Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие беру ( 5-сынып )
Нормативтік сілтемелер..
Анықтамалар.
Белгілеулер мен қысқартулар.
Кіріспе .
1 Оқушыларды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбиеге баулудың теориялық негіздері..
1.1 Халықтық педагогика тәрбие құралы ретінде.
1.2 Халықтың қолданбалы өнер құралы . қолөнерінің тәрбиелік мүмкіндіктері .
1.3 Қолөнерге баулу барысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру ...
2 Оқушыларға технология пән сабақтарында халықтық қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістемесі
2.1 Технология пән сабақтарында оқушыларға қолөнер құралдарымен ұлттық тәрбие беру мазмұны (5.сынып)
2.2 Оқушыларға технология сабағында қолөнер құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістері мен формалары
2.3 Ұлттық тәрбие берудегі сабақ үлгілері .
3 Қолөнер бұйымдарын дайындаудың техникасы мен технологиясы
3.1 Қолөнерге баулу шеберханасына қойылатын эргономикалық талаптар.
3.2 Қолөнер бұйымын жаңаша дайындау техникасы мен технологиясы ... ..
3.3 Бұйымның бағасы мен өзіндік құны...
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .
Қосымшалар...
Анықтамалар.
Белгілеулер мен қысқартулар.
Кіріспе .
1 Оқушыларды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбиеге баулудың теориялық негіздері..
1.1 Халықтық педагогика тәрбие құралы ретінде.
1.2 Халықтың қолданбалы өнер құралы . қолөнерінің тәрбиелік мүмкіндіктері .
1.3 Қолөнерге баулу барысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру ...
2 Оқушыларға технология пән сабақтарында халықтық қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістемесі
2.1 Технология пән сабақтарында оқушыларға қолөнер құралдарымен ұлттық тәрбие беру мазмұны (5.сынып)
2.2 Оқушыларға технология сабағында қолөнер құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістері мен формалары
2.3 Ұлттық тәрбие берудегі сабақ үлгілері .
3 Қолөнер бұйымдарын дайындаудың техникасы мен технологиясы
3.1 Қолөнерге баулу шеберханасына қойылатын эргономикалық талаптар.
3.2 Қолөнер бұйымын жаңаша дайындау техникасы мен технологиясы ... ..
3.3 Бұйымның бағасы мен өзіндік құны...
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .
Қосымшалар...
Замана жетістіктері негізінде жас ұрпаққа сапалы білім беруді мақсат еткен көпшілік қауым, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап, жинақтап келген халық педагогикасының асыл мұралары негізінде саналы тәрбие беруді әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Болашақта гүлденген Қазақстанның одан әрі қарыштап өркендеуінің негізгі тұтқасы болатын демократиялық қоғамды құратын парасатты һәм білімді тұлғаларды дайындауды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың маңызы зор екені даусыз. Озық жетістіктерге негізделген білім нәрімен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сіңірген ұрпақ ғана ұлт тағдырын тереңінен таразылап, болашағын барынша болжайтын тұлға ретінде танылатыны анық.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында - “Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетіс-тіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шың-дауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау”- деп көрсетілсе, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында - ’’орта білім берудің негізгі мақсаты мен міндеті - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, оқушыларды азаматтыққа, елжандылыққа, өз отанын сүюге тәрбиелеу және білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабі-леттілігін қамтамасыз ету үшін кәсіптік дағдылар алуына жағдайлар жасау және осы қойылған міндеттерді іске асыру үшін білім берудің мазмұнын дүниені тұтастай қабылдауды қамтамасыз ететін өнер, технология сияқты білім беру салалары арқылы іске асыру қажет…’’ – деп анық айтылған [1; 2].
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында - “Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетіс-тіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шың-дауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау”- деп көрсетілсе, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында - ’’орта білім берудің негізгі мақсаты мен міндеті - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, оқушыларды азаматтыққа, елжандылыққа, өз отанын сүюге тәрбиелеу және білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабі-леттілігін қамтамасыз ету үшін кәсіптік дағдылар алуына жағдайлар жасау және осы қойылған міндеттерді іске асыру үшін білім берудің мазмұнын дүниені тұтастай қабылдауды қамтамасыз ететін өнер, технология сияқты білім беру салалары арқылы іске асыру қажет…’’ – деп анық айтылған [1; 2].
1 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 2007 жылдың 27 шілдесі.
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы, Егемен Қазақстан, № 332-333, 26.12.2003 жыл
3 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. 2- басылым, - Алматы, 1985. -15 с.
4 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. 2- басылым, - Алматы, 1994. - 228 б.
5 Құнанбаев А. Қара сөз. Поэмалар (Серікбаева К., Сейсебаев Р), - Алматы, 1993. - 118 б.
6 Байтұрсынов А. Жазу тәртібі //Тіл тағылымы. - 1992. - Б. 380-383.
7 Жұмабаев М. Пидагогика. - Алматы, 1992, - 241б.
8 Дулатов М. Шығармалары. - Алматы, 1991. – 384 б.
9 Қазақстан Республикасы Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы //Қазақстан мұғалімі. - 1993. - 5 ақпан.
10 Әл-Фараби. Естественно-научные трактаты, - Алма-Ата, 1987. - 95 с.
11 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір Антологиясы. 1 том. А: Рауан, 1994, - 320 б.
12Қалиев С.К. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. - Алматы, 1998. - 128 б.
13 Сарыбеков Н.Қ. Педагогические основы подготовки учащихся к охране природы в системе общего среднего образования, Тараз,1994,с.156
14 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие, А:Бiлiм,1995, 232 бет
15 Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика, А,Ғылым 1998, 315 бет.
16 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы (Оқу құралы). –Алматы: Санат, 2001. – 320 б.
17 Жиентаева Б.Ж. Оқушыларға технология сабағында халықтың қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие беру (5-7 сынып): пед.ғыл. канд. ... автореф. – Қарағанды, 2004. - 26 б.
18 Измайлов А. Э., - Педагогические воззрения народов СреднейАзии и Казахстана , М, Педагогика , 1991.
19. Асанов Ж. Этнопедагогикалық білім беру мазмұны // Бастауыш мектеп. - 1999. - №7, - 14-16 бб.
20 Әбдуәлиева Ш. Халық қолөнері: -Алматы: Рауан. 1992. - 120 б.
21 Әлімбекова С. Қолөнердің этнопедагогикалық функциясы. Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Академик Т.Т.Тәжібаев атындағы этнопсихология және этнопедагогика орталығы. - Алматы, 2005.
22 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: 1987. – 128 б.
23 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан, 1995. – 240 б
24 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. -Алма-Ата: Өнер, 1986. –256 с.
25 Мұқанов Қ. Жүннен жасалатын бұйымдар. –Алматы: Қайнар, 1990. – 144 б.
26 Момышұлы Б. Көптомдық шығармалар жинағы. - А. : Өнер,. 2010. – 260 б.
27 Мүсірепов Ғ. Таңдамалы. 3 томдық. Повестер мен әңгімелер. - Алматы: Жазушы. 1980.
28 «Атамекен» бағдарламасына методикалық нұсқау. /- Құрсабаев М.Қ., Бөлеев Қ. –Жамбыл. 1993 ж. -85 б.
29 «Атамекен» тәрбие бағдарламасына әдістемелік ұсыныстар. /- Құрсабаев М.Қ., Дүйсембінова Р.Қ., Мұхамеджанова К. – Алматы. 1997 ж. -123 б.
30 Құтпанбаев. Ә. Технология пәніне орай //Қазақстан мұғалімі. 2002. 17 - қазан, №20-21
31 Орталау мектеп бағдарламалары. Қалалық және ауылдық мектептер үшін V-VІІ кластарды еңбекке баулу / Аударған Ғ.Жандыбаев. –Алматы: Мектеп, 1986. – 98 б.
32 Технология. Жалпы орта білім беретін мектептің 5-7 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы: РОНД, 2003. – 36 б.
33 Технология. Жалпы орта білім беретін мектептердің 8-9 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы, 2004. – 16 б.
34 Технология. Жалпы орта білім беретін мектептердің 10-11 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы, 2006. – 29 б.
35 8-11 тереңдетілген сыныптарға арналған «Қолөнер» бағдарламасы (Авторлары: А.С.Ұзақова, Р.А.Наурызбаева, Н.А.Салыбекова. Шымкент қ., 2002ж).
36 Қазақстан Республикасының орта білім беру стандарты -Алматы, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 1999. -245 б.
37 Жалпы білім беретін мектептің 5-9 сыныптарына арналған «Технология» білім саласы пәндерінің оқу бағдарламалары. – Астана. 2013. –55 б.
38 Сыздықов О., Пошаев Д.Қ., Ортаев Б.Т. Технология пәнін оқыту әдістемесі. Шымкент: Нұрлы әлем. 2010, 380 б.
39 Пошаев Д.Қ., Саипов А., Адырбеков Г. Арнайы пәндерді оқыту әдістемесі. Оқу құралы. –Астана6 2012. – 160б.
40 Өстеміров К. Кәсіптік оқыту әдістемесі:Оқулық.-Алматы: РАДиАЛ,2006.-240б.
41 Өстеміров К. Технология пәнін оқыту әдістемесі. –Алматы, 2008. -268 б.
42 http://bilimsite.kz/tehnologia/3975-zhunnen-kiiz-onimderinin-zhana-ulgilerin-zhasau-tehnologiyasy-sheberlik-klasy.html
43 http://bilimdiler.kz/tehnologia/13056-kiiz-basudyn-zhana-tehnologiyasy-zhunmen-suretti-beyneleu.html
44 http://orleuuko.kz/post/3664
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы, Егемен Қазақстан, № 332-333, 26.12.2003 жыл
3 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. 2- басылым, - Алматы, 1985. -15 с.
4 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. 2- басылым, - Алматы, 1994. - 228 б.
5 Құнанбаев А. Қара сөз. Поэмалар (Серікбаева К., Сейсебаев Р), - Алматы, 1993. - 118 б.
6 Байтұрсынов А. Жазу тәртібі //Тіл тағылымы. - 1992. - Б. 380-383.
7 Жұмабаев М. Пидагогика. - Алматы, 1992, - 241б.
8 Дулатов М. Шығармалары. - Алматы, 1991. – 384 б.
9 Қазақстан Республикасы Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы //Қазақстан мұғалімі. - 1993. - 5 ақпан.
10 Әл-Фараби. Естественно-научные трактаты, - Алма-Ата, 1987. - 95 с.
11 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір Антологиясы. 1 том. А: Рауан, 1994, - 320 б.
12Қалиев С.К. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. - Алматы, 1998. - 128 б.
13 Сарыбеков Н.Қ. Педагогические основы подготовки учащихся к охране природы в системе общего среднего образования, Тараз,1994,с.156
14 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие, А:Бiлiм,1995, 232 бет
15 Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика, А,Ғылым 1998, 315 бет.
16 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы (Оқу құралы). –Алматы: Санат, 2001. – 320 б.
17 Жиентаева Б.Ж. Оқушыларға технология сабағында халықтың қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие беру (5-7 сынып): пед.ғыл. канд. ... автореф. – Қарағанды, 2004. - 26 б.
18 Измайлов А. Э., - Педагогические воззрения народов СреднейАзии и Казахстана , М, Педагогика , 1991.
19. Асанов Ж. Этнопедагогикалық білім беру мазмұны // Бастауыш мектеп. - 1999. - №7, - 14-16 бб.
20 Әбдуәлиева Ш. Халық қолөнері: -Алматы: Рауан. 1992. - 120 б.
21 Әлімбекова С. Қолөнердің этнопедагогикалық функциясы. Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Академик Т.Т.Тәжібаев атындағы этнопсихология және этнопедагогика орталығы. - Алматы, 2005.
22 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: 1987. – 128 б.
23 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан, 1995. – 240 б
24 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. -Алма-Ата: Өнер, 1986. –256 с.
25 Мұқанов Қ. Жүннен жасалатын бұйымдар. –Алматы: Қайнар, 1990. – 144 б.
26 Момышұлы Б. Көптомдық шығармалар жинағы. - А. : Өнер,. 2010. – 260 б.
27 Мүсірепов Ғ. Таңдамалы. 3 томдық. Повестер мен әңгімелер. - Алматы: Жазушы. 1980.
28 «Атамекен» бағдарламасына методикалық нұсқау. /- Құрсабаев М.Қ., Бөлеев Қ. –Жамбыл. 1993 ж. -85 б.
29 «Атамекен» тәрбие бағдарламасына әдістемелік ұсыныстар. /- Құрсабаев М.Қ., Дүйсембінова Р.Қ., Мұхамеджанова К. – Алматы. 1997 ж. -123 б.
