Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері мен шектері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Тарау І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны.
1.2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату.
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар.
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар.
3. КӘМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАҒАНДАРҒА БАСҚА ДА ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЫҚПАЛ ЕТУ ШАРАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары.
3.2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын медициналық сипаттағы мәжбүрлері шараларының түрлері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тарау І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны.
1.2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату.
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар.
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар.
3. КӘМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАҒАНДАРҒА БАСҚА ДА ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЫҚПАЛ ЕТУ ШАРАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары.
3.2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын медициналық сипаттағы мәжбүрлері шараларының түрлері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Таќырыбы: КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАН ЌЫЛМЫСКЕР
Т¦ЛЃАСЫ ЖЄНЕ ЖАЗА ТАЃАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ
МАЗМ¦НЫ
КІРІСПЕ
Тарау І КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРДЫЊ ЌЫЛМЫСТЫЌ
ЖАУАПТЫЛЫЃЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне психологиялыќ
ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орны.
1.2. Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері.
2. КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРЃА ТАЃАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА Т‡РЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кємелетке толмаѓандардыњ психикалыќ жаѓдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларѓа таѓайындалѓан жаза т‰рлері
2.2. Кємелетке толмаѓандарды ќылмыстыќ жауаптылыќтан жєне жазадан босату.
2.3. Ќылмыстыќ жауаптылыќты жењілдететін жаѓдайлар.
2.4. Ќылмыстыќ жауаптылыќты ауырлататын жаѓдайлар.
3. КЄМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАЃАНДАРЃА БАСЌА ДА ЌЫЛМЫСТЫЌ-Ќ¦ЌЫЌТЫЌ ЫЌПАЛ ЕТУ
ШАРАЛАРЫН ТАЃАЙЫНДАУДЫЊ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кємелетке толмаѓандарѓа таѓайындалатын тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу
шаралары.
3.2. Кємелетке толмаѓандарѓа таѓайындалатын медициналыќ сипаттаѓы
мєжб‰рлері шараларыныњ т‰рлері.
ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
РЕФЕРАТ
Зерттеу объектісі - кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстылыѓына туындайтын
ќоѓамдыќ ќатынастар.
ж±мыстыњ маќсаты – б±л зерттеу ењбегініњ маќсаты кємелетке толмаѓандар
ќылмыстылыѓыныњ теориялыќ мєселелеріне талдау жасап, б±л баѓыттаѓы барлыќ
барлыќ нормативтік актілерді ѓылыми т±рѓыдан зерттеп, олардыњ тиімділігін
арттырудыњ негіздерін ашу, жетілдіру, зерттеу болып табылады.
Зерттеу єдістері – ж±мыстыњ зерттеу єдістерін кємелетке толмаѓандардыњ
ќылмыстарыныњ алдын алуѓа, оны болдырмауѓа байланысты шараларды ары ќарай
дамыту с±раќтары бойынша ѓалымдардыњ теориялыќ ќорытындылары мен ±сыныстары
ќ±райды.
Зерттеу базасын Ќазаќстан Республикасыныњ нормативтік актілері,
зањгер-ѓалымдардыњ, ќ±ќыќ теоретиктерініњ ењбектері, ондаѓы т±жырымдар
назарѓа алынды.
Алынѓан нєтижелер. ќ±ќыќтыќ зерттеу нєтижесінде кємелетке толмаѓан
ќылмыскерлердіњ ќылмысыныњ алдын алу маќсатында олардыњ µздеріне жєне ата-
аналарына психолого-педагогикалыќ тєрбие, кењестер, тест ж‰ргізу туралы
±сыныстар енгізілді.
Нєтижеден алынѓан жањалыѓы. Меніњ ойымша, жасµспірімдердіњ тєрбиесі, оныњ
жаќсы не жаман єдеттері ењ алдымен отбасында басталады. Б±л ењбегімде
тапќан жањалыѓым – олардыњ ќылмысын аныќтауда ќылмыстыњ себептеріне,
ќылмыскердіњ т±лѓалыќ ерекшеліктеріне, єлеуметтік-психологиялыќ
мінездемесіне, демографиялыќ кµрсеткішіне, жаза ќолдану ерекшеліктері аса
мєн бере отырып ќылмыстыњ алдын алу шаралары ±сынылды.
Ж±мыстыњ ќ±рылымы мен кµлемі. Ж±мыс ќ±рылымы негізгі маќсатќа, зерттеу
пєніне сай келеді жєне кіріспеден, сегіз параграфты ќамтитын ‰ш тараудан,
ќорытындыдан, пайдаланылѓан арнайы материалдар мен нормативтік актілер
тізімінен т±рады.
кµлемі 70 беттен, ќ±рылымы кіріспе, ‰ш тарау, 8 параграфтан,
ќорытындыдан, ќолданылѓан ќайнар кµздер тізімімен т±рады.
КІРІСПЕ
Таќырыптыњ µзектілігі. Соњѓы жылдары кємелетке толмаѓандар арасында
ќылмыстыњ µсуі, оныњ ішінде ауыр ќылмыс жасаушылар саныныњ µсіп отырѓандыѓы
белгілі. Б±л ќ±былыстар ќоѓамдаѓы µмір жаѓдайын жалпы т‰рде айќындап,
жасµспірімді оќытуда, тєрбиелеуде, олардыњ арасында тєртіп б±зушылыќтыњ
алдын алу, саќтандыру ж±мыстарында µзіндік µзгешеліктер саны аймаѓына орай
болатынын кµрсетеді.
Жасµспірім тєртібініњ ауытќуына тіпті ќылмыстыќ жаѓымпаз єрекеттеріне
де, сол сияќты жаѓымды єрекеттеріне де ќоршаѓан орта арќылы немесе жаѓдай
жасаушы ќоѓамдаѓы экономикалыќ єлеуметтік-мєдени жаѓдайлар себепті.
Жастарды, ќоѓамда µмір с‰ру ќ±ќыѓы бар м‰шесі ќалыптастыру ќоршаѓан
орта єсерініњ мањызы б±л мєселені мемлекет мєселесі ретінде ќарап,
ќоѓамдаѓы барлыќ биліктердіњ баќылауында болуына жєне м±ндай жауапкершілік
тєрбие ж±мысына ќатысты барлыќ адам міндетті болуына талап етеді.
Жастарды тєрбиелеу деген сµз кењ маѓынада, тєртіп б±зушылыќтан
саќтанудаѓы тєрбие ж±мысыныњ тиімділігін ќамтамасыз ететін сан т‰рлі
шаралардыњ жиынтыѓы. Жасµспірімдердіњ тєртіп б±зушылыѓы фактілерініњ
себептері мен басќа да жаѓдайларды ќараѓанда єрт‰рлі єлеуметтік топтаѓы, єр
т‰рлі дењгейдегі балалардыњ шаѓын орталарыныњ бір-біріне жаѓымсыз ыќпал
єсерлеріне топтаѓы, єрт‰рлі дењгейдегі балалардыњ шаѓын орталарыныњ бір-
біріне жаѓымсыз ыќпал єсерлеріне детальді т‰рде талдау жасауды талап етеді.
Жасµспірімніњ бойына адамгершілік ќасиеттерді ќалыптастыру алдыњѓы орында
жан±я т±рады.
Балаларды тєрбиелеудегі к‰рделі єр ±заќќа созылатын ќ±былыстар оларды
єлеуметтік баќылауѓа алуѓа ќиындыќтар мен олардыњ бойындаѓы кертартпалыќ,
мойындамаушылыќ тіптен ќылмыстыќ тєртіп б±зушылыќќа осы ортада даѓды алады.
Жасµспірімдер арасында тєртіп б±зушылыќќа ж‰ргізілген талдауда бір анасы
ѓана бар толыќ емес жан±ядан шыѓып тєртіпсіздік жасаѓан балалардыњ ‰лесі
єлдеќайда кµп болып отыр.
Ќазаќ мемлекетініњ тарихында т±њѓыш рет 1991 жылы желтоќсанныњ 16
ж±лдызында “Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тєуелсіздігі туралы ”
мањызды зањ ќабылданѓаны белгілі. Б±л ќ±жатта: “Ќазаќстан Республикасыныњ
Жоѓарѓы Кењесі ќазаќстан халќыныњ еркін білдіру отырып, адам ќ±ќыќтарыныњ
жалпыѓа бірдей” декларациясында халыќаралыќ ќ±ќыќтыќ жалпы ж±рт таныѓан
µзге де нормаларында баянды етілген жеке адамныњ ќ±ќыќтары мен
бостандыќтарыныњ ‰стемдігін мойындай отырып, ќазаќ ±лтыныњ µзін-µзі билей
ќ±ќыќ растай отырып, азаматтыќ ќоѓам жєне ќ±ќыќтыќ мемлекет ќ±руѓа бел
байлаѓандыѓын басшылыќќа ала отырып, бейбітшілік с‰йгіш сыртќы саясат
ж‰ргізе отырып, ядролыќ ќаруды таратпау принципімен ќарусыздану процесіне
адалдыѓын мєлімдей отырып, Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік
тєуелсіздігін салтанатты т‰рде жариялайды” - делінген.
Осыѓан сєйкес 1995 жылѓы тамыздыњ 30 ж±лдызында референдум жолымен
ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњѓ Конституциясы ќоѓам, мемлекет жєне
адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі ќаѓидаларды бекітіп берді. Оныњ 1
–бабында айтылѓандай: “Ќазаќстан Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы,
ќ±ќыќтыќ жєне єлеуметтік мемлекет ретінде орныќтырады жєне оныњ ењ ќымбат
ќазынасы – адам жєне адамныњ µмірі, ќ±ќыќтары мен бостандыќтарын ќ±рметтеп
ќорѓайды”. Осы негізгі ќаѓидаларды іске асыра бастау арќасында біз Біріккен
¦лттар ±йымыныњ толыќ м‰шесі болып, басќа да ертеден белгілі µркениетті
халыќтар ќатарындаѓы терезесі тењ ел есебінде танылдыќ.
Мемлекет тарихында єлі де болса, этатизм мен ќ±ќыќтыќ мемлекет
идеялары ±заќ уаќыттар бойы бір-бірімен арпалыста µтуі єбден м‰мкін.
Єрине, егемендік пен тєуелсіздікті іс ж‰зінде толыќ та тиянаќты
орнату процесі оњайлыќќа т‰спей отыр.
Социалистік µмір мен ќаѓидалардан дереу бас трату, б‰кіл ќоѓамдыќ
формацияны к‰рт µзгерту, сонымен бірге жања ќоѓамдыќ ќатынастарѓа кµшу жєне
осыѓан байланысты туындаѓан к‰рделі µзгерістер ќарапайым халыќтыњ µмірініњ
нарыќтыќ ќатынастыњ ќатал ќыспаѓына т‰суіне жєне ‰немі ауысып жатќан саяси
µзгерістерге тєуелді болуларына єкеп соќтыруда.
Осыныњ салдарынан тек идеология саласында ѓана емес, сонымен бірге ењ
мањызды экономика саласында да даѓдарыс туды.
Экономикалыќ ќ±лдырауымыздыњ салдарынан азаматтардыњ кµпшілігініњ
табысы мен µмір с‰ру дењгейі нашарлап кетті.Ж±мыссыздыќ, жалаќы мен
зейнетаќыны уаќытылы тµлемеу сияќты келењсіз жаѓдайлар етек алды. Казір
кµршіліктіњ кµзі жеткендей, елімізде ќоѓамдыќ жєне ќ±ќыќтыќ тєртіптіњ
дењгейі едєуір тµмен т‰сті. Ќатарынан ќабылданып жатќан ќ±ќыќтыќ немесе
±йымдастыру шараларына ќарамастан еліміздегі зањ тєртєбєн б±зушылыќ,
єсіресе ќылмыстыќ ахуал к±рделі к‰йінде ќалып отыр.
Шындыќќа кµз ж±мбай тікесін айтатын болсаќ, республикамызда ќауіпті
мµлшерде µсіп келе жатќан ќылмыстыњ ауќымы, сонымен ќатар ќылмысќа ќарсы
к‰рес ж‰ргізу тиімділігініњ тµмен т‰суі ќоѓамда мемлекеттік биліктіњ
азаматтардыњ жеке басы ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету, олардыњ конституциялыќ
ќ±ќыларын ќорѓау ќабілетіне к‰мєн туѓыза бастады. Сµзімді растайтын мына
кµрсеткіштерге кµњіл аударуларыњызды µтінемін:
Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ ќ±ќыќ б±зушылыќтарын жалпы т±рѓыдан
алып ќарасаќ, 2004 жылы 8018, 2003 жылы 6810; ал Оњт‰стік Ќазаќстан облысы
бойынша 2004 жылы 297, 2005 жылы 320.
Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмысы казіргі тањда облыста 11 ай есепке
алынѓаны, яѓни кµрсеткіш 277 ќ±ќыќ б±зушылыќтан 243 –ке азайды. Дегенмен,
кісі µлімі кµп. ¦рлыќ ќылмысы – 141-ден 108 –ге азайды, тонау ќылмысы – 17-
ден 27- ге µсіп отыр. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексініњ 10
бабына сєйкес, ауыр ќылмыс, орташа ќылмыс, кємелеттік жасќа толмаѓандардыњ
арасында кµбейіп отыр.
Жалпы ќылмыстылыќтыњ µсіп келе жатќаны жастарѓа аса ќауіпті єсерін
тигізетіні аќиќат.
Республика бойынша жалпы алѓанда кємелетке жасы толмаѓандардыњ
ќылмыстарыныњ ‰лес салмаѓы 1961 – 1981 жылдар аралыѓында, яѓни 20 жылда
шамамен 9 процентті ќ±раѓан болса, ол кµрсеткіш соњѓы 11 жыл ішінде 1988
– 1998 14 процентке жаќындап отыр. Жасы 18-ге толмаѓандар саны еліміздегі
жалпы адам саныныњ 33 процентін ќ±райтын болса, аталѓан кµрсеткіш
дењгейініњ ќаншалыќты зор екенін байќау киын емес.
