Мұсылман тарихнамасының алғашқы дәуірі: әдістері, ірі тарихшылар және қазақ даласы туралы деректер

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

МҰСЫЛМАН ТАРИХНАМАСЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ ДӘУІРІ

Ислам дінінің таралуы мәдениеттің өркендеуіне жол ашты. Бұл әдебиет саласында тарих жанрының дамуынан көрінді.

VІІ ғасырдың соңынан бастап негізінен араб тілінде, сондай-ақ, парсы, түрік, малай тілдерінде жеке халықтар мен әлем тарихы бойынша еңбектер жазылып, биографиялық сөздіктер құрастырылды. Тарихшы - мұсылмандар өз елдерінің тарихы мен мәдениетіне ғана қызығушылық танытқан жоқ, басқа елдерге жасалған саяхаттар да сипатталды.

Тарихи баяндаулар интеллектуалдарға ғана емес, қарапайым халыққа арнап жазылғанымен, онда тарих философиясының да мәселелері көтерілді. Мысалы, Бируни ХІ ғасырда уақыт категориясына шолу жасады.

Егер Батыс Еуропалық тарихнамада бірыңғай хронология ХІ ғасырдан бастап қалыптасса, ал ислам тарихшылары оқиғаларды VІІІ ғасырдан бастап хронологиялық ретпен қойып белгілейді. Араб тарихшылары хрониканың басында жазбаша және ауызша деректерді талдап, салыстырған.

Араб тарихнамасының негізгі дерек көздері тарихи ру-тайпалық шежірелер мен әртүрлі исламға дейінгі тарихи әңгімелер еді. Одан кейін Мұхаммед пайғамбардың іс-әрекеті, діни-тарихи сюжеттер араб тарихнамасының маңызды тақырыбына айналды. Әлемдік тарихи процесс схемасы да құранның идеясымен сабақтас болып жатты. Бір қызығы ҮІІ-ҮІІІ ғасырда мұсылман шежіресін арабтардың арғы тегін библиядағы «халықтар таблицасына» сәйкестендіріліп жасалды.

Мұсылман тарихнамасының қалыптасуына астрономиялық білімнің (әлем тарихының хронологиясын қалыптасты) дамуы және көне ирандықтардың тарихи-эпикалық шығармалары (сасанидттік Ирандағы « Патшалар кітабы ») үлкен әсер етті. Иудей-христандық апокрификалық ( апо́крифы (көне грек сөзі - жасырылған, құпия ) - соңғы иудейлік, алғашқы христиандық библия конондарына кірмеген шығармалар) аңыздарының да ықпалын көреміз.

Ортағасырлық мұсылман тарихнамасы тарихи процесті теологилық тұрғыда түсіндіреді. Сонымен қатар олар тарихтағы жеке тұлғаның да ролін жоққа шығармайды.

Жоғарыда тарихи шығармалардың негізінде шежірелер жатты дедік. Соларды жинап алғаш рет құрастырғандар: Мухаммед аль-Кальби (763 өмірден озды) . Кейін оны толықтырған оның баласы Хишам (819 өмірден озды ), Муарриджас Садуси (811 өмірден озды), Сухайм ибн Хафс (806), Мусаб аз-Зубайри (851 өмірден озды), Зубайр ибн Баккар (870), Ибн Хазм ( 1030 өмірден озды), аль-Калькашанди (1355-1418) .

Араб тарихнамасының алғашқы дәуірінің көрнекті өкілі Мұхаммед аз-Зух-ри (741/42 өмірден озды) . Ол жиналған шежірелік және аңыз-әңгімелер негізінде саяси мәні бар Мұхаммед пайғамбардың әскери жорықтары жөнінде еңбек жазды.

Осы тақырыпқа қалам тартқан екінші бір тарихшы Ибн Исхака(шамамен 704-768 немесе 767) . Оның Пайғамбарымыз жөнінде жазған шығармасы кейінгі тарихшыларға үлгі болды.

Аль-Вакиди (747-823), Ибн Сад (өмірден озды 845), Ибн Сайд ан-Наса , Нураддина аль-Халаби тағы да басқалардың да еңбектерін атап өтпеске болмайды. Олар жазған агиографиялық пайғамбарлар мен мұсылман әулилері жөніндегі қиял-ғажайып шығармалар осы күнге дейін оқырманның қызығушылығын туғызады.

ҮІІІ ғасырдың екінші жартсы мен ІХ ғасырдың орта шенінде жекеленген тарихи оқиғаларға байланысты еңбектер пайда болады. Онда араб әскерінің жаулап алу, Халифаттың өз ішіндегі соғыстары баяндалады. Бұл тақырып Абу Михнаф (774 өмірден озды) , Абу Убайда (өмірден озды 824 өмірден озды) әсіресе аль-Мадаини (ІХ ғасырдың орта шенінде қайтыс болған) шығармаларында көрініс тапты. Араб тарих ғылымының орталығы көп уақытқа дейін Ирак болып қала берді.

ІХ ғасырдың екінші жартсында тархи баяндау тәсілімен жазылған шығармалар пайда болды. Олардың ішіндегі ең көрнектісі аль-Белазури (шамамен 820 - шамамен 892) ; Абу Ханифа ад-Динавери (895 өмірден озды) және аль-Якуби еңбектері. Анналдар түрінде жазылған бұл шығармаларда әлем тарихына шолу, мұсылман қауымы тарихының алғашқы кезеңі, араб әскерінің жорықтары және Халифаттың саяси тарихы сөз болады. Бұл жанрдағы ең ірі шығарма ат-Табаридің (838 немесе 839-923) көп томдық « Пайғамбарлар мен патшалар тарихы ». Толық аты Абу Джафар Мухаммад ибн Джари́р ат-Табари . Заманының ірі тарихшысы. Персияда оқыған, бірақ шығамаларын арабша жазған. Оны кейде мұсылман тарихнамасының атасы деп те атайды.

Мұнда әлем тарихы тіршілік басталғанан ІХ ғасырға дейінгі оқиғалар баяндалады. Шығарманың толық мәтіні бізге дейін жетпеді. Ол 30 мың беттен тұрған екен, оқуға жеңіл болсын деп өзі көзі тірісінде қысқартылған нұсқасын жасаған. Шығарманың парсы, француз, шағатай тілдеріне аударылғандары да бар. Кейінде көптеген авторлар оның еңбегінің толық нұсқасын кеңінен пайдаланды.

Тарихи шығармалардың дидактикалық маңызын араб тарихшылары жақсы түсінді. Осындай шығармалардың бір түрін жазған Ибн Мискавайх (103 жылы қайтыс болды. ) аль-Масуди (957 қайтыс болды), Хамзы аль-Исфахани (Х ғасырдың бірінші жартсында қайтыс болды), Ибн Мискавайха , Ибн аль-Асира (1160 - 1233), тағы басқа осы сияқты авторлар әлем тарихын түсінуге тырысты. Бұл ғалымдардың энциклопедиялық білімі, өмірге деген көзқарасы олардың жазған еңбектерін бүкіл әлемге паш етті.

Х ғасырдың екінші жартсында Аббасид халифатында билеушілер сарайында әулеттік хроника жазатын хатшы-мамандар пайда болды. Олар сарай ақындары сияқты елде, мемлекет ішінде болып жатқан уақиғаларды жіпке тізген моншақтай етіп тіркеп жазып отырды. Бұлардың ішінде де жетістіктерге жеткендері бар. Солардың бір-екеуін атап өтелік, аль-Ажахшийари , қайтыс болған уақыты 943; Хилаль ас-Саби . (969-1056), судей ( Ваки аль-Кади , қайтыс болған уақыты 918; аль-Кинди , қайтыс болған уақыты 961; аль-Хушани , қайтыс болған уақыты 971) .

Жергілікті тарихқа, қалалар мен провинция тарихына арналған шығармалар жазылды. Мысалы Мекке тарихы - аль-Азраки (қайтыс болған уақыты 858), Бағдад тарихы - Ибн Абу ТахираТайфура (819/20 - 893), аль-Хатибааль-Бағдади (1002-71), Египет тарихы - Ибн Абд аль-Хакама (798-871), мұсылман Испаниясы - Абд аль-Малика ибн Хабиба (796-853) . Дамаск тарихы - аль-Каланиси (қайтыс болған уақыты 1160) және Ибн Асакира (1105-1176), Халеба (Алеппо) - Ибн аль-Адим (1192-1262), Гранад тарихы - Ибн аль-Хатиба (1313-1374) .

Ерекше атап өтер тағы да бір тарихшы бар. Оның есімі аль-Хамдани (Х ғасырдың екінші жартсында қайтыс болған), Иемен тарихшысы, Оңтүстік Арабия тайпаларының географисы, археологисы, генеологиясы және әдебиеті жөнінде энциклопедиялық еңбек жазған.

Ортағасырлық мұсылман тарихнамасының осы дәуірінде анналдармен байланысып жатқан өмірбаяндық шығармалар пайда болды. Бұл дәстүр Ибрахим ас-Саби (994 өмірден озды) әулеттік тарихынан басталады. Одан кейін аль-Утби (961-1022, Буидтер тарихы, Газнавидтер тарихы сияқты шығармалармен толықты.

ХІІ-ХІІІ ғасырларда мұсылман тарихнамасының орталығы Сирия жеріне ауысты. Жергілікті Зенгид және Айюбидтер әулеті өз тарихын жаздырды. Имад-ад-дина аль-Исфахани (1125-1201), Ибн Шаддад (1145-1234), Абу Шам (1203-1268) әсіресе Ибн Васил (1207-1298) . Осы салада үлкен жетістіктерге жетті. Осы жерде әлем тарихына байланысты туындылар пайда болды. Абу-ль-Фид, 1273-1331; аз-Захаби, 1274-1353; Ибн Касир, 1300-1373 және басқалардың шығармаларын атауға болады.

Араб тарихнамасының бір ерекшелігі - ондағы өмірбаяндық еңбектердің басымдылығы. Якут, Ибн Халликан (1211-1282) және ас-Сафади (1296/97 - 1363), Ибн аль-Кифти (1172-1248) және Ибн Абу Усайби (1203-1270) тағы да басқа тарихшылар саяси, мәдени философия, медицина қайраткерлері жөнінде баға жетпес құнды дүнилер қалдырды.

Ибн Халдун (1332-1406жылдары) - XІV-XV ғасырлар белесінде өмір сүрген математиктердің арасынан бірінші болып қоғам дамуын талдады. Ол әр-түрлі қоғамдардың құрылымындағы айырмашылықтардың себептерін айқындады. Себептердің бірінші түрі - бұл психологиялық құбылыс, ол сезімтал, отбасындағы және тайпадағы жеке мүшелері мен топтарын байланыстыратын себептердің сипатын анықтайды. Екінші түрі - экономикалық құбылыс, табиғи және географиялық жағдайлармен, еңбек, қолөнер және өнер бөлінісімен байланысты болады. Себептердің үшінші түрі - саяси құбылыстар, яғни билікке иелер мен билікке бағынатындар арасындағы қарым-қатынастар, меншік құру, өкіметтің, мемлекеттің пайда болуы. Ибн Халдун қоғамның экономикалық дамуының нұсқалары туралы бірқатар пікірлер айтқан. Ол адам өңдіруші және меншік иесі болған кезде ғана қоғамдық тіршілік иесі болады деп түсінді.

Ибн Халдун адамның әрекеттерін табиғи, материалдық қажеттіліктерге негізделген әрекеттермен байланыстырып қарастырады. Ол былай деп атап өтті: « Aдамдардың ерекшеліктері қоғамдық өмір болып табылады. Бұл бірлескен өмір, қалада немесе ауылдық жерлердегі бірлескен қоныстану, бұл адамдадың бірігуге, адамдардың өздерінің кажеттіліктерін бірлесе қанағаттандыруға деген бейімділіктерімен түсіндіріледі, өйткені адам табиғатына өмір сүрудің қажетті құралдарын алуға бір-біріне көмектесуге ұмтылу тән ».

Ибн Халдунның ойынша, қоғамдық өмірдің негізін адамдардың өңдірістік қызметі, олардың өзара көмектері, өзара әрекеттестігі құрайды. Осы екі фактор адамдардың өмір сүруіне және дамуына мүмкіндік береді. Өңдірістің өсуі мен артық азық-түліктің жинақталуы қоғам прогресінің басты факторлары болып табылады.

Ибн Халдун қоғам мен мемлекетті ажыратып қарады, олардың арақатынастары мен дамуының заңдылықтарын айқыңдауға тырысты. Оның тұжырымдамасына сәйкес ададар қоғамды тіршілікке кажетті құралдарды бірлесіп өндіру үшін құрған, өйткені бір адамның қабілеті оның тамақтануға деген қажеттілігін қанағаттандыруға жеткіліксіз. Еңбек бөлінісі - бірігудің ең алғашқы факторы; бірлесуге деген басқа себеп - сырттан төнетін қауіп-қатерден қорғану жөне қоғамдарға біріккен адамдардын өздерінің алакөздік табиғатының пайда болуынан жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Қоғамға климат пен баска да табиғи факторлар ықпал етеді, бірақ ең бастысы - шаруашылық нысандары, өндіріс тәсілдері. Осыған байланысты Ибн Халдун екі кезеңін (күйін) бөліп қарайды: қарапайым немесе "ауылдық". Бұл кезеңде адамдар тек кажеттілерді ғана өндіреді және бұл ұйымның алдында азық-түлік бөлінісі проблемасы мүлде болмайды. Қоғамның нысаны толық тең дәрежелілік негізіндегі қандас туыстар ұйымы болып табылады.

Өркениетті немесе "қалалық" (қолөнердің, сауданың, ғылымнын, өнердің дамуы) . Еңбек бөлінісінің дамуы және көптеген адамдардың күш-жігерлерін біріктіруі молшылық пенастамдық өндірісін тудырады, ол теңсіздік пен мәжбүрлеуге негізделген ұйымның пайда болуына әкеп соғады. Екінші кезеңге өміршілік (қоғам), (билік-меншік) сәйкес келеді.

Ибн Халдун әл-Фараби менмемлекеттің мәні туралы мәселе бойынша пікір таластырады, оның әл-Фарабиден айырмашылығы мемлекетті келісімшарттың немесе келісімнің негізінде пайда болған адамның жасанды туындысы емес, ұдайы қозғалыс пен дамуда болатын қоғамның табиғи дамуының қажетті күрделі және қарама-қайшылыққа толы өнімі деп карады.

ХІV ғасырда тарихшы Ибн Халдун (1332-1406 жж. ) тарихи оқиғалардың өзара байланысын, араб, бербер, парсы, византия қоғамдарының пайда болуын, дамуын және құлдырауын зерттеді. Ол өз «Кіріспесінде» түрлі мәдениеттерді дамыған немесе дамымаған деп бөлмей, кез келген қоғамның жағдайын «өркениеттілік» ( умран ) деп сипаттайды. Ибн Халдунның айтуынша, кез келген қоғам көшпелі және отырықшы өмір салтының арасында болады. Ол мәдениет экономикалық және саяси процестердің ықпалымен дамиды деп есептеді.

Ибн Халдун өз еңбегін асабия терминіне түсініктеме беруден бастайды. Асабия - ұжымдық ынтымақтастыққа негізделген көшпенді-бедуиндердің рулық немесе тайпалық бірлестіктері.

Ибн Халдун бойынша мемлекеттің өмір сүру ұзақтығы үш ұрпақтың өмір сүру уақытына, шамамен 120 жылға тең. А. А. Игнатенко мұсылман әулеттері билігінің сипаты және ұзақтығы жөніндегі мәліметтерді талдап, Ибн Халдунның айтқандарымен келісті. А. А. Игнатенко «Сол дәуірдегі мемлекеттер мен қоғамдар дамуының циклділігі жөніндегі Ибн Халдунның идеялары - бұл орта ғасырлық шығыс қоғамының нақты аспектілерін ашып көрсететін әлеуметтанулық, ғылыми концепция» деген қорытындыға келді.

В. В. Бартольд пен француз зерттеушісі М. Бувье-Ажам Ибн Халдунды әлеуметтанудың негізін салушы деп есептеді. Ибн Халдунның концепциясы « күштеу теориясының » авторы Л. Гумпловичтің көзқарастарына ықпал жасады. А. Тойнби Ибн Халдунның концепциясын өзінің « Вызов-и-Ответ » деп аталатын теориясына кіргізді.

Соңғы уақытта Ибн Халдунның теориясын П. Турчин өз жұмыстарында пайдаланды. П. Турчин оның кейбір қазіргі концепцияларымен, Дюркгеймнің әлеуметтік бірігу теориясымен, «әлеуметтік капитал» теориясымен, «индивидуализм-коллективизмнің» әлеуметтік-психологиялық теорияларымен ұқсастығын анықтады.

Мұсылман тарихнамасы тек араб елдерінде ғана сақталған жоқ. Сонымен қатар бұл дәстүр Осман елінде, Иранда Индияда тағы да басқа мұсылман елдерінде кеңінен дамыды.

ХҮ-ХҮІ ғасырларда мұсылман тарихнамасы Мысыр елінде өз жалғасын тапты. ан-Нувайри , (1279-1332) мәмүліктер тарихы, тарихи энциклопедия авторы ( Ибн аль-Фурат , 1334-1405) жалпы хроникалар, алъ-Макризи(1364-1442), аль-Айни (1361-1451), Абу-ль-Махасин Ибн Тагриберди (1409 немесе 1410-1470) және ас-Суюти (1445-1505 ), сияқты полигистор (көп білетін, жан-жақты білімі бар адам) - тарихшылар - Мысыр елінің саяси-экономикалық, әлеуметтік және мәдени тарихы жөнінде көп томдық шығармалар жазып кейінгі ұрпаққа мұраға қалдырып кетті.

ІХ-ХII ғасырлардағы араб авторларының еңбектеріндегі қазақ даласы.

Орта ғасырдағы қазақ тарихын зарттеу үшін сол кездегі араб тілінде жазылған әртүрлі мазмұнда, әрқилы жанрдағы шығармалардың орыны ерекше. Араб халифтерінің басқыншылық саясаты оларды алыс-жақын елдерді саяси, экономикалық және гографиялық жағынан зерттеуге мәжбүрледі. Бұл мақсатта жер-жерлерге жіберілген елшілер, саяхатшылар және жансыздар басқыншыларды қызықтыратын алуан-алуан ақпараттар жинады.

Ислам синкретті мәдениетінің көрші елдерге таралуы, араб елдерінің сауда керуендері Европа мен Азияның, көрші Африканың елдерін аралауы араб авторларының көзқарасын кеңейтті, білімін толықтырды. Олардың болашақта жазатын шығармаларына мол материал жиналды.

ҮІІІ ғасырдың басында араб әскері Орталық Азия және Қазақ еліне де жетті. Жарты ғасырға созылған қарулы қақтығыстан кейін еліміздің біраз бөлігі араб билігін мойындауға мәжбүр болды. Жаулап алынған жерлерді өз қол астында ұстап тұру үшін, елді мекен еткен тұрғындарды мұқият зерттеу қажеттігі туындады. Міне осы мақсатта Орталық Азия халықтары бойынша едәуір ғылыми, әдеби шығармалар жинақталды. Біз оларды мақсатына, мазмұнына және маңыздылығына қарай классикалық, географиялық, өмірбаяндық, діни шығармалар деп бөлеміз.

Классикалық араб әдебиетіндегі қазақтар жөніндегі алғашқы деректер . Қазақ даласын мекендеген тайпалар жөніндегі алғашқы мәліметтерді біз арабтың классикалық тарихи шығармаларынан кездестіреміз.

IХ ғасырда өмір сүрген ал-Балазури және ат-Табари еңбектерінде Жетісу өлкесі мен Оңтүстік Қазақстанды мекендеген ру-тайпалардың араб әскеріне Орталық Азия жерінде көрсеткен қарсылығы туралы жазылады. Онтүстік Қазақстан жеріндегі араб басқыншыларына жергілікті халықтың қарсылығы да кейбір шығармалардың негізгі тақырыбына айналған.

Арабтың ірі тарихшыларының бірі ал-Балазури, «Елдерді жаулап алу туралы кітап» (Китаб футух ал-булдан), деп аталатын еңбек жазды. Өздеріңізге белгілі ат-Табарида «Пайғамбарлар мен патшалар тарихы» (Тарих ар-русул ва-л-мулук) атты еңбектің авторы. Бұл екі кітапта да Орталық Азияны мекендейтін тайпалар жөнінде көптеген мәліметтер бар.

Ат-Табари Араб халифатының бірсыпыра қалаларын аралаған ғалым. Өмірінің соңында Бағдат қаласында қоныстанып көрген-білгенін қағазға түсіріп, өз елінің тарихын болашақ ұрпаққа мирас етіп қалдырды.

Сол ғасырда өмір сүрген үшіші бір тарихшы ал-Джахиз «Достоинства тюрок» (Манакиб ал-атрак) деп аталатын кітаптың авторы. Энциклопедиалық білімді ғалым көшпелі түркілердің этнографиялық сипаттамасын берді. Аббасид халифтерінің жеке басын қорғайтын әскердің басым көпшілігі түркі жігіттері еді. Ол солармен жақсы қарым-қатынаста болған. Араб жұртына бейтаныс түркілерге автор жағымды мінездеме береді.

ІХ ғасырдыңалғашқы жартысында арабтың Тамим ибн Бахр есімді саяхатшысы қимақ даласында саяхат жасады. Ертіс өзенінің жағасындағы олардың астанасында болып қайтты. Не себепті, не үшін барғандығы бізге беймәлім. Саяхатшы өз еңбегінде кимақтардың тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы, Тараз қаласынан қимақ қағанының резиденциясына дейінгі жолда көрген-білгенін қағазға түсірген.

Әлбетте бұл еңбектерде үлен тарихи проблема шешілген жоқ. Сол кездегі мұсылман әлеміне белгісіз болып келген алыстағы түркі жұртымен арабтардың алғашқы танысуы осылай басталған еді.

Географиялық шығармалардағы қазақ даласы . Әлемді жаулап алуды армандаған арабтар географиялық білімнің жинақталуына аса зор мән берді. Мемлекет саяхатшылардың ұмтылысына дем беріп, оларды әрқашанда қолдап отырды. Сондықтан да дәл осы дәуірде арабтың географиялық тақырыптарында жарық көрген бір топ авторларының еңбектері қазақ даласын зерттеуде таптырмайтын деректерге айналды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.