30 Құтпанбаев. Ә. Технология пәніне орай //Қазақстан мұғалімі. 2002. 17 - қазан, №20-21
31 Орталау мектеп бағдарламалары. Қалалық және ауылдық мектептер үшін V-VІІ кластарды еңбекке баулу / Аударған Ғ.Жандыбаев. –Алматы: Мектеп, 1986. – 98 б.
32 Технология. Жалпы орта білім беретін мектептің 5-7 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы: РОНД, 2003. – 36 б.
33 Технология. Жалпы орта білім беретін мектептердің 8-9 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы, 2004. – 16 б.
34 Технология. Жалпы орта білім беретін мектептердің 10-11 сыныптарына арналған бағдарламалар. –Алматы, 2006. – 29 б.
35 8-11 тереңдетілген сыныптарға арналған «Қолөнер» бағдарламасы (Авторлары: А.С.Ұзақова, Р.А.Наурызбаева, Н.А.Салыбекова. Шымкент қ., 2002ж).
36 Қазақстан Республикасының орта білім беру стандарты -Алматы, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 1999. -245 б.
37 Жалпы білім беретін мектептің 5-9 сыныптарына арналған «Технология» білім саласы пәндерінің оқу бағдарламалары. – Астана. 2013. –55 б.
38 Сыздықов О., Пошаев Д.Қ., Ортаев Б.Т. Технология пәнін оқыту әдістемесі. Шымкент: Нұрлы әлем. 2010, 380 б.
39 Пошаев Д.Қ., Саипов А., Адырбеков Г. Арнайы пәндерді оқыту әдістемесі. Оқу құралы. –Астана6 2012. – 160б.
40 Өстеміров К. Кәсіптік оқыту әдістемесі:Оқулық.-Алматы: РАДиАЛ,2006.-240б.
41 Өстеміров К. Технология пәнін оқыту әдістемесі. –Алматы, 2008. -268 б.
42 http://bilimsite.kz/tehnologia/3975-zhunnen-kiiz-onimderinin-zhana-ulgilerin-zhasau-tehnologiyasy-sheberlik-klasy.html
43 http://bilimdiler.kz/tehnologia/13056-kiiz-basudyn-zhana-tehnologiyasy-zhunmen-suretti-beyneleu.html
44 http://orleuuko.kz/post/3664
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Әшім Тұмар Зайдқызы
Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық
тәрбие беру ( 5-сынып )
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 – Кәсіптік оқыту мамандығы
Түркістан 2015
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.к., доцент м.а. Әуелбеков Е.Б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер
арқылы ұлттық тәрбие беру (5-сынып )
5В012000 - Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған ӨКО-111
тобының студенті
Әшім Т.
Ғылыми жетекшісі, техн.ғ.к., доцент
Атажанов И.
Түркістан 2015
Аннотация
Дипломдық жұмыста халықтық педагогика тәрбие құралы болып табылатыны,
халықтың қолданбалы өнер құралы - қолөнерінің тәрбиелік мүмкіндіктері,
қолөнерге баулу барысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру мәселелері
зерттеудің теориялық негіздерін қамтыған.
Оқушыларға технология пән сабақтарында халықтың қолданбалы өнер
құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістемесі, қолөнер бұйымдарын дайындаудың
техникасы мен технологиясы және ұлттық өнерге баулудағы оқу –шеберханаларын
жабдықтау зерттеу мәселесіне қатысты жазылған.
Аннотация
Дипломный работа народый педагогика воспитание средство являюсь, народ
прикладной искусство средство - ремесленно менторский возможность,
кустарный культивирование ход ученик национальный воспитание даю вопрос
исследую теоретический основа охватываю.
Ученик технология предмет урок народ прикладной искусство средство
национальный воспитание даю методика, ремесленно предмет готовлю техника и
технология и национальный расту культивирование учебный снабжаю исследую
вопрос касающийся есть написанным.
Annotation
In this Diploma work Education is an educational tool of the working
population, people of arts and craft educational opportunities, crafts
training students in the national education issues, including the
theoretical foundations of the study.
Technology subjects for students of Applied Arts of the lessons of the
method by means of national education, craft art manufacturing equipment
and technology and national involvement -workroom written on the issue of
supply.
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Белгілеулер мен 5
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 Оқушыларды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбиеге
баулудың теориялық 9
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.1Халықтық педагогика тәрбие құралы 9
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2Халықтың қолданбалы өнер құралы - қолөнерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.3Қолөнерге баулу барысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру ... ... ... 16
2 Оқушыларға технология пән сабақтарында халықтық қолданбалы өнер
құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістемесі ... . 22
2.1Технология пән сабақтарында оқушыларға қолөнер құралдарымен ұлттық
тәрбие беру мазмұны (5-сынып) 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2Оқушыларға технология сабағында қолөнер құралдарымен ұлттық тәрбие
беру әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3Ұлттық тәрбие берудегі сабақ үлгілері 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3 Қолөнер бұйымдарын дайындаудың техникасы мен технологиясы 50
3.1Қолөнерге баулу шеберханасына қойылатын эргономикалық талаптар. 50
3.2Қолөнер бұйымын жаңаша дайындау техникасы мен технологиясы ... .. 52
3.3Бұйымның бағасы мен өзіндік 57
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
НОРМАТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23
тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш,
негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарты, Технология оқу пәні бағдарламасы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы;
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады.
Халық педагогикасы–халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, тұрмыс
күйлерін дамытуды мақсат етіп қойып, ұрпаққа тәрбие берудің барлық жақтарын
қамтитын, адамның жан дүниесін тәрбиелейтін ілім.
Халықтық педагогика – тәлім тәрбиелік ой пікірдің бастауы, халықтың
рухани мұрасы.
Этнопедагогика – халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибиесін
қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.
Халық педагогикасы - тәрбие жөніндегі халықтың ой-тәжірибесінің
жиынтығы.
Қазақ халқының қолөнері деп - халық тұрмысында жиі қолданылатын әртүрлі
материалдарды пайдаланып олардан тоқу, өру, есу, тігу, кестелеу, мүсіндеу,
құрастыру, сыру, бейнелеу тәсілдері арқылы орындалатын өнер жиынтығын
айтады.
Технология ұғымы грек тілінде өнер, шеберлік, іскерлік деген
мағынаны береді.
Әдіс (методос деген грек сөзінен туады — зерттеу немесе таным жолы),
тәсілдер жиынтығы.
Әдіс педагогикалық әдебиеттерде тәсіл деп түсіндіріледі.
Оқыту әдісі -мақсатқа жетудің саналы түрде қолданылатын тәсілі, ал
мақсатқа жету мұғалімнің шеберлігіне, оның оқыту үдерісін тиімді
ұйымдастыра білуіне, оқушылардың даярлық дәрежесіне, мұғалім мен оқушының
белсенділік педагогикалық ынтымақтастығына байланысты.
Үлгі - өнеге қолөнеріне үйретудің әдісі ретінде үйренушінің осы өнер
түрін білетін үлкендерге еліктеуіне негізделеді.
Жаттықтыру дегеніміз үйренушінің белгілі бір іс - әрекеттерді саналы
түрде қайталай отырып, қоғамдық түрғыдан маңызды нәтижеге қол жеткізуіне,
білім, іскерліктері мен дағдыларын кеңейтуге мүмкіндік беретін әдіс түрі.
Практикалық біліктілік - еңбек қызметтерін сапалы, мақсатты, тиімді
тәсілдермен атқара алу қабілеттілігі, белгілі бір ережеге және оны накты
міндеттерді шешу барысында лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті
меңгерудің нәтижесі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ – технология оқу пәні бағдарламасы;
Университет – Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
ҚР - Қазақстан Республикасы
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Замана жетістіктері негізінде жас ұрпаққа
сапалы білім беруді мақсат еткен көпшілік қауым, ата-бабаларымыз сан
ғасырлар бойы сақтап, жинақтап келген халық педагогикасының асыл мұралары
негізінде саналы тәрбие беруді әрқашан жадынан тыс қалдырған емес.
Болашақта гүлденген Қазақстанның одан әрі қарыштап өркендеуінің негізгі
тұтқасы болатын демократиялық қоғамды құратын парасатты һәм білімді
тұлғаларды дайындауды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәлім-
тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың маңызы зор екені даусыз. Озық
жетістіктерге негізделген білім нәрімен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын
бойына сіңірген ұрпақ ғана ұлт тағдырын тереңінен таразылап, болашағын
барынша болжайтын тұлға ретінде танылатыны анық.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында - “Ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетіс-тіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шың-дауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау”- деп көрсетілсе, Қазақстан Республикасының
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында - ’’орта білім
берудің негізгі мақсаты мен міндеті - жылдам өзгеріп отыратын дүние
жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде
адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру, оқушыларды азаматтыққа, елжандылыққа, өз отанын сүюге
тәрбиелеу және білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабі-леттілігін
қамтамасыз ету үшін кәсіптік дағдылар алуына жағдайлар жасау және осы
қойылған міндеттерді іске асыру үшін білім берудің мазмұнын дүниені
тұтастай қабылдауды қамтамасыз ететін өнер, технология сияқты білім беру
салалары арқылы іске асыру қажет...’’ – деп анық айтылған [1; 2].
Ұлт мәдениетінің жеке тұлғаның дамуына тигізер әсері туралы ой-пікір-
лердің қалыптасуында Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев, [3; 4; 5]
т.б. шығармалары мен халықтық педагогиканың ұлттық тәрбие мәселесінде
алатын орнын зерттеуде А.Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М.Дулатов, т.б.
еңбектерінің қосқан үлесі зор. Олар өз еңбектерінде жас ұрпақтардың
тәрбиесінің өзекті мәселелеріне байланысты өте құнды пікірлер айтқан [6; 7;
8].
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрі тарапынан жарық
көрген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: Ұлттық мәдениет пен өнер негізінде
жан-жақты тәрбие беру, сұлулыққа, тазалыққа үйрету, адамзат қоғамындағы
бұрын-соңды қолданбаған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге жалпы әлемдік рухани
жетістіктерді бағалай білуге тәрбиелеу жақтары қарастырылған [9].
Қазақстан Республикасының тәрбие тұжырымдамасында тәрбиенің негізгі
мақсаты жастарға ұлттық тәрбие беру болып анықталып, оның негізгі
міндеттері ұлттық сана–сезімі оянған жастарды тәрбиелеу деп көрсетілген.
Адамның жеке басының қалыптасып, саналы еңбек ететін адамзат болып
жетілуіне ата-баба мұрасының мол байлықтарын сақтай білу, дәстүріміздің,
қолөнеріміздің жақсы жақтарын бойларына сіңіре отырып игеру қажеттілігінен
туындайды. Қоғам байлықтарының барлығыда адам еңбегінен жасалады. Міне осы
халқымыздың ұлттық қолөнерге баулуда оқу-тәрбие үдерісіне терең енгізе
оқыту бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасы өркениетті елдің қатарына қосылу үшін
оқушыларымызға сапалы білім, саналы тәрбие беріп, ой-өрісін, жоғары
эстетикалық тағылымы, биік адамгершілік тұлғасын қалыптастыруға көп көңіл
бөлген жөн. Білім жүйесі ұлттың төл болмысымен санасу арқылы жүзеге асады.
Өйткені, өткен тарихтың сын көзінен өткен құнды ұлттық дүниетаным мұраларды
жас буынның рухына негіз болып қаланып, болашаққа бағыт жасап отырған
жағдайда ғана ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзілмейді.
Қазіргі таңда ұлттық қолөнерді жас ұрпақтың бойына дарытатын, үйрететін
жастардың халықтық тәрбие негізінде білімін шыңдайтын, мектептерде
жүргізілетін технология пәні. Технология пәнінде әдістемелік нұсқаулар, оқу
құралдарын дайындау және лабораториялық жұмыстарды өткізу деңгейіне сәйкес
шеберханаларды, зертханаларды жабдықтау мәселелері туындайды. Оқу
шеберханаларында өтетін технология сабақтары еңбекке баулудың негізгі
міндеттерін шешуге және оның мақсаттарына жетуге мүмкіндік береді.
”Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек. Тәрбиесіз берілген
білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі”-
деп, ұлы ғұлама Әбу Насыр әль-Фараби бабамыз айтқандай, оқушыларға халықтық
этнопедагогика негізінде қолданбалы өнер арқылы тәрбие беруде технология
сабақтарындағы білім мен ұлттық тәрбиені үндестіре білсек қана қазіргі
заманғы ғылым мен техниканың озық идеяларын ала отырып, ұлттық санасы,
ізгілік қасиеттері қалыптасқан, жан-жақты дамыған тұлға тәрбиелей аламыз
[10].
Сонымен қатар, технология пәнінде оқушыларға бұйым дайындауда
технологиялық үдерістер және осы үдерістердің ғылыми негіздері жөніндегі
білім беру мен қатар практикалық сабақта олардың еңбек іскерліктері мен
дағдыларын еңбектің сферасына сай қалыптастыру тиімді болып табылады. Осы
уақытқа дейін зерттелген арнайы еңбектерге сүйене отырып (Қ.Б.Жарықбаев,
С.Қалиев, Н.Қ.Сарыбеков, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Ә.Табылдиев,
Б.Жиентаева) [11; 12; 13; 14; 15; 16; 17], біз өз зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер арқылы
ұлттық тәрбие беру (5-сынып) деп таңдап алдық.
Зерттеу мақсаты: Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы
өнер құралдарымен ұлттық тәрбие беруді теориялық тұрғыдан анықтау және оны
ұлттық қолөнер бұйымын әзірлеу барысында жүзеге асыру жолын сипаттау.
Зерттеу объектісі: мектептегі технология пән сабағында халықтың
қолданбалы өнерін оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: технология пән сабағында оқушыларға (5сынып) халықтың
қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбие беру барысы.
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбиеге
баулудың теориялық негіздерін айқындау;
- технология пән сабақтарында оқушыларға қолөнер құралдарымен ұлттық
тәрбие беру мазмұнын (5-сынып) анықтау;
- оқушыларға технология сабағында қолөнер құралдарымен ұлттық тәрбие
беру әдістері мен формаларын, сабақ үлгісін мазмұндау;
- ұлттық тәрбие берудегі қолөнер бұйымдарын әзірлеудің
техника–технологиясын сипаттау.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, әдістемелік, арнайы
әдебиеттерді, мектеп оқулықтарын, пән бағдарламасын оқып үйрену және оларға
теориялық талдау жасау; мұғалімдермен және оқушылармен әңгімелесу, бақылау.
1 Оқушыларды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбиеге
баулудың теориялық негіздері
1.1 Халықтық педагогика тәрбие құралы ретінде
Ата–бабамыздың өмір сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге дейін
кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі-халық педагогикасы. Ғасырлар
бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбие жас ұрпақ бойына сіңіріп отыратын
арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер бар. Халық педагогикасы - тәлім–тәрбиенің
қайнар көзі, халықтың рухани мұрасы.
Халық педагогикасы – халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, тұрмыс
күйлерін дамытуды мақсат етіп қойып, ұрпаққа тәрбие берудің барлық жақтарын
қамтитын, адамның жан дүниесін тәрбиелейтін ілім.
Халық педагогикасы ұлт тәжірибелері мен тағылымынан туған бай қазына.
Оның келер ұрпаққа берер үлгісі, тәлім-тәрбиесі көп. Халық педагогикасында
маңызды сала ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер болып табылады. Ұмыт қалған
салт-дәстүрлерді, халқымызға тән ұлттық қасиеттеріміздің барлығын да
жүйелеп, өмір тәжірибиесінде қолдануда, келер ұрпаққа тәлім - тәрбие беруде
ғылыми тұрғыда зерттеулердің көбірек болғандығы үздіксіз үдеріске айналуы
керек. Халқымыздың педагогикалық мұраларын оқу-тәрбие жұмысына пайдалану,
мектеп тәжірибелеріне енгізу ге керектігі заман талабы екенін сезінген жөн.
Себебі, заман талабына орай бүгінгі жас ата-ана, ата-баба дәстүрін толық
қамти алмағандықтан, өткеннен өнеге боларлық салт-дәстүрлерді, нақыл
сөздерді сабақ ретінде мектеп бағдарламасына енгізген абзал [11].
Этнопедагогиканың зерттеу объектісі ретінде халық педагогикасы алынады.
Халық педагогикасы халықтардың ғасырлар бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне
негізделген тағылымдарының бай тәжірибесінің эмпирикалық жиынтығы. Ал
этнопедагогика–халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын
ғылыми жүйеге келтіріп, зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың әдіс-
тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.
Сонымен қатар, халық педагогикасын қағидаларға бөліп, ғылыми педагогикамен
байланысын зерттей отырып – халық педагогикасы ғылыми педагогиканың
ережелері мен заңдылықтарының қалыптасуына бастау бұлақ болып қалған. Халық
педагогикасы ғылыми зерттеулердің тек обьектісі ғана емес, сонымен қатар,
ол педагогикалық теориялардың,әсіресе отбасындағы тәрбиенің дамуына үлкен
әсер ететін ынтымақтастық педагогиканың іргетасы болып табылады [12].
Халықтық педагогика – тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің бастауы, халықтың
рухани мұрасы. Халықтық педагогикамен қатар Этнопедагогика дейтін атау
жиі қолданылады. Этнопедагогика – халықтық тәлім-тәрбиені, оның
тәжірибиесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы. Ол-
халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен байланыстырып отыратын өткел
іспеттес ғылым.
Халықтық педагогиканы теория жүзінде танытқан іргелі зерттеулердің
қатарында оның историографиялық негіздемесін жасауға өз үлесін қосқан
Э.Д.Днепров, Г.К.Исқақов, А.Ш.Ғашимов: "Халықтық педагогика" және
"Этнопедагогика" ұғымдарының ара жігін ажыратып, зерттеу объектілерін
анықтауда бағытталған Е.Л.Христова, Г.Н.Волков, Я.И.Ханбиков, И.С.Кон,
А.Э.Измайлов тәрбиенің этностық сипаты мен педагогикалық үдерістегі халық
бұқарасының орнын әділ бағалап, халықтық тәрбиені қоғамдық қажеттілік
талабынан туған құбылыс ретінде көрсеткен М.Ф.Шабаева, Г.С.Виноградов
еңбектерін атауға болады [15].
Соңғы уақыттардағы қоғамдық қарым-қатынастардан елеулі өзгерістер мен
жетістіктердің мәні мәдениеттің ұлттық болмысын терең сезіндіріп, оны
әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бұл
оң өзгерістердің мәдениеттің құрамды бөлігі - халықтық тәрбие тәжірибесі
мен оның даму тарихын зерттейтін пән болғандықтан этнопедагогика ғылымы
үшін де қатысы бар екені даусыз.
Қазақстан жағдайында да халықтық педагогикалық ойларын бүгінгі тәрбие
мен білім беру барысында жүзеге асыруға бағытталған біршама тәжірибе
жинақталған. Бұлардың ішінде, әсіресе, халқымыздың тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлерінің зерттелу, жинақталу, жариялану жолы Қ.Жарықбаевтың
еңбектерінде айқын көрініс тапқан. Ал бірқатар ғалымдар (А.Көбесов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева және т.б.) еңбектерінің нәтижелері тарихи -
педагогикалық проблеманың бүгінгі міндеттерін шешуді өткен дәуірлермен
сабақтастықта қарастыруды жүктейді [16].
Этнопедагогиканың проблемаларымен айналысушы ғалым А.Измаилов: "Халық
педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан,
халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс жүзінде
тексерілген білімінің, мағлұматтарының, дағдыларының жиынтығы. Халық
педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде, аңыздарында, жырларында,
мақал-мәтелдерінде сақтальп, ұлттық салттары, дәстүрлері арқылы өзінің
көрінісін беріп отырады" деп орынды атап көрсеткен еді [18].
С.Қалиев "... халықтық педагогика – тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі
бастауы, халықтың рухани мұрасы"- дей келе, "Этнопедагогика - халықтың
–тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық
сипаттағы ғылым саласы. Ол халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен
байланыстырып отыратын өткел іспеттес ғылым", деп өз пікірін білдіреді. Ол
тән мен тазалық тәрбиесі, еңбек пен өнер тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі,
ізгілік пен адамгершілік тәрбиесі, сыр мен сымбат тәрбиесі, т.б. жөніндегі
халықтың тәрбие беру барысын сипаттайды [18].
К.Ж.Қожахметова педагогика, этнопедагогика және қазақ этнопедагогикасы
ұғымдарының мәнін төмендегідей айқындайды. Педагогика - жалпы, оның заңдары
этнопедагогика саласында да әрекет етеді. Этнопедагогика - ерекше, яғни
этникалық топтар, этнос формаларының барлығы үшін сипатты этникалық
ерекшеліктерді педагогикада бөліп көрсетеді. Қазақ этнопедагогикасы - бұл
нақты, яғни бұл тілде, дәстүрде, салтта, әдетте, дінде көрінетін, өзіне тән
этникалық мәдениет есебінен түзілген өзгешелікті қарастырады [19].
Профессор Ж.Асанов "Этнопедагогикалық білімдер тарихи даму кезінде
ұлтымыздың әлеуметтік өмірінде екшеле келіп жүйеге түскен және тәлім-
тәрбиесіне арқау болатын ұғымдар мен түсініктер" - деп анықтайды [19].
Этнопедагогикалық мәдениет этнопедагогикалық білімдер мен тәжірибелер
негізінде түзіледі десек, онда олардың мазмұны білім беру жүйесі үшін
бағытталған болуы тиіс.
Ұлттық тәрбиесінде этнопедагогика материалдары баланы елжандылыққа
тәрбиелеу құралы екені сөзсіз. Этнопедагогика материалдарын оқу – тәрбие
үдерісінде пайдалану және олардың незінде оқушыларды тәрбиелеу мәселесі
біздің зерттеуіміздің нәтижесінде анықталады.
1.2 Халықтың қолданбалы өнер құралы - қолөнерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері
Қазақ халқының қолөнері ұрпақтан – ұрпаққа мирас болып келе жатқан
ұлттық мәдени мұраның ажырамас маңызды бөлігі. Ол халықтың өмірімен,
тұрмысы мен бірге ұрпақтан - ұрпаққа дамып беріліп отырады. Ғылым мен білім
әлі өркен жая қоймаған қазақ жерінде XVII-XIX ғасырлардан–ақ қолөнері
ұлттық дәстүр ала бастағаны халқымыздың өнер тарихынан аян. Қолөнер
түрлерінің өн бойында халықтың материалдық және рухани өмірі көрініс
тапқан. Олай дейтініміз, қолөнер туындылары материалдық мұра болып қана
қоймай, ертедегі халықтың тарихынан, таным – түсінігінен, эстетикалық
талғамынан хабардар етеді. Ата – бабамыздан мұра болып келе жатқан қолөнер
түрлеріне киіз басу, киіз үй тігу, кілем тоқу, қару–жасақ жасау, ер–тұрман
әбзелдерін өңдеу, халық музыкалық аспаптарын дайындау жатады. Қазақ
халқының киімдерін тігу де ертедегі қолөнерінің бірі болып табылады.
Байырғы түркі – қыпшақ тайпасы киімдерінде қазіргі ұлттық киім
элементтерінің көрініс табуы олардың шығу, даму тарихының тереңдігін
дәлелдейді. Өйткені қазақ халқының ертедегі мал, егін шаруашылығымен, аң
шаруашылығымен, арасында шаруашылықпен айналысқаны белгілі. Олар бұлардан
басқа да халық өнеркәсіпшілдігіне аса мән беріп, жүн өңдеу, тері илеу,
тоқыма тоқу, ағаш өңдеу, сүйек ұқсату, металл өңдеумен де шұғылданған [20].
VІ – VІІ ғ.ғ. қолөнердің дамуы кеңінен өркендеді. Қолөнердің көркемдік
саласы ұсталық, зергерлік, ағаш өңдеушілік, қыш, құмыра жасаушылық өнер
үлгілерімен өркен жая түсті. Бізге дейін жеткен көптеген алтыннан,
күмістен, қоладан жасалған әшекейлі бұйымдар қолөнершілердің шеберлігін
ғана емес, халықтың көркемдік дәстүрі мен эстетикалық талғамының
қалыптасып, даму деңгейінен де хабардар етеді. VІ – VІІ ғ.ғ. қолөнер
туындыларын сол уақытқа дейінгі өнер ескерткіштерімен салыстырғанда,
олардың өнер үлгілерінің пішіні мен мазмұнының кеңейе түскені және
жетілдірілген техникалар арқылы орындалғандығы аңғарылады.
Орта ғасырларда қолөнер кәсіпшілігіне мамандану сауда – саттық және
тауар алмасу жолдарымен дами түсті. Сауда – саттықтың өркендеуіне
байланысты ақша қатынасы да дами түскен. VІ – VІІ ғ.ғ. атақты рулардың
шеберлері ақшаны өздерінің таңбасын сала отырып, қолдан шекімелеу әдісімен
жасады. Қазақстандықтардың қазбалары арасынан ІХ-Х ғ.ғ. қолөнердің дамуы
кеңінен өркендеді. Қолөнерінің көркемдік саласы ұсталық, зергерлік, ағаш
өңдеушілік, қыш – құмыра жасаушылық өнер үлгілерімен өркен жая түсті [21].
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-
жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік ендіруді өзінің тұрмыстық кәсібі
етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем
бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық
шығармашылығының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін
көреміз [22].
"Халықтық қолөнеріне әдеп-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керуерт, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
баубасқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, кеннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім-өрім қолдан әр алуан ыдыс-ақ, адалбақан, асадал, бесік,
және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды
мәнерлері ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып
келеді". Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған ескерткіштердегі, діни
әр түрлі құбылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер,
ағаштар киюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің
тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны
тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с. салуда қолданылған балшықты
қыл, жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың
іздену талабынан, қоғам дамуы үдерісінен туған айла-тәсілдер. Батырлық пен
саятшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен босмойын,
аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томатасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты
көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты
туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халық
өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен,
мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз,
сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады [23].
Халықтық қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
екінші тобы - қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп
өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шұғылданды. Сондықтан, қолөнер "еркектерге
тән іс", "'әйелдерге тән іс" деп екіге бөлініп келеді. Мысалы, тастан,
балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны
әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу,
өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, оюлар, шілтер шалу, тері киім тігу сияқты
нәзік жұмысты әйелдер атқарады. Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы
жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істейді. Бірақ еркектер киім
пішу, үлгі жасау киім тігу, жүн сабау, арқан тарту, тері ыстау жұмыстарынан
да қалған емес.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек
тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен
белдік, қыз - келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға, жасап
оларды түрлі өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ халқының
"Қарыс" жазы балықта, қалың қазына - халықта" деген мақалды да осы өнер
жалшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек
етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс
тауып, жаңа түрге ие болды. Кейбіреулерді тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен
шлак сияқты және басқа да сапалы материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра
берді. Енді илеген балшыққа май салу, жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу
керексіз болып қалды. Аяқ киім молшылығы жасалғаннан кейін қолдан тері
илеу, қайыстан, көңнен етік тігу, шәрке байлап, шабата кию мүлдем жойылды.
Ел салтанат құрды, ерлер даңққа бөленді, азаматтар сән түзеді. Халықтың
мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына
қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады. Еңбек
үстіндегі шығармашылық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардың
жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар, жиһаздардың ою-өрнектері
де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендіру және жиһаз
мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фосфордан,
тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды
талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды.
Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем
тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. Тігу ісі мен кестелеу өнері де
машинамен орындалды, тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан кұйып жасайтын
бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды. Бұл айтылғандардан қолөнер халық
тұрмысында ежелгі маңызын жойды, ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі
жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта халық қолөнерінің бай мұраларын жинап,
сұрыптай отырып, заманымызға лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері
дамыта беру керек. Мысалы, жедел, күпі, қаптал шекпен, саптама етік, түлкі
тымақ, жүн қолғап, бөкебай сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін қазір
де қажет. Киіз үйдің сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қаута мен ер-
тоқым тұрмандары керексіз депе ешкім де айта қоймайды. Ат әбзелдері қойдың,
аттың, бүкіттің, қасқырдың басы тәрізді бейнелер ағаштан ойылып,алтын
пластиналарға жапсырылған.
Сүйектен жасалынған біздер мен түйрегіштер
Көшпелілерде зергерлік өнер өте жақсы дамыған. Құстар мен жануарлардың
мүсіндері құю, шекіме, бедерлеу, мөр басу тәсілдері арқылы дайындалған.
Зергерлік өнерде бұйымдарды жұқа бет алтынмен қаптау әдісі де қолданыған.
Ұрсыла өзеніндегі Шибі қорғанынан табылған Алтай ескерткіштерінің Пазырақ
қорғаны мәдениеті мен тығыз байланысы бар. Ол жерлерден де киізден жасалған
киімдердің қалдықтары табылған. Олардың орындалу техникасы қазақтардың
сырмағы мен түскиізің орындалу техникасына ұқсас. Шибі ескерткішінен
табылған тағы бір назар аударарлық бұйымның бірі - алтынмен қапталған,
жапсырмаланған мүйізді пластина әшекейлері бар ер тоқым. М.П.Грязнов пен
С.В.Киселев өздерінің жазбаларында сол бұйымдарға бейнеленген өрнектердің
қазіргі қазақтар, алтайлықтар мен Тянь-Шань қырғыздарының ою-өрнектеріне
жақын келетінін айтқан. Олардың ұқсастықтары күрделі орындау техникасынан,
сондай-ақ ою-өрнектерінен көрінеді. Жырқыш аңның басы, тұмсығы және бүркіт
қанаты тәрізді бейнелер ағаштан жасалған ат әбзелдеріне ойылып түсірілген.
Осы мотивтер қазіргі қазақ ою-өрнектерінде де кездеседі. Шибі қазбаларында
арасынан әйелдердің бас киімдерін әшекейлеуге арналған төрт жапырақша
немесе жарты шеңбер, ромб, үшбұрышты пішінді қаңылтыр белгілер табылған.
Киімді алтын әшекейлермен безендіру Алтайда кең қолданылған [23].
Сонымен, қолөнер - халықтың мәдениеті мен өнердінің айқын көрінісі.
Өнер таусылмас азық, жұтамас байлық - дейді халық даналығы. Қазақтың
қолөнері де өзінің даналығы. Қазақ қолөнері көремдік мол мағынасымен
халқымыздың ғасырлыр талғамынан өткен асыл қазынасы.
Жоғарыда келтірілген мазмұндаулардан қазақ қолөнерінің тәрбиелік
мүмкіндіктерінің мол екендігін көруге болады:
- эстетикалық тәрбиеге баулиды, эстетикалық білім береді;
- қол координациясын дамытуға мүмкіндіктер жасайды және қалыптастырады;
- көргенді ұзақ уақыт есте сақтауды дамытады және ойды топтастыруға
мүмкіндік береді;
- саусақты, басқа да қозғалыстарды дамытады және сабырлылыққа
тәрбиелейді;
- қолөнер бұйымдарына ұлттық құндылық ретінде қарауға саналы көзқарасын
қалыптастыруға мүмкіндік береді;
- еңбек адамын құрметтеуді үйретеді;
- қолөнер, СҚӨ саласы бойынша шығармашылықпен жұмыс жасау бастамасын
дамытады.
1.3 Қолөнерге баулу барысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру
Қай заманда болмасын адамзаттың басты міндеттерінің бірі өскелең жас
ұрпақты ақылды да саналы тәртіпті де еңбексүйгіш, өзінің ұлттық салт –
дәстүрін құрмет ететін ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім.
Ұлттық тәрбие деген термин кез – келген ұлтқа байланысты айтылатын
ұғым өйткені қандай ұлт болса да тәрбиесін өз тілінде ұлттық тәлім–тәрбие
тәжрибесіне байланысты жүгізіледі.
Халықтық қолданбалы өнері халқымызда ұлттық тәрбиемен тікелей
байланысты.
Көркем өнердің қазақ халқынын ұлттық мәдениетінде алатын орны, маңызы
ерекше. Тәуелсіздік алған қазақ халқының мерейі өсіп, мәртебесі биіктеп
келеді. Мемлекетімізді өркениетті елге айналдыру үшін ұлттық мәдениетімізді
жаңғыртып, көркейту қажет. Ұлттық мәдениеттің ауқымы кең. Ол – ең бастысы
тілімізді, дінімізді, салт-дәстүрімізді, ұлттық өнерімізді дамыту. Ежелден
келе жатқан қасиетті дәстүр, тәлім-тәрбие, ұлттық өнерге баулу – жас
жеткіншектерді жан-жақты тәрбиелеудін негізгі кұралы [24].
Қай заманда болсын есті де еңбек сүйгіш, қайырымды ұрпақ тәрбиелеу асыл
парыз саналған. Әр халық өзінің тарихын жалғастыратын жас ұрпағын
адалдыққа, әділдікке, тәрбиелікке үндеп отырған.
Қазақ халқының да бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан бері жиып -терген
мол тәжірибесі бар. Оны ең жақсы деген қасиеттерімен байытып, ұл -
қыздарының бойына сіңіріп отырған. Халық тәрбиесі ғасырлар бойы сараланып,
жұртшылықтың ой–арманы, тыныс тіршілігі, шаруашылық кәсібі, отбасылық,
қоғамдық, ұлттық тәлім–тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп -
өркендеп ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып жеткен тарихи және мәдени мұра.
Қазақ халқы сонау ерте заманнан - ақ күнделікті еңбек қызметінде өзінің
қолданбалы өнерін дамытып отырды.
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі отбасындағы еңбек тәрбиесіне
негізделген. Кәсіп пен өнердің түрлері олар үшін күнкөріс көзі ғана емес,
рухани қажеттілік құралы да болған.
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім –
адамзаттың қас жауы ол келешекте оның өміріне қауіп әкеледі - деп ұлы
ғалым, философ Әбу Насыр Әл - Фараби айтқан [10].
Тәрбиелі - тәртіптің құлы, тәртіпті - елдің ұлы - деп Халық Қаһарманы,
жазушы Бауыржан Момышұлы айтқандай, саналы ұрпақ өмірдің ең басты кепілі
[24]. Сол себепті, ұлттық педагогика негізінде жан - жақты тәрбие беру
өзекті мәселе болып отыр.
Оқу - тәрбие үдерісінде оқушыларды көркем еңбекке тәрбиелеу және оқыту
олардың талғамын іс жүзінде арттырып, теориялық білімдерін практикада
пайдалануға жол ашады, әрі оқушыларды іскерлікке, сұлулыққа, шеберлікке
тәрбиелей отырып, халқымыздың мәдени мұраларын жүйелі меңгеруге жол ашады.
Қазақ халқының өзіне тән ерте заманнан жиып - терген ұлттық "тәлім-
тәрбиесінің" асыл қазынасы мол тәжірибесі бар. Ананың бесік жырынан
басталатын қарым- қатынас, іс-әрекет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр халық ауыз
әдебиетінің үлгілері осылардың барлығы баланың дүние танымын, сана-
сезімін, мінез-құлқын қалыптастыратын тәлімдік мұра.
Халықтық тәрбиенің мақсаты мен міндеттері:
а) Тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру.
б) Тәрбиенің негізгі мақсаты дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған,
рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу.
в) Ұрпақ тәрбиесі тілден басталады. Ұлттық сана-сезім дүние танымдық
көзқарасты қамтамасыз ететін де тіл.
Ғ.Мүсірепов: "Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де,
болашағынан да қол үзеді" - деп ұлт мәдениетінің белгісі тіл екенін ерекше
атады [27].
Ұлттық тәрбиенің негізгі қағидалары:
1. Тәрбиенің мазмұны оны жүзеге асыратын әдіс тәсілдердің негізі -
адамгершілікке, имандылыққа арқа сүйеуі қажет.
2. Үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім-тәрбие. Өйткені әр халықтың
тәлім-тәрбие мұрасы мәдениеттің құнды бөлігі.
3. Жас ұрпақгы іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу.
4. Тәрбие жұмысының сатылары мен салаларында тәрбиенің сабақтастығы мен
үздіксіздігін, талап бірлігіп қамтамасыз ету. Мысалы: отбасы, балабақша,
оқу орындары және басқа тәрбие мекемелерінде талаптың бірлігі, іс-әрекеттің
сабақтастығы болуы керек.
Қазақ мектептеріндегі ұлттық тәлім-тәрбие жұмысының бағдарламасын
айтқанда, әсіресе VI-XI сыныптарға арналған "Атамекен" бағдарламасының рөлі
ерекше [28; 29].
"Атамекен" - Қазақстандағы жалпы білім беретін мектептердегі оқу-
тәрбие үдерістерінің өзіндік ұлттық айшық, ерешеліктерін анықтайтын қазақ
халқы педагогикасының тәлім-тәрбиелік принциптеріне негізделген ғылыми-
педагогикалық және методикалық бағдарлама болып табылады.
Атамекен ұлттық тәлім-тәрбие бағдарламасы.
