани құндылықтарды
қажетсінуді қалыптастыру; дене тәрбиесі мамандығына тән кәсіби, арнайы
іскерліктері мен дағдыларды меңгертуге; дене тәрбиесінің білімдік мазмұнын
практикада қолдана білу дағдысын қалыптастыруға: күтілетін нәтижеге
бағытталған әрекеттерді ұйымдастыру іскерлігі мен дағдысын қалыптастыруға;
оқу үрдісінде, сыныптан және мектептен тыс уақыттарда дене тәрбиесі
жұмыстарын ұйымдастыру іскерлігі мен дағдысын меңгертуге; өз әрекеті мен
кәсіби қызметінің үйлесімділігі мен сабақтастығын қамтамасыз ете алуға;
әрекет жүйесінің тиімділігі мен қажеттілік дәрежесіне өзіндік талдау жасай
алуына; өзін-өзі кәсіби деңгейде дамытуға ішкі түрткінің немесе ұмтылыстың
тұрақты динамикасының болуына; жоспарлы, мақсатты түрде өзінің кәсіби
біліктілігін көтеруді қажетсінуі мен жүзеге асыра алуына толық жағдай
жасайтын педагогикалық шарттарды ұйымдастыра алуымыз міндетін шешуге
тиістіміз.
Зерттеу міндеттері: .
1. Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттер мен зерттеу жұмыстарына
және әдістемелік материалдарға шолу және талдау жасау;
2. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби даярлауды ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
3. ЖОО бітіруші болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттары
4. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерлігі мен дағдысын
қалыптастыру жұмыстарының мазмұнын анықтау
5. Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыру жұмыстарының тиімділігін зерттеу тәжірибесінің нәтижелері
Жетекші идея: жеке адамның жан-жақты дамуында дене тәрбиесінің алатын
орны ерекше, өйткені адамның физиологиялық және психикалық дамуы дене қуаты
мен оны реттеп-басқаруға тікелей тәуелді.Сондықтан дене тәрбиесін
қалыптастыруда әрбір адамның даралық ерекшелігінің көрсеткіштері болып
табылатын табиғи дене қуаты мен психикалық дамуы негізінде оқу-тәрбие
процесін ұйымдастыру нәтижелі болады деп саналады.
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздері. Адамның жеке даму теориясына
(Ананьиев Б.Г адам әрекетінің жалпы психологиялық моделі теориясына
(Леонтьев А.Н., Ломов Б.Ф.), оқу қызметі теориясы (Балл Г.А.), Функционалды
жүйелер теориясы (Анохин П.Қ., Пурия А.П.), адам дене белсенділігі
концепсиясына (Бальсевич В.Қ.), дене тәрбиесінде жекелеу және де
принциптеріне ( Ильин Е.П.), дене тәрбиесімен спорт және спорт
педагогикасының отандық теориясының гуманистік идеяларына (Ашмарин Б.А.,
Булкин В.А., Выдрин В.Н., Лубышева Л.И. Лях В.И., Матвеев Л.П., Мейксон
Г.В., Новиков А.Д., Пономаров Н.И., Решетень И.Н., Тер-Ованесян А.А.,
Филипов С.С, Хан A.M., және көптеген т.б.) сүйене отырып, даралық қатынас
арқылы әрбір жеке адамның әлеуметін дамытуға болды деген тұжырым теориялық
әрі әдіснамалық негіз болады.
Зерттеу көздері: жеке тұлғаны қалыптастыру теориясы туралы философиялық,
ғылыми психологиялық және педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды.
Дамудың жақын зонасы теориясы, оқыту процесін ұйымдастыру формалары
туралы арнайы педагогикалық зерттеулерге сілтемелер жасалынды.
Зерттеу әдістері: берілген ғылыми-әдістемелік әдебиетін жинақтау және
теориялық талдау, педагогикалық бақылау, социологиялық сұрақ (анкета) дене
өсуі қимыл дайындығы, қимыл, психикалық жағдайын бағалау әдістері,
педагогикалық тәжірибе, математикалық талдау мен статистика әдістері.
Зерттеудің практикалық мәні: педагогикалық бақылаудың құрастырылған
әдістемесі негізінде дене тәрбиесін сауықтыру міндеттерін жүзеге асырылуы,
дене өсуі, қимыл дайындығы, қимыл психикалық жағ-дайын бағалаудың
объективтік тесттері таңдалды. Олар кешен түрінде оқушылардың қимыл режимін
жақсартуға көмектеседі, сонымен бірге отбасымен бала тіршілік әрекетінің
әлеуметтік-педагогикалық жағдайларын анықтау әдістемелері оқушылардың қимыл
әрекетін қамтамасыз етудің әр түрлі жақтарының нақты қөрсеткіштерін
салыстыру арқылы жүзеге асырылады. Ол салыстыру дене тәрбиесі процесінің
бағыты мен мазмұнын жекелей түзетілуіне ықпал жасайды. Жұмыстың тәрбиелік
мәні орта білім жағдайында бала мүмқіншіліктерін, оқушылардың қимыл режимін
жақсартуға көмектеседі, сонымен бірге отбасы мен баласы тіршілік әрекетінің
әлеуметтік-педагогикалық жағдайлары анықталды. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен әзірленген әдістемелік материалдарды мектеп мұғалімдері,
педагог қадрлардың біліктілігін арттыру курстарында пайдалануға болатыны
расталды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі:
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі 17 ғылыми мақалада баяндалып, ғылыми
жинақтарда жарық көрді. Зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдар мен
мәліметтер теориялық және практикалық тұрғыдан негізделді. Қол жеткізген
нәтижелердің педагогика ғылымының зерттеу бағыттарына сәйкестігі толық
расталып, зерттеу материалдары бойынша әдістемелік кешен әзірленді.
Зерттеу базасы: Тараз қаласы, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Тараз институты,
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2003-2005 жж.)- зерттеу тақырыбының өзектілігі ашылып,
ғылыми-теориялық ұстанымдар мен тұжырымдар негізінде жетекші идея
анықталды. Болашақ маманның кәсібі іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастырудың ұғымдық-түсініктік аппараты мен оның құрылымдық мазмұны
зерттелінді. Оқу процесінде даралық қатынас орнату механизмі түсіндіріліп,
ЖОО дене тәрбиесі пәндерін оқытуда болашақ маманның кәсіби іскерліктері
мен дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалды.
2-ші кезеңде (2006-2008 жж.) -ЖОО дене тәрбиесі сабақтарының мазмұны
дифференциалды түрде анықталынып, оқу-тәрбие үрдісіне енгізілді.Олар
әдістемеліқ кешенмен қамтамасыз етілді және ұсынылған әдістемелік кешеннің
тиімділіқ дәрежесі арнайы педагогикалық тәжірибе арқылы тексерілді.
Зерттеу нәтижелері жинақталып, өңделді және қорытынды тұжырымдама
дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыруда кәсіби-педагогикалық қызметтің құрылымдық мазмұны
ғылыми-теориялық тұрғыдан негізделді;
- ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін даярлауда өтілетін
сабақтарының мазмұнын дифференциациялау арқылы бағдарланған оқу-
әдістемелік кешен дайындалды;
- зерттеу жұмыстарының нәтижелері бойынша ұсынылған әдістемелік жүйенің
тиімділігі расталып, дене тәрбиесі сабақтарын даралық қатынас негізінде
ұйымдастырудың тиімділігі дәйектелінді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, алты
параграфтан, бөлім бойынша қорытындылардан және жалпы қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖОО болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби даярлауды теориялық
тұрғыдан негіздеу
1.1 Дене тәрбиесі мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің психологиялық-
педагогикалық негізі
Жоғары оқу орындарында болашақ дене тәрбиесі мамандарын дайындау ерекше
әдістемелік жүйеге сәйкес жүргізілуі қажеттігі айтылып келе жатқандығына
қанша уақыт болса да оның мазмұндық құрылымына қойылатын талаптар мен алғы
шарттардың нақты анықталмай отырғандығы белгілі. Қазақстан Республикасында
2005-2010 жылдарға арналған білім беру жүйесін дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында оқушылардың дене тәрбиесін сапалы деңгейге көтеру маман
даярлау жұмысын жаңа әдістемелік деңгейде жүзеге асырумен тығыз байланысты
екенін атап көрсетілген болатын[10, 5б.]. Онда дене тәрбиесі жас ұрпақтың
салуатты өмір салтын ұйымдастыру негізі ғана емес оның тәрбие жүйесінің
дұрыс бағытталуына жетекші іс-әрекеттерді қамтамасыз ететін педагогикалық
шарттарды жүзеге асыра алатын мұғалімнің қызмет сферасын ұйымдастыру
қарастырылған еді. Ол үшін төменде аталған педагогикалық шарттардың тәлім-
тәрбиелік потенциалы мен күтілетін нәтижелердің мәнділігін сатылап
көрсеткен жөн деп санаймыз.
Біріншіден — тәрбие процесін гуманизациялауды талап ету, ол педагогика
жүйесін адамға жоғарғы элеуметтік құндылық ретінде қарауға адам
қажеттіліктері мен қызығушылықтарын міндетті түрде есепке алуға және оларды
дамытуға бағыттайды.
Екіншіден — оқу процесінің демократиялық бастауын және либерализациялауын
дамыту, адамның өз құндылыгының абсолютті сипаттамасын потенциалдан
шындыққа айналдыру дене тәрбиесі — спорт іс-әрекет түрлерін еркін таңдауға
тіршілік әрекетінің салауатты өмір салтының шарттары мен амалдары.
Жас ұрпақ жалпы адамгершілік мақсаттарға сәйкес тәрбиеленуі қажет. Дене
тәрбиесі процесінде табиғи жаратылысына сәйкес принциптің терең мәні мынада
жатыр: Ол адамның дене потенциалының үздіксіз дамуына себебін тигізетін
шарттар мен себептер жиынтығын осы уақыттағы үйлесуіне бағыттайды. Бұл
уақыт қамтамасыз етудің морфофункционалды жүйелері мен қозғалыс дамуының
табиғи ырғағына сәйкес болуы мүмкін еді[1,3б.].
Осылай адам дамуының тарихи процесінде дене шынықтыру мазмұны көмегімен
табиғи дамудың бөлек кезеңдері арасындағы ұтымды жалғас-тырушылықты
қамтамасыз ету мүмкіндігі құрылады және жүзеге асырылады. Ол байланыстырып
ғана емес, сонымен біпге табиғи түрде оқыту мен тәрбиені адам дамуымен
қосады. Бұл принцип дене тәрбиесі формаларының көп түрлілігін жекелену және
жіктелу негізінде белгілейді. Ол дене шынықтырудың адамдар таңдаған
түрлерінде адамдардың қабілеттерін дамытып, және талаптарының пайда болуы
үшін, денсаулық жағдайын, қызығушылығын және қажеттіліктерді есепке алып,
осы түрлерді таңдау үшін қолайлы жағдайлар жасауды қажет деп санайды.
Бүл принциптің әдістемелік базасы В.К. Бальсевич, В.В.Кузенков,
С.А..Волков, А.Н.Добрыниналардың зерттеулерінде қарастырылған[40,41]. Бұл
зерттеу-лерде адам қозғалысы дамуының ең жақсы нәтижелері, жеке қозғалу
қабілеттері мен әлеуметтік - психологиялық себептерді толық есепке алынуда
қамтамасыз етіледі. Осыдан педагогикалық жүйе мен психологиялық қатынаста
басым болып өз-өзін тәрбиелеу қызметін жүзеге асыруға нақты алдын-ала
жағдай жасайтын формалар мен әдістер табылады.
Дене тәрбиесіне осындай қадам жасағанда оқу бағдарламаның бәріне бірдей
мақсаттар қойылуы мүмкін емес, өйткені мұндай бірлікте басынан қалай дене
шынықтырудың шектеулі құндылығы, сондай-ақ адамның өз-өзін бағалауының
шектелуін жобалайды. Сонымен дене тәрбиесінің табиғат жаратылысына сәйкес
принципінің жүзеге асырылуы, әрбір адам табиғатынан шығуға және тәрбие
процесі мазмүнын үйлестіру мен жан-жақты болудан бас тартуды, жеке адам
түлғасына байланысты оқыту, тәрбие және дамудың көп түрлі және көп нұсқалы
бағдарламаларын жасауды талап етеді.
Дене тәрбиесінің әлеуметке сәйкестік принципі адам дамуының әрбір жас
кезеңдері үшін әлеуметтік шындыққа қарай қатынастардың ерекше жеке жүйесін
мойындау болып табылады, яғни өсіп келе жетқан адаммен әлеуметтік тәжірибе
арқылы әрекеттер мен қатынастарды меңгеру деңгейі, өзін қоғамда тану
деңгейі, өзін басқа адамдарға көру деңгейі, қоршаған ортада жауапты
әрекетке бейімделу деңгейі, қоғамға қатынасында оның мен деген орынға
шоғырлануы байқалады. Бір жағынан қоғамға қатынасында Мен деген орнына
жинау нәтижелері, рефлекстің өсуі, өз-өзін бағалау, өз-өзін бақылау, өз-
өзін түсініп дамуы, және оларды анықтауы жүзеге асырылғанда, екінші жағынан
оның әрбір сатысына жіктелу қадам қажеттілігі түлғаның өзін-өзі жүзеге
асырудағы қажеттіліктің ара қатынасын есепке алғанда ғана тәрбие процесінде
өсудің потенциалды мүмкіншіліктерін пайдалана алатын ерекше күйді алуды
белгілейді[1, 6 б].
Ол тәрбие процесін, адамның әлеуметтік белсенділігін калыптастырудың
психологиялық заңдылықтарына барабар құруға көмектеседі. Әлеуметтік дамудың
маңызды көрсеткіші ретінде өсіп келе жатқан адамдардың қызығушылықтары алға
шығады.
Онда жеке адам тұлғаның бағыты, оның ақыл-ой, эмоциялық және дене
белсенділігі байқалады. Балалар, жасөспірім және бозбалалардың дамуында
маңызды мәні болып мінез-құлығы мен іс-әрекетінің өзіне, басқа адамдарға,
қоғамға қатынасының сипаты, өз-өзін түсіну және жауапкершілік деңгейі
белгіленеді. Дене тәрбиесін әлеуметке сәйкестендіру принципі жаттығушы-
лардың қызығушылықтары, себептері, қажеттіліктері мен ұстаған бағыттарына
сәйкес дене шынықтыру саласында құндылық бағыттар арқылы ақылды реттеу
қажеттіліктерін, тәрбие құралдар кешенінің спорт нәтижесіне даярлау
тенденциясына қарсы мақсатқа сәйкес қолдануға негізделген реттелу
қажеттілігін анықтайды. Сондықтан бұл жерде дене шынықтырушыны тәрбиелеу
бойынша күрделі және еңбекті көп керек ететін жұмыстың орнына таза
техникалық нәтижелеріне қарай оқытушы оқушылармен тек қана бір жақты,
спорттық - техникалық міндетін орындаумен байланысқан үйретуші орнын
алатынын есепке алу қажет.
Сонымен дене тәрбиесінің әлеуметке сәйкес принципі жеке адам тұлғасының
қоғамда қызмет жасауға үмтылысы мен дайындығында, яғни өзін басқа
адамдармен байланыста қарау секілді қоғамдық мәнді басымдылығынан шығады.
Ол өзінің әлеуметтік қатысуын түсінуге қажетті тақырыпты - практикалык іс-
әрекеті дамуының іс жүзіндегі формалары мен жолдарын белсенді ізденуге
бағыттайды. Тәрбие процесінде қанағаттану принципі адамның Мені әр
алуандық бірлігі, яғни жекелігінің қалыптасуын бақылап отыру формасы мен
оның қажетті негізін құрайды. Бұл принциптің жалпы қисыны өте терең
екендігін көрсетеді.
Сонымен, дене тәрбиесін саралап ұйымдастыру (дифференциация) бірге
қоғамдық, жеке адамға тән ерекшеліктері мен қажеттіліктері адам өмірінің
жағдайларын жақсарту үшін, олардың саналы, мақсатқа сай іс-әрекетінің өнімі
болып табылады. Қанағаттану адам мінез-қүлығындағы негізгі бағыт, яғни
оның қызығушылықтарының табиғи негізі болып табылады. Адам қандайда бір
қажеттілігіне бағынышты болганда онда ол таным мен ойланудан бастамайды, ал
керісінше танымның өзі басынан бастап, қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін,
құралдарды іздеуге бағындырады.
Өзінің бағыттау қызметінде қажеттілік психологиялық танымның тақырыбы
болып табылады - деп А.Н.Леонтьев ерекше көрсеткен[42]. Бұл принциптің
жалпы қисынының басқа жолы іс-әрекеттің өз-өзін бағалауды мойындауында.
Егер іс-әрекетті жүзеге асыру барысында қанағаттану сезімі пайда болса,
онда мұндай іс-әрекеттің өзі құнды деп айтуға болады, өйткені ол субъектіде
бар қандайда бір қажеттілік үшін жүзеге асырылмайды, ал қанағаттану ере
жүреді, субъект үшін құндылық бола бастайды. Ойынжар қанағаттанудың
көтеріңкі сезімімен байланысқан жаттығудың түрін құрайды - деп ерекше
көңіл аударған.
Қанағаттану принципі адамда қажеттілік емес, әрекеттің басқа көзін және
басқа мәнін, өз-өзін көрсету, түсініп және ұғынуға көмектеседі. Бүгінгі
күні мәлім болғандай, адам табиғатында оның дене шынықтырудың нақты бір
түріне, мамандануы көрінеді. Іс-әрекет процесінде бұл мамандану
қабілеттерінің толық көрінуі, оқытудағы жетістігі, оқытудың төмен
нәтижесіне байланысты азап шегуі, оның салдарынан қанағаттану немесе
наразылығы көрінеді. Осыдан өте маңызды нәтиже шығады. Адам тек қана өзінің
қажеттіліктері, қызығушылығы, ынтасы, яғни іс-әрекет нәтижелерінен
қанағаттана алады, сонымен бұл іс-әрекетте оның табиғаты жүзеге асыралады.
Бұл мәтінде қанағат іс-әрекетпен бірге жүреді және оны қанағаттандырады,
оған аяқталғандық пен толықтық береді. Ал әрекетті адам өзін көрсету үшін
қажетті шарт және де іс-әрекет түрлерін еркін таңдауын жүзеге асыру үшін
қажетті құрал леп санайтындықтан, оны қанағаттанудың басты құралы ретінде
қолданады.
Дене тәрбиесі жүйесінің білім кеңістігінің жоғарыда аталған принципі осы
жүйенің бастапқы, қазіргі және ақырғы жағдайын оқу орнының әрбір түрі үшін
анықтауында. Дене тәрбие процесінің оған қатысты сыртқы жағдайларымен,
сонымен бірге осы процестің ішкі бөлімдері арасындағы заңды, байланыстар
орнату қажеттілігінде болады. Ол үшін дене тәрбиесін дифференциалды
ұйымдастыру жүйесі ішкі бөлімдерінің дамуы және сыртқы ұдайы дамуына
бағыттайтын бірден-бір тиімді форма болмақ.
Дене тәрбиесі жүйесіндегі білім кеңістігінің әлеуметке сәйкестік принципі
жаттығушылардың нақты оқу мүмкіндіктерін көптеген жеке ерекшеліктеріне
қарай типологиялық тиістілігі бойынша бөлінуін қамтамасыз етеді. Олар
Гегельдің сөзі бойынша түрсіз шексіздіктің түрі болып табылады. Дене
тәрбиесінің жекелену мақсаттарына сәйкес оқу материалдардың мазмұнын
таңдауын, оқыту формалары мен әдістерін, оқу процессін әдістемелік және
қаржы жағынан қамтамасыз етуін алға қарай жылжыту. Ол мұғалімдер мен
жаттығушылардың тығыз байланысқан іс-әрекетін қалыптастыру және жүзеге
асыру қажеттілігінен шығады. Мұндай іс-әрекет алдын-ала қойылған жағдайда
мүмкіндігінше тиімді оқыту, тәрбие және өсуіне бағытталған. Сол уақытта
білім кеңістігін қалыптастыру принципін жүзеге асыру денеге түсетін күшті
анықтау кезінде этикалық, адамгершілік нормаларды сақтауын, алға қойылған
мақсаттарға сәйкес спорт немесе сауықтыру әдістемелерді пайдалануын
қарастырады[40, 54 б].
Осы зерттеу кезінде алынған тәжірибелік материалдармен қатар
қарастырылған қағидалар мен принциптердің дәйекті түрде жүзеге асырылуы
дене тәрбиесі саласында жекешелену идеясы негізінде жаңа педагогикалық
технологияларды пайдалануға мүмкіндік беретіне көз жеткізіп отырмыз.
Сонымен, бұл процесті ұйымдастыру амалдары мен олардың мәнділігі дене
тәрбиесі сабақтарының мазмұнына инновациялық түр береді деп, дене тәрбиесі
сабақтарын жүргізуде дифференциалды қатынас бала қабілеті мен физикалық
табиғатын есепке алыуы тиіс деп санаймыз. Олай болса, дифференциалды дене
тәрбиесінің мазмұнын анықтайтын мәнді кезеңі болып, дене тәрбиесі
саласындағы біз ұсынып отырған жеке адамды қалыптастыру концепциясы
шеңберінде мақсаттарды белгілеу мен міндеттерді қою болып табылатынын
алдыңғы міндеттерге жүктеу қажет болады.
Дене тәрбиесін ұйымдастыруда адамның өз құндылығын басым деп қабылдау
әдістемесін есепке алып, Б.А.Ашмариннің оқулығында Д.И.Фельдштейн берген
анықтамаға адам тәрбиесінде нағыз адамгершілік қатынастардың мәнін нақты
көрсетеді деп саналады, өйткені дене тәрбиесі деп біз өсіп келе жатқан
адамның мақсатқа бағытталған дамуын қайталанбайтын адамның жекелігі,
қоғамдық практиканы құру арқылы осы адамның рухани және шығармашылық
күштерінің өсуін және жетілуін қамтамасыз етуді түсінеміз[39,5б.]. Өйткені,
қоғамдық практика жағдайында баланың өсе бастаған кезінде бар нәрсе келесі
мүмкіндікті құрайтын шындыққа айналады. Бұл жерде тәрбиелеу дегеніміз,
адамның субъективті дүниесін бір жағынан қоғамның өсіп келе жатқан адамға
қоятын талаптарды жүзеге асыратын, рухани идеалға сәйкес әрекеттенуі ал
екінші жағынан баланың жеке ерекшеліктерін барынша дамытатын мақсаттарды
көздер бағыттау ретінде түсіндіріледі.
Дене тәрбиесін ЖОО қалыптастыру тарихына жасалынған шолу мен талдау
жеке адамның тұлғалық қалыптасуында дене күшінің нақты бір физиологиялық
және психо-педагогикалық заңдылықтарға тәуелді еқендігін растап отыр. Осы
заңдылықтар жеке адамның даму және қалыптасу теориясын (Ананьев Б.Г адам
әрекетінің жалпы психологиялық моделі теориясын (Леонтьев А.Н., Ломов
Б.Ф.), функциональды жүйелер теориясын (Анохин П.К., Пурия А.П.), адамның
дене белсенділігін (Бальсевич В.Қ.), дене тәрбиесіндегі жекелеу және
дифференциациялау принциптерін (Ильин Е.П.), дене тәрбиесімен спорт және
спорт педагогика-сының отандық теориясының гуманистік идеяларын (Ашмарин
БА., Булкин В.А., Выдрин В.Н., Лубышева Л.И. Лях В.И., Матвеев Л.П.,
Мейксон Г.В., Новиқов А.Д., Пономаров Н.И., Решетень И.Н., Тер-Ованесян
А.А., Филипов С.С, Хан А.,Т.Қ.Бөлеев, т.б.) негізге алғанымен, XXI
ғасырдағы жеке адамның дене тәрбиесіне тәуелділігін толық есепке алмай
отыр[42,43,44,40,39,45,46,47,28].
Осыған сәйкес адам белсенділігі тәрбие объектісі емес, ол толық құқықты
субъекті ретінде жобаланады. Бұл жерде өзіндік белсенділік, оның көріну
формалары және негізінен оның нәтижелілігін анықтайтын деңгейі, адамды
тарихи түрде қалыптасқан үлгі негізінде жасалуы керек. Бірақ оларды мәнсіз
қайталау ретінде емес, шығармашылықпен пайдалана алатындай дәрежеде
қалыптастыру қажет. Осы түсіндірме бойынша тәрбие балаларды,
жасөспірімдерді, бозбалаларды әлеуметтік, тұрмыстық бар формаларына бейім
делу және белгілі бір шамаға келтіру болып табылмайды, коғамдағы іс-
әрекеттің формалары мен амалдарын иелену нәтижесінде адамның әрі қарай
дамуы болады - белгілі бір құндылықтарға, оның бағытын және күрделі өмірлік
мәселелерді шешуде дербестігін қалыптастыру деп қарастырылады.
Негізгі педагогикалық категориялардың біз қарастырған ұғымдарының
сипаттамасын аяқтай келіп, оқыту мен тәрбие адам жекелігінің (адамның жеке
басының) қалыптасуы және дамуы өтетін арнайы үйымдастырылған және саналы
түрде басқарылатын процестер деп ерекше тоқталып айтуымыз қажет. Жоғарыда
айтылған процестердің ерекшеліктері мен қатынастарының генетикалық негізі
мен көзі - адамның қоғамдық қатынастардың субъектісі болуы, яғни қоғамға
қажетті іс-әрекетке дайындық қабілеті болып табылады. Бұл қабілеттілік
адамның шығармашылық күштеріне өзінше ойлауға, өз білімдерін жаңартып,
кеңейтуге ептіліктеріне, қоғам өмірінің барлык саласына қатысуға
дайындығына, қоғамдық түлға ретінде калыптасуына, көпжақты
қабілеттіліктерінің дамуына негізделеді. Қоғамдық қатынастардың субъектісі
және нәтижесі ретінде жеке адам саналы түрде қоршаған орта мен өзін, өз
өмірлік потенциалын мақсатқа бағытталған іс-әрекетінің процесіне өзгертіп,
белсенді қоғамдық әрекеттер арқылы қалыптасады. Жалпы ерекше және жеке
қатыстың осы диалектикасының есебінсіз жоғарыда қарастырылған процестердің
өзгеше ерекшеліктерін құрайтын нақты міндеттерін және ерекшелігін жан-жақты
дене даму мәселесіне көшу үшін оны сипаттайтын негізгі ұғымдарын, олардың
ерекше бағытын және дене тәрбиесінің қазіргі заманғы теориясының нақтылығын
қарастыру дүрыс болады. Жалпы мағынасында адамның дене дамуы деп оның жеке
өміріндегі ағзасының табиғи морфофункционалды қасиеттерінің өзгеру процесі
айтылады. Бұл табиғи процесс, өйткені табиғи мұра бойынша берілетін, табиғи
негізінде өседі және табиғи заңдарға бағынады. Оларға келесі заңдар жатады:
Дамудың мұрагерлік тенденциялары мен өмір жағдайымен анықталатын
тенденцияларының әрекеттестігінің; функционалды және құрылма өзгерістерінің
өзара келісімділігінің, даму кезеңдерінің біртіндеп және жас бойынша
ауыспалылығының т.б. заңдары. Бірақ бұл заңдардың әсері адам өмірі мен іс-
әрекетінің әлеуметтік жағдайларына байланысы байқалады. Осыған байланысты
шешулі мөлшерде оның дене дамуының әлеуметтік мүмкіндігі ескеріледі. Дене
дамуын төмендететін жағдайлар мен факторлар жиынтығына байланысты. Ол әр
түрлі сипаттамаға ие болады, эр түрлі форма мен мазмұн қабылдай алады.
Л.П.Матвеевтің пікірі бойынша дене тәрбие жүйесі деп: Әрбір қоғам
формациясы үшін сай дене тәрбиесінің элеуметтік практикасын ұйымдастыру
амалы, оны бастапқы негіздері және азды-көпті біртұтас құрылымына біріккен
анықтайтын жақтары- деп түсіндіріледі[45,14б.]. Дене тәрбие жүйесі
-анықтайтын қағидаларының жиынтығымен қоғам дамуының ой және мақсатты
негіздерімен, принцип-терімен сипатталады. Осыларды жүзеге асыру үшін нақты
жүйе құрылады. Қоғамға маңызды ойлардың жиынтығы дене тәрбиесінің
заңдылықтары, ережелері, құралдары мен әдістері туралы ғылыми практикалық
білімдерін қүруды, оның бағдарламалық нормативті мазмұны мен сабақтарды
ұйымдастыру формаларын құрастыруды қамтамасыз етеді. Дене тәрбие жүйесінің
жүйе қүрайтын факторы ретінде қоғамға сай белсенді түлғаны сипаттайтын
рухани және адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеумен бірге адамның дене
қасиеттерімен онымен байланысты қабілеттерін жеткілікті деңгейде қалыптасу
және қолдану түрінде ашылатын мақсат алға шығады. Дене тәрбиесі жүйесінің
мазмұны мен құрылымын анықтауына мұндай тәсіл жеткіліксіз, өйткені ол
біріншіден, негізінен адамның дене қозғалыс қабілеттерін жетілдірумен
мәдени құндылығы белгіленетін дене тәрбиесінің спорттық іс-әрекеті болып
табылады.
Бірақ нақты дене тәрбиесі, спорт іс-әрекетінің кең түрі басқа
қасиеттерден көрінеді; эстетикалық, ой қабілеттері, мінез-құлқының
адамгершілік нормалары, сөйлесу дағдылары. Л.И.Лубышева ойы бойынша мұның
бәрі, дене тәрбиесі - спорт іс-әрекетінің қозғаушы бөлігін, басқа оның
негізгі жалпы мәдени құндылықтарымен, біліммен, әдістемелік тәсілдермен,
дағдылармен, құнды бағыттармен, мақсаттармен осы іс-әрекеттің маңызды
себептердің қалыптасуымен нығайтылады[27,18б.].
Екіншіден, дене тәрбиесі осы жүйесінің жөнге салынуы, ұйымдас-тырылуы
және мақсатқа бағытталуы көбіне адамға дайындықтың мазмүны, қүралдары мен
әдістердің берілгендігі ретінде емес, ол тәрбие берілгеннің объектісі
ретінде адамға дәстүрлі бағытты белгілейді. Сондықтан, дене шынықтыру- дене
тәрбиесі арқылы жүзеге асатыны, оның денсаулық көзінің басты қозғаушы күші
екендігі өте ертеден белгілі. Өйткені жанды дене үнемі қозғалыста болмаса
өледі. Нақты мысал ретінде өзіне-өзі тәжірибе жүргізген Аристотельдің ой
қорытындысын келтіруге болады. Ол бір жыл бойы күніне белгілі бір уақыт
аралығында бір қолына батпам (гир) іліп ұстап тұрған. Содан, жылдың соңында
жанағы батпан көтерген қолы жуандап, бұлшық еттері өсіп, қол қары күшейген
де, жұмыс істемеген қолы солып кеткен.
Міне, адам баласы, сонау ықылым заманнан бері ұзақ өмір сүрудің. жолын
карастыруда. Ақ терек пен көк терек 300—400 жыл өмір сүрсе, әр нәрсені бір
шоқып жүріп күнелткен қара қарға да 300 жыл тіршілік етеді екен. Одан қала
берді, сағатына бір адым жерге қозғалатын тасбақа 200 жыл жасайтьн
көрінеді. Сонда, жаратқанның әмірімен табиғат занын бақылайтын адамзатқа
сол жаратқан, егер діни ұғымға, болмаса аңызға сенсек, қанша өмір сүруді өз
еркіне беріпті. Енді, дүние жүзі көлемінде осы адамзаттың орта есеппен,
өмір сүру уақыты. 50 жасқа жетпейді екен. Демек, мұның себебі неде, кімнің
кінәсінен? Әрине, қанша өмір сүрсе де әркім өзіне жауапты. Себебі барлық
адам бірдей бір уакытга өліп жатқан жоқ қой. Демек, әр адамның өмір сүру
ұзақтығы өзіне байланысты болғандығы ғой.
Осылайша, адамзат күні бүгінге дейін ұзақ өмір сүрудің жолын
қаншалықты іздегенімен, жетістіктің шыңы көрінбейді. Ұзақ өмір сүрудің
негізі денсаулықты сақтау. Денсаулықты сақтау — ұзақ өмір сүру үшін күрес.
Кезінде, XVIII ғасырда дүние жүзіне әйгілі француз дәрігері Тиссо –қандай
да болмасын ауруға қолданатын дәріні дене қозғалысы-ақ алмастыра алады, ал
дүниедегі емдеудің барлық кұралы адамның саналы қозғалысын алмастыра
алмайды,- депті. Демек, осындай ғылыми қағидаға сүйенсек, яғни ұзақ өмір
сүру үшін бізге қозғалыс керек екен. Ол үшін әр адам өзінің шама-шарқына
карай дене шынықтыру жаттығуларымен айналасуға тиісті көрінеді.
Сонда дене козғалысы арқылы денені шынықтыру дегеніміз не?
Адамзаттың таңертең орнынан тұрғаннан, кешке қайтадан орнына жатқанға
дейін қозғалыста болатындығы баршамызға аян. Денсаулықты сақтап, ұзақ өмір
сүру үшін бұл қозғалыс тіршілік талабын қанағаттандыра алмайды. Сондықтан
да дене шынықтыратын косымша козғалыс керек. Саналы түрде дене шынықтыру
жаттығуларының бір түрімене, яғни спортпен айналысу, яғни шұғылдану ар
азаматын жеке басының міндеті деи есептейміз. Егер бұлай болмаған жағдайда
дәл бүгінгі тіршілікпен болашақ ұрпақ өмірінің ұзақтығы орта есешіен 40
жасқа жетпейтін болар деп корыққан.
Спортпен шұғылдану деген сөз, міндетті түрде спорттық жеңіске жіту
дегені мақсат емес, денсаулықты сақтау, организмді дұрыс калылгастыру,
демек, ұзақ өмір сүру денені шынықтыру мақсаты болу керек. Бірақ басқаны
айтпағанда кездің де көретін көкжиек деп аталатын шегі болады. Сондықтан
спорпен шұғылданған кезде организмді шегіне жеткізіп тоздырмай, анығын
айтқанда дәрігерлік, биологиялық бақылау жасай отырып, жүктемені уақытында
түсіріп, уақытында дем алып, уақытында тамақтанып, организмге, денсаулыққа
байланысты пайдалы іс істеу керек. Егер әр адам денсаулығын нығайтып, мүсін
сұлулығын сақтаса, онда біздің спорттағы жетістігіміз осы болар еді.
Адам, өзінің күнделікті тіршілігінде, еңбек процесінде толып жатқан
әрекеттер мен әр түрлі козғалыс жасайды. Осының бәрі кейбір жекеленген
мүшелердің қалыптасып жетілуіне зор әсер етеді. Кейбір жағдайларда мұндай
ықпалдардың керісінше әсер етуі де мүмкін.
Екінші бір козғалыстын әсерінен дененің бір мүшесі шаршап, немесе
деформацияға, яғни организмиің қалыпты нормаларын өзгертуге әкеп соғады.
Сондықтан да күнделікті тіршілікте бір бағытта ғана жүргізілетін дене
қозғалысы мен әрекеттерінің бәрін дене шынықтырудың кұралы деуге болмайды.
Адамның жеке басының касиеттері дененің дамуымен байланысты. Демек,
денені жүйелен шынықтыру мен денсаулықты калыптастыру — адамиың ой-
санасының жетілуі мен творчестволық, күштерінің дамуының негізі.
Адамның барлық өмірі козғалыспен байланысты. Тіпті ұйықтап жатқанда да
оргапизмнің жұмыс істейтіндігі барімізге мәлім. Демек, тоқтаусыз жұмыс
істеп тұрған организмге ақау түсірмес үшін жаттығуларды орындау, яғни
организмнің шамасы келетін және дұрыс ұйымдастырылған жұмысы кезінде ғана
дамып, нығайып жетіледі
Әркімнің дене мүсінін сымбатты қалыптастыру үшін мамандық бойыиша
орындалатын жұмыстағы қозғалыстар жеткілікті ме? Әрине, жеткіліксіз.
Мысалы, студенттер, әсіресе қала жағдайында, тәуліктің көп бөлігін жабық
үйде, оқу орындарында стол басында өткізеді. Олармен өткізілетін жаттығулар
мен ойындар, спорттын өзі қалаған бір түрімен немесе күнде бір рет
серуендеп қайту ғана денсаулықтың негізін қалайды. Болмаса станоктың
жанында тұрған токарь, айтпесе тракторшы, машина жүргізуші, міне бұлардьң
қолдары мен аяқтарына күш түскенімен белдері жұмыс істемейді. Сондықтан
біраз уақыт өткеннен кейін олардың белдері және аяқ-қолдары ауыра бастайды.
Себебі аяқ-қолдары үнемі бірқалыпта болғандыктан, үнемі сол күш түсіп
тұрған бір-ақ тал бұлшық еттері жұмыс істейді де қалған бұлшық, еттері
жұмыс істемейді, сондықтан да. ауруға шалдығады.
Ал әсерлі жаттығулар денсаулыққа, мінез-кұлықтың, белгілі бір
әлпеттің, мүсіннің калыптасуына қандай ықпалын тигізеді дейтін болсақ, бұл
сұрақтарға жауап бермес бұрын ең алдымен аз да болса адам организмінің
жұмыс істеу процесі мен кұрылысы жайында бір-екі ауыз сөз айта кеткеніміз
жөн сияқты.
Орта мектепте оқыған жасөспірімдер адам анатомиясы мен
физиологиясының негізімен танысады. Демек, әрбір азамат өз дене кұрылы-
сының жұмыс істеу жүйесінен хабардар деген сөз. Сондадағы ескертеріміз —
адам организмінің барлық ағзасыньң әрекеті өзара байланысты болғандықтан
қандай да болмасын жеке мүшеге түскен жүктеме-салмақ. бүкіл денеге әсерін
тигізетіндігін ұмытпаған жөн. .
Адам тіршілігі таңертең ұйқыдан оянудан басталады. Алғашқы тіршіліктін
бастамасы — таңертеңгілік бой жазу жаттығуларьнан басталуы керек. Еңбектің
қай түрімен шұғылданса да адам өзінің жас ерекшелігі мен организмнің
анатомиялық және физиологиялық құрылысының жұмыс ісіеу процесін білуі
керек. Осындай негінде нақтылы спортпен шұғылдану үішн өз дене бітімінін
табиғатына сай, жоғарыдағы. айтылған жағдайлардың барлығын ескере отырып,
болашақта нәтиже көрсететімдей спорт түрін алған таңдап жөн.
Жалпы, спорттың көпшілік түрімен шамамен 10 жастан бастап шұғыл-
дануға болады. Алдына мақсат қойған бала спортта жоғарғы көрсеткішке де
жетеді. Ал 10 жастағы баланың мінез-кұлқы, сапа сезімінде әлі де болса
тұрақтылық бола бермейді. Демек, олар өзінің спорттағы әрекетін өз
санасымен қажетті деп, 6елгілі бір жүйеде бақылап отырмайды. Сондықтан
спортгың қандай түріне кабілеті бар екенін жаттықырушылар мен мұғалімдерден
сұрап, ақылдасып барып, жаттығуды бастаулары керек. Сондай-ақ 14—15 жасқа
дейінгі ұлдарға қарағанда қыз балалардың дене жағынан даму процесі де тез
жүреді де, ер балалар 18 жастан асқаннан кейін ғана қалыптаса бастайды. Ол
кезде олар арнайы орындардағы жаттығуларға, түрлі секцияларға катысып,
шеберліктерін шеберліктерін шыңдаса оңды болғаны.
Жаттығу — дене тәрбиесі саласыпда ең жоғарғы көрсеткішгерге жету
жолында жеке бастың көп жылдар бойы үзбей, жүйелі түрде спортпен
шұғылдануы. Соның нәтижесінде сопртшының қабілеттілігі артып, күннен күнге
дене мүсіні жетіліп, күш-қуаты қалыптаса береді.
Бүгінде Қазақстанда 50-ге жуық спорт түрі дамыған, солардың бір
түрімен жаттығатындардың жолы әр түрлі. Айталық, ауыр атлетикамен
айналысудағы негізгі мақсат — күш-қайратты жетілдіру, денені сомдау. Демек,
спорттың негізгі мазмұнын ұққаннан кейін ғана оныменен әркім өз бетінше әр
түрлі тәсілдермен жаттығады, болмаса жаттықтырушының нұсқауын орындайды.
Спортпен жаттыға бастаған кезде қай спорттың түрі болмасын, оның мән-
мағынасын білдірген жөн. Ал спорттық ойындарды алсақ, баскетбол, волейбол,
футбол т. б. жаттығулардың кестесі дұрыс кұрылса ғана өз нәтижесін береді,
Сонда ғана шұғылданушыны қызықтырып, әр уақытта бір жаттығудан келесісімен
ынталандырып отырады. Егер керісінше болса, ол шұғылданушыны қызықтырмайды.
Содан барып ол бұл спортты тастап кетуге мәжбүр болады.
Жаттығумен ойдағыдай шұғылдаму,негізінен жаттықтырушыға байланысты.
Жаттығуды белгілі бір ғылыми жүйеге негіздеп, жат-
тықтырушының шама-шарқына қарай ынталандырып отырса ғана көзге
түсетін спортшы дайындауға болады. Біздер мұнымен адамның жас
ерекшеліктеріне қарай жалпы спортпeн шұғылдануды қалай бастау, қандай
кеңес керектігін сөз еттік. Ендігі жерде жұмысшы-шаруалардың арнайы өз
беттерімен спортпен шұғылдануына мүмкіншілік жоқ болған жағдайда, ең
негізгі денсаулық кепілі болатын табиғи ортаны пайдалану мәселесін
әңгімелемекпіз.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы
көрсеткіштерге жету үшін де табиғи ортаны пайдалану керек. Демек, казіргі
кезде күллі халықтың спортпен шүғылданатындай мүмкінішілігі жоқ. Сондықтан
да көпшілікке денсаулықты сақтау мақсатында табиғи ортаны пайдалану кеңес
беріледі.
Баршамызға белгілі, бізді қоршаған табиғи ортаға жататындар жанды
дененің тіршілік көзі- ауа, су және күн сәулесі. Аталған ортаны
пайдаланудың денсаулық үшін бағa жетпейтін әсері бар. Мұны әркім біле де
бермейді. Көпшіліктің түсінігінде әйтеуір суға түсіп, арқаны күнге қыздыру
бар. Бірақ қалай қыздырынуға, қай уақытты пайдалануға болады. Бұны кез
келген адам біле бермейді.
Ең әуелі ауаның организмге тигізетін пайдасын (әсерін) білейік. Әдетте
адамның орындаған азды-көпті жаттығулары, соған орай бұлшық
еттердің қан жүйесі, яғни жұмыс істеу процесі ауасыз іске
аспайды. Мәселен, дем алу — ішке ауа қабылдау деген сөз.
Miнe, сондайда, жүгірген, секірген кезде, велосипедпен жүргенде,
жүзгенде (спорттың қай түрі болмасын) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz