Гидросфера туралы негізгі мәліметтер

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Қазақстанның негізгі су ресурстары
2. Гидросфераны ластайтын негізгі факторлары
ІІІ. Қорытынды:
ІV. Пайдаланған әдебиеттер

Жер шарының сулы аудандарының жиынтығын гидросфера деп атайды. Гидросферага мұхиттар, теңіздер, өзеңдер, тоғандар, ми батпақ, топырақтағы, жер астындагы және атмосфералык ауадагы сулар кіреді. Дүние жүзінің 3/4 бөлігі су. Мұхит пен теңіздердің жалпы аудандары құрғақ территорияның ауданынан 2,5 есе артық. Гидросфера биосферанын басқа бөліктері — литосфера (жер асты сулары), атмосфера (булы дымқыл) және оларда тіршілік ететін тірі организмдермен тығыз байланыста.
Жалпы су қорының 97,5% тұзды минералды болып келеді. Теңіз (мұхит) суларын ерітінді деп ссептеуге болады, себебі бұл сулардың құрамындағы тұздардың мөлшері орта есеппен 35 г/кг. Менделеев периодтық системасындағы барлық элементтер жер бетіндегі сулардың құрамында (жерасты суларында 62-сі) кездеседі. Бірақ та олардың ішінде теңіз суларының негізгі тұздылыгын құрағыңдарға натрий, магний, кальций катиондары мен хлорид, карбонат, сульфат аниондарын жатқызуға болады. Басқа химиялық элементтердің мѳлшері негізгі иондардыкімен салыстырғанда анағұрлым төмен болғанымен, олардың теңіз бен теңіздегі тірі организмдерде жүретін химиялық процестерге қосағын үлесі өте зор. Олардың ішінде тірі организмдер өз тіршіліктеріне пайдаланатын азотты, фосфорды, кремнийді ерекше атап өтуге болады, бұл элементтердің теңіз суындағы мөлшерін реттеп отыратын теңізде тіршілік ететін жан-жануарлар мен ѳсімдіктер.

1.А.Ж. Ақбасова , Г.Ә. Саинова «Экология»
Алматы – 2003ж.
2. Ж. Жатқанбаев. «Экология терминдерінің түсіндірме сөздігі» Алматы – 2000ж.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Гидросфера туралы негізгі мәліметтер
Жер шарының сулы аудандарының жиынтығын гидросфера деп атайды.
Гидросферага мұхиттар, теңіздер, өзеңдер, тоғандар, ми батпақ, топырақтағы,
жер астындагы және атмосфералык ауадагы сулар кіреді. Дүние жүзінің 34
бөлігі су. Мұхит пен теңіздердің жалпы аудандары құрғақ территорияның
ауданынан 2,5 есе артық. Гидросфера биосферанын басқа бөліктері — литосфера
(жер асты сулары), атмосфера (булы дымқыл) және оларда тіршілік ететін тірі
организмдермен тығыз байланыста. Гидросфераның жалны көлемі 1455 млн км3 (1-
ші кесте).

1-ші кесте. Cy массасының гидросферадагы таралуы (М.И. Львович, 1984)
Гидросфера бѳлігі Көлем, Жалпы көлемнің %
мың км мөлшері
Әлемдік мұхит 1370323 94,2
Жер асты сулары 60000 4,12
Көлдер 230 0,016
Мұздықтар 24000 1,65
Топырақ дымқылы 75 0,005
Атмосфера буы 14 0,001
Өзен сулары 1.2 0,0001
Жалпы гидросфера 1454643,2 100,0

Жалпы су қорының 97,5% тұзды минералды болып келеді. Теңіз (мұхит)
суларын ерітінді деп ссептеуге болады, себебі бұл сулардың құрамындағы
тұздардың мөлшері орта есеппен 35 гкг. Менделеев периодтық системасындағы
барлық элементтер жер бетіндегі сулардың құрамында (жерасты суларында 62-
сі) кездеседі. Бірақ та олардың ішінде теңіз суларының негізгі тұздылыгын
құрағыңдарға натрий, магний, кальций катиондары мен хлорид, карбонат,
сульфат аниондарын жатқызуға болады. Басқа химиялық элементтердің мѳлшері
негізгі иондардыкімен салыстырғанда анағұрлым төмен болғанымен, олардың
теңіз бен теңіздегі тірі организмдерде жүретін химиялық процестерге қосағын
үлесі өте зор. Олардың ішінде тірі организмдер өз тіршіліктеріне
пайдаланатын азотты, фосфорды, кремнийді ерекше атап өтуге болады, бұл
элементтердің теңіз суындағы мөлшерін реттеп отыратын теңізде тіршілік
ететін жан-жануарлар мен ѳсімдіктер.
Тұщы сулардың қоры жалпы су қорларының 2,5% құрайды, немесе 35 млн.
км3. Бұл сулардың орташа тұздылығы 1 гл аслайды. Планетаның әр тұрғьшына
келетін тұщы су мөлшері шамамен 8 млн. мэ. Тұщы сулардың 30% жер астындагы
сулар. Тұщы судың негізгі қоры тау бастарындагы мұздықтарда, Арктика мен
Антарктида мұздарында — 97%. Антарктидада мұздың ең қалың 4,78 км тең
қабаты және дүние жүзі бойынша ең таза суы бар теңіз Уэддела осы
Антарктидада тіркелген. Оның мөлдірлігі тазартылган судыкіндей. Жер
шарындагы барлық ѳзендер 650-700 жыл ішінде қанша су берсе, тау мұздарында
да сонша су бар. Адамзаттың ез тіршілігіне пайдалана алатын судың мѳлшері
тек 3 % (өзен, көл және су қоймаларының сулары), су көздерінің басым
көпшілігін пайдалану өте қиынга түседі.
Тұщы су қорынын үлкен мөлшері негізінде өзендерле болады, олардың
ішінде ең ұзын Нил және Амазонка ѳзендері Нилдің ұзындығы 6670 км,
Амазонканыкі — 6437 км. Ресей өзендерінің ішінде ең ұзын ѳзенге Обь жатады,
егердс оның ұзындығын Ертістін басталган жерінен есептесек 5410 км тең
болады.
Дүние жүзіндс Ресей (Бразилиядан кейін) жалпы тұщы судын қоры бойынша
екінші орында. Бірақта Ресей территориясында су ресурстары біркелкі
орналаспаған, сондықтан, оңтүстік және оңтүстік-батыс аудандарында бір
тұрғынға келетін өзеннің ағынды суларының көлемі (3-5) 103 м3 болса,
еуропалық бөлігінің солтүстігінде 35 103 м3, Батыс Сібірде - 45 103м ,
Шығыс Сібірде — 144 103 м3 су келеді.
Қазақстандағы табиғи су ресурстары туралы мәліметтер 2 – кестеде
көрсетілген.
Ресейдің су көздерінің ішінде ерекше атап өтуге тұратын дүние
жүзіндегі суы тұщы ең үлкен көл Байкал (су көлемі 23000км , ең
жоғарғы тереңдегі 1741 м, жылына ұдайы жаңарып отыратын, тазалығы бойынша
сирек кездесетін табиғи судың көлемі 60 км шамасында). Бұл көлде дүние
жүзілік кеңістіктегі тұщы су қорының 15 бөлігі, Ресейдегі қордың 45
бөлігі жыйнақталған. Оған 1123 өзен құйылады, тек қана Ангара өзені ағып
шығады. Жағасының ұзындығы 2000 км, жасы шамамен 20млн. жыл болатын бұл
көлді қоршаған ормандарда 600 шамасында өсімдік түрлері, 1200-дей
жануарлар түрлері бар. Байкалдың суы тұщы,таза болғандықтан оңда бағалы
балықтардың көбі өседі, және Байкал құстардың көп жиналатын жері. Бұл
көлдің суының мөлдірлігі соншалық, 40 м тереңдікте жатқан ақшыл
түсті заттардың өзін айқын көруге болады. Байкал суларының құрамына үлкен
тұрақдылық тән, минералдығы шамамен 100 мгл, оттекке бай, жыл мезгілдеріне
қарай өзгеруі елеусіз.

2-ші кесте. Қазақстанның негізгі су ресурстары
Cy ресурстарынын көзі Сипаттамасы
Жалпы саны Ауданы мен көлемі
Теңіздер: Каспий Арал 2 371 мың km
(ұзындығы 1200 км,
ені 320 км)
Көлдер: Балхаш, Алакол, ~50000, оның ішінде 15,6 мың км2
! Тенгіз, Сасықкол, т.б. Солтүстік Қазақстанда 4,6 мың км:
- 21500,
Орталық және Оңтүстік
Қазақстанда - 17500
Өзендер: 7000
Ұзындыгы 1000 км Ертіс
(4500 км, Қазақстанда 1700
км),
Сырдария (3000 км), Орал
(2500 км), Есіл, Тобол, Іле,
Шу
Ұзындыгы 500 км Сарысу,
Нұра, Торғай, Эмба, Сағыз,
Ілек, Үлкен өзен, т. б.
Жерасты сулары 7,5 трлн. м3
Мұздықтар 1500 2000 км (120
млрд. м3)
Термальды сулар (30 -100 - 800 мың км
C)
Тоған мен су богені 4000

Көлдің ѳсімдіктері мен жануарлар дүниесі алуан түрлі (1700 түрлері
бар). Байкал фаунасының ең ірі өкілі болып жалғыз сүткоректі — байкал
тюлені саналады. Балықтардың ішінде бұл көлде тірі туатын голомянка,
бағалы балық түрлері - лариус, сиг, таймен, бекіре, омуль кездеседі. Ахап
айтқанда, бүкіл өсімдіктердің, үштен бір болігі және жануарлардың үштсн екі
бѳлігі тек қана осы жерден табылады.
Жер беті мен жер асты суларына зиянды заттектерді, микроорганизмдерді
және жылуды енгізетін көзді ластаушы көз деп, ал судың сапалық нормасын
бұзатын компоненттерді ластағыш заттар деп атайды.
Табиғи суларды ластайтын компоненттер биологиялык және физикалық-
химиялық қасиеттеріне қарай бірнеше топқа бөлінеді: физикалық күйіне
байланысты — ерімейтін, коллоидты, еритін, табиғатына қарай — минералды,
органикалық, биологиялык немесе бактериялық.
Минералды компоненттерге анорганикалық қосылыстар, яғни суда еритін
және онда молекулалық пен иондық түрде болатын заттектер жатады. Табиғи
суларда еріген түрде әртүрлі газдар (оттек, азот, көміртек диоксиді,
күкіртті газ және т. б.), сонымен қатару еріген тұздар (натрийдікі,
калийдікі, кальцийдікі, аммонийдікі, алюминийдікі, темірдікі,
магнийдікі, марганецтікі және т. б. элементтердікі) болады. Бұлардың бар-
жоғы химиялық әдістерді колдану арқылы анықталады, себебі еріген қоспалар
құмды және кағаз сүзгіштерімен ұсталмайды.
Органикалық компоненттерге өсімдіктерден немесе жан-жануарлардан, т.
б. жолмен пайда болтан органикалық заттар жатады. Өсімдікген пайда болтан
заттарға олардың қалдықтары өсімдік майлары, қағаз, т. б., ал жануарлардан
пайда болтан заттарға, мысалы, мал ткандары, желім заттар, ки және
организмнен шығатын басқа да заттар жатады. Суда еритін минеральды және
органикалық қосылыстардан басқа ерімейтін қалкыма немесе коллоидты
бөлшектер (мысалы, құм, лай, т. б.) кездеседі.
Бтологиялық немесе бактериялық компоненттерге -бактериялар, вирустар,
балдырлар, ең төменгі сатыдағы жәндіктер, құрттар, микробиологиялық
зауыттардың қалдықтары, т. б. кіреді.
Суды негізінде ластайтын көздерге өнеркәсіптік және коммуналдық
канализациялық ақаба сулары және де басқа өндіріс қалдықтары, құрамында
әртүрлі агрохимикаттары (пестицидтері, тыңайтқыштары, т. б.) бар егістік
жер қыртысының шайындысы, суармалы жүйенің дренажлы суы, мал шаруашылыганың
ағындылары, су қоймаларьша жауын-шашын арқылы әкелінетін аэрогенді
ластағыштар жатады.
Әр түрлі мақсатта қолданылған судың 80-85%-тейі ластанған ақаба су
түрінде табиғатқа қайтып оралып отырады. Жыл сайын бүкіл әлемде 420 км3
қалдық сулар төгіледі, бұл сулар 7000 км3 таза суды ластандыра алады. Суды
ластайтын заттектердің саны 500 мыңнын үстінде, ал гидросферадағы
ластағыштардың жалпы массасы шамамен 15 млрд. тжылына, олардың ішінде ең
кауіптілігі жоғары қосылыстар деп фенолды, мұнай мен мұнай өнімдерін,
беттік активті заттар, ауыр металдардың тұздарын, радио-нуклидтерді,
пестицидтерді және басқа да органикалық және анорганикалық улы заттарды,
биогендерді атауға болады (3-ші кесте).
Жоғарыда қарастырылтан улы заттектердің ішінен суперэкотоксикантка
мұнай мен мұнай өнімдерін жатқызуға болады. Суды ортада олардың
концентрациясы 1 мгм3-ке жеткеннен бастап улылық қасиетін
көрсетеді. Мұнай мөлшерінің шамасы 200-300 мгм жеткенде
экологиялық тепе-теңдік бұзылып, балықтың және судағы басқа да ағзалар
түрінің реттегіш мехаиизмі өз мүмкіндігінін ең төменгі шегіне жетеді де,
одан әрі қарай олар ортаның кез келген қолайсыз факторларына төзімсіз бола
бастайды, яғни экологиялық тұрақтылық жойылады. 1 т мұнай суға төгілсе,
аумағы 2,6 км2 шамасыңда судың беткі көлемінде тұтас үлпек түзеді (1
тамшының жұқа қабықшамен жабатын көлемі 0,25 м2 тең). Қабықшаның қалындығы
тегілген мұнай мөлшеріне байланысты келеді (4-ші кесте). Желдің әсерімен
қабыршық судың сыртқы қабатымен салыстырғанда екі еседей артық жылдамдықпен
қозғалады. Осыған және тотығуға берік болғандықтан мұнай қалдықтары елеулі
қашықтыққа таралу мүмкіншілігі бар.

3-ші кесте. Мұхиттар мен планетаның континенттік
суларындағы ластағыштардың шамамен алынған массалық мөлшерлері
Заттектер тобы Млн. тжылына
Батып кеткен кемелеп, қалқыма және батқан 1200
қалдықтар
Тегі техкогендік қалқыма заттектер 1400
Еріген органикалық заттектер оның ішінде: 4000
минералды тыңайтқыштар ауыр металдардың 80 3
тұздары
Синтетикалық органикалық заттектер оның
ішінде: 15
жуғыш заттар, синтетикалық
беттік активті заттар 5
фенолдар мен басқа циклді көмірсутектері 2
пестицидтер
Биогенді органикалық заттектер 1200
Мұнай өнімдері мен аэрогенді - техногенді 1800
түнбалар

Судағы мұнайдың көлемі 800 мгм жеткен жағдайда
фитопланктондардың тіршілік нысаны тегжеліп, түгелімен жойылып кетуі,
мүмкін. Бұл, бірінші кезекте, мұхит балдырларының көмегімен түзілетін
оттектің мөлшерін құрт төмендетеді, сөйтіп осы элементтің әлемдік
балансының бұзылуына өкеп соқтырады (Жер бетіңдегі тіршілікке қажетті
оттектің 50-60%-тін беретін мұхиттар).
Мұнай өңдейтін, коксхимия және басқа да өңдірістердің ақаба суының
құрамына кіретін фенол қосылы стары табиғи суқоймаларына түскенде
өсімдіктер мен тірі организмдерде жүретін маңызды биологиялық процестердің
жүруін тегжейді, әсіресе балықтардьщ өсіп-өнуіне айтарлықтай зиян
келтіреді. Мысалы, мұнай өнімдерінің судағы концентрациясы 16,1 мгл
болғанда ірі балықтарға, 1,2 мгл - балық личинкаларына, 1,4 мгл -
бентосқа, 0,1 мгл — планктонға қолайсыз әсерлерін тигізеді.

4-ші кесте. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.