Кємелетке жасы толмаѓандар арасындаѓы ќылмыстылыќтыњ ењ бір ќауіпті де
айќын ерекшілігі оныњ ±йымдасќан немесе топтасќан жаѓдайларда жасалынуында.
Таѓы бір баса назар аударар жай – єсіресе соњѓы кезењде етек ала бастаѓан
ересек ќылмыскерлердіњ ыќпалымен ќылмыс жасап ±сталатын жасы кємелетке
толмаѓандар жиі кездеседі.
¤те ќажетті мєселеніњ бірі – кємелетке жасы толмаѓандардыњ ќылмысы
бойынша жаза таѓайындаудыњ кµп жаѓдайларда зањѓа сєйкес ж‰ргізілмеуі жєне
осы проблема жµнінде Ќазаќстанда ќылмыстыќ ќ±ќыќ тарихында монография
дењгейінде арнайы зерттеудіњ ж‰ргізілмегенін айту керек. Осыѓан байланысты
мањызды мына ‰ш жаѓдайды біз ескере кету, ол артыќ болмас деп ойлаймын.
Біріншіден, жањадан к‰шіне енген 1998 жылѓы ќантардыњ 1 ж±дызында
Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексінде ќылмыстыќ жазаныњ т‰рлеріне
едєуір µзгерістер енгізілген.
Екіншіден, жања зањдаѓы ќарастырылѓан ќылмыстыќ жазаныњ єрбір
т‰рлерініњ жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлерге таѓайындауда едєуір
ерекшеліктері бар.
‡шіншіден, сот тєжірибесінде жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ
ісі бойынша жаза таѓайындау кезінде жіберілетін ќателіктер мен олќылыќтар
єлі де аз кездеспейді.
Ал жастар арасындаѓы ќылмыстылыќпен к‰ресуде жасалѓан ќылмысты зањѓа
сєйкес дєрежелеу ѓана емес, соѓан сєйкес ќылмыскерге жазаны єділ т‰рде
таѓайындаудыњ мањызы зор. ¤йткені ќылмыскер µз жазасыныњ д±рыс
таѓайындалѓанына кµзі жетіп, соны ±ѓынса, оны єділ деп тапса, жазаныњ
ойдаѓыдай µтелуіне ѓана емес, сонымен ќатар ќылмыскердіњ ќайталап ќылмыс
жасаумауына ‰лкен єсер етеді.
Біздіњ ќоѓамымыздыњ соњѓы кездерде кезіккен проблемаларыныњ бірі
жастардыњ ќ±ќыќтыќ санасы дєрежесініњ тµмендігі болып отыр.Ќ±ќыќ
б±зушылыќтыњ айтарлыќтай жасарып келе жатќаны µкінішті – аќ.Б±ныњ бєрі
алањдаушылыќ тудырмай ќоймайды. Осыѓан ќараѓанда жастарѓа, бєрінен б±рын
оќушыларѓа ќ±ќыќтыќ білім берудіњ мањызы ерекше екендігі кµрінеді. Осы
орайда ел Президентініњ “Ќазаќстан – 2030 . Барлыќ ќазаќстандыќтардыњ µсіп-
µркендеуі, ќауіпсіздігі жєне єл – ауќатыныњ артуы атты республика халќына
Жолдауындаѓы Жас шамасына ќарай ж‰ргізілетін саясатта біз жастар мен
жеткіншек ±рпаќќа кµњіл бµлуді к‰шейтуге тиіспіз” деген сµзін басшылыќќа
алуымыз керек.
Ќоѓамымыздыњ ќылмыс жайлап, мемлекетімізді ќ±рдымѓа жетелеймін десек,
болашаќ жас ±рпаќќа сапалы да саналы тєрбие беруде ±лттыќ дєст‰рге баулу,
олардыњ бойына ізгі сезімдер мен отанѓа деген с‰йіспеншілік
сияќты асыл ќасиетттерді дарыту ќажет.
Мемлекет ±л-ќыздарына ќол ±шын б‰гін берсе, ертењ олар оны ±мсытпай,
болашаќта мемлекеттіњ кµркеюіне ‰лес ќосуѓа тырысары сµзсіз.
Кез келген адам µз бетінше єрекет етуге, µзін -µзі реттеуге,
тєрбиелеуге ќабілетті, µзін-µзі ±йымдастырушы ж‰йе ретінде таныла отырып,
тєрбиелеудіњ тек объектісі ѓана емес, сонымен бірге субъектісі болып
танылады. Сондыќтан, кємелетке толмаѓан баланы жай оќытып жєне тєрбиелеп
ќана ќою аз. Сондай-аќ оны µзін-µзі тєрбиелеумен саналы т‰рде айналысуѓа
‰йрету ќажет.
Б±л т±рѓыда ќылмыспен к‰ресу ‰шін, ењ алдымен отбасы, оќу орындары,
ењбек ±жымы жасµспірімдердіњ уаќытты тиімді пайдалануына баќылауды барынша
к‰шейту керек. Сол сияќты жасµспірімдер жµніндегі инспекцияныњ ќызметін
жандандырып, олардыњ штатын ±лѓайтып, арнаулы тєрбиелік функцияларды іске
асыруына жаѓдай туѓызу керек.Клубтарда спорт, демалыс оќу орындарында,
лагерьлерде жасµспірімдерді адамгершілікке тєрбиелейтін єрекеттерді ныѓайту
ќажет. Жасµспірімдер арасындаѓы ќ±ќыќтыќ білім беру, ќ±ќыќтыќ тєрбиені
к‰шейту ќажет, жасµспірімдер зањ негіздерін оќып-‰йрену, ќандай іс-
єрекеттердіњ ќ±ќыќ б±зушылыќќа жататынын жете т‰сіну керек. Ол ‰шін
ќ±ќыќтыќ білім беруді, ќ±ќыќтыќ тєрбиені бастауыш мектептен бастап оќу пєні
ретінде енгізу орындары болар еді. Баќылаусыз ќалѓан, жетім ќалѓан
жасµспірімдерді ќылмысќа ±рындырмау ‰шін оларѓа арналѓан арнайы мектеп,.
Интернат, тєрбие мекемелерін µркениетті елдердегіше ќайта ќ±ру ќажет.
Жасµспірімдерді ќылмысќа тартатын, итермелейтін ересектердіњ іс-
єрекеті ‰шін ќылмыстыќ жауаптылыќты к‰шейту ќажет. Оќу-тєрбие мекемелерініњ
б±л істегі жауапкершілігі мен міндетін µмір талабына сай ќайта ќарап,
оларѓа ерекше мєн беру керек.
Тєуелсіз еліміз іргесініњ берік болуы – білімді мамандардыњ ѓана емес,
алдымен отаншыл, ±лтжанды, рухани д‰ниесі кемел азаматтардыњ ќолында. Осы
т±рѓыда ±лы ±стаз Єл-Фараби: “Адамѓа ењ бірінші білім емес, тєрбие
керек.Тєрбиесіз берілген білім адамзаттыњ ќас жауы” – деген болатын. Ел
боламыз десек, осыны естен шыѓармауымыз керек.
Мемлекетіміздіњ алѓа ќарай ќарышты ќадам басуын ќамтамасыз ету ‰шін
Елбасыныњ “Ќазаќстан-2030” стратегиясын белгілегені баршаѓа аян. Б±л
стратегияда кµрсетілген маќсаттарѓа ќол жеткізу мєселесі жас ±рпаќтыњ
екіншісіне ж‰ктеліп отыр. Демек, жастар мен жасµспірімдердіњ міндеті
мемлекетті дамытып, г‰лдендіру, ел мєртебесін арттыру жєне тєуелсіздік
ќазаќ елініњ ќауіпсіздігі мен т±раќтылыѓын ќамтамасыз ету.
Сондыќтан мемлекеттіњ ерекше ќамќорлыќ кµрсету объектісі – жас
жеткіншектер болып табылады.Ал олар µмір с‰оріп отырѓан ортаны жаќсартып,
жастардыњ маск‰немдік, нашаќорлыќ, жезµкшелік сияќты теріс ќ±былыстарѓа бой
алдырмауы ‰шін жан-жаќты тєрбие ж±мысын ‰здіксіз ж‰ргізіп отыру ќажет.
Десек те, жастар мен жасµспірімдердіњ µнегелік, ќ±ќыќтыќ жєне дене
тєрбиесіне жеткілікті дењгейде кµњіл бµлінбей отыр. Б±ѓан дєлел – жастар
мен жасµспірімдер арасында ќылмыс сияќты кері ќ±былыстыњ етек алуы.
Жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмысына жасы 14-пен 18-діњ арасындаѓы
адамдардыњ жасаѓан ќоѓамѓа ќауіпті іс-єрекеттері жатады. Жасµспірімдер
ќылмысы жылдан-жылѓа µсе т‰суде. Еліміз бойынша орта есеппен єрбір он
екінші ќылмысты жасµспірімдер жасайды, оныњ ішінде 14-15 жастаѓы жастардыњ
ќылмыстыќ кµрсеткіші 16-17 жастаѓы жасµспірімдердіњ іс-єрекетіне ќараѓанда
едєуір белсенділікті байќатады. Жасы кємелетке толмаѓандар жасайтын
ќылмсытыњ жекелеген т‰ріне келсек, олардыњ орта есеппен 60 пайызы ±рлыќ, 8-
9 пайызы тонау, 7 пайызы б±заќылыќ іс-єрекеттер. Ал ќасаќана кісі µлтіру,
адамныњ денесіне ауыр заќым келтіру, зорлау сияќты µте ауыр ќылмыстардыњ
кµрсеткіші 1 пайыздан аспайды.Жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыскерлердіњ
адамдарды кепілге алу, ќару-жараќ, нашаќорлыќ заттармен алыпсатарлыќ жасау,
аќша, баѓалы ќаѓаздарѓа байланысты алаяќтыќ, компьютерлік ќылмыс жєне
жасаѓан жасµспірімдердіњ єрбір бесіншісі б±рын ќылмыс жасап сотталѓандар,
осы т±рѓыдаѓы ќылмыскерлер ќылмысты кµбінесе топ болып ж‰зеге асырады 65
пайыз некен-саяќ болса да ±йымдасќан ќылмыстыќ топќа біріккендер де
кезедеседі.
Жасы кємелетке толмаѓандар ересектердіњ ќылмыстыќ іс-єрекеттерініњ
ќылмыстыќ єрекеттерге тарту фактілері де жылма-жыл µсе т‰суде. Б±рыныраќта
жасы кємелетке толмаѓандар ќылмысы негізінен “кµшелерде”
жасаѓан іс-єрекеттер болса, соњѓы кездегі олардыњ ќылмыстыќ іс-єрекеттер
болса, соњѓы кездегі олардыњ ќылмыстыќ іс-єрекеттері ќоѓамдыќ орындарды,
кµлікте, бµтеннніњ ‰йінде, оќу орындарында, жатаќханаларда ж‰зеге асырыла
бастады.
Таќырыптыњ зерттелу жаѓдайы. кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасы
жєне жаза таѓайындау ерекшеліктеріне зањгер ѓалымдардыњ кµптеген
ењбектерініњ кµзќарастары ќаралды. Зањгер ѓалымдар б±л т±рѓыда біраз
зерттеулер жасап, жарыќќа шыќќан біраз ењбектері бар. Алайда, ќазіргі
тањдаѓы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстылыѓына тосќауыл болатындай біраз
±сыныстарды зањдастыруды ќажет етеді. Ж±мыс барысында кµптеген ѓалымдардыњ
ењбектері ќолданылды.
Нормативтік негізі: Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы, Ќазаќстан
Республикасыныњ Ќылмыстыќ Кодексі, Балалар ќ±ќыќтарыныњ Конвенциясы,
Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тєуелсіздігі туралы зањы, Ќазаќстан –
2030 ЌРО Президентініњ жолдауы, ЌР Ќылмыстыќ ќ±ќыѓы, жалпы бµлімі,
Ќазаќстан Республикасы Жоѓарѓы Соты Пленумыныњ Ќылмыстыќ жаза таѓайындаѓан
кезде соттардыњ зањдылыќты саќтауы туралы ќаулысы ќолданылды.
зерттеудіњ маќсаты мен міндеттері. Б±л зерттеу ењбегініњ маќсаты кємелетке
толмаѓандар ќылмыстылыѓыныњ теориялыќ мєселелеріне талдау жасап, б±л
баѓыттаѓы барлыќ нормативтік актілерді ѓылыми т±рѓыдан зерттеп, олардыњ
тиімділігін б±зушылыќты жою, оныњ алдын алу негіздері мен шараларын, ол
туралы жєйттерді зерттеу болып табылады. Б±л маќсатќа жету ‰шін зерттеу
маќсаттарына мыналар кіреді:
-кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне психологиялыќ
ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орнын;
-ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалыќ жаѓдайлары мен жас
ерекшеліктеріне байланысты оларѓа таѓайындалатын жаза т‰рлері;
-жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлердіњ жеке т±лѓасы мен психикалыќ
ерекшелігін, белгілерініњ тобын ќ±рау;
-кємелетке толмаѓан ќылмыскерге жєне оныњ ата-ангасына педагогикалыќ
психологиялыќ кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;
-тєрбиелік жєне медициналыќ сипаттаѓы мєжб‰рлеу шараларыныњ ќылмыстыќ
жазамен ±ќсастыѓы, ерекшелігі.
Зерттеудіњ ѓылыми жањалыѓы. Жасµспірімніњ тєрбиесі, оныњ жаќсы не жаман
єдеттері отбасында басталады. Б±л ењбегімде тапќан жањалыѓым – олардыњ
ќылмысын аныќтауда ќылмыстыњ себептеріне, ќылмыскердіњ т±лѓалыќ
ерекшеліктеріне, єлеуметтік-психологиялыќ мінездемесіне, демографиялыќ
кµрсеткішіне, жаза ќолдану ерекшеліктеріне аса мєн бере отырып ќылмыстыњ
алдын алу шаралары ±сынылды.
Ж±мыстыњ тєжірибелік мањызы. Ж±мысты зерттеу нєтижесінде келтірілген
±сыныстар, т±жырымдар соттардыњ кємелетке толмаѓандарѓа ќатысты жаза
таѓайындау кезінде себеп болуы м‰мкін, ‡кімет жастарѓа арнлаѓан
баѓдарламаларды ќабылдауына, олардыњ ќ±ќыќтарын ќорѓайтын зањдарды
жетілдіру бойынша шараларды ќ±руына септігін тигізуі м‰мкін. Б±л ѓылыми
ж±мыс ќылмыстыќ ќ±ќыќ пєні сабаќтарына оќу ќ±ралы ретінде дайындалып,
ќолданылуы м‰мкін.
Ќорѓауѓа шыѓарылатын негізгі жаѓдайлар.
Алдымен кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыс істеу себептерін аныќтап, ќылмыскер
т±лѓасына мынадай мєселелер бойынша мєліметтер енгізуге болады:
1єлеуметтік;
а демографиялыќ кµрсеткіш, аты-жµні, білімі, ±лты, єлеуметтік жаѓдайы жєне
т.б.
ббаланыњ отбасындаѓы трєрбиесі жµнінде мєліметтер ата-анасы, олардыњ
мінез ерекшеліктері, бала тєрбиесіне ќатынасы, отбасындаѓы балалардыњ саны,
материалдыќ жаѓдай ‰йдегі басќа м‰шелері;
вбаланыњ оќуѓа ынтасы, ‰лгерімі жµніндегі мєліметтер;
г ќ±рбы-ќ±рдастары арасындаѓы орны ќарым-ќатынасы, алѓырлыѓы немесе
баѓыныштылыѓы, ќоѓамѓа ќарсы топпен ќарым-ќатынасы
2 медициналыќ – єлеуметтік; психологиялыќ;
3 ќылмыстыќ мінез ќ±лыќ пен тергеу барысындаѓы мінез ќ±лыќ жолдарыныњ
ерекшеліктері;
4 кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне психологиялыќ
ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орнын;
5ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалыќ жаѓдайлары мен жас
ерекшеліктеріне байланысты оларѓа таѓайынджалѓан жаза т‰рлері;
6жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлердіњ жеке т±лѓасы мен психикалыќ
ерекшелігін, белгілерініњ тобын ќ±рау;
7кємелетке толмаѓан ќылмыскерге жєне оныњ ата-анасына педагогикалыќ-
психологиялыќ кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;
8тєрбиелік жєне медициналыќ сипаттаѓы мєжб‰рлеу шараларыныњ ќылмыстыќ
жазамен ±ќсастыѓы, ерекшелігі.
зерттеудіњ методологиясы
Ж±мыста келесі єдістер ќолданылѓан: социологиялыќ, системалыќ, салымтырмалы
єдістері.
Ж±мыстыњ ќ±рылымы мен кµлемі.
Ж±мыс ќ±рылымы негізгі маќсатќа сай екледі, жєне кіріспеден, сегіз
параграфты ќамтитын ‰ш тараудан, ќорытындыдан, пайдаланылѓан арнайы
материалдар мен нормативтік актілер тізімінен т±рады.
Кіріспеде зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі, тиісті мєселеніњ б‰гінгі
тањдаѓы зерттелу дењгейі, ж±мыстыњ міндеті мен маќсаттары, зерттеудіњ
ѓылыми жањалыѓы жєне ќорѓауѓа шыѓарылатын ±сыныстары мен ќорытындылары
кµрсетілген.
1.КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРДЫЊ ЌЫЛМЫСТЫЌ
ЖАУАПТЫЛЫЃЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне
психологиялыќ ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орны.
Егеменді де µркениетті елдіњ б‰гіні мен ертењін µрге бастырар жас
жеткіншектер екені белгілі. Болашаќтыњ тізгінін ±стайтын олардыњ алдаѓы
атќара іс-єрекеттерініњ т‰п-тамыры б‰гінгі к‰нмен тыѓыз байланысты.
Жаңа Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала
отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық
жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі
болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға
ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын
ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу
қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып
табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты
тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте
қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып
табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды
белгілеген.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
ең төменгі жас 14-ке толу.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің әрекетсіздігінің іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес 15-бап, 3-бөлігі.
Егер кәмелетке толмаған адамның 14,16 жас есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады ҚК-тің 17-бабы, 1,2-
бөліктері.
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа
ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он
сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған
әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда
оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу,
тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін
қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18
бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық
жете дамымауынан болуы қажет.
Ќай ќылмыстылыќтыњ да алдын алуѓа єуелі жалпы тєрбие, оныњ ішінде
ќ±ќыќтыќ тєрбие ќ±рал болып есептеледі. Сондыќтан да Ќазаќстан Республикасы
Президентініњ 1995 жылѓы маусымныњ 24 ж±лдызында шыќќан “Жалпыѓа бірдей
ќ±ќыќтыќ білім мен тєрбие беру туралы” ќаулысыныі негізгі талаптарын іске
асырып, жастарѓа µз дєрежесінде жеткілікті ќ±ќыќтыќ тєрбие беруді д±рыс
жолѓа ќою ‰лкен ж±мыс. ¤йткені, ќ±ќыќтыќ тєрбие жастар мен жасµспірімдердіњ
бойында ќ±ќыќтыќ талаптарды ќ±рметтеу сезімін ќалыптастырып, азаматтардыњ
санасына ќ±ќыќ пен міндеттіњ бірлігін сезіндіреді, олардыњ ќоѓамда µзін-µзі
д±рыс ±стап, єсіресе кємелетке жасы толмаѓандар арасындаѓы ќылмыстыќ
єрекеттердіњ алдын алуѓа м‰мкіндік туѓызады.
Ќылмыстылыќтыњ алдын алу шаралары олардыњ негізгі-негізгі
кµрсеткіштеріне байланысты єрт‰рлі болуы м‰мкін.Алайда, басты шара –
Президентіміз Н±рс±лтан Назарбаев –атап кµрсеткендей, µтпелі кезењдерді
бастан кешіп жатќан ќоѓамда, мемлекеттік экономика єлі саќталып ќалып
т±рѓан т±ста, жеке меншік институттары...єлі ќалыптасып біте ќоймаѓан кезде,
мемлекеттіњ ќызметініњ орасан зор мањызѓа ие болатындыѓы”.
Мемлекет тарапынан ќолданылатын шаралардыњ бєрініњ мєні де ,к‰ш ыќпалы
да ќоѓамдаѓы тєртіп б±зушылыќ пен ќылмыстылыќтыњ єуелі алдын алуѓа
баѓытталѓан.
Ќылмыс жасаѓан адамныњ жеке басыныњ ерекшелігін аныќтау ќылмысты
тергеу барысында кінєлініњ жауаптылыќ дєрежесін белгілеу ‰шін µте ќажет.
Алайда, сот алдында адам таѓдырын наќтылы шешетін ќылмыстыќ жаза таѓайындау
кезінде т±лѓаныњ жеке бас ерекшеліктерін ескерудіњ мањызы одан да жоѓары.
Мемлекеттік ќ±ќыќ ќорѓау орындарыныњ тіркеген кµрсеткіштерінен соњѓы
11 жыл ішінде ж±мыстыњ жалпы саныныњ екі сесдей µскенін байќауѓа болады.Тек
1998 жылдыњ µзінде єрбір 10 мыњ халыќ санынна шаќќанда ќылмыс коэффициенті
91 ќылмыс болып т±р екен.
Ќылмыстыќ зањда кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыс жолына т‰суініњ
негізгі себептері мен жаѓдайларына ерекше мєн берілген.
Б±л ењ алдымен кємелетке толмаѓандардыњ жасына ќатысты жєне олародыњ
психологиялыќ дамуындаѓы ерекшелігіне байланысты. Єдетте кємелетке толмаѓан
жасµспірімдер жаќсылыќ пен жамандыќтыњ ара жігін ажырата бермейді, кейде
тентектік пен ќ±ќыќ б±зушылыќты да шатастыратыны белгілі.Кµптеген
жаѓдайларда олар ауыр ќылмыс жасай отырып, µз єрекетін жєне оныњ салдарын
ќоѓамдыќ т±рѓыдан сезінбеуі м‰мкін. Єрине, жас т±лѓаныњ м±ндай ќасиеттері
есейе кенле жойылады.Біраќ та кейбір ауыр ќылмыс жасау барысындаѓы б±л
ќасиеттер жасы кємелетке толмаѓан адамныњ ќоѓам ‰шін едєуір ќауіпті екенін
дєлелдейді.
Жас ќылмыскердіњ жеке басы, кез келген адамдыкі тєрізді оныњ басынан
µткізген жаѓдайлармен ќоса сипатталады.Мысалы, адамныњ єлеуметтік
байланыстары, саяси, ењбек, т±рмыстыќ, отбасылыќ жєне т.б., оныњ
психологиялыќ ќасиеттері мен ерекшеліктері жынысы, жасы, денсаулыќ
жаѓдайы, сондай-аќ оныњ µмірбаяны, µмірлік тєжірибесі, білімі, сіњірген
ењбегі мен ќоѓам алдындаѓы кінєраттары.
Б±л психолого-физикалыќ, физиологиялыќ ќасиеттердіњ бірќатары єрбір
ќылмыс ќ±рамыныњ міндетті элементтері ретінде зањ талаптарына енген жєне
осыныњ арќасында кінєлі адамды ќылмыстыњ субъектісі ретінде сипаттайды.
Б±л белгілерді сот ќылмыстыќ жауаптылыќты аныќтау кезінде жєне соѓан
сєйкес жаза таѓайындаѓанда ескереді. Мысалы, сот 14 жасар жасµспірімніњ
ќылмыстыќ жауаптылыѓыныњ дєрежесін шешкенде оны кємелетке жасы толмаѓандар
жµніндегі комиссияѓа µткізу арќылы ќылмыстыќ жазадан босатуы не болмаса
Ќазаќстан Республикасы Ќылмыстыќ кодексініњ 82-бабында ќарастырылѓан
тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу шараларыныњ бірін ќолдануы м‰мкін.
Ал ќылмыс жасаѓан 17 жасќа толѓан азаматќа ќылмыстыќ жаза таѓайындау
мєселесі басќаша шешілуі м‰мкін.
Т±лѓаныњ жеке басыныњ ерекшеліктерін сараптаѓанда сот еш уаќытта екі
бірдей дєл ±ќсас жасµспірімніњ болуы м‰мкін еместігін естен шыѓармауы
керек. ¤йткені олардыњ єрќайсыныњ µзіне тєн темпераменті, мінезі, рухани
єлемі мен мінез-ќ±лќ±ныњ µзіндік ерекшеліктері бар.
Кємелетке жасытолмаѓандардыњ ќылмыстыќ жауапкершілігін реттеп отыратын
зањдардыњ орындалуы т‰птен келгенде жасµспіроімдердіњ жасына, физикалыќ
жєне психологиялыќ ерекшеліктеріне байланысты. Ќазіргі кезде дейін ќоѓам
‰шін ќауіпті єрекет жасаѓан ќылмыскерлердіњ психологиялыќ ерекшеліктеріне
кµптеген зерттеулер ж‰ргізілгені белгілі. Алайда, олардыњ барлыѓы
физиология мен психология ѓылымдарыныњ жетістіктеріне негізделеді.
Атаќты физиолог И.П. Павлов адамныњ нерв ж‰йесініњ 4 типін белгілеген
еді.Онда негізінен адамныњ нерв ж‰йесініњ к‰ші аныќталѓан. Атап айтќанда
бірінші типке негізінен к‰шті, байсалды, шираќ; екінші типке к‰шті,
байсалды, сабырлы; ‰шінші типке к‰шті, бббіраќ сабырсыз; ал тµртінші типке
єлсіз нерв ж‰йесі жатады. Осыѓан сєйкес физиология ѓылымы адамныњ нерв
ж‰йесінгіњ аталѓан єрбір типіне белгілі бір темперамент сєйкес келеді деп
‰йретеді. Темперамент – адам нерв ж‰йесініњ негізгі сипаттамасы, ол
єрбір индивидтіњ б‰кіл ќызметіне наќты кескін береді, - деп жазды
И.П.Павлов.
Жасµспірімніњ де мінез-ќ±лќы кµбіне оныњ темпераментіне байланысты.
Кей жасµспірімніњ шапшањ, жылдам, ќызѓыш болуы, ќажетті тапсырмасын не
ж±мыс єркес сапалы болмаса да орындауы оныњ темпераментіне холерик
ќатысты. Ќайсыбір жас азамат ќимылы сабырлы, µзі салмаќты, біраќ тез ќарым-
ќатынасќа ебі жоќ; ол єр іс-єрекеттіњ, ќызметтіњ бір т‰рінен екіншісіне
зорѓа ауысады. Ќандай да ж±мысты, тапсырманы асыќпай, біраќ тиянаќты
орындайды. Б±л флегматиктер ќатарына жатады. Ќайсыбір жастар єркез
байсалды, айналасындаѓылармен тіл табысќыш, шапшањ іс-єрекетке даяр
т±рады.Олардыњ сезімі тез пайда болып, біраќ ќзаќќа бармай, тез арады
белгілі бір µзгеріске ±шырайды. Олар сангвиниктер ќатарын ќ±райды.
Сангвиниктердіњ ерекшеліктері – олардыњ іс-єрекеттіњ, ќызметтіњ бір т‰рінен
екіншісіне тез ауыса білу, бейтаныс адамдармен де шапшањ араласу
ќабілетінде. Тµртінші типке меланхоликтер кіреді.Олар сангвиниктерге ќарама-
ќарсы- ќандай да болса µзгерістерді ауырсынады, жаратпайды, бµтен
кісілерге µмірдіњ єрт‰рлі жања жаѓдайларына едєуір ќиындыќпен
кµндігеді.Олардыњ сезімі де тез пайда болмайды, ал пайда болѓан сезімдері
т±раќты жєне ±заќ мерзімге дейін саќталады. Темпераменті бойынша
меланхоликке жататын адамдар шешімге баяу, µкпешіл, µзгеге сенбейді, білімі
мен ќабілетіне де сенімсіз болады. Олар сары уайымѓа салынады.Мінезіне
ќарап ќандай жасµспірімніњ ќандай ќылмыстыќ єрекетке бейім екендігін дµп
дєлелдеу ќиын. Б±л жерде кµбіне тєрбие, ќоршаѓан ыќшам орта жєне µмірдегі
наќты жаѓдайлар мањызды роль атќарады. Сондыќтан да кейбір ‰лкен
ќылмыскерлер жасµспірімдерді ќылмыстыќ єрекетке итергенде олардыњ мінез-
ќ±лќыныњ осындай ерекшелігін пайдалана біледі.
Ќылмыс жасаѓаны ‰шін жазаѓа тартќаннан гµрі ќылмыстылыќтыњ алдын
алѓан єлдеќайда жаќсы деген пікір ертеректе айтылѓан болатын. Алдын алу
ж±мысыныњ нєтижелі болуы алѓаш жасалѓан теріс ќадамныњ дер кезінде
аныќталуынан ѓана емес, сонымен бірге осы алдын алу ісінде кємелетке
толмаѓандардыњ т±лѓалыќ ерекшеліктерін ескеруге де байланысты.Олай болса,
ќылмыстыњ алдын алу барысында кємелетке толмаѓандардыњ биологиялыќ жєне
єлеуметтік т±рѓыдан єлі де болса ќалыптаса ќоймаѓандыѓын, оныњ жас жєне
психологиялыќ єлеуметтік жєне µнегелік ерекшеліктерін тєрбиелік дењгейі мен
білімін ескеру мањызды мєнге ие болып табылады.
Жасµспірімніњ µнегелік санасы б±рмаланѓан жаѓдайда оныњ ќ±нды
баѓыттылыѓы, ќызыѓушылыѓы, ќажеттілігі, д‰ниеге деген кµзќарасы, µнегелік
позициясы, адамгершілік бейнесі мен сана-сезімі µзгеріске ±шырап, теріс
сиптаќа ие болады. Ал ќ±ќыќтыќ сананыњ тµмендеуі кємелетке толмаѓандардыњ
ќылмысты кµптеп жасауына, зањ талаптарына µз талаптарын ќарама-ќарсы
ќоюына, сондай-аќ ондай талаптардыњ мєнін т‰сінбеуіне єкеп соќтырады. Б±л
жаѓдайлардыњ барлыѓы кємелетке толмаѓандардыњ д±рыс жолдан тайып, ќылмыс
жасауынан бірден-бір себебі болып табылады. Осыѓан орай, олардыњ
ќылмыстылыѓыныњ алдын алу ‰шін ењ алдымен ќ±ќыќтыќ жєне µнегелік тєрбие
беру ќажет. Ал жасµспірімдердіњ ќ±ќыќ б±зушылыѓын болдырмау, ескерту, алдын
алу ‰шін оларѓа ќ±ќыќ жµнінде білім беріп, тєрбиелеу – кємелетке
толмаѓандардыњ ісі жµніндегі комиссия ќызметініњ бір ќыры ретінде танылады
11.
Оќушылар ќ±ќыќтыќ білімніњ жалпы кµлемініњ тек 5,9 пайызын ѓана мектеп
ќабырѓасынан алады. Б±л жаѓдай олардыњ бойында патриотизм, зањды б±лжытпай
орындау сияќты ќасиеттерді, адамгершілік, µзгеніњ ќ±ќыѓын сыйлау сезімдерін
ќалыптастыру маќсатында белсенді азаматтыќ жєне ќ±ќыќтыќ білім берудіњ
ќажеттігін тудырып отыр 12.
Кємелетке толмаѓандардыњ психикасы жас балалардыњ да, ересектердіњ де
психикасынан µзгеше. Олар ‰шін испульсивтік, жоѓары єсерленгіштік,
ќызбалыќќа тез т‰сі, кµњіл к‰йініњ т±раќсыздыѓы, µз-µзіне сенімсіздік, µз
єрекетініњ д±рыстыѓына жиі к‰мєндану тєн. Олардыњ бойындаѓы психикалыќ
ќасиеттер, мєселен, маќсаттылыќ пен табандылыќ. Т±раќсыздыќќа, µз-µзіне
сенімділік пен жасымаушылыќ сенімсіздік пен жабырќаушылыќќа жиі алмасып
отырады.
1.2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері. Біздің
қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың өсуіне
байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар аударылуы
шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды отаншылдық,
заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа төзбеушілік
рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық қатынастарды
орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы қарайтын, ұрлық,
зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым азаматтардың
демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі кездеседі.
Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу
бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең
жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың
қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады 13.
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының
ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат
әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш
проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым
жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға
жат іс-әрекеттерініњ негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы
факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып
табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық
теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің
негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет,
т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке
адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада белгілі
қоғамда, коллективте ғана қалыптасады. К.Маркстің айтуынша, жеке адам –
барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың экономикалық, идеологиялық т.т. тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір
сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның
психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп
қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу
де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп
отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп
отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам
белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Әрекетіміз дұрыс болу үшін,-дейді Әл-Фараби,- біздің соған баратын жолымыз
қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз14. Адам - іс-әрекеті-
күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың,
әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет.
Өйткені, мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағын.
Әрекет іс- әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол жеке мақсатты орындауға
бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-
әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады.
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет.Сөйтіп сана мен іс-
әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады.Адам әрекеті сан-алуан. Оның
негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады.
Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз
емес.Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік
потребность, түрткі мотив, бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім,
мұрат пен талғам. Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге
талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив себеп
деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір
мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының
мән-жайын толық түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің
нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет
нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б. болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді білім, көркемөнер т.б.
туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері.
Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды
орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің
заттары мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана
қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол
қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар
есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз
қозғалыстар яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы,
жөтелу,шашалу, түшкіру т.б., екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды.
Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне
жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал
жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау
қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік
амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-
құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі
талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу -
деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов 15.
Қылмыстыњ мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол
әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және
құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді .
Алайда аталмыш проблеманың күрделілігі мен жетік зерттелмеуінен
қылмыстық мінез-құлық мотивациясы ұғымы мен оның мәні төңірегінде әртүрлі,
тіпті қарама-қарсы көзқарастар көбеюде. Мәселен, кейбір авторлардың
пікірінше, мотивация келешекте мәнсіздіктен жойылып кетеді десе,
психологтардың қайсыбірі оны психология ғылымының негізгі мәселесі деп
қарап, оны адамның іс-әрекетін танудың басты кілті ретінде түсінеді. 16
Мен де осы соңғы көзқарасты қолдаймын.
Өйткені жоғарыда аталып кеткендей мотивация адам әрекетінің пайда
болуына, оның дамып белгілі бір қалыпқа келуіне, соның арқасында қойылған
мақсатқа жетуіне, оның динамикасының түпкі нәтижесінің жеке адам үшін
маңыздылығына қатысы бар адам қызметіндегі детерминанттарды детерминизм –
себептілік, барлық құбылыстар бір-бірімен заңды түрде байланысты дейтін
ілім кеңінен қамтиды.
Мотивация сөзін тар мағынада алып қарасақ, ол адам қызметінің нақты
түрлері мен мінез-құлықтың сыртқы көрінісі ретіндегі субъективтік
детерминация 17. Сондықтан психологиялық зерттеулерде мотивацияның
негізгі екі аспектісі, атап айтқанда, оның динамикалық және мазмұндық
жақтары қарастырылады. Іс-әрекет мотивациясын кең мағынада алып қарасақ, ол
адамның жалпы мінез-құлқын анықтайтын психологиялық сәттердің жиынтығы
18.
Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну
да осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды 19.
Қылмыс- қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын
алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның
іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде
өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда
көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс
бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі
бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді.
Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де қылмыс
құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын
анықтауда мотивтің маңызы өте зор 20.
Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни
әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт
93. Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам психикасына
маңызды мінездеме береді.Мұнда субъекті мен оның қызметі арасындағы өзара
байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің
психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған
байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология,
криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру
арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды 94.
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві
мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы
байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді, 95 жеке адам кінәсінің
ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады 96.
Онда қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық ерекшеліктері,
бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы, 97 жеке адам мотиві
мен бағыты, -69 қоғамға қарсы бағдары анықталынған 99. Соның ішінде адам
белсенділігі, жеке адам әрекетіндегі мотивтердің бастапқы ниеті жөніндегі
психологтар арасында белгілі көзқарастар қалыптасты. Олардың басым
көпшілігі адам қызметіндегі әдепкі итергіш ниет адамның өмірлік
қажеттілігінен туындайды деген пікірде. Көптеген психологтар адам
белсенділігінің қайнар көзі ретінде сезімді, қызығушылықты, идеал мен
сенімді, дүниеге көзқарасты мойындайды. Ал кейбір психологтар адам ниетін
оның қажеттілігі мен сезімінде, еркінде, қоғамдық императивінде деп біледі.
Олардың қайсыбіреулері мотивті қажеттілікпен немесе сезіммен ұштастырса,
кейбіреулері оны ниет және мақсатпен немесе адамның жалпы психологиялық
күйімен байланыстырады.
Алайда баса көрсететін жай мынада. Мотивациялық аяда қылмыстық
әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің
пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі қайнар көзі
ретінде танылады. Ал жасалған қылмыс фактісі қылмыс мотивінің объективті
түрдегі көрінісі боп саналады. Сондықтан мотивациялық ая қылмыстық құқық
нормалар дәрежесінің көрсеткіші, сонымен қатар мотив құқыққа қарсы
қылмыстық әрекеттің шынайы себептерін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды
белгі болып табылады 100.
Қорыта айтқанда, мотивация ұғымы мотивтің өзіне қарағанда анағұрлым
кең екендігі белгілі.
Мотивация мазмұны адам белсенділігінің алғашқы итергіш күші мен жеке
адамның психологиялық жиынтығының нақты әрекеттерді орындауға дайындығын
ғана емес, сонымен бірге қылмыстық әрекеттерді бағыттап, ретке келтіріп,
қолдап немесе мінез-құлыққа ықпал ету арқылы олардың әдепкі бағытын
өзгертіп отыратын факторлар 21.
Мотивация әртүрлі ниеттің, итергіш күштердің жиынтығын өзіне қамти
отырып, адамның құрылымдық қалыптасуына негіз болады, нәтижесінде жеке
адамның әлеуметтік маңызы бар іс-әрекеті негізінде көрінеді.
Бұл ретте мотивацияны адам іс-әрекетінің субъективтік детерминациясы
және рухани әлемі арқылы өтетін құбылыс деуге болады22. Сондықтан да
қазіргі қолданылып жүрген заңдық құжаттарда әрбір қылмысты дәрежелеуде және
кінәліге жаза тағайындауда маңызы бар мотивация мәселелеріне басты назар
аударылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бірқатар баптарында
қылмыс құрамына тікелей қатысты мотивациялық элементтер көрсетілген.Онда
әсіресе бұзақылық мотиві, пайдакүнемдік, кек алу, қызығу мен құнығу т.б.
көрсеткіштер аталған. Алдын ала айта кететін жағдай, жастарға тән әсіресе,
қызығу, әуесқойлық, құрдастарының алдында мақтана масаттану, бұзақылық, кек
алу т.б. мотивтері.
Осы арқылы мәселе тек мотив төңірегінде емес, сонымен қатар қылмыстық
әрекетке себепші болатын бастапқы ниет, итергіш күштің мотивациялық
элементтері жөнінде болуға тиіс.Әзірге қылмыстық кодекстің баптарына
қылмысқа қатысы жоқ нақты мотивтерді ендіру әлі ертерек болғандықтан бұл
мәселе заң тәртібі негізінде шешілуді қажет етеді. 22
Мұндай жол басқа да көптеген мәселелерді ойдағыдай зерттеуге мүмкіндік
берер еді. Мәселен, заңгерлер арасында мотивтің криминогендігі жөнінде осы
кезге дейін бірыңғай пікір болмай отыр. Жасөспірімдер мен ересектер
арасындағы қылмыстардың мотивін салыстырып қарағанда олардың ерекшеліктері
әуелі кәмелетке толмағандардың жасына, әлеуметтік жағдайына және қоғамдық
институттардағы орнына байланысты екенін атау керек. Мысалы, 14-17 жас
аралығындағы жасөспірім үшін бір жағынан қарқынды дамып, қалыптастыру
процесі жүретін кезең. Екінші жағынан, алдағы міндеттердің күрделілігінен
еңбек қызметінде дайындық ол өзінің іс-әрекетіне жауапты адам ретінде
жоғары дәрежеде қалыптастыратын маңызды қоғамдық қатынастар шеңберінен
көбінесе шығып қалады.