Бағдарламаның негізгі мақсаттары мен міндеттері:
Туған Отанына пайда келтіретін, мемлекеттің гүлденуі мен өркендеуіне
үлес қосатын дарынды, парасатты, жан-жақты мәдениетті тұлғаларды тәрбиелеу;
Қазақстан Республикасының Ата Заңын, Елбасын және басқа мемлекеттік
рәміздерін қадір тұтатын жас ұрпақ өкілдерін өсіруге ат салысу;
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан жастарына патриотгық тәрбие
берудің мемлекеттік бағдарламасы" атты Жарлығын жүзеге асыру;
Қазақстан халықтарының ынтымақтастығы мен татулығын сақтауға, олардың
тарихы мен мәдениетін оқып-тануды мақсат ететін, намысы биік асыл ұрпақты
тәрбиелеу ісіне қол ұшын беру;
Әлемдік өркениет пен жалпы адамзаттық рухани-мәдени құндылықтарды ұрпақ
санасына сіңіру;
Ғаламдық жаһандану кеңістігіне ену барысында ұлттық мұралар мен
қазыналарды сақтай білуге деген азаматтық-гуманистік көзқарас қалыптастыру;
Әлем этностарының педагогикасындағы халықтық-демократиялық қағидаларды
игіліктендіру;
Жас ұрпақ санасында жалпы қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру;
Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, танымдық-ғибраттық, тарихи-мәдени және
діни-рухани мұраларды қастерлей, сақтай білетін болашақ гүлденген
Қазақстанның құрлысшыларын тәрбиелеу;
ҚР Заңдары, ҚР білім және ғылым Министрлігінің тәлім-тәрбие
мәселелеріне қатысы бар қаулы-құжаттардың, Ережелердің, тәрбие және отбасы
жөніндегі халықаралық құжаттардың халық пен ұрпақ игілігіне айналуына қол
ұшын беру, көмектесу, бірлесе отырып маңызды іс-шаралар атқару;
Этнопедагогика һәм этнопсихология ғылымдарының дамуына үлес қосу;
Қазақстандағы оқушылар мен балалар ұйымдарының зандық-құқықтық
мәртебесін көтеру ісіне үлес қосу;
Қазақстан балалар ұйымдары Одағының ғылыми-әдістемелік орталығының іс-
әрекетіне қолдау көрсету; Бағдарламаның жүзеге асырылу жүйесі (5-8 сыныптар
бойынша);
Мектепте педагогикалық қауым мен оқушылар ұйым ордасы Кеңесінің
бірлескен бағдарламаны жүзеге асыратын ғылыми-әдістемелік I орталығы
құрылады; Бағдарлама бастауыш және жоғарғы сыныптағы оқушылар ұйымдарында,
белгіленген педагогикалық талаптар негізінде жүргізіледі.
Адамның жан - жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші фактордың
бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл – деңгейі
дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта түседі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден - ақ ата - ана парызы,
бүкіл халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұра деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтанда
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ұштасып жатыр.
Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің шамасын және қабілетін
анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызына терең түсінсе,
соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының бақыты толыса түседі. Қоғамның ең
басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында толық күш -
жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін косуы, еңбекке
адал, саналы қатынасуы қоғамның өмр салтының алғашқы шарты болып табылады.
Ол үшін адам еңбекке лайықты тәрбиеленуі қажет. Осы заманғы ғылыми біліммен
қаруланған, белсенді және қоғамдық іс - әрекетке жан - жақты даярланған
еңбек адамын қалыптастыратын әлеуметтік тәрбие институттарының негізгісі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамға пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы
көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және
зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Сонымен
қатар, мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет. Ертеден тәрбие
мәселесіне терең көңіл бөлген ата - бабамыз тәрбиелеуді отбасынан еңбектің
бейнеті мен зейнетін басынан өткізіп баланы еңбекке бастаған. Қазақ халқы
ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін өзара бөлісіп алған.
Өнерде оза шауып, бәйге алған жастарды халық ерекше қадірлеп, оларды
еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс – тіршілігіне терең назар
аударып тәрбиелеуді ойластырған.
Еңбек - материалдық және рухани байлықтардың көзі, сонымен бірге, ол
адам өмірінің ең бірінші шарты. Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында
еңбек шешуші факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл
тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері
кетеді, азады. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және
ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта түседі.
Оқушылар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтан да
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, он
саусағынан өнері тамған нақты кәсіп иесі болуын да көздеді. Бұл жерде
еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді.
Еңбек сапасы негізгі көрсеткіш ретінде алынды.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ұштасып жатыр.
Соның ішінде қазақ халқынын қолөнеріне баулу барысында еңбек тәрбиесіне
тоқталайық.
Халық еңбекті асыл мұра деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтанда
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Еңбек, адамның еңбекке қатынасы тақырыптары аңыз әңгімелер, ертегілер,
мақал - мәтелдердің және ән - жырлардың арқауы болды.
Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани кұндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің, шамасын және қабілетін
анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызына терең түсінсе,
соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының бақыты толыса түседі. Еркін еңбек
барысында оқушы өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
"Еңбекке үйрету" пәнінің V-ХІ сыныптарға арналған бағдарламалар мен
оқулықтардың авторы Ә.Құтпанбаев жалпы білім беретін мектепте "Еңбекке
үйрету" пәнін оқытудағы психологиялық–педагогикалық зерттеу жүргізіп,
мынадай ойды білдіреді: "бізде бүгінгі күнге дейінгі орны толмас кемшілік
оқушыларға педагогикалық-психологиялық зерттеуді өз мәнінде жүргізе
алмаймыз. Осы кезеңде оқушылар оқуға да, қоғамдық жұмысқа да белсене
қатынасады. Біз осы кездегі зерттеуді ұмыт қалдырамыз", деген ойын құптай
отырып, оқушының еңбекке қызығушылығын зерттеуді мектепте психолог маманы
мен технология пәні мұғалімі атқарып, ұсыныс енгізіп отырса, әрбір оқушының
өмірден өз орнын табуына көп көмек болар еді [30].
2 Оқушыларға технология пән сабақтарында халықтық қолданбалы өнер
құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістемесі
2.1 Технология пән сабақтарында оқушыларға қолөнер құралдарымен ұлттық
тәрбие беру мазмұны (5-сынып)
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын еңбек тәрбиесіне баулу арқылы өз
ұлтымыздың ұлттық қолөнеріне үйрету оқу-тәрбие үдерісінің өзекті
мәселелерінің бірі. Оқушыларды өнерге баулу, өз елін, жерін, халқын сүю,
салт-дәстүрін бағалай білуге үйретеді. Қолөнерді жасап байыту арқылы
адамның жан дүниесі, ақыл-ойы, ой-қиялы, іскерлігі, шеберлігі, тапқырлығы,
талаптылығы, ұқыптылығы, байқағыштығы артып, дамып отырады. Сондықтан ғасыр
бойы тарих жолымен дамып, оның ұлттық қадір-қасиеттерін жоймай, бойына
сіңіріп келе жатқан қазақтың ұлттық өнері күнделікті өмірімізде кеңінен
қолданылып келеді. Қазақтың әрбір ұлттық өнері өзінің сипатымен емес
сұлулық сырымен, сәніменен ерекше көзге түсіп, өз мағынасын жоймай сан
ғасырлық тарихтың үлгісін сақтап келеді. Қазақ халқы өзінің ұлттық өнерін
эстетикалық талғамның көрсеткіші ретінде бағалап, ауыз әдебиеті үлгілерінде
де әсемдікке баулу, сұлулығын сүйсіне білуіне тәрбиелеу мақсатында айшықты
сөз өрмегімен суреттеп те отырған.
Халық педагогикасының құралы қолөнері арқылы халықтың ой-тәжірибесінің
жиынтығы, тәрбие беру мүмкіндіктері мол. Бала санасына аса бай халықтық
өнер бірте-бірте сіңеді. Халық сол арқылы ұрпағымыз өнегелі, өнерлі, еңбек
сүйгіш, сұлулықты қадірлеп, бағалай білуге ұмтылдыру мақсатында аз еңбек
еткен жоқ. Ұлттық өнер көптеген ғасыр бойы өзінің спецификалық бейнесі мен
халықтық танымын қалыптастырып отырады. Одан халық үні, ежелгі қазақ
даласын мекендеген көшпенділердің дәстүрі мен әдет-ғұрпы айқын көрінеді.
Бүгінгі таңда, халық шеберлері мен ұсталары тың ойларды туғызып оны жаңа
мазмұнымен байыта отырып, халықтық өрнектеу өнерін жетілдіру мен дамытуды
жалғастырып келеді. Қазақ халқында Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон
пішер деген ұлағатты сөз бекер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Әшім Тұмар Зайдқызы
Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық
тәрбие беру ( 5-сынып )
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 – Кәсіптік оқыту мамандығы
Түркістан 2015
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.к., доцент м.а. Әуелбеков Е.Б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер
арқылы ұлттық тәрбие беру (5-сынып )
5В012000 - Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған ӨКО-111
тобының студенті
Әшім Т.
Ғылыми жетекшісі, техн.ғ.к., доцент
Атажанов И.
Түркістан 2015
Аннотация
Дипломдық жұмыста халықтық педагогика тәрбие құралы болып табылатыны,
халықтың қолданбалы өнер құралы - қолөнерінің тәрбиелік мүмкіндіктері,
қолөнерге баулу барысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру мәселелері
зерттеудің теориялық негіздерін қамтыған.
Оқушыларға технология пән сабақтарында халықтың қолданбалы өнер
құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістемесі, қолөнер бұйымдарын дайындаудың
техникасы мен технологиясы және ұлттық өнерге баулудағы оқу –шеберханаларын
жабдықтау зерттеу мәселесіне қатысты жазылған.
Аннотация
Дипломный работа народый педагогика воспитание средство являюсь, народ
прикладной искусство средство - ремесленно менторский возможность,
кустарный культивирование ход ученик национальный воспитание даю вопрос
исследую теоретический основа охватываю.
Ученик технология предмет урок народ прикладной искусство средство
национальный воспитание даю методика, ремесленно предмет готовлю техника и
технология и национальный расту культивирование учебный снабжаю исследую
вопрос касающийся есть написанным.
Annotation
In this Diploma work Education is an educational tool of the working
population, people of arts and craft educational opportunities, crafts
training students in the national education issues, including the
theoretical foundations of the study.
Technology subjects for students of Applied Arts of the lessons of the
method by means of national education, craft art manufacturing equipment
and technology and national involvement -workroom written on the issue of
supply.
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Белгілеулер мен 5
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 Оқушыларды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбиеге
баулудың теориялық 9
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.1Халықтық педагогика тәрбие құралы 9
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2Халықтың қолданбалы өнер құралы - қолөнерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.3Қолөнерге баулу барысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру ... ... ... 16
2 Оқушыларға технология пән сабақтарында халықтық қолданбалы өнер
құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістемесі ... . 22
2.1Технология пән сабақтарында оқушыларға қолөнер құралдарымен ұлттық
тәрбие беру мазмұны (5-сынып) 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2Оқушыларға технология сабағында қолөнер құралдарымен ұлттық тәрбие
беру әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3Ұлттық тәрбие берудегі сабақ үлгілері 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3 Қолөнер бұйымдарын дайындаудың техникасы мен технологиясы 50
3.1Қолөнерге баулу шеберханасына қойылатын эргономикалық талаптар. 50
3.2Қолөнер бұйымын жаңаша дайындау техникасы мен технологиясы ... .. 52
3.3Бұйымның бағасы мен өзіндік 57
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
НОРМАТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23
тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш,
негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарты, Технология оқу пәні бағдарламасы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы;
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады.
Халық педагогикасы–халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, тұрмыс
күйлерін дамытуды мақсат етіп қойып, ұрпаққа тәрбие берудің барлық жақтарын
қамтитын, адамның жан дүниесін тәрбиелейтін ілім.
Халықтық педагогика – тәлім тәрбиелік ой пікірдің бастауы, халықтың
рухани мұрасы.
Этнопедагогика – халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибиесін
қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.
Халық педагогикасы - тәрбие жөніндегі халықтың ой-тәжірибесінің
жиынтығы.
Қазақ халқының қолөнері деп - халық тұрмысында жиі қолданылатын әртүрлі
материалдарды пайдаланып олардан тоқу, өру, есу, тігу, кестелеу, мүсіндеу,
құрастыру, сыру, бейнелеу тәсілдері арқылы орындалатын өнер жиынтығын
айтады.
Технология ұғымы грек тілінде өнер, шеберлік, іскерлік деген
мағынаны береді.
Әдіс (методос деген грек сөзінен туады — зерттеу немесе таным жолы),
тәсілдер жиынтығы.
Әдіс педагогикалық әдебиеттерде тәсіл деп түсіндіріледі.
Оқыту әдісі -мақсатқа жетудің саналы түрде қолданылатын тәсілі, ал
мақсатқа жету мұғалімнің шеберлігіне, оның оқыту үдерісін тиімді
ұйымдастыра білуіне, оқушылардың даярлық дәрежесіне, мұғалім мен оқушының
белсенділік педагогикалық ынтымақтастығына байланысты.
Үлгі - өнеге қолөнеріне үйретудің әдісі ретінде үйренушінің осы өнер
түрін білетін үлкендерге еліктеуіне негізделеді.
Жаттықтыру дегеніміз үйренушінің белгілі бір іс - әрекеттерді саналы
түрде қайталай отырып, қоғамдық түрғыдан маңызды нәтижеге қол жеткізуіне,
білім, іскерліктері мен дағдыларын кеңейтуге мүмкіндік беретін әдіс түрі.
Практикалық біліктілік - еңбек қызметтерін сапалы, мақсатты, тиімді
тәсілдермен атқара алу қабілеттілігі, белгілі бір ережеге және оны накты
міндеттерді шешу барысында лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті
меңгерудің нәтижесі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ – технология оқу пәні бағдарламасы;
Университет – Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
ҚР - Қазақстан Республикасы
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Замана жетістіктері негізінде жас ұрпаққа
сапалы білім беруді мақсат еткен көпшілік қауым, ата-бабаларымыз сан
ғасырлар бойы сақтап, жинақтап келген халық педагогикасының асыл мұралары
негізінде саналы тәрбие беруді әрқашан жадынан тыс қалдырған емес.
Болашақта гүлденген Қазақстанның одан әрі қарыштап өркендеуінің негізгі
тұтқасы болатын демократиялық қоғамды құратын парасатты һәм білімді
тұлғаларды дайындауды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәлім-
тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың маңызы зор екені даусыз. Озық
жетістіктерге негізделген білім нәрімен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын
бойына сіңірген ұрпақ ғана ұлт тағдырын тереңінен таразылап, болашағын
барынша болжайтын тұлға ретінде танылатыны анық.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында - “Ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетіс-тіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шың-дауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау”- деп көрсетілсе, Қазақстан Республикасының
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында - ’’орта білім
берудің негізгі мақсаты мен міндеті - жылдам өзгеріп отыратын дүние
жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде
адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру, оқушыларды азаматтыққа, елжандылыққа, өз отанын сүюге
тәрбиелеу және білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабі-леттілігін
қамтамасыз ету үшін кәсіптік дағдылар алуына жағдайлар жасау және осы
қойылған міндеттерді іске асыру үшін білім берудің мазмұнын дүниені
тұтастай қабылдауды қамтамасыз ететін өнер, технология сияқты білім беру
салалары арқылы іске асыру қажет...’’ – деп анық айтылған [1; 2].
Ұлт мәдениетінің жеке тұлғаның дамуына тигізер әсері туралы ой-пікір-
лердің қалыптасуында Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев, [3; 4; 5]
т.б. шығармалары мен халықтық педагогиканың ұлттық тәрбие мәселесінде
алатын орнын зерттеуде А.Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М.Дулатов, т.б.
еңбектерінің қосқан үлесі зор. Олар өз еңбектерінде жас ұрпақтардың
тәрбиесінің өзекті мәселелеріне байланысты өте құнды пікірлер айтқан [6; 7;
8].
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрі тарапынан жарық
көрген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: Ұлттық мәдениет пен өнер негізінде
жан-жақты тәрбие беру, сұлулыққа, тазалыққа үйрету, адамзат қоғамындағы
бұрын-соңды қолданбаған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге жалпы әлемдік рухани
жетістіктерді бағалай білуге тәрбиелеу жақтары қарастырылған [9].
Қазақстан Республикасының тәрбие тұжырымдамасында тәрбиенің негізгі
мақсаты жастарға ұлттық тәрбие беру болып анықталып, оның негізгі
міндеттері ұлттық сана–сезімі оянған жастарды тәрбиелеу деп көрсетілген.
Адамның жеке басының қалыптасып, саналы еңбек ететін адамзат болып
жетілуіне ата-баба мұрасының мол байлықтарын сақтай білу, дәстүріміздің,
қолөнеріміздің жақсы жақтарын бойларына сіңіре отырып игеру қажеттілігінен
туындайды. Қоғам байлықтарының барлығыда адам еңбегінен жасалады. Міне осы
халқымыздың ұлттық қолөнерге баулуда оқу-тәрбие үдерісіне терең енгізе
оқыту бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасы өркениетті елдің қатарына қосылу үшін
оқушыларымызға сапалы білім, саналы тәрбие беріп, ой-өрісін, жоғары
эстетикалық тағылымы, биік адамгершілік тұлғасын қалыптастыруға көп көңіл
бөлген жөн. Білім жүйесі ұлттың төл болмысымен санасу арқылы жүзеге асады.
Өйткені, өткен тарихтың сын көзінен өткен құнды ұлттық дүниетаным мұраларды
жас буынның рухына негіз болып қаланып, болашаққа бағыт жасап отырған
жағдайда ғана ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзілмейді.
Қазіргі таңда ұлттық қолөнерді жас ұрпақтың бойына дарытатын, үйрететін
жастардың халықтық тәрбие негізінде білімін шыңдайтын, мектептерде
жүргізілетін технология пәні. Технология пәнінде әдістемелік нұсқаулар, оқу
құралдарын дайындау және лабораториялық жұмыстарды өткізу деңгейіне сәйкес
шеберханаларды, зертханаларды жабдықтау мәселелері туындайды. Оқу
шеберханаларында өтетін технология сабақтары еңбекке баулудың негізгі
міндеттерін шешуге және оның мақсаттарына жетуге мүмкіндік береді.
”Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек. Тәрбиесіз берілген
білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі”-
деп, ұлы ғұлама Әбу Насыр әль-Фараби бабамыз айтқандай, оқушыларға халықтық
этнопедагогика негізінде қолданбалы өнер арқылы тәрбие беруде технология
сабақтарындағы білім мен ұлттық тәрбиені үндестіре білсек қана қазіргі
заманғы ғылым мен техниканың озық идеяларын ала отырып, ұлттық санасы,
ізгілік қасиеттері қалыптасқан, жан-жақты дамыған тұлға тәрбиелей аламыз
[10].
Сонымен қатар, технология пәнінде оқушыларға бұйым дайындауда
технологиялық үдерістер және осы үдерістердің ғылыми негіздері жөніндегі
білім беру мен қатар практикалық сабақта олардың еңбек іскерліктері мен
дағдыларын еңбектің сферасына сай қалыптастыру тиімді болып табылады. Осы
уақытқа дейін зерттелген арнайы еңбектерге сүйене отырып (Қ.Б.Жарықбаев,
С.Қалиев, Н.Қ.Сарыбеков, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Ә.Табылдиев,
Б.Жиентаева) [11; 12; 13; 14; 15; 16; 17], біз өз зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы өнер арқылы
ұлттық тәрбие беру (5-сынып) деп таңдап алдық.
Зерттеу мақсаты: Оқушыларға технология сабағында халықтық қолданбалы
өнер құралдарымен ұлттық тәрбие беруді теориялық тұрғыдан анықтау және оны
ұлттық қолөнер бұйымын әзірлеу барысында жүзеге асыру жолын сипаттау.
Зерттеу объектісі: мектептегі технология пән сабағында халықтың
қолданбалы өнерін оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: технология пән сабағында оқушыларға (5сынып) халықтың
қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбие беру барысы.
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбиеге
баулудың теориялық негіздерін айқындау;
- технология пән сабақтарында оқушыларға қолөнер құралдарымен ұлттық
тәрбие беру мазмұнын (5-сынып) анықтау;
- оқушыларға технология сабағында қолөнер құралдарымен ұлттық тәрбие
беру әдістері мен формаларын, сабақ үлгісін мазмұндау;
- ұлттық тәрбие берудегі қолөнер бұйымдарын әзірлеудің
техника–технологиясын сипаттау.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, әдістемелік, арнайы
әдебиеттерді, мектеп оқулықтарын, пән бағдарламасын оқып үйрену және оларға
теориялық талдау жасау; мұғалімдермен және оқушылармен әңгімелесу, бақылау.
1 Оқушыларды халықтың қолданбалы өнер құралдарымен ұлттық тәрбиеге
баулудың теориялық негіздері
1.1 Халықтық педагогика тәрбие құралы ретінде
Ата–бабамыздың өмір сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге дейін
кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі-халық педагогикасы. Ғасырлар
бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбие жас ұрпақ бойына сіңіріп отыратын
арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер бар. Халық педагогикасы - тәлім–тәрбиенің
қайнар көзі, халықтың рухани мұрасы.
Халық педагогикасы – халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, тұрмыс
күйлерін дамытуды мақсат етіп қойып, ұрпаққа тәрбие берудің барлық жақтарын
қамтитын, адамның жан дүниесін тәрбиелейтін ілім.
Халық педагогикасы ұлт тәжірибелері мен тағылымынан туған бай қазына.
Оның келер ұрпаққа берер үлгісі, тәлім-тәрбиесі көп. Халық педагогикасында
маңызды сала ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер болып табылады. Ұмыт қалған
салт-дәстүрлерді, халқымызға тән ұлттық қасиеттеріміздің барлығын да
жүйелеп, өмір тәжірибиесінде қолдануда, келер ұрпаққа тәлім - тәрбие беруде
ғылыми тұрғыда зерттеулердің көбірек болғандығы үздіксіз үдеріске айналуы
керек. Халқымыздың педагогикалық мұраларын оқу-тәрбие жұмысына пайдалану,
мектеп тәжірибелеріне енгізу ге керектігі заман талабы екенін сезінген жөн.
Себебі, заман талабына орай бүгінгі жас ата-ана, ата-баба дәстүрін толық
қамти алмағандықтан, өткеннен өнеге боларлық салт-дәстүрлерді, нақыл
сөздерді сабақ ретінде мектеп бағдарламасына енгізген абзал [11].
Этнопедагогиканың зерттеу объектісі ретінде халық педагогикасы алынады.
Халық педагогикасы халықтардың ғасырлар бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне
негізделген тағылымдарының бай тәжірибесінің эмпирикалық жиынтығы. Ал
этнопедагогика–халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын
ғылыми жүйеге келтіріп, зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың әдіс-
тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.
Сонымен қатар, халық педагогикасын қағидаларға бөліп, ғылыми педагогикамен
байланысын зерттей отырып – халық педагогикасы ғылыми педагогиканың
ережелері мен заңдылықтарының қалыптасуына бастау бұлақ болып қалған. Халық
педагогикасы ғылыми зерттеулердің тек обьектісі ғана емес, сонымен қатар,
ол педагогикалық теориялардың,әсіресе отбасындағы тәрбиенің дамуына үлкен
әсер ететін ынтымақтастық педагогиканың іргетасы болып табылады [12].
Халықтық педагогика – тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің бастауы, халықтың
рухани мұрасы. Халықтық педагогикамен қатар Этнопедагогика дейтін атау
жиі қолданылады. Этнопедагогика – халықтық тәлім-тәрбиені, оның
тәжірибиесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы. Ол-
халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен байланыстырып отыратын өткел
іспеттес ғылым.
Халықтық педагогиканы теория жүзінде танытқан іргелі зерттеулердің
қатарында оның историографиялық негіздемесін жасауға өз үлесін қосқан
Э.Д.Днепров, Г.К.Исқақов, А.Ш.Ғашимов: "Халықтық педагогика" және
"Этнопедагогика" ұғымдарының ара жігін ажыратып, зерттеу объектілерін
анықтауда бағытталған Е.Л.Христова, Г.Н.Волков, Я.И.Ханбиков, И.С.Кон,
А.Э.Измайлов тәрбиенің этностық сипаты мен педагогикалық үдерістегі халық
бұқарасының орнын әділ бағалап, халықтық тәрбиені қоғамдық қажеттілік
талабынан туған құбылыс ретінде көрсеткен М.Ф.Шабаева, Г.С.Виноградов
еңбектерін атауға болады [15].
Соңғы уақыттардағы қоғамдық қарым-қатынастардан елеулі өзгерістер мен
жетістіктердің мәні мәдениеттің ұлттық болмысын терең сезіндіріп, оны
әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бұл
оң өзгерістердің мәдениеттің құрамды бөлігі - халықтық тәрбие тәжірибесі
мен оның даму тарихын зерттейтін пән болғандықтан этнопедагогика ғылымы
үшін де қатысы бар екені даусыз.
Қазақстан жағдайында да халықтық педагогикалық ойларын бүгінгі тәрбие
мен білім беру барысында жүзеге асыруға бағытталған біршама тәжірибе
жинақталған. Бұлардың ішінде, әсіресе, халқымыздың тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлерінің зерттелу, жинақталу, жариялану жолы Қ.Жарықбаевтың
еңбектерінде айқын көрініс тапқан. Ал бірқатар ғалымдар (А.Көбесов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева және т.б.) еңбектерінің нәтижелері тарихи -
педагогикалық проблеманың бүгінгі міндеттерін шешуді өткен дәуірлермен
сабақтастықта қарастыруды жүктейді [16].
Этнопедагогиканың проблемаларымен айналысушы ғалым А.Измаилов: "Халық
педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан,
халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс жүзінде
тексерілген білімінің, мағлұматтарының, дағдыларының жиынтығы. Халық
педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде, аңыздарында, жырларында,
мақал-мәтелдерінде сақтальп, ұлттық салттары, дәстүрлері арқылы өзінің
көрінісін беріп отырады" деп орынды атап көрсеткен еді [18].
С.Қалиев "... халықтық педагогика – тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі
бастауы, халықтың рухани мұрасы"- дей келе, "Этнопедагогика - халықтың
–тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық
сипаттағы ғылым саласы. Ол халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен
байланыстырып отыратын өткел іспеттес ғылым", деп өз пікірін білдіреді. Ол
тән мен тазалық тәрбиесі, еңбек пен өнер тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі,
ізгілік пен адамгершілік тәрбиесі, сыр мен сымбат тәрбиесі, т.б. жөніндегі
халықтың тәрбие беру барысын сипаттайды [18].
К.Ж.Қожахметова педагогика, этнопедагогика және қазақ этнопедагогикасы
ұғымдарының мәнін төмендегідей айқындайды. Педагогика - жалпы, оның заңдары
этнопедагогика саласында да әрекет етеді. Этнопедагогика - ерекше, яғни
этникалық топтар, этнос формаларының барлығы үшін сипатты этникалық
ерекшеліктерді педагогикада бөліп көрсетеді. Қазақ этнопедагогикасы - бұл
нақты, яғни бұл тілде, дәстүрде, салтта, әдетте, дінде көрінетін, өзіне тән
этникалық мәдениет есебінен түзілген өзгешелікті қарастырады [19].
Профессор Ж.Асанов "Этнопедагогикалық білімдер тарихи даму кезінде
ұлтымыздың әлеуметтік өмірінде екшеле келіп жүйеге түскен және тәлім-
тәрбиесіне арқау болатын ұғымдар мен түсініктер" - деп анықтайды [19].
Этнопедагогикалық мәдениет этнопедагогикалық білімдер мен тәжірибелер
негізінде түзіледі десек, онда олардың мазмұны білім беру жүйесі үшін
бағытталған болуы тиіс.
Ұлттық тәрбиесінде этнопедагогика материалдары баланы елжандылыққа
тәрбиелеу құралы екені сөзсіз. Этнопедагогика материалдарын оқу – тәрбие
үдерісінде пайдалану және олардың незінде оқушыларды тәрбиелеу мәселесі
біздің зерттеуіміздің нәтижесінде анықталады.
1.2 Халықтың қолданбалы өнер құралы - қолөнерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері
Қазақ халқының қолөнері ұрпақтан – ұрпаққа мирас болып келе жатқан
ұлттық мәдени мұраның ажырамас маңызды бөлігі. Ол халықтың өмірімен,
тұрмысы мен бірге ұрпақтан - ұрпаққа дамып беріліп отырады. Ғылым мен білім
әлі өркен жая қоймаған қазақ жерінде XVII-XIX ғасырлардан–ақ қолөнері
ұлттық дәстүр ала бастағаны халқымыздың өнер тарихынан аян. Қолөнер
түрлерінің өн бойында халықтың материалдық және рухани өмірі көрініс
тапқан. Олай дейтініміз, қолөнер туындылары материалдық мұра болып қана
қоймай, ертедегі халықтың тарихынан, таным – түсінігінен, эстетикалық
талғамынан хабардар етеді. Ата – бабамыздан мұра болып келе жатқан қолөнер
түрлеріне киіз басу, киіз үй тігу, кілем тоқу, қару–жасақ жасау, ер–тұрман
әбзелдерін өңдеу, халық музыкалық аспаптарын дайындау жатады. Қазақ
халқының киімдерін тігу де ертедегі қолөнерінің бірі болып табылады.
Байырғы түркі – қыпшақ тайпасы киімдерінде қазіргі ұлттық киім
элементтерінің көрініс табуы олардың шығу, даму тарихының тереңдігін
дәлелдейді. Өйткені қазақ халқының ертедегі мал, егін шаруашылығымен, аң
шаруашылығымен, арасында шаруашылықпен айналысқаны белгілі. Олар бұлардан
басқа да халық өнеркәсіпшілдігіне аса мән беріп, жүн өңдеу, тері илеу,
тоқыма тоқу, ағаш өңдеу, сүйек ұқсату, металл өңдеумен де шұғылданған [20].
VІ – VІІ ғ.ғ. қолөнердің дамуы кеңінен өркендеді. Қолөнердің көркемдік
саласы ұсталық, зергерлік, ағаш өңдеушілік, қыш, құмыра жасаушылық өнер
үлгілерімен өркен жая түсті. Бізге дейін жеткен көптеген алтыннан,
күмістен, қоладан жасалған әшекейлі бұйымдар қолөнершілердің шеберлігін
ғана емес, халықтың көркемдік дәстүрі мен эстетикалық талғамының
қалыптасып, даму деңгейінен де хабардар етеді. VІ – VІІ ғ.ғ. қолөнер
туындыларын сол уақытқа дейінгі өнер ескерткіштерімен салыстырғанда,
олардың өнер үлгілерінің пішіні мен мазмұнының кеңейе түскені және
жетілдірілген техникалар арқылы орындалғандығы аңғарылады.
Орта ғасырларда қолөнер кәсіпшілігіне мамандану сауда – саттық және
тауар алмасу жолдарымен дами түсті. Сауда – саттықтың өркендеуіне
байланысты ақша қатынасы да дами түскен. VІ – VІІ ғ.ғ. атақты рулардың
шеберлері ақшаны өздерінің таңбасын сала отырып, қолдан шекімелеу әдісімен
жасады. Қазақстандықтардың қазбалары арасынан ІХ-Х ғ.ғ. қолөнердің дамуы
кеңінен өркендеді. Қолөнерінің көркемдік саласы ұсталық, зергерлік, ағаш
өңдеушілік, қыш – құмыра жасаушылық өнер үлгілерімен өркен жая түсті [21].
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-
жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік ендіруді өзінің тұрмыстық кәсібі
етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем
бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық
шығармашылығының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін
көреміз [22].
"Халықтық қолөнеріне әдеп-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керуерт, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
баубасқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, кеннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім-өрім қолдан әр алуан ыдыс-ақ, адалбақан, асадал, бесік,
және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды
мәнерлері ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып
келеді". Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған ескерткіштердегі, діни
әр түрлі құбылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер,
ағаштар киюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің
тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны
тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с. салуда қолданылған балшықты
қыл, жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың
іздену талабынан, қоғам дамуы үдерісінен туған айла-тәсілдер. Батырлық пен
саятшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен босмойын,
аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томатасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты
көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты
туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халық
өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен,
мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз,
сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады [23].
Халықтық қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
екінші тобы - қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп
өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шұғылданды. Сондықтан, қолөнер "еркектерге
тән іс", "'әйелдерге тән іс" деп екіге бөлініп келеді. Мысалы, тастан,
балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны
әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу,
өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, оюлар, шілтер шалу, тері киім тігу сияқты
нәзік жұмысты әйелдер атқарады. Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы
жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істейді. Бірақ еркектер киім
пішу, үлгі жасау киім тігу, жүн сабау, арқан тарту, тері ыстау жұмыстарынан
да қалған емес.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек
тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен
белдік, қыз - келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға, жасап
оларды түрлі өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ халқының
"Қарыс" жазы балықта, қалың қазына - халықта" деген мақалды да осы өнер
жалшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек
етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс
тауып, жаңа түрге ие болды. Кейбіреулерді тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен
шлак сияқты және басқа да сапалы материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра
берді. Енді илеген балшыққа май салу, жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу
керексіз болып қалды. Аяқ киім молшылығы жасалғаннан кейін қолдан тері
илеу, қайыстан, көңнен етік тігу, шәрке байлап, шабата кию мүлдем жойылды.
Ел салтанат құрды, ерлер даңққа бөленді, азаматтар сән түзеді. Халықтың
мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына
қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады. Еңбек
үстіндегі шығармашылық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардың
жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар, жиһаздардың ою-өрнектері
де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендіру және жиһаз
мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фосфордан,
тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды
талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды.
Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем
тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. Тігу ісі мен кестелеу өнері де
машинамен орындалды, тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан кұйып жасайтын
бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды. Бұл айтылғандардан қолөнер халық
тұрмысында ежелгі маңызын жойды, ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі
жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта халық қолөнерінің бай мұраларын жинап,
сұрыптай отырып, заманымызға лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері
дамыта беру керек. Мысалы, жедел, күпі, қаптал шекпен, саптама етік, түлкі
тымақ, жүн қолғап, бөкебай сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін қазір
де қажет. Киіз үйдің сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қаута мен ер-
тоқым тұрмандары керексіз депе ешкім де айта қоймайды. Ат әбзелдері қойдың,
аттың, бүкіттің, қасқырдың басы тәрізді бейнелер ағаштан ойылып,алтын
пластиналарға жапсырылған.
Сүйектен жасалынған біздер мен түйрегіштер
Көшпелілерде зергерлік өнер өте жақсы дамыған. Құстар мен жануарлардың
мүсіндері құю, шекіме, бедерлеу, мөр басу тәсілдері арқылы дайындалған.
Зергерлік өнерде бұйымдарды жұқа бет алтынмен қаптау әдісі де қолданыған.
Ұрсыла өзеніндегі Шибі қорғанынан табылған Алтай ескерткіштерінің Пазырақ
қорғаны мәдениеті мен тығыз байланысы бар. Ол жерлерден де киізден жасалған
киімдердің қалдықтары табылған. Олардың орындалу техникасы қазақтардың
сырмағы мен түскиізің орындалу техникасына ұқсас. Шибі ескерткішінен
табылған тағы бір назар аударарлық бұйымның бірі - алтынмен қапталған,
жапсырмаланған мүйізді пластина әшекейлері бар ер тоқым. М.П.Грязнов пен
С.В.Киселев өздерінің жазбаларында сол бұйымдарға бейнеленген өрнектердің
қазіргі қазақтар, алтайлықтар мен Тянь-Шань қырғыздарының ою-өрнектеріне
жақын келетінін айтқан. Олардың ұқсастықтары күрделі орындау техникасынан,
сондай-ақ ою-өрнектерінен көрінеді. Жырқыш аңның басы, тұмсығы және бүркіт
қанаты тәрізді бейнелер ағаштан жасалған ат әбзелдеріне ойылып түсірілген.
Осы мотивтер қазіргі қазақ ою-өрнектерінде де кездеседі. Шибі қазбаларында
арасынан әйелдердің бас киімдерін әшекейлеуге арналған төрт жапырақша
немесе жарты шеңбер, ромб, үшбұрышты пішінді қаңылтыр белгілер табылған.
Киімді алтын әшекейлермен безендіру Алтайда кең қолданылған [23].
Сонымен, қолөнер - халықтың мәдениеті мен өнердінің айқын көрінісі.
Өнер таусылмас азық, жұтамас байлық - дейді халық даналығы. Қазақтың
қолөнері де өзінің даналығы. Қазақ қолөнері көремдік мол мағынасымен
халқымыздың ғасырлыр талғамынан өткен асыл қазынасы.
Жоғарыда келтірілген мазмұндаулардан қазақ қолөнерінің тәрбиелік
мүмкіндіктерінің мол екендігін көруге болады:
- эстетикалық тәрбиеге баулиды, эстетикалық білім береді;
- қол координациясын дамытуға мүмкіндіктер жасайды және қалыптастырады;
- көргенді ұзақ уақыт есте сақтауды дамытады және ойды топтастыруға
мүмкіндік береді;
- саусақты, басқа да қозғалыстарды дамытады және сабырлылыққа
тәрбиелейді;
- қолөнер бұйымдарына ұлттық құндылық ретінде қарауға саналы көзқарасын
қалыптастыруға мүмкіндік береді;
- еңбек адамын құрметтеуді үйретеді;
- қолөнер, СҚӨ саласы бойынша шығармашылықпен жұмыс жасау бастамасын
дамытады.
1.3 Қолөнерге баулу барысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру
Қай заманда болмасын адамзаттың басты міндеттерінің бірі өскелең жас
ұрпақты ақылды да саналы тәртіпті де еңбексүйгіш, өзінің ұлттық салт –
дәстүрін құрмет ететін ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім.
Ұлттық тәрбие деген термин кез – келген ұлтқа байланысты айтылатын
ұғым өйткені қандай ұлт болса да тәрбиесін өз тілінде ұлттық тәлім–тәрбие
тәжрибесіне байланысты жүгізіледі.
Халықтық қолданбалы өнері халқымызда ұлттық тәрбиемен тікелей
байланысты.
Көркем өнердің қазақ халқынын ұлттық мәдениетінде алатын орны, маңызы
ерекше. Тәуелсіздік алған қазақ халқының мерейі өсіп, мәртебесі биіктеп
келеді. Мемлекетімізді өркениетті елге айналдыру үшін ұлттық мәдениетімізді
жаңғыртып, көркейту қажет. Ұлттық мәдениеттің ауқымы кең. Ол – ең бастысы
тілімізді, дінімізді, салт-дәстүрімізді, ұлттық өнерімізді дамыту. Ежелден
келе жатқан қасиетті дәстүр, тәлім-тәрбие, ұлттық өнерге баулу – жас
жеткіншектерді жан-жақты тәрбиелеудін негізгі кұралы [24].
Қай заманда болсын есті де еңбек сүйгіш, қайырымды ұрпақ тәрбиелеу асыл
парыз саналған. Әр халық өзінің тарихын жалғастыратын жас ұрпағын
адалдыққа, әділдікке, тәрбиелікке үндеп отырған.
Қазақ халқының да бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан бері жиып -терген
мол тәжірибесі бар. Оны ең жақсы деген қасиеттерімен байытып, ұл -
қыздарының бойына сіңіріп отырған. Халық тәрбиесі ғасырлар бойы сараланып,
жұртшылықтың ой–арманы, тыныс тіршілігі, шаруашылық кәсібі, отбасылық,
қоғамдық, ұлттық тәлім–тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп -
өркендеп ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып жеткен тарихи және мәдени мұра.
Қазақ халқы сонау ерте заманнан - ақ күнделікті еңбек қызметінде өзінің
қолданбалы өнерін дамытып отырды.
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі отбасындағы еңбек тәрбиесіне
негізделген. Кәсіп пен өнердің түрлері олар үшін күнкөріс көзі ғана емес,
рухани қажеттілік құралы да болған.
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім –
адамзаттың қас жауы ол келешекте оның өміріне қауіп әкеледі - деп ұлы
ғалым, философ Әбу Насыр Әл - Фараби айтқан [10].
Тәрбиелі - тәртіптің құлы, тәртіпті - елдің ұлы - деп Халық Қаһарманы,
жазушы Бауыржан Момышұлы айтқандай, саналы ұрпақ өмірдің ең басты кепілі
[24]. Сол себепті, ұлттық педагогика негізінде жан - жақты тәрбие беру
өзекті мәселе болып отыр.
Оқу - тәрбие үдерісінде оқушыларды көркем еңбекке тәрбиелеу және оқыту
олардың талғамын іс жүзінде арттырып, теориялық білімдерін практикада
пайдалануға жол ашады, әрі оқушыларды іскерлікке, сұлулыққа, шеберлікке
тәрбиелей отырып, халқымыздың мәдени мұраларын жүйелі меңгеруге жол ашады.
Қазақ халқының өзіне тән ерте заманнан жиып - терген ұлттық "тәлім-
тәрбиесінің" асыл қазынасы мол тәжірибесі бар. Ананың бесік жырынан
басталатын қарым- қатынас, іс-әрекет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр халық ауыз
әдебиетінің үлгілері осылардың барлығы баланың дүние танымын, сана-
сезімін, мінез-құлқын қалыптастыратын тәлімдік мұра.
Халықтық тәрбиенің мақсаты мен міндеттері:
а) Тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру.
б) Тәрбиенің негізгі мақсаты дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған,
рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу.
в) Ұрпақ тәрбиесі тілден басталады. Ұлттық сана-сезім дүние танымдық
көзқарасты қамтамасыз ететін де тіл.
Ғ.Мүсірепов: "Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де,
болашағынан да қол үзеді" - деп ұлт мәдениетінің белгісі тіл екенін ерекше
атады [27].
Ұлттық тәрбиенің негізгі қағидалары:
1. Тәрбиенің мазмұны оны жүзеге асыратын әдіс тәсілдердің негізі -
адамгершілікке, имандылыққа арқа сүйеуі қажет.
2. Үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім-тәрбие. Өйткені әр халықтың
тәлім-тәрбие мұрасы мәдениеттің құнды бөлігі.
3. Жас ұрпақгы іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу.
4. Тәрбие жұмысының сатылары мен салаларында тәрбиенің сабақтастығы мен
үздіксіздігін, талап бірлігіп қамтамасыз ету. Мысалы: отбасы, балабақша,
оқу орындары және басқа тәрбие мекемелерінде талаптың бірлігі, іс-әрекеттің
сабақтастығы болуы керек.
Қазақ мектептеріндегі ұлттық тәлім-тәрбие жұмысының бағдарламасын
айтқанда, әсіресе VI-XI сыныптарға арналған "Атамекен" бағдарламасының рөлі
ерекше [28; 29].
"Атамекен" - Қазақстандағы жалпы білім беретін мектептердегі оқу-
тәрбие үдерістерінің өзіндік ұлттық айшық, ерешеліктерін анықтайтын қазақ
халқы педагогикасының тәлім-тәрбиелік принциптеріне негізделген ғылыми-
педагогикалық және методикалық бағдарлама болып табылады.
Атамекен ұлттық тәлім-тәрбие бағдарламасы.
Бағдарламаның негізгі мақсаттары мен міндеттері:
Туған Отанына пайда келтіретін, мемлекеттің гүлденуі мен өркендеуіне
үлес қосатын дарынды, парасатты, жан-жақты мәдениетті тұлғаларды тәрбиелеу;
Қазақстан Республикасының Ата Заңын, Елбасын және басқа мемлекеттік
рәміздерін қадір тұтатын жас ұрпақ өкілдерін өсіруге ат салысу;
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан жастарына патриотгық тәрбие
берудің мемлекеттік бағдарламасы" атты Жарлығын жүзеге асыру;
Қазақстан халықтарының ынтымақтастығы мен татулығын сақтауға, олардың
тарихы мен мәдениетін оқып-тануды мақсат ететін, намысы биік асыл ұрпақты
тәрбиелеу ісіне қол ұшын беру;
Әлемдік өркениет пен жалпы адамзаттық рухани-мәдени құндылықтарды ұрпақ
санасына сіңіру;
Ғаламдық жаһандану кеңістігіне ену барысында ұлттық мұралар мен
қазыналарды сақтай білуге деген азаматтық-гуманистік көзқарас қалыптастыру;
Әлем этностарының педагогикасындағы халықтық-демократиялық қағидаларды
игіліктендіру;
Жас ұрпақ санасында жалпы қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру;
Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, танымдық-ғибраттық, тарихи-мәдени және
діни-рухани мұраларды қастерлей, сақтай білетін болашақ гүлденген
Қазақстанның құрлысшыларын тәрбиелеу;
ҚР Заңдары, ҚР білім және ғылым Министрлігінің тәлім-тәрбие
мәселелеріне қатысы бар қаулы-құжаттардың, Ережелердің, тәрбие және отбасы
жөніндегі халықаралық құжаттардың халық пен ұрпақ игілігіне айналуына қол
ұшын беру, көмектесу, бірлесе отырып маңызды іс-шаралар атқару;
Этнопедагогика һәм этнопсихология ғылымдарының дамуына үлес қосу;
Қазақстандағы оқушылар мен балалар ұйымдарының зандық-құқықтық
мәртебесін көтеру ісіне үлес қосу;
Қазақстан балалар ұйымдары Одағының ғылыми-әдістемелік орталығының іс-
әрекетіне қолдау көрсету; Бағдарламаның жүзеге асырылу жүйесі (5-8 сыныптар
бойынша);
Мектепте педагогикалық қауым мен оқушылар ұйым ордасы Кеңесінің
бірлескен бағдарламаны жүзеге асыратын ғылыми-әдістемелік I орталығы
құрылады; Бағдарлама бастауыш және жоғарғы сыныптағы оқушылар ұйымдарында,
белгіленген педагогикалық талаптар негізінде жүргізіледі.
Адамның жан - жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші фактордың
бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл – деңгейі
дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта түседі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден - ақ ата - ана парызы,
бүкіл халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұра деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтанда
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ұштасып жатыр.
Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің шамасын және қабілетін
анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызына терең түсінсе,
соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының бақыты толыса түседі. Қоғамның ең
басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында толық күш -
жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін косуы, еңбекке
адал, саналы қатынасуы қоғамның өмр салтының алғашқы шарты болып табылады.
Ол үшін адам еңбекке лайықты тәрбиеленуі қажет. Осы заманғы ғылыми біліммен
қаруланған, белсенді және қоғамдық іс - әрекетке жан - жақты даярланған
еңбек адамын қалыптастыратын әлеуметтік тәрбие институттарының негізгісі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамға пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы
көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және
зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Сонымен
қатар, мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет. Ертеден тәрбие
мәселесіне терең көңіл бөлген ата - бабамыз тәрбиелеуді отбасынан еңбектің
бейнеті мен зейнетін басынан өткізіп баланы еңбекке бастаған. Қазақ халқы
ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін өзара бөлісіп алған.
Өнерде оза шауып, бәйге алған жастарды халық ерекше қадірлеп, оларды
еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс – тіршілігіне терең назар
аударып тәрбиелеуді ойластырған.
Еңбек - материалдық және рухани байлықтардың көзі, сонымен бірге, ол
адам өмірінің ең бірінші шарты. Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында
еңбек шешуші факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл
тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері
кетеді, азады. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және
ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта түседі.
Оқушылар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтан да
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, он
саусағынан өнері тамған нақты кәсіп иесі болуын да көздеді. Бұл жерде
еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді.
Еңбек сапасы негізгі көрсеткіш ретінде алынды.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ұштасып жатыр.
Соның ішінде қазақ халқынын қолөнеріне баулу барысында еңбек тәрбиесіне
тоқталайық.
Халық еңбекті асыл мұра деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтанда
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Еңбек, адамның еңбекке қатынасы тақырыптары аңыз әңгімелер, ертегілер,
мақал - мәтелдердің және ән - жырлардың арқауы болды.
Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани кұндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің, шамасын және қабілетін
анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызына терең түсінсе,
соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының бақыты толыса түседі. Еркін еңбек
барысында оқушы өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
"Еңбекке үйрету" пәнінің V-ХІ сыныптарға арналған бағдарламалар мен
оқулықтардың авторы Ә.Құтпанбаев жалпы білім беретін мектепте "Еңбекке
үйрету" пәнін оқытудағы психологиялық–педагогикалық зерттеу жүргізіп,
мынадай ойды білдіреді: "бізде бүгінгі күнге дейінгі орны толмас кемшілік
оқушыларға педагогикалық-психологиялық зерттеуді өз мәнінде жүргізе
алмаймыз. Осы кезеңде оқушылар оқуға да, қоғамдық жұмысқа да белсене
қатынасады. Біз осы кездегі зерттеуді ұмыт қалдырамыз", деген ойын құптай
отырып, оқушының еңбекке қызығушылығын зерттеуді мектепте психолог маманы
мен технология пәні мұғалімі атқарып, ұсыныс енгізіп отырса, әрбір оқушының
өмірден өз орнын табуына көп көмек болар еді [30].
2 Оқушыларға технология пән сабақтарында халықтық қолданбалы өнер
құралдарымен ұлттық тәрбие беру әдістемесі
2.1 Технология пән сабақтарында оқушыларға қолөнер құралдарымен ұлттық
тәрбие беру мазмұны (5-сынып)
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын еңбек тәрбиесіне баулу арқылы өз
ұлтымыздың ұлттық қолөнеріне үйрету оқу-тәрбие үдерісінің өзекті
мәселелерінің бірі. Оқушыларды өнерге баулу, өз елін, жерін, халқын сүю,
салт-дәстүрін бағалай білуге үйретеді. Қолөнерді жасап байыту арқылы
адамның жан дүниесі, ақыл-ойы, ой-қиялы, іскерлігі, шеберлігі, тапқырлығы,
талаптылығы, ұқыптылығы, байқағыштығы артып, дамып отырады. Сондықтан ғасыр
бойы тарих жолымен дамып, оның ұлттық қадір-қасиеттерін жоймай, бойына
сіңіріп келе жатқан қазақтың ұлттық өнері күнделікті өмірімізде кеңінен
қолданылып келеді. Қазақтың әрбір ұлттық өнері өзінің сипатымен емес
сұлулық сырымен, сәніменен ерекше көзге түсіп, өз мағынасын жоймай сан
ғасырлық тарихтың үлгісін сақтап келеді. Қазақ халқы өзінің ұлттық өнерін
эстетикалық талғамның көрсеткіші ретінде бағалап, ауыз әдебиеті үлгілерінде
де әсемдікке баулу, сұлулығын сүйсіне білуіне тәрбиелеу мақсатында айшықты
сөз өрмегімен суреттеп те отырған.
Халық педагогикасының құралы қолөнері арқылы халықтың ой-тәжірибесінің
жиынтығы, тәрбие беру мүмкіндіктері мол. Бала санасына аса бай халықтық
өнер бірте-бірте сіңеді. Халық сол арқылы ұрпағымыз өнегелі, өнерлі, еңбек
сүйгіш, сұлулықты қадірлеп, бағалай білуге ұмтылдыру мақсатында аз еңбек
еткен жоқ. Ұлттық өнер көптеген ғасыр бойы өзінің спецификалық бейнесі мен
халықтық танымын қалыптастырып отырады. Одан халық үні, ежелгі қазақ
даласын мекендеген көшпенділердің дәстүрі мен әдет-ғұрпы айқын көрінеді.
Бүгінгі таңда, халық шеберлері мен ұсталары тың ойларды туғызып оны жаңа
мазмұнымен байыта отырып, халықтық өрнектеу өнерін жетілдіру мен дамытуды
жалғастырып келеді. Қазақ халқында Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон
пішер деген ұлағатты сөз бекер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz