Түркістанның құрылуы

І. Бірінші шығыс Түркістанның құрылуы
ІІ. Екінші шығыс Түркістанның құрылуы
ІІІ. Тарихи атты көрінісі
IV. Қытайдың позициясы
Пайдаланылған әдебиеттер

Дүние тарихы төңкеріліп түскен XX ғасарда империялық ж әне ұлттық мүдделердің қақтығысы әлем жағырафиясынан бастап, ұлттар мен ұлыстардың, жеке адамдардың тағдырына түбегейлі өзгерістер әкелді. Түсіндіріп болмайтын «түсінікті мүдделер» бүтін елді бұтарлады, бұтарланған жұртты бұнақтады. «№ 453-Л» хаттама мен 1945 жылғы 11 ақпанда Ялтада өткен конференцияда
И.Сталин, Ф.Рузвельт, У.Черчилль қол қойған «Үш ірі елдің Қиыр Шығыс мәселесі туралы бітімі» бойынша, Шығыс Түркістан Қытайдың құрамына беріліп, Сыртқы Моңғолияның дербестігіне айырбасталды. Сөйтіп олар тектік, діндік, тілдік негіздері мүлдем қабыспайтын ұлттардың құрамына біріктірілді. Империялық «бөліп ал да билей бер» деген өктемдіктің кесірінен бүйрегі бүтін қазақ елі үшке бөлініп кетті. Қазақстан үшін сондай мүдделі әрі ділгір, күрделі құпия мәселе - әлімсақтан бергі ата қонысында отырған Шығыс Түркістандағы қазақтардың тарихи тағдыры.
Екінші дүниежүзілік соғыстың соңғы нүктесінің бірі болып табылатын, Империялық мүдделердің қақпақылына түскен Шығыс Түркістан Республикасының құрылуы мен таратылуы – ұлттық тұтастық пен ұлттық ыдыраудың тарихи, саяси, рухани және территориялық түйіткілдері тәуелсіздік алғанға дейін өз тарихынан өзі жеріген қазақ тарихнамасында мүлдем зерттелмеді. Қазақ тарихшылары үшін ол бимағлұм күйде қалып келген тақырыпқа айналды,
Ал біртұтас алаш идеясын кие тұтатын қазақтар үшін:
Шығыс Түркістан дегеніміз - көне түркінің «мәңгілік ел» идеясының аясында өмір сүрген түркі дүниесінің ата мекені.
Шығыс Түркістан дегеніміз - бөлшекке түскен қазақ жері.
ШығысТүркістан дегеніміз - бөлінге түскен қазақ елі.
Осындай өксікті өкініштің өті жарылып, уыты таралмас үшін А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Р. Марсеков, Қ. Сұлейменұлы бастап барып, 1918 жылы 24 сәуірде Шәуешек қаласында кіші құрылтай өткізген болатын.
Қалибек Хакім 1908 жылы Шығыс Түркістанның Майлы Жайыр өңірінде дүниеге келген. Шығыс Түркістан қазақтары ұлт-азаттық қозғалысы басшыларының бірі. 1933 жылы Шығыс Түркістан құпия ұйымын құрып, 1940-46 жылдары Манас Сауан ауданы халқының ұлт-азаттық көтерілісіне жетекшілік етті. 1946 жылы аудан әкімі болып тағайындалып, Шығыс Түркістан үкіметінің «Халық қаһарманы» атағын алады. Бір жылдан соң Шығыс Түркістан үкіметінің қуыршағы екенін сезіп, оған бағынудан бас тартқан Қалибек 1947 жылы Қаратау-Көкілікке көшеді 1951 жылы қытай коммунистерінің шабуылынан соң Тибет пен Гималай асып, 1952 жылы Үндістанның Кашмир аймағына келеді. Одан Түркия асып, 1985 жылы қарашаның 16-сында Түркияның Салихлы қаласында дүниеден өтеді.
Орта бағыттағы Ұлттық армия 1945 жылы қыркүйектің 5-12 күндері сұрапыл соғыс арқылы Шиху және Жың аудандарындағы жаудың шоғырлы күштерін жойды. Қыркүйектің 16 күні Сауап ауданын шабуылмен алды. Гоминьданның әскерлері шегіне қашып, Үрімжіге 140 шақырым жерден Манас өзеннің шығысына өтіп бекінді. Соғыс кенеттен тоқтатылды. Сонымен Манас өзеннің батыс солтүстігіндегі үш аймақ (Іле, Тарбағатай және Алтай) біртұтас Шығыс Түркістан Республикасы үкіметінің басқаруына өтті. Осы арада атап айтуымыз керек. Ұлттық армия Алтай аимағын және Сауан ауданын гоминьдандық қытай билеушілерінен азат етуде Оспан Исламұлы мен Қалибек Райымбекұлының сіңірген еңбегі зор болды. Сондықтан Шығыс Түркістан уақытша үкіметі оларды «Халық қаһарманы» және басқа да медалдарымен марапаттап Оспан Исламұлын Алтаи аимағының уәлиі (губернаторы) Қалибек Райымбекұлын Сауан ауданың әкімі міндетіне тағаиындады.