Өмірде бір емес бірнеше мотивтерден өрбіген көптеген қылмысты
әрекеттер баршылық. Олар да өзінің сапалық көрсеткіші мен мағынасы жағынан
әрқалай болуы мүмкін, ал басқалары бағыныңқы, өзгермелі мотивтер болып
келеді. Мұнда әрине, жетекші мотивке аса жоғары орын берген жөн.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар іс-әрекетінің мотивтерін зерттеу
олардың үнемі дамып отыратындығынан, олардың өзгеріссіз қала
алмайтындығынан күрделене береді. Алайда, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т¦ЛЃАСЫ ЖЄНЕ ЖАЗА ТАЃАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ
МАЗМ¦НЫ
КІРІСПЕ
Тарау І КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРДЫЊ ЌЫЛМЫСТЫЌ
ЖАУАПТЫЛЫЃЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне психологиялыќ
ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орны.
1.2. Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері.
2. КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРЃА ТАЃАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА Т‡РЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кємелетке толмаѓандардыњ психикалыќ жаѓдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларѓа таѓайындалѓан жаза т‰рлері
2.2. Кємелетке толмаѓандарды ќылмыстыќ жауаптылыќтан жєне жазадан босату.
2.3. Ќылмыстыќ жауаптылыќты жењілдететін жаѓдайлар.
2.4. Ќылмыстыќ жауаптылыќты ауырлататын жаѓдайлар.
3. КЄМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАЃАНДАРЃА БАСЌА ДА ЌЫЛМЫСТЫЌ-Ќ¦ЌЫЌТЫЌ ЫЌПАЛ ЕТУ
ШАРАЛАРЫН ТАЃАЙЫНДАУДЫЊ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кємелетке толмаѓандарѓа таѓайындалатын тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу
шаралары.
3.2. Кємелетке толмаѓандарѓа таѓайындалатын медициналыќ сипаттаѓы
мєжб‰рлері шараларыныњ т‰рлері.
ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
РЕФЕРАТ
Зерттеу объектісі - кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстылыѓына туындайтын
ќоѓамдыќ ќатынастар.
ж±мыстыњ маќсаты – б±л зерттеу ењбегініњ маќсаты кємелетке толмаѓандар
ќылмыстылыѓыныњ теориялыќ мєселелеріне талдау жасап, б±л баѓыттаѓы барлыќ
барлыќ нормативтік актілерді ѓылыми т±рѓыдан зерттеп, олардыњ тиімділігін
арттырудыњ негіздерін ашу, жетілдіру, зерттеу болып табылады.
Зерттеу єдістері – ж±мыстыњ зерттеу єдістерін кємелетке толмаѓандардыњ
ќылмыстарыныњ алдын алуѓа, оны болдырмауѓа байланысты шараларды ары ќарай
дамыту с±раќтары бойынша ѓалымдардыњ теориялыќ ќорытындылары мен ±сыныстары
ќ±райды.
Зерттеу базасын Ќазаќстан Республикасыныњ нормативтік актілері,
зањгер-ѓалымдардыњ, ќ±ќыќ теоретиктерініњ ењбектері, ондаѓы т±жырымдар
назарѓа алынды.
Алынѓан нєтижелер. ќ±ќыќтыќ зерттеу нєтижесінде кємелетке толмаѓан
ќылмыскерлердіњ ќылмысыныњ алдын алу маќсатында олардыњ µздеріне жєне ата-
аналарына психолого-педагогикалыќ тєрбие, кењестер, тест ж‰ргізу туралы
±сыныстар енгізілді.
Нєтижеден алынѓан жањалыѓы. Меніњ ойымша, жасµспірімдердіњ тєрбиесі, оныњ
жаќсы не жаман єдеттері ењ алдымен отбасында басталады. Б±л ењбегімде
тапќан жањалыѓым – олардыњ ќылмысын аныќтауда ќылмыстыњ себептеріне,
ќылмыскердіњ т±лѓалыќ ерекшеліктеріне, єлеуметтік-психологиялыќ
мінездемесіне, демографиялыќ кµрсеткішіне, жаза ќолдану ерекшеліктері аса
мєн бере отырып ќылмыстыњ алдын алу шаралары ±сынылды.
Ж±мыстыњ ќ±рылымы мен кµлемі. Ж±мыс ќ±рылымы негізгі маќсатќа, зерттеу
пєніне сай келеді жєне кіріспеден, сегіз параграфты ќамтитын ‰ш тараудан,
ќорытындыдан, пайдаланылѓан арнайы материалдар мен нормативтік актілер
тізімінен т±рады.
кµлемі 70 беттен, ќ±рылымы кіріспе, ‰ш тарау, 8 параграфтан,
ќорытындыдан, ќолданылѓан ќайнар кµздер тізімімен т±рады.
КІРІСПЕ
Таќырыптыњ µзектілігі. Соњѓы жылдары кємелетке толмаѓандар арасында
ќылмыстыњ µсуі, оныњ ішінде ауыр ќылмыс жасаушылар саныныњ µсіп отырѓандыѓы
белгілі. Б±л ќ±былыстар ќоѓамдаѓы µмір жаѓдайын жалпы т‰рде айќындап,
жасµспірімді оќытуда, тєрбиелеуде, олардыњ арасында тєртіп б±зушылыќтыњ
алдын алу, саќтандыру ж±мыстарында µзіндік µзгешеліктер саны аймаѓына орай
болатынын кµрсетеді.
Жасµспірім тєртібініњ ауытќуына тіпті ќылмыстыќ жаѓымпаз єрекеттеріне
де, сол сияќты жаѓымды єрекеттеріне де ќоршаѓан орта арќылы немесе жаѓдай
жасаушы ќоѓамдаѓы экономикалыќ єлеуметтік-мєдени жаѓдайлар себепті.
Жастарды, ќоѓамда µмір с‰ру ќ±ќыѓы бар м‰шесі ќалыптастыру ќоршаѓан
орта єсерініњ мањызы б±л мєселені мемлекет мєселесі ретінде ќарап,
ќоѓамдаѓы барлыќ биліктердіњ баќылауында болуына жєне м±ндай жауапкершілік
тєрбие ж±мысына ќатысты барлыќ адам міндетті болуына талап етеді.
Жастарды тєрбиелеу деген сµз кењ маѓынада, тєртіп б±зушылыќтан
саќтанудаѓы тєрбие ж±мысыныњ тиімділігін ќамтамасыз ететін сан т‰рлі
шаралардыњ жиынтыѓы. Жасµспірімдердіњ тєртіп б±зушылыѓы фактілерініњ
себептері мен басќа да жаѓдайларды ќараѓанда єрт‰рлі єлеуметтік топтаѓы, єр
т‰рлі дењгейдегі балалардыњ шаѓын орталарыныњ бір-біріне жаѓымсыз ыќпал
єсерлеріне топтаѓы, єрт‰рлі дењгейдегі балалардыњ шаѓын орталарыныњ бір-
біріне жаѓымсыз ыќпал єсерлеріне детальді т‰рде талдау жасауды талап етеді.
Жасµспірімніњ бойына адамгершілік ќасиеттерді ќалыптастыру алдыњѓы орында
жан±я т±рады.
Балаларды тєрбиелеудегі к‰рделі єр ±заќќа созылатын ќ±былыстар оларды
єлеуметтік баќылауѓа алуѓа ќиындыќтар мен олардыњ бойындаѓы кертартпалыќ,
мойындамаушылыќ тіптен ќылмыстыќ тєртіп б±зушылыќќа осы ортада даѓды алады.
Жасµспірімдер арасында тєртіп б±зушылыќќа ж‰ргізілген талдауда бір анасы
ѓана бар толыќ емес жан±ядан шыѓып тєртіпсіздік жасаѓан балалардыњ ‰лесі
єлдеќайда кµп болып отыр.
Ќазаќ мемлекетініњ тарихында т±њѓыш рет 1991 жылы желтоќсанныњ 16
ж±лдызында “Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тєуелсіздігі туралы ”
мањызды зањ ќабылданѓаны белгілі. Б±л ќ±жатта: “Ќазаќстан Республикасыныњ
Жоѓарѓы Кењесі ќазаќстан халќыныњ еркін білдіру отырып, адам ќ±ќыќтарыныњ
жалпыѓа бірдей” декларациясында халыќаралыќ ќ±ќыќтыќ жалпы ж±рт таныѓан
µзге де нормаларында баянды етілген жеке адамныњ ќ±ќыќтары мен
бостандыќтарыныњ ‰стемдігін мойындай отырып, ќазаќ ±лтыныњ µзін-µзі билей
ќ±ќыќ растай отырып, азаматтыќ ќоѓам жєне ќ±ќыќтыќ мемлекет ќ±руѓа бел
байлаѓандыѓын басшылыќќа ала отырып, бейбітшілік с‰йгіш сыртќы саясат
ж‰ргізе отырып, ядролыќ ќаруды таратпау принципімен ќарусыздану процесіне
адалдыѓын мєлімдей отырып, Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік
тєуелсіздігін салтанатты т‰рде жариялайды” - делінген.
Осыѓан сєйкес 1995 жылѓы тамыздыњ 30 ж±лдызында референдум жолымен
ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњѓ Конституциясы ќоѓам, мемлекет жєне
адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі ќаѓидаларды бекітіп берді. Оныњ 1
–бабында айтылѓандай: “Ќазаќстан Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы,
ќ±ќыќтыќ жєне єлеуметтік мемлекет ретінде орныќтырады жєне оныњ ењ ќымбат
ќазынасы – адам жєне адамныњ µмірі, ќ±ќыќтары мен бостандыќтарын ќ±рметтеп
ќорѓайды”. Осы негізгі ќаѓидаларды іске асыра бастау арќасында біз Біріккен
¦лттар ±йымыныњ толыќ м‰шесі болып, басќа да ертеден белгілі µркениетті
халыќтар ќатарындаѓы терезесі тењ ел есебінде танылдыќ.
Мемлекет тарихында єлі де болса, этатизм мен ќ±ќыќтыќ мемлекет
идеялары ±заќ уаќыттар бойы бір-бірімен арпалыста µтуі єбден м‰мкін.
Єрине, егемендік пен тєуелсіздікті іс ж‰зінде толыќ та тиянаќты
орнату процесі оњайлыќќа т‰спей отыр.
Социалистік µмір мен ќаѓидалардан дереу бас трату, б‰кіл ќоѓамдыќ
формацияны к‰рт µзгерту, сонымен бірге жања ќоѓамдыќ ќатынастарѓа кµшу жєне
осыѓан байланысты туындаѓан к‰рделі µзгерістер ќарапайым халыќтыњ µмірініњ
нарыќтыќ ќатынастыњ ќатал ќыспаѓына т‰суіне жєне ‰немі ауысып жатќан саяси
µзгерістерге тєуелді болуларына єкеп соќтыруда.
Осыныњ салдарынан тек идеология саласында ѓана емес, сонымен бірге ењ
мањызды экономика саласында да даѓдарыс туды.
Экономикалыќ ќ±лдырауымыздыњ салдарынан азаматтардыњ кµпшілігініњ
табысы мен µмір с‰ру дењгейі нашарлап кетті.Ж±мыссыздыќ, жалаќы мен
зейнетаќыны уаќытылы тµлемеу сияќты келењсіз жаѓдайлар етек алды. Казір
кµршіліктіњ кµзі жеткендей, елімізде ќоѓамдыќ жєне ќ±ќыќтыќ тєртіптіњ
дењгейі едєуір тµмен т‰сті. Ќатарынан ќабылданып жатќан ќ±ќыќтыќ немесе
±йымдастыру шараларына ќарамастан еліміздегі зањ тєртєбєн б±зушылыќ,
єсіресе ќылмыстыќ ахуал к±рделі к‰йінде ќалып отыр.
Шындыќќа кµз ж±мбай тікесін айтатын болсаќ, республикамызда ќауіпті
мµлшерде µсіп келе жатќан ќылмыстыњ ауќымы, сонымен ќатар ќылмысќа ќарсы
к‰рес ж‰ргізу тиімділігініњ тµмен т‰суі ќоѓамда мемлекеттік биліктіњ
азаматтардыњ жеке басы ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету, олардыњ конституциялыќ
ќ±ќыларын ќорѓау ќабілетіне к‰мєн туѓыза бастады. Сµзімді растайтын мына
кµрсеткіштерге кµњіл аударуларыњызды µтінемін:
Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ ќ±ќыќ б±зушылыќтарын жалпы т±рѓыдан
алып ќарасаќ, 2004 жылы 8018, 2003 жылы 6810; ал Оњт‰стік Ќазаќстан облысы
бойынша 2004 жылы 297, 2005 жылы 320.
Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмысы казіргі тањда облыста 11 ай есепке
алынѓаны, яѓни кµрсеткіш 277 ќ±ќыќ б±зушылыќтан 243 –ке азайды. Дегенмен,
кісі µлімі кµп. ¦рлыќ ќылмысы – 141-ден 108 –ге азайды, тонау ќылмысы – 17-
ден 27- ге µсіп отыр. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексініњ 10
бабына сєйкес, ауыр ќылмыс, орташа ќылмыс, кємелеттік жасќа толмаѓандардыњ
арасында кµбейіп отыр.
Жалпы ќылмыстылыќтыњ µсіп келе жатќаны жастарѓа аса ќауіпті єсерін
тигізетіні аќиќат.
Республика бойынша жалпы алѓанда кємелетке жасы толмаѓандардыњ
ќылмыстарыныњ ‰лес салмаѓы 1961 – 1981 жылдар аралыѓында, яѓни 20 жылда
шамамен 9 процентті ќ±раѓан болса, ол кµрсеткіш соњѓы 11 жыл ішінде 1988
– 1998 14 процентке жаќындап отыр. Жасы 18-ге толмаѓандар саны еліміздегі
жалпы адам саныныњ 33 процентін ќ±райтын болса, аталѓан кµрсеткіш
дењгейініњ ќаншалыќты зор екенін байќау киын емес.
Кємелетке жасы толмаѓандар арасындаѓы ќылмыстылыќтыњ ењ бір ќауіпті де
айќын ерекшілігі оныњ ±йымдасќан немесе топтасќан жаѓдайларда жасалынуында.
Таѓы бір баса назар аударар жай – єсіресе соњѓы кезењде етек ала бастаѓан
ересек ќылмыскерлердіњ ыќпалымен ќылмыс жасап ±сталатын жасы кємелетке
толмаѓандар жиі кездеседі.
¤те ќажетті мєселеніњ бірі – кємелетке жасы толмаѓандардыњ ќылмысы
бойынша жаза таѓайындаудыњ кµп жаѓдайларда зањѓа сєйкес ж‰ргізілмеуі жєне
осы проблема жµнінде Ќазаќстанда ќылмыстыќ ќ±ќыќ тарихында монография
дењгейінде арнайы зерттеудіњ ж‰ргізілмегенін айту керек. Осыѓан байланысты
мањызды мына ‰ш жаѓдайды біз ескере кету, ол артыќ болмас деп ойлаймын.
Біріншіден, жањадан к‰шіне енген 1998 жылѓы ќантардыњ 1 ж±дызында
Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексінде ќылмыстыќ жазаныњ т‰рлеріне
едєуір µзгерістер енгізілген.
Екіншіден, жања зањдаѓы ќарастырылѓан ќылмыстыќ жазаныњ єрбір
т‰рлерініњ жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлерге таѓайындауда едєуір
ерекшеліктері бар.
‡шіншіден, сот тєжірибесінде жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ
ісі бойынша жаза таѓайындау кезінде жіберілетін ќателіктер мен олќылыќтар
єлі де аз кездеспейді.
Ал жастар арасындаѓы ќылмыстылыќпен к‰ресуде жасалѓан ќылмысты зањѓа
сєйкес дєрежелеу ѓана емес, соѓан сєйкес ќылмыскерге жазаны єділ т‰рде
таѓайындаудыњ мањызы зор. ¤йткені ќылмыскер µз жазасыныњ д±рыс
таѓайындалѓанына кµзі жетіп, соны ±ѓынса, оны єділ деп тапса, жазаныњ
ойдаѓыдай µтелуіне ѓана емес, сонымен ќатар ќылмыскердіњ ќайталап ќылмыс
жасаумауына ‰лкен єсер етеді.
Біздіњ ќоѓамымыздыњ соњѓы кездерде кезіккен проблемаларыныњ бірі
жастардыњ ќ±ќыќтыќ санасы дєрежесініњ тµмендігі болып отыр.Ќ±ќыќ
б±зушылыќтыњ айтарлыќтай жасарып келе жатќаны µкінішті – аќ.Б±ныњ бєрі
алањдаушылыќ тудырмай ќоймайды. Осыѓан ќараѓанда жастарѓа, бєрінен б±рын
оќушыларѓа ќ±ќыќтыќ білім берудіњ мањызы ерекше екендігі кµрінеді. Осы
орайда ел Президентініњ “Ќазаќстан – 2030 . Барлыќ ќазаќстандыќтардыњ µсіп-
µркендеуі, ќауіпсіздігі жєне єл – ауќатыныњ артуы атты республика халќына
Жолдауындаѓы Жас шамасына ќарай ж‰ргізілетін саясатта біз жастар мен
жеткіншек ±рпаќќа кµњіл бµлуді к‰шейтуге тиіспіз” деген сµзін басшылыќќа
алуымыз керек.
Ќоѓамымыздыњ ќылмыс жайлап, мемлекетімізді ќ±рдымѓа жетелеймін десек,
болашаќ жас ±рпаќќа сапалы да саналы тєрбие беруде ±лттыќ дєст‰рге баулу,
олардыњ бойына ізгі сезімдер мен отанѓа деген с‰йіспеншілік
сияќты асыл ќасиетттерді дарыту ќажет.
Мемлекет ±л-ќыздарына ќол ±шын б‰гін берсе, ертењ олар оны ±мсытпай,
болашаќта мемлекеттіњ кµркеюіне ‰лес ќосуѓа тырысары сµзсіз.
Кез келген адам µз бетінше єрекет етуге, µзін -µзі реттеуге,
тєрбиелеуге ќабілетті, µзін-µзі ±йымдастырушы ж‰йе ретінде таныла отырып,
тєрбиелеудіњ тек объектісі ѓана емес, сонымен бірге субъектісі болып
танылады. Сондыќтан, кємелетке толмаѓан баланы жай оќытып жєне тєрбиелеп
ќана ќою аз. Сондай-аќ оны µзін-µзі тєрбиелеумен саналы т‰рде айналысуѓа
‰йрету ќажет.
Б±л т±рѓыда ќылмыспен к‰ресу ‰шін, ењ алдымен отбасы, оќу орындары,
ењбек ±жымы жасµспірімдердіњ уаќытты тиімді пайдалануына баќылауды барынша
к‰шейту керек. Сол сияќты жасµспірімдер жµніндегі инспекцияныњ ќызметін
жандандырып, олардыњ штатын ±лѓайтып, арнаулы тєрбиелік функцияларды іске
асыруына жаѓдай туѓызу керек.Клубтарда спорт, демалыс оќу орындарында,
лагерьлерде жасµспірімдерді адамгершілікке тєрбиелейтін єрекеттерді ныѓайту
ќажет. Жасµспірімдер арасындаѓы ќ±ќыќтыќ білім беру, ќ±ќыќтыќ тєрбиені
к‰шейту ќажет, жасµспірімдер зањ негіздерін оќып-‰йрену, ќандай іс-
єрекеттердіњ ќ±ќыќ б±зушылыќќа жататынын жете т‰сіну керек. Ол ‰шін
ќ±ќыќтыќ білім беруді, ќ±ќыќтыќ тєрбиені бастауыш мектептен бастап оќу пєні
ретінде енгізу орындары болар еді. Баќылаусыз ќалѓан, жетім ќалѓан
жасµспірімдерді ќылмысќа ±рындырмау ‰шін оларѓа арналѓан арнайы мектеп,.
Интернат, тєрбие мекемелерін µркениетті елдердегіше ќайта ќ±ру ќажет.
Жасµспірімдерді ќылмысќа тартатын, итермелейтін ересектердіњ іс-
єрекеті ‰шін ќылмыстыќ жауаптылыќты к‰шейту ќажет. Оќу-тєрбие мекемелерініњ
б±л істегі жауапкершілігі мен міндетін µмір талабына сай ќайта ќарап,
оларѓа ерекше мєн беру керек.
Тєуелсіз еліміз іргесініњ берік болуы – білімді мамандардыњ ѓана емес,
алдымен отаншыл, ±лтжанды, рухани д‰ниесі кемел азаматтардыњ ќолында. Осы
т±рѓыда ±лы ±стаз Єл-Фараби: “Адамѓа ењ бірінші білім емес, тєрбие
керек.Тєрбиесіз берілген білім адамзаттыњ ќас жауы” – деген болатын. Ел
боламыз десек, осыны естен шыѓармауымыз керек.
Мемлекетіміздіњ алѓа ќарай ќарышты ќадам басуын ќамтамасыз ету ‰шін
Елбасыныњ “Ќазаќстан-2030” стратегиясын белгілегені баршаѓа аян. Б±л
стратегияда кµрсетілген маќсаттарѓа ќол жеткізу мєселесі жас ±рпаќтыњ
екіншісіне ж‰ктеліп отыр. Демек, жастар мен жасµспірімдердіњ міндеті
мемлекетті дамытып, г‰лдендіру, ел мєртебесін арттыру жєне тєуелсіздік
ќазаќ елініњ ќауіпсіздігі мен т±раќтылыѓын ќамтамасыз ету.
Сондыќтан мемлекеттіњ ерекше ќамќорлыќ кµрсету объектісі – жас
жеткіншектер болып табылады.Ал олар µмір с‰оріп отырѓан ортаны жаќсартып,
жастардыњ маск‰немдік, нашаќорлыќ, жезµкшелік сияќты теріс ќ±былыстарѓа бой
алдырмауы ‰шін жан-жаќты тєрбие ж±мысын ‰здіксіз ж‰ргізіп отыру ќажет.
Десек те, жастар мен жасµспірімдердіњ µнегелік, ќ±ќыќтыќ жєне дене
тєрбиесіне жеткілікті дењгейде кµњіл бµлінбей отыр. Б±ѓан дєлел – жастар
мен жасµспірімдер арасында ќылмыс сияќты кері ќ±былыстыњ етек алуы.
Жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмысына жасы 14-пен 18-діњ арасындаѓы
адамдардыњ жасаѓан ќоѓамѓа ќауіпті іс-єрекеттері жатады. Жасµспірімдер
ќылмысы жылдан-жылѓа µсе т‰суде. Еліміз бойынша орта есеппен єрбір он
екінші ќылмысты жасµспірімдер жасайды, оныњ ішінде 14-15 жастаѓы жастардыњ
ќылмыстыќ кµрсеткіші 16-17 жастаѓы жасµспірімдердіњ іс-єрекетіне ќараѓанда
едєуір белсенділікті байќатады. Жасы кємелетке толмаѓандар жасайтын
ќылмсытыњ жекелеген т‰ріне келсек, олардыњ орта есеппен 60 пайызы ±рлыќ, 8-
9 пайызы тонау, 7 пайызы б±заќылыќ іс-єрекеттер. Ал ќасаќана кісі µлтіру,
адамныњ денесіне ауыр заќым келтіру, зорлау сияќты µте ауыр ќылмыстардыњ
кµрсеткіші 1 пайыздан аспайды.Жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыскерлердіњ
адамдарды кепілге алу, ќару-жараќ, нашаќорлыќ заттармен алыпсатарлыќ жасау,
аќша, баѓалы ќаѓаздарѓа байланысты алаяќтыќ, компьютерлік ќылмыс жєне
жасаѓан жасµспірімдердіњ єрбір бесіншісі б±рын ќылмыс жасап сотталѓандар,
осы т±рѓыдаѓы ќылмыскерлер ќылмысты кµбінесе топ болып ж‰зеге асырады 65
пайыз некен-саяќ болса да ±йымдасќан ќылмыстыќ топќа біріккендер де
кезедеседі.
Жасы кємелетке толмаѓандар ересектердіњ ќылмыстыќ іс-єрекеттерініњ
ќылмыстыќ єрекеттерге тарту фактілері де жылма-жыл µсе т‰суде. Б±рыныраќта
жасы кємелетке толмаѓандар ќылмысы негізінен “кµшелерде”
жасаѓан іс-єрекеттер болса, соњѓы кездегі олардыњ ќылмыстыќ іс-єрекеттер
болса, соњѓы кездегі олардыњ ќылмыстыќ іс-єрекеттері ќоѓамдыќ орындарды,
кµлікте, бµтеннніњ ‰йінде, оќу орындарында, жатаќханаларда ж‰зеге асырыла
бастады.
Таќырыптыњ зерттелу жаѓдайы. кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасы
жєне жаза таѓайындау ерекшеліктеріне зањгер ѓалымдардыњ кµптеген
ењбектерініњ кµзќарастары ќаралды. Зањгер ѓалымдар б±л т±рѓыда біраз
зерттеулер жасап, жарыќќа шыќќан біраз ењбектері бар. Алайда, ќазіргі
тањдаѓы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстылыѓына тосќауыл болатындай біраз
±сыныстарды зањдастыруды ќажет етеді. Ж±мыс барысында кµптеген ѓалымдардыњ
ењбектері ќолданылды.
Нормативтік негізі: Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы, Ќазаќстан
Республикасыныњ Ќылмыстыќ Кодексі, Балалар ќ±ќыќтарыныњ Конвенциясы,
Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тєуелсіздігі туралы зањы, Ќазаќстан –
2030 ЌРО Президентініњ жолдауы, ЌР Ќылмыстыќ ќ±ќыѓы, жалпы бµлімі,
Ќазаќстан Республикасы Жоѓарѓы Соты Пленумыныњ Ќылмыстыќ жаза таѓайындаѓан
кезде соттардыњ зањдылыќты саќтауы туралы ќаулысы ќолданылды.
зерттеудіњ маќсаты мен міндеттері. Б±л зерттеу ењбегініњ маќсаты кємелетке
толмаѓандар ќылмыстылыѓыныњ теориялыќ мєселелеріне талдау жасап, б±л
баѓыттаѓы барлыќ нормативтік актілерді ѓылыми т±рѓыдан зерттеп, олардыњ
тиімділігін б±зушылыќты жою, оныњ алдын алу негіздері мен шараларын, ол
туралы жєйттерді зерттеу болып табылады. Б±л маќсатќа жету ‰шін зерттеу
маќсаттарына мыналар кіреді:
-кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне психологиялыќ
ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орнын;
-ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалыќ жаѓдайлары мен жас
ерекшеліктеріне байланысты оларѓа таѓайындалатын жаза т‰рлері;
-жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлердіњ жеке т±лѓасы мен психикалыќ
ерекшелігін, белгілерініњ тобын ќ±рау;
-кємелетке толмаѓан ќылмыскерге жєне оныњ ата-ангасына педагогикалыќ
психологиялыќ кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;
-тєрбиелік жєне медициналыќ сипаттаѓы мєжб‰рлеу шараларыныњ ќылмыстыќ
жазамен ±ќсастыѓы, ерекшелігі.
Зерттеудіњ ѓылыми жањалыѓы. Жасµспірімніњ тєрбиесі, оныњ жаќсы не жаман
єдеттері отбасында басталады. Б±л ењбегімде тапќан жањалыѓым – олардыњ
ќылмысын аныќтауда ќылмыстыњ себептеріне, ќылмыскердіњ т±лѓалыќ
ерекшеліктеріне, єлеуметтік-психологиялыќ мінездемесіне, демографиялыќ
кµрсеткішіне, жаза ќолдану ерекшеліктеріне аса мєн бере отырып ќылмыстыњ
алдын алу шаралары ±сынылды.
Ж±мыстыњ тєжірибелік мањызы. Ж±мысты зерттеу нєтижесінде келтірілген
±сыныстар, т±жырымдар соттардыњ кємелетке толмаѓандарѓа ќатысты жаза
таѓайындау кезінде себеп болуы м‰мкін, ‡кімет жастарѓа арнлаѓан
баѓдарламаларды ќабылдауына, олардыњ ќ±ќыќтарын ќорѓайтын зањдарды
жетілдіру бойынша шараларды ќ±руына септігін тигізуі м‰мкін. Б±л ѓылыми
ж±мыс ќылмыстыќ ќ±ќыќ пєні сабаќтарына оќу ќ±ралы ретінде дайындалып,
ќолданылуы м‰мкін.
Ќорѓауѓа шыѓарылатын негізгі жаѓдайлар.
Алдымен кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыс істеу себептерін аныќтап, ќылмыскер
т±лѓасына мынадай мєселелер бойынша мєліметтер енгізуге болады:
1єлеуметтік;
а демографиялыќ кµрсеткіш, аты-жµні, білімі, ±лты, єлеуметтік жаѓдайы жєне
т.б.
ббаланыњ отбасындаѓы трєрбиесі жµнінде мєліметтер ата-анасы, олардыњ
мінез ерекшеліктері, бала тєрбиесіне ќатынасы, отбасындаѓы балалардыњ саны,
материалдыќ жаѓдай ‰йдегі басќа м‰шелері;
вбаланыњ оќуѓа ынтасы, ‰лгерімі жµніндегі мєліметтер;
г ќ±рбы-ќ±рдастары арасындаѓы орны ќарым-ќатынасы, алѓырлыѓы немесе
баѓыныштылыѓы, ќоѓамѓа ќарсы топпен ќарым-ќатынасы
2 медициналыќ – єлеуметтік; психологиялыќ;
3 ќылмыстыќ мінез ќ±лыќ пен тергеу барысындаѓы мінез ќ±лыќ жолдарыныњ
ерекшеліктері;
4 кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне психологиялыќ
ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орнын;
5ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалыќ жаѓдайлары мен жас
ерекшеліктеріне байланысты оларѓа таѓайынджалѓан жаза т‰рлері;
6жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлердіњ жеке т±лѓасы мен психикалыќ
ерекшелігін, белгілерініњ тобын ќ±рау;
7кємелетке толмаѓан ќылмыскерге жєне оныњ ата-анасына педагогикалыќ-
психологиялыќ кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;
8тєрбиелік жєне медициналыќ сипаттаѓы мєжб‰рлеу шараларыныњ ќылмыстыќ
жазамен ±ќсастыѓы, ерекшелігі.
зерттеудіњ методологиясы
Ж±мыста келесі єдістер ќолданылѓан: социологиялыќ, системалыќ, салымтырмалы
єдістері.
Ж±мыстыњ ќ±рылымы мен кµлемі.
Ж±мыс ќ±рылымы негізгі маќсатќа сай екледі, жєне кіріспеден, сегіз
параграфты ќамтитын ‰ш тараудан, ќорытындыдан, пайдаланылѓан арнайы
материалдар мен нормативтік актілер тізімінен т±рады.
Кіріспеде зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі, тиісті мєселеніњ б‰гінгі
тањдаѓы зерттелу дењгейі, ж±мыстыњ міндеті мен маќсаттары, зерттеудіњ
ѓылыми жањалыѓы жєне ќорѓауѓа шыѓарылатын ±сыныстары мен ќорытындылары
кµрсетілген.
1.КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРДЫЊ ЌЫЛМЫСТЫЌ
ЖАУАПТЫЛЫЃЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне
психологиялыќ ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орны.
Егеменді де µркениетті елдіњ б‰гіні мен ертењін µрге бастырар жас
жеткіншектер екені белгілі. Болашаќтыњ тізгінін ±стайтын олардыњ алдаѓы
атќара іс-єрекеттерініњ т‰п-тамыры б‰гінгі к‰нмен тыѓыз байланысты.
Жаңа Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала
отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық
жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі
болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға
ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын
ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу
қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып
табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты
тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте
қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып
табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды
белгілеген.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
ең төменгі жас 14-ке толу.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің әрекетсіздігінің іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес 15-бап, 3-бөлігі.
Егер кәмелетке толмаған адамның 14,16 жас есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады ҚК-тің 17-бабы, 1,2-
бөліктері.
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа
ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он
сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған
әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда
оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу,
тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін
қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18
бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық
жете дамымауынан болуы қажет.
Ќай ќылмыстылыќтыњ да алдын алуѓа єуелі жалпы тєрбие, оныњ ішінде
ќ±ќыќтыќ тєрбие ќ±рал болып есептеледі. Сондыќтан да Ќазаќстан Республикасы
Президентініњ 1995 жылѓы маусымныњ 24 ж±лдызында шыќќан “Жалпыѓа бірдей
ќ±ќыќтыќ білім мен тєрбие беру туралы” ќаулысыныі негізгі талаптарын іске
асырып, жастарѓа µз дєрежесінде жеткілікті ќ±ќыќтыќ тєрбие беруді д±рыс
жолѓа ќою ‰лкен ж±мыс. ¤йткені, ќ±ќыќтыќ тєрбие жастар мен жасµспірімдердіњ
бойында ќ±ќыќтыќ талаптарды ќ±рметтеу сезімін ќалыптастырып, азаматтардыњ
санасына ќ±ќыќ пен міндеттіњ бірлігін сезіндіреді, олардыњ ќоѓамда µзін-µзі
д±рыс ±стап, єсіресе кємелетке жасы толмаѓандар арасындаѓы ќылмыстыќ
єрекеттердіњ алдын алуѓа м‰мкіндік туѓызады.
Ќылмыстылыќтыњ алдын алу шаралары олардыњ негізгі-негізгі
кµрсеткіштеріне байланысты єрт‰рлі болуы м‰мкін.Алайда, басты шара –
Президентіміз Н±рс±лтан Назарбаев –атап кµрсеткендей, µтпелі кезењдерді
бастан кешіп жатќан ќоѓамда, мемлекеттік экономика єлі саќталып ќалып
т±рѓан т±ста, жеке меншік институттары...єлі ќалыптасып біте ќоймаѓан кезде,
мемлекеттіњ ќызметініњ орасан зор мањызѓа ие болатындыѓы”.
Мемлекет тарапынан ќолданылатын шаралардыњ бєрініњ мєні де ,к‰ш ыќпалы
да ќоѓамдаѓы тєртіп б±зушылыќ пен ќылмыстылыќтыњ єуелі алдын алуѓа
баѓытталѓан.
Ќылмыс жасаѓан адамныњ жеке басыныњ ерекшелігін аныќтау ќылмысты
тергеу барысында кінєлініњ жауаптылыќ дєрежесін белгілеу ‰шін µте ќажет.
Алайда, сот алдында адам таѓдырын наќтылы шешетін ќылмыстыќ жаза таѓайындау
кезінде т±лѓаныњ жеке бас ерекшеліктерін ескерудіњ мањызы одан да жоѓары.
Мемлекеттік ќ±ќыќ ќорѓау орындарыныњ тіркеген кµрсеткіштерінен соњѓы
11 жыл ішінде ж±мыстыњ жалпы саныныњ екі сесдей µскенін байќауѓа болады.Тек
1998 жылдыњ µзінде єрбір 10 мыњ халыќ санынна шаќќанда ќылмыс коэффициенті
91 ќылмыс болып т±р екен.
Ќылмыстыќ зањда кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыс жолына т‰суініњ
негізгі себептері мен жаѓдайларына ерекше мєн берілген.
Б±л ењ алдымен кємелетке толмаѓандардыњ жасына ќатысты жєне олародыњ
психологиялыќ дамуындаѓы ерекшелігіне байланысты. Єдетте кємелетке толмаѓан
жасµспірімдер жаќсылыќ пен жамандыќтыњ ара жігін ажырата бермейді, кейде
тентектік пен ќ±ќыќ б±зушылыќты да шатастыратыны белгілі.Кµптеген
жаѓдайларда олар ауыр ќылмыс жасай отырып, µз єрекетін жєне оныњ салдарын
ќоѓамдыќ т±рѓыдан сезінбеуі м‰мкін. Єрине, жас т±лѓаныњ м±ндай ќасиеттері
есейе кенле жойылады.Біраќ та кейбір ауыр ќылмыс жасау барысындаѓы б±л
ќасиеттер жасы кємелетке толмаѓан адамныњ ќоѓам ‰шін едєуір ќауіпті екенін
дєлелдейді.
Жас ќылмыскердіњ жеке басы, кез келген адамдыкі тєрізді оныњ басынан
µткізген жаѓдайлармен ќоса сипатталады.Мысалы, адамныњ єлеуметтік
байланыстары, саяси, ењбек, т±рмыстыќ, отбасылыќ жєне т.б., оныњ
психологиялыќ ќасиеттері мен ерекшеліктері жынысы, жасы, денсаулыќ
жаѓдайы, сондай-аќ оныњ µмірбаяны, µмірлік тєжірибесі, білімі, сіњірген
ењбегі мен ќоѓам алдындаѓы кінєраттары.
Б±л психолого-физикалыќ, физиологиялыќ ќасиеттердіњ бірќатары єрбір
ќылмыс ќ±рамыныњ міндетті элементтері ретінде зањ талаптарына енген жєне
осыныњ арќасында кінєлі адамды ќылмыстыњ субъектісі ретінде сипаттайды.
Б±л белгілерді сот ќылмыстыќ жауаптылыќты аныќтау кезінде жєне соѓан
сєйкес жаза таѓайындаѓанда ескереді. Мысалы, сот 14 жасар жасµспірімніњ
ќылмыстыќ жауаптылыѓыныњ дєрежесін шешкенде оны кємелетке жасы толмаѓандар
жµніндегі комиссияѓа µткізу арќылы ќылмыстыќ жазадан босатуы не болмаса
Ќазаќстан Республикасы Ќылмыстыќ кодексініњ 82-бабында ќарастырылѓан
тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу шараларыныњ бірін ќолдануы м‰мкін.
Ал ќылмыс жасаѓан 17 жасќа толѓан азаматќа ќылмыстыќ жаза таѓайындау
мєселесі басќаша шешілуі м‰мкін.
Т±лѓаныњ жеке басыныњ ерекшеліктерін сараптаѓанда сот еш уаќытта екі
бірдей дєл ±ќсас жасµспірімніњ болуы м‰мкін еместігін естен шыѓармауы
керек. ¤йткені олардыњ єрќайсыныњ µзіне тєн темпераменті, мінезі, рухани
єлемі мен мінез-ќ±лќ±ныњ µзіндік ерекшеліктері бар.
Кємелетке жасытолмаѓандардыњ ќылмыстыќ жауапкершілігін реттеп отыратын
зањдардыњ орындалуы т‰птен келгенде жасµспіроімдердіњ жасына, физикалыќ
жєне психологиялыќ ерекшеліктеріне байланысты. Ќазіргі кезде дейін ќоѓам
‰шін ќауіпті єрекет жасаѓан ќылмыскерлердіњ психологиялыќ ерекшеліктеріне
кµптеген зерттеулер ж‰ргізілгені белгілі. Алайда, олардыњ барлыѓы
физиология мен психология ѓылымдарыныњ жетістіктеріне негізделеді.
Атаќты физиолог И.П. Павлов адамныњ нерв ж‰йесініњ 4 типін белгілеген
еді.Онда негізінен адамныњ нерв ж‰йесініњ к‰ші аныќталѓан. Атап айтќанда
бірінші типке негізінен к‰шті, байсалды, шираќ; екінші типке к‰шті,
байсалды, сабырлы; ‰шінші типке к‰шті, бббіраќ сабырсыз; ал тµртінші типке
єлсіз нерв ж‰йесі жатады. Осыѓан сєйкес физиология ѓылымы адамныњ нерв
ж‰йесінгіњ аталѓан єрбір типіне белгілі бір темперамент сєйкес келеді деп
‰йретеді. Темперамент – адам нерв ж‰йесініњ негізгі сипаттамасы, ол
єрбір индивидтіњ б‰кіл ќызметіне наќты кескін береді, - деп жазды
И.П.Павлов.
Жасµспірімніњ де мінез-ќ±лќы кµбіне оныњ темпераментіне байланысты.
Кей жасµспірімніњ шапшањ, жылдам, ќызѓыш болуы, ќажетті тапсырмасын не
ж±мыс єркес сапалы болмаса да орындауы оныњ темпераментіне холерик
ќатысты. Ќайсыбір жас азамат ќимылы сабырлы, µзі салмаќты, біраќ тез ќарым-
ќатынасќа ебі жоќ; ол єр іс-єрекеттіњ, ќызметтіњ бір т‰рінен екіншісіне
зорѓа ауысады. Ќандай да ж±мысты, тапсырманы асыќпай, біраќ тиянаќты
орындайды. Б±л флегматиктер ќатарына жатады. Ќайсыбір жастар єркез
байсалды, айналасындаѓылармен тіл табысќыш, шапшањ іс-єрекетке даяр
т±рады.Олардыњ сезімі тез пайда болып, біраќ ќзаќќа бармай, тез арады
белгілі бір µзгеріске ±шырайды. Олар сангвиниктер ќатарын ќ±райды.
Сангвиниктердіњ ерекшеліктері – олардыњ іс-єрекеттіњ, ќызметтіњ бір т‰рінен
екіншісіне тез ауыса білу, бейтаныс адамдармен де шапшањ араласу
ќабілетінде. Тµртінші типке меланхоликтер кіреді.Олар сангвиниктерге ќарама-
ќарсы- ќандай да болса µзгерістерді ауырсынады, жаратпайды, бµтен
кісілерге µмірдіњ єрт‰рлі жања жаѓдайларына едєуір ќиындыќпен
кµндігеді.Олардыњ сезімі де тез пайда болмайды, ал пайда болѓан сезімдері
т±раќты жєне ±заќ мерзімге дейін саќталады. Темпераменті бойынша
меланхоликке жататын адамдар шешімге баяу, µкпешіл, µзгеге сенбейді, білімі
мен ќабілетіне де сенімсіз болады. Олар сары уайымѓа салынады.Мінезіне
ќарап ќандай жасµспірімніњ ќандай ќылмыстыќ єрекетке бейім екендігін дµп
дєлелдеу ќиын. Б±л жерде кµбіне тєрбие, ќоршаѓан ыќшам орта жєне µмірдегі
наќты жаѓдайлар мањызды роль атќарады. Сондыќтан да кейбір ‰лкен
ќылмыскерлер жасµспірімдерді ќылмыстыќ єрекетке итергенде олардыњ мінез-
ќ±лќыныњ осындай ерекшелігін пайдалана біледі.
Ќылмыс жасаѓаны ‰шін жазаѓа тартќаннан гµрі ќылмыстылыќтыњ алдын
алѓан єлдеќайда жаќсы деген пікір ертеректе айтылѓан болатын. Алдын алу
ж±мысыныњ нєтижелі болуы алѓаш жасалѓан теріс ќадамныњ дер кезінде
аныќталуынан ѓана емес, сонымен бірге осы алдын алу ісінде кємелетке
толмаѓандардыњ т±лѓалыќ ерекшеліктерін ескеруге де байланысты.Олай болса,
ќылмыстыњ алдын алу барысында кємелетке толмаѓандардыњ биологиялыќ жєне
єлеуметтік т±рѓыдан єлі де болса ќалыптаса ќоймаѓандыѓын, оныњ жас жєне
психологиялыќ єлеуметтік жєне µнегелік ерекшеліктерін тєрбиелік дењгейі мен
білімін ескеру мањызды мєнге ие болып табылады.
Жасµспірімніњ µнегелік санасы б±рмаланѓан жаѓдайда оныњ ќ±нды
баѓыттылыѓы, ќызыѓушылыѓы, ќажеттілігі, д‰ниеге деген кµзќарасы, µнегелік
позициясы, адамгершілік бейнесі мен сана-сезімі µзгеріске ±шырап, теріс
сиптаќа ие болады. Ал ќ±ќыќтыќ сананыњ тµмендеуі кємелетке толмаѓандардыњ
ќылмысты кµптеп жасауына, зањ талаптарына µз талаптарын ќарама-ќарсы
ќоюына, сондай-аќ ондай талаптардыњ мєнін т‰сінбеуіне єкеп соќтырады. Б±л
жаѓдайлардыњ барлыѓы кємелетке толмаѓандардыњ д±рыс жолдан тайып, ќылмыс
жасауынан бірден-бір себебі болып табылады. Осыѓан орай, олардыњ
ќылмыстылыѓыныњ алдын алу ‰шін ењ алдымен ќ±ќыќтыќ жєне µнегелік тєрбие
беру ќажет. Ал жасµспірімдердіњ ќ±ќыќ б±зушылыѓын болдырмау, ескерту, алдын
алу ‰шін оларѓа ќ±ќыќ жµнінде білім беріп, тєрбиелеу – кємелетке
толмаѓандардыњ ісі жµніндегі комиссия ќызметініњ бір ќыры ретінде танылады
11.
Оќушылар ќ±ќыќтыќ білімніњ жалпы кµлемініњ тек 5,9 пайызын ѓана мектеп
ќабырѓасынан алады. Б±л жаѓдай олардыњ бойында патриотизм, зањды б±лжытпай
орындау сияќты ќасиеттерді, адамгершілік, µзгеніњ ќ±ќыѓын сыйлау сезімдерін
ќалыптастыру маќсатында белсенді азаматтыќ жєне ќ±ќыќтыќ білім берудіњ
ќажеттігін тудырып отыр 12.
Кємелетке толмаѓандардыњ психикасы жас балалардыњ да, ересектердіњ де
психикасынан µзгеше. Олар ‰шін испульсивтік, жоѓары єсерленгіштік,
ќызбалыќќа тез т‰сі, кµњіл к‰йініњ т±раќсыздыѓы, µз-µзіне сенімсіздік, µз
єрекетініњ д±рыстыѓына жиі к‰мєндану тєн. Олардыњ бойындаѓы психикалыќ
ќасиеттер, мєселен, маќсаттылыќ пен табандылыќ. Т±раќсыздыќќа, µз-µзіне
сенімділік пен жасымаушылыќ сенімсіздік пен жабырќаушылыќќа жиі алмасып
отырады.
1.2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері. Біздің
қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың өсуіне
байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар аударылуы
шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды отаншылдық,
заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа төзбеушілік
рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық қатынастарды
орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы қарайтын, ұрлық,
зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым азаматтардың
демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі кездеседі.
Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу
бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең
жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың
қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады 13.
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының
ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат
әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш
проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым
жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға
жат іс-әрекеттерініњ негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы
факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып
табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық
теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің
негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет,
т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке
адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада белгілі
қоғамда, коллективте ғана қалыптасады. К.Маркстің айтуынша, жеке адам –
барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың экономикалық, идеологиялық т.т. тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір
сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның
психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп
қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу
де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп
отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп
отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам
белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Әрекетіміз дұрыс болу үшін,-дейді Әл-Фараби,- біздің соған баратын жолымыз
қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз14. Адам - іс-әрекеті-
күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың,
әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет.
Өйткені, мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағын.
Әрекет іс- әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол жеке мақсатты орындауға
бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-
әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады.
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет.Сөйтіп сана мен іс-
әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады.Адам әрекеті сан-алуан. Оның
негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады.
Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз
емес.Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік
потребность, түрткі мотив, бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім,
мұрат пен талғам. Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге
талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив себеп
деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір
мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының
мән-жайын толық түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің
нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет
нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б. болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді білім, көркемөнер т.б.
туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері.
Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды
орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің
заттары мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана
қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол
қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар
есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз
қозғалыстар яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы,
жөтелу,шашалу, түшкіру т.б., екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды.
Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне
жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал
жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау
қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік
амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-
құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі
талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу -
деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов 15.
Қылмыстыњ мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол
әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және
құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді .
Алайда аталмыш проблеманың күрделілігі мен жетік зерттелмеуінен
қылмыстық мінез-құлық мотивациясы ұғымы мен оның мәні төңірегінде әртүрлі,
тіпті қарама-қарсы көзқарастар көбеюде. Мәселен, кейбір авторлардың
пікірінше, мотивация келешекте мәнсіздіктен жойылып кетеді десе,
психологтардың қайсыбірі оны психология ғылымының негізгі мәселесі деп
қарап, оны адамның іс-әрекетін танудың басты кілті ретінде түсінеді. 16
Мен де осы соңғы көзқарасты қолдаймын.
Өйткені жоғарыда аталып кеткендей мотивация адам әрекетінің пайда
болуына, оның дамып белгілі бір қалыпқа келуіне, соның арқасында қойылған
мақсатқа жетуіне, оның динамикасының түпкі нәтижесінің жеке адам үшін
маңыздылығына қатысы бар адам қызметіндегі детерминанттарды детерминизм –
себептілік, барлық құбылыстар бір-бірімен заңды түрде байланысты дейтін
ілім кеңінен қамтиды.
Мотивация сөзін тар мағынада алып қарасақ, ол адам қызметінің нақты
түрлері мен мінез-құлықтың сыртқы көрінісі ретіндегі субъективтік
детерминация 17. Сондықтан психологиялық зерттеулерде мотивацияның
негізгі екі аспектісі, атап айтқанда, оның динамикалық және мазмұндық
жақтары қарастырылады. Іс-әрекет мотивациясын кең мағынада алып қарасақ, ол
адамның жалпы мінез-құлқын анықтайтын психологиялық сәттердің жиынтығы
18.
Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну
да осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды 19.
Қылмыс- қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын
алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның
іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде
өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда
көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс
бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі
бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді.
Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де қылмыс
құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын
анықтауда мотивтің маңызы өте зор 20.
Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни
әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт
93. Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам психикасына
маңызды мінездеме береді.Мұнда субъекті мен оның қызметі арасындағы өзара
байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің
психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған
байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология,
криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру
арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды 94.
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві
мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы
байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді, 95 жеке адам кінәсінің
ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады 96.
Онда қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық ерекшеліктері,
бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы, 97 жеке адам мотиві
мен бағыты, -69 қоғамға қарсы бағдары анықталынған 99. Соның ішінде адам
белсенділігі, жеке адам әрекетіндегі мотивтердің бастапқы ниеті жөніндегі
психологтар арасында белгілі көзқарастар қалыптасты. Олардың басым
көпшілігі адам қызметіндегі әдепкі итергіш ниет адамның өмірлік
қажеттілігінен туындайды деген пікірде. Көптеген психологтар адам
белсенділігінің қайнар көзі ретінде сезімді, қызығушылықты, идеал мен
сенімді, дүниеге көзқарасты мойындайды. Ал кейбір психологтар адам ниетін
оның қажеттілігі мен сезімінде, еркінде, қоғамдық императивінде деп біледі.
Олардың қайсыбіреулері мотивті қажеттілікпен немесе сезіммен ұштастырса,
кейбіреулері оны ниет және мақсатпен немесе адамның жалпы психологиялық
күйімен байланыстырады.
Алайда баса көрсететін жай мынада. Мотивациялық аяда қылмыстық
әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің
пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі қайнар көзі
ретінде танылады. Ал жасалған қылмыс фактісі қылмыс мотивінің объективті
түрдегі көрінісі боп саналады. Сондықтан мотивациялық ая қылмыстық құқық
нормалар дәрежесінің көрсеткіші, сонымен қатар мотив құқыққа қарсы
қылмыстық әрекеттің шынайы себептерін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды
белгі болып табылады 100.
Қорыта айтқанда, мотивация ұғымы мотивтің өзіне қарағанда анағұрлым
кең екендігі белгілі.
Мотивация мазмұны адам белсенділігінің алғашқы итергіш күші мен жеке
адамның психологиялық жиынтығының нақты әрекеттерді орындауға дайындығын
ғана емес, сонымен бірге қылмыстық әрекеттерді бағыттап, ретке келтіріп,
қолдап немесе мінез-құлыққа ықпал ету арқылы олардың әдепкі бағытын
өзгертіп отыратын факторлар 21.
Мотивация әртүрлі ниеттің, итергіш күштердің жиынтығын өзіне қамти
отырып, адамның құрылымдық қалыптасуына негіз болады, нәтижесінде жеке
адамның әлеуметтік маңызы бар іс-әрекеті негізінде көрінеді.
Бұл ретте мотивацияны адам іс-әрекетінің субъективтік детерминациясы
және рухани әлемі арқылы өтетін құбылыс деуге болады22. Сондықтан да
қазіргі қолданылып жүрген заңдық құжаттарда әрбір қылмысты дәрежелеуде және
кінәліге жаза тағайындауда маңызы бар мотивация мәселелеріне басты назар
аударылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бірқатар баптарында
қылмыс құрамына тікелей қатысты мотивациялық элементтер көрсетілген.Онда
әсіресе бұзақылық мотиві, пайдакүнемдік, кек алу, қызығу мен құнығу т.б.
көрсеткіштер аталған. Алдын ала айта кететін жағдай, жастарға тән әсіресе,
қызығу, әуесқойлық, құрдастарының алдында мақтана масаттану, бұзақылық, кек
алу т.б. мотивтері.
Осы арқылы мәселе тек мотив төңірегінде емес, сонымен қатар қылмыстық
әрекетке себепші болатын бастапқы ниет, итергіш күштің мотивациялық
элементтері жөнінде болуға тиіс.Әзірге қылмыстық кодекстің баптарына
қылмысқа қатысы жоқ нақты мотивтерді ендіру әлі ертерек болғандықтан бұл
мәселе заң тәртібі негізінде шешілуді қажет етеді. 22
Мұндай жол басқа да көптеген мәселелерді ойдағыдай зерттеуге мүмкіндік
берер еді. Мәселен, заңгерлер арасында мотивтің криминогендігі жөнінде осы
кезге дейін бірыңғай пікір болмай отыр. Жасөспірімдер мен ересектер
арасындағы қылмыстардың мотивін салыстырып қарағанда олардың ерекшеліктері
әуелі кәмелетке толмағандардың жасына, әлеуметтік жағдайына және қоғамдық
институттардағы орнына байланысты екенін атау керек. Мысалы, 14-17 жас
аралығындағы жасөспірім үшін бір жағынан қарқынды дамып, қалыптастыру
процесі жүретін кезең. Екінші жағынан, алдағы міндеттердің күрделілігінен
еңбек қызметінде дайындық ол өзінің іс-әрекетіне жауапты адам ретінде
жоғары дәрежеде қалыптастыратын маңызды қоғамдық қатынастар шеңберінен
көбінесе шығып қалады.
Өмірде бір емес бірнеше мотивтерден өрбіген көптеген қылмысты
әрекеттер баршылық. Олар да өзінің сапалық көрсеткіші мен мағынасы жағынан
әрқалай болуы мүмкін, ал басқалары бағыныңқы, өзгермелі мотивтер болып
келеді. Мұнда әрине, жетекші мотивке аса жоғары орын берген жөн.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар іс-әрекетінің мотивтерін зерттеу
олардың үнемі дамып отыратындығынан, олардың өзгеріссіз қала
алмайтындығынан күрделене береді. Алайда, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz