Мұсылман тарихнамасының алғашқы дәуірі
1 Мұсылман тарихнамасының қалыптасуы
2 ІХ.ХII ғасырлардағы араб авторларының еңбектеріндегі қазақ даласы.
3 ТҮРКІ.ИСЛАМ ТАРИХНАМАСЫ
2 ІХ.ХII ғасырлардағы араб авторларының еңбектеріндегі қазақ даласы.
3 ТҮРКІ.ИСЛАМ ТАРИХНАМАСЫ
Ислам дінінің тара¬луы мәдениеттің өркендеуіне жол ашты. Бұл әде¬биет саласында тарих жанрының дамуы¬нан көрінді.
VІІ ғасырдың соңынан бастап негізінен араб тілінде, сондай–ақ, парсы, түрік, малай тілдерінде жеке халықтар мен әлем тарихы бойын¬ша ең¬бек¬тер жа¬зы¬лып, биографиялық сөздіктер құрастырылды. Тарих¬шы – мұ¬сыл¬мандар өз ел¬дерінің тарихы мен мәдениетіне ғана қызы¬ғу¬шы¬лық танытқан жоқ, басқа елдерге жасалған саяхаттар да сипатталды.
Тарихи баяндаулар интеллектуалдарға ғана емес, қарапайым халық¬қа ар¬нап жазылғанымен, онда тарих философиясының да мәселелері кө¬те¬ріл¬-ді. Мы¬са¬лы, Бируни ХІ ғасырда уақыт категориясына шолу жа¬са¬ды.
Егер Батыс Еуропалық тарихнамада бірыңғай хронология ХІ ғасыр-дан бас¬тап қалыптасса, ал ислам тарихшылары оқиғаларды VІІІ ғасыр¬дан бас¬тап хро¬но¬логиялық ретпен қойып белгілейді. Араб тарихшылары хро-ни¬каның басында жазбаша және ауызша деректерді талдап, салыс¬тыр¬ған.
Араб тарихнамасының негізгі дерек көздері тарихи ру–тайпалық ше-жі¬ре¬лер мен әртүрлі исламға дейінгі тарихи әңгімелер еді. Одан кейін Мұ-хаммед пай¬ғамбардың іс–әрекеті, діни–тарихи сюжеттер араб тарих¬нବ¬ма-сының маңыз¬ды тақырыбына айналды. Әлемдік тарихи процесс сх嬬¬ма¬сы да құранның идея¬сы¬мен сабақтас болып жатты. Бір қызығы ҮІІ–ҮІІІ ғасырда мұсылман шежіре¬сін арабтардың арғы тегін библия¬да¬ғы «халықтар таблицасына» сәйкес¬тен¬діріліп жасалды.
VІІ ғасырдың соңынан бастап негізінен араб тілінде, сондай–ақ, парсы, түрік, малай тілдерінде жеке халықтар мен әлем тарихы бойын¬ша ең¬бек¬тер жа¬зы¬лып, биографиялық сөздіктер құрастырылды. Тарих¬шы – мұ¬сыл¬мандар өз ел¬дерінің тарихы мен мәдениетіне ғана қызы¬ғу¬шы¬лық танытқан жоқ, басқа елдерге жасалған саяхаттар да сипатталды.
Тарихи баяндаулар интеллектуалдарға ғана емес, қарапайым халық¬қа ар¬нап жазылғанымен, онда тарих философиясының да мәселелері кө¬те¬ріл¬-ді. Мы¬са¬лы, Бируни ХІ ғасырда уақыт категориясына шолу жа¬са¬ды.
Егер Батыс Еуропалық тарихнамада бірыңғай хронология ХІ ғасыр-дан бас¬тап қалыптасса, ал ислам тарихшылары оқиғаларды VІІІ ғасыр¬дан бас¬тап хро¬но¬логиялық ретпен қойып белгілейді. Араб тарихшылары хро-ни¬каның басында жазбаша және ауызша деректерді талдап, салыс¬тыр¬ған.
Араб тарихнамасының негізгі дерек көздері тарихи ру–тайпалық ше-жі¬ре¬лер мен әртүрлі исламға дейінгі тарихи әңгімелер еді. Одан кейін Мұ-хаммед пай¬ғамбардың іс–әрекеті, діни–тарихи сюжеттер араб тарих¬нବ¬ма-сының маңыз¬ды тақырыбына айналды. Әлемдік тарихи процесс сх嬬¬ма¬сы да құранның идея¬сы¬мен сабақтас болып жатты. Бір қызығы ҮІІ–ҮІІІ ғасырда мұсылман шежіре¬сін арабтардың арғы тегін библия¬да¬ғы «халықтар таблицасына» сәйкес¬тен¬діріліп жасалды.
1. Абусеитова М.Х., Баранова Ю.Г. Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии в XΙΙΙ – XVIII вв. Алматы: «Дайк–Пресс», 2005.
2. История Казахстана в персидских источниках. Алматы: «Дайк–Пресс», 2005.
3. История Казахстана в арабских источникахIX – XVI вв. В трех томах. Алматы: «Дайк–Пресс», 2005.
4. Қазақстан тарихы туралы түркі тілдес деректемелері. Бес томдық. Алматы: «Дайк–Пресс», 2005
5. История Казахстана в арабских источниках.В 3–х томах. Ал., Изд–во «Дайк–Пресс», 2005¬¬.
6. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней ). В 4–х т. Т.1. Алматы,: «Атамура», 1996.с.31 – 44.
7. Прошлое Казахстанав источниках и материалах. Сборник 1. Под ред. Асфендиярова С.Д. Алматы, «Казакстан», 1997. – 383с.
8. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. Баку. Элм. 19
2. История Казахстана в персидских источниках. Алматы: «Дайк–Пресс», 2005.
3. История Казахстана в арабских источникахIX – XVI вв. В трех томах. Алматы: «Дайк–Пресс», 2005.
4. Қазақстан тарихы туралы түркі тілдес деректемелері. Бес томдық. Алматы: «Дайк–Пресс», 2005
5. История Казахстана в арабских источниках.В 3–х томах. Ал., Изд–во «Дайк–Пресс», 2005¬¬.
6. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней ). В 4–х т. Т.1. Алматы,: «Атамура», 1996.с.31 – 44.
7. Прошлое Казахстанав источниках и материалах. Сборник 1. Под ред. Асфендиярова С.Д. Алматы, «Казакстан», 1997. – 383с.
8. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. Баку. Элм. 19
МҰСЫЛМАН ТАРИХНАМАСЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ ДӘУІРІ
Ислам дінінің тара - луы мәдениеттің өркендеуіне жол ашты. Бұл әде - биет саласында тарих жанрының дамуы - нан көрінді.
VІІ ғасырдың соңынан бастап негізінен араб тілінде, сондай - ақ, парсы, түрік, малай тілдерінде жеке халықтар мен әлем тарихы бойын - ша ең - бек - тер жа - зы - лып, биографиялық сөздіктер құрастырылды. Тарих - шы - мұ - сыл - мандар өз ел - дерінің тарихы мен мәдениетіне ғана қызы - ғу - шы - лық танытқан жоқ, басқа елдерге жасалған саяхаттар да сипатталды.
Тарихи баяндаулар интеллектуалдарға ғана емес, қарапайым халық - қа ар - нап жазылғанымен, онда тарих философиясының да мәселелері кө - те - ріл - - ді. Мы - са - лы, Бируни ХІ ғасырда уақыт категориясына шолу жа - са - ды.
Егер Батыс Еуропалық тарихнамада бірыңғай хронология ХІ ғасыр - дан бас - тап қалыптасса, ал ислам тарихшылары оқиғаларды VІІІ ғасыр - дан бас - тап хро - но - логиялық ретпен қойып белгілейді. Араб тарихшылары хро - ни - каның басында жазбаша және ауызша деректерді талдап, салыс - тыр - ған.
Араб тарихнамасының негізгі дерек көздері тарихи ру - тайпалық ше - жі - ре - лер мен әртүрлі исламға дейінгі тарихи әңгімелер еді. Одан кейін Мұ - хаммед пай - ғамбардың іс - әрекеті, діни - тарихи сюжеттер араб тарих - на - - - ма - сының маңыз - ды тақырыбына айналды. Әлемдік тарихи процесс схе - - - ма - сы да құранның идея - сы - мен сабақтас болып жатты. Бір қызығы ҮІІ - ҮІІІ ғасырда мұсылман шежіре - сін арабтардың арғы тегін библия - да - ғы халықтар таблицасына сәйкес - тен - діріліп жасалды.
Мұсылман тарихнамасының қалыптасуына астрономиялық білімнің (әлем тарихының хронологиясын қалыптасты) дамуы және көне иран - дық - - тар - - дың тарихи - эпикалық шығармалары (сасанидттік Ирандағы Пат - - ша - лар кітабы) үлкен әсер етті. Иудей - христандық апок - рифи - ка - лық (апо́ - кри - фы (көне грек сөзі - жасырылған, құпия) - соңғы иудей - лік, алғашқы хрис - тиандық библия конондарына кірмеген шығармалар) аңыздарының да ықпалын көреміз.
Ортағасырлық мұсылман тарихнамасы тарихи процесті теологилық тұр - ғыда түсіндіреді. Сонымен қатар олар тарихтағы жеке тұлғаның да ро - лін жоққа шығармайды.
Жоғарыда тарихи шығармалардың негізінде шежірелер жатты дедік. Сол - арды жинап алғаш рет құрастырғандар: Мухаммед аль - Кальби (763 өмірден озды). Кейін оны толықтырған оның баласы Хишам (819 өмір - ден озды), Муарриджас Садуси (811 өмірден озды), Сухайм ибн Хафс (806), Мусаб аз - Зубайри (851 өмірден озды), Зубайр ибн Баккар (870), Ибн Хазм ( 1030 өмірден озды), аль - Калькашанди (1355 - 1418).
Араб тарихнамасының алғашқы дәуірінің көрнекті өкілі Мұхаммед аз - Зух - ри(74142 өмірден озды). Ол жиналған шежірелік және аңыз - әңгі - ме - лер негіз - ін - де саяси мәні бар Мұхаммед пайғамбардың әскери жо - рық - - та - ры жөнінде еңбек жазды.
Осы тақырыпқа қалам тартқан екінші бір тарихшы Ибн Исхака(ша - ма - мен 704 - 768 немесе 767). Оның Пайғамбарымыз жөнінде жазған шы - ғар - масы кейінгі тарихшыларға үлгі болды.
Аль - Вакиди(747 - 823), Ибн Сад (өмірден озды 845), Ибн Сайд ан - Наса, Нураддина аль - Халаби тағы да басқалардың да еңбектерін атап өтпеске болмайды. Олар жазған агиографиялық пайғамбарлар мен мұ - сыл - - ман әулилері жөніндегі қиял - ғажайып шығармалар осы күнге дейін оқыр - манның қызығу - шылығын туғызады.
ҮІІІ ғасырдың екінші жартсы мен ІХ ғасырдың орта шенінде жеке - лен - ген тарихи оқиғаларға байланысты еңбектер пайда болады. Онда араб әскерінің жаулап алу, Халифаттың өз ішіндегі соғыстары баян - да - ла - ды. Бұл тақырып Абу Михнаф (774 өмірден озды), Абу Убайда (өмірден озды 824 өмірден озды) әсіресе аль - Мадаини (ІХ ғасырдың орта ше - нін - де қайтыс болған) шығарма - ларында көрініс тапты. Араб тарих ғылы - мы - ның орталығы көп уақытқа дейін Ирак болып қала берді.
ІХ ғасырдың екінші жартсында тархи баяндау тәсілімен жазылған шы - ғармалар пайда болды. Олардың ішіндегі ең көрнектісі аль - Белазури (шамамен 820 - шамамен 892); Абу Ханифа ад - Динавери (895 өмірден озды) және аль - Якуби еңбектері. Анналдар түрінде жазылған бұл шығар - ма - ларда әлем тарихына шолу, мұсылман қауымы тарихының алғаш - қы ке - зе - ңі, араб әскерінің жорықтары және Халифаттың саяси та - ри - - хы сөз бола - ды. Бұл жанрдағы ең ірі шығарма ат - Табаридің (838 не - месе 839-923) көп том - дық Пайғамбарлар мен патшалар тарихы. Толық аты Абу Джа - фар Мухаммад ибн Джари́р ат - Табари. Заманы - ның ірі тарихшы - сы. Пер - сия - да оқыған, бірақ шығамаларын арабша жаз - ған. Оны кейде мұсылман тарих - намасының атасы деп те атайды.
Мұнда әлем тарихы тіршілік басталғанан ІХ ғасырға дейінгі оқиға - лар баяндалады. Шығарманың толық мәтіні бізге дейін жетпеді. Ол 30 мың беттен тұр - ған екен, оқуға жеңіл болсын деп өзі көзі тірісінде қыс - қар - тыл - ған нұсқасын жасаған. Шығарманың парсы, француз, шағатай тіл - деріне ау - да - рыл - ғандары да бар. Кейінде көптеген авторлар оның ең - бегінің толық нұс - қасын кеңінен пайда - ланды.
Тарихи шығармалардың дидактикалық маңызын араб тарихшыла - ры жақсы түсінді. Осындай шығармалардың бір түрін жазған Ибн Мис - ка - вайх (103 жылы қайтыс болды.) аль - Масуди (957 қайтыс болды), Хам - зы аль - Исфа - хани (Х ғасырдың бірінші жартсында қайтыс болды), Ибн Миска - вайха, Ибн аль - Асира (1160 - 1233), тағы басқа осы сияқты автор - лар әлем тарихын түсінуге ты - рыс - - ты. Бұл ғалымдардың энциклопе - дия - лық білімі, өмірге деген көзқарасы ол - ар - дың жазған еңбектерін бүкіл әлемге паш етті.
Х ғасырдың екінші жартсында Аббасид халифатында билеушілер сарай - ында әулеттік хроника жазатын хатшы - мамандар пайда болды. Олар сарай ақындары сияқты елде, мемлекет ішінде болып жатқан уақи - ға - ларды жіп - ке тіз - ген моншақтай етіп тіркеп жазып отырды. Бұлардың ішін - де де жетістіктерге жеткендері бар. Солардың бір - екеуін атап өте - лік, аль - Ажах - шийари, қайтыс бол - ған уақыты 943; Хилаль ас - Саби. (969-1056), судей (Ваки аль - Кади, қайтыс болған уақыты 918; аль - Кинди, қайтыс болған уақыты 961; аль - Хуша - ни, қайтыс болған уақыты 971).
Жергілікті тарихқа, қалалар мен провинция тарихына арналған шы - ғар - малар жазылды. Мысалы Мекке тарихы - аль - Азраки (қайтыс бол - ған уақыты 858), Бағдад тарихы - Ибн Абу ТахираТайфура (81920 - 893), аль - Хати - бааль - Бағдади (1002 - 71), Египет тарихы - Ибн Абд аль - Хака - ма (798-871), мұсыл - ман Испаниясы - Абд аль - Малика ибн Хабиба (796 - 853). Дамаск тарихы - аль - Каланиси (қайтыс болған уа - қы - ты 1160) және Ибн Асакира (1105-1176), Халеба (Алеппо) - - Ибн аль - Адим (1192-1262), Гранад тарихы - Ибн аль - Хатиба (1313-1374).
Ерекше атап өтер тағы да бір тарихшы бар. Оның есімі аль - Хамдани (Х ға - сыр - дың екінші жартсында қайтыс болған), Иемен тарихшысы, Оң - түс - тік Ара - бия тайпаларының географисы, археологисы, генеологиясы жә - не әдебиеті жөн - ін - де энциклопедиялық еңбек жазған.
Ортағасырлық мұсылман тарихнамасының осы дәуірінде аннал - дар - мен байланысып жатқан өмірбаяндық шығармалар пайда болды. Бұл дәс - - түр Ибра - хим ас - Саби (994 өмірден озды) әулеттік тарихынан бас - та - лады. Одан кейін аль - Утби (961 - 1022, Буидтер тарихы, Газнавидтер та - рихы сияқты шығар - малармен толықты.
ХІІ - ХІІІ ғасырларда мұсылман тарихнамасының орталығы Сирия же - рі - не ау - ысты. Жергілікті Зенгид және Айюбидтер әулеті өз тарихын жаз - - дырды. Имад - ад - дина аль - Исфахани (1125-1201), Ибн Шаддад (1145-1234), Абу Шам (1203-1268) әсіресе Ибн Васил (1207-1298). Осы салада үлкен жетістік - терге жетті. Осы жерде әлем тарихына бай - ла - ныс - ты туынды - - лар пайда болды. Абу - ль - Фид, 1273-1331; аз - Захаби, 1274-1353; Ибн Касир,1300-1373 және басқалардың шығармаларын атауға болады.
Араб тарихнамасының бір ерекшелігі - ондағы өмірбаяндық еңбек - тер - - дің басымдылығы. Якут, Ибн Халликан (1211-1282) және ас - Сафа - ди (129697 - 1363), Ибн аль - Кифти (1172 - 1248) және Ибн Абу Усай - би (1203-1270) тағы да басқа тарихшылар саяси, мәдени филосо - фия, меди - ци - на қайраткерлері жөнін - де баға жетпес құнды дүнилер қал - дыр - ды.
Ибн Халдун (1332 - 1406жылдары) - XІV - XV ғасырлар белесінде өмір сүрген математиктердің арасынан бірінші болып қоғам дамуын тал - да - ды. Ол әр - түрлі қоғамдардың құрылымындағы айырмашылықтар - дың се - - беп - терін айқын - дады. Себептердің бірінші түрі - бұл психология - лық құбылыс, ол сезімтал, отбасындағы және тайпадағы жеке мүшелері мен топтарын байланыстыратын себептердің сипатын анықтайды. Екін - ші түрі - экономикалық құбылыс, табиғи жә - не географиялық жағдай - лар - мен, еңбек, қолөнер және өнер бөлінісімен байланысты болады. Се - беп - тердің үшінші түрі - саяси құбылыстар, яғни билікке иелер мен би - лік - ке бағына - тындар арасындағы қарым - қатынастар, меншік құру, өкі - меттің, мемлекет - тің пайда болуы. Ибн Халдун қоғамның экономикалық дамуының нұсқа - лары туралы бірқатар пікірлер айтқан. Ол адам өң - ді - ру - ші және меншік иесі болған кезде ғана қоғамдық тіршілік иесі болады деп түсінді.
Ибн Халдун адамның әрекеттерін табиғи, материалдық қажеттілік - тер - - ге негізделген әрекеттермен байланыстырып қарастырады. Ол былай деп атап өтті: Aдамдардың ерекшеліктері қоғамдық өмір болып та - бы - лады. Бұл бір - лескен өмір, қалада немесе ауылдық жерлердегі бір - лес - кен қоныс - та - ну, бұл адамдадың бірігуге, адамдардың өздерінің ка - жет - тіліктерін бірлесе қана - ғат - тандыруға деген бейімділіктерімен түсіндіріледі, өйт - ке - ні адам таби - ғатына өмір сүрудің қажетті құ - рал - дарын алуға бір - бі - ріне көмектесуге ұмтылу тән.
Ибн Халдунның ойынша, қоғамдық өмірдің негізін адамдардың өң - ді - ріс - тік қызметі, олардың өзара көмектері, өзара әрекеттестігі құрайды. Осы екі фактор адамдардың өмір сүруіне және дамуына мүмкіндік бе - ре - ді. Өңдірістің өсуі мен артық азық - түліктің жинақталуы қоғам про - гре - сінің басты факторлары болып табылады.
Ибн Халдун қоғам мен мемлекетті ажыратып қарады, олардың ара - қа - ты - нас - тары мен дамуының заңдылықтарын айқыңдауға тырысты. Оның тұ - жы - рым - дамасына сәйкес ададар қоғамды тіршілікке кажетті құралдарды бір - лесіп өн - діру - үшін құрған, өйткені бір адамның қабілеті оның тамақ - тануға деген қажет - тілігін қанағаттандыруға жеткіліксіз. Еңбек бөлінісі - бірігудің ең алғашқы факторы; бірлесуге деген басқа себеп - сырттан тө - не - тін қауіп - қатерден қорғану жөне қоғамдарға бірік - кен адамдардын өз - де - рі - нің алакөздік табиғатының пайда болуынан жал - пы қауіпсіздікті қам - та - ма - сыз ету. Қоғамға климат пен баска да табиғи факторлар ықпал етеді, бірақ ең бастысы - шаруашылық нысандары, өндіріс тәсілдері. Осыған байланысты Ибн Халдун екі кезеңін (күйін) бөліп қарайды: қарапайым немесе "ауылдық". Бұл кезеңде адамдар тек кажеттілерді ғана өндіреді және бұл ұйымның алдында азық - түлік бөлінісі проблемасы мүл - де бол - май - ды. Қоғамның нысаны толық тең дәрежелілік негізіндегі қандас туыс - тар ұйымы болып табылады.
Өркениетті немесе "қалалық" (қолөнердің, сауданың, ғылымнын, өнер - дің дамуы). Еңбек бөлінісінің дамуы және көптеген адамдардың күш - жігерлерін бірік - тіруі молшылық пенастамдық өндірісін тудырады, ол теңсіздік пен мәж - бүр - леуге негізделген ұйымның пайда болуына әкеп соғады. Екінші кезеңге өмір - шілік (қоғам), (билік - меншік) сәйкес келеді.
Ибн Халдун әл - Фараби менмемлекеттің мәні туралы мәселе бойын - ша пікір таластырады, оның әл - Фарабиден айырмашылығы мем - лекет - ті ке - лі - сім - шарт - тың немесе келісімнің негізінде пайда болған адамның жасанды туын - дысы емес, ұдайы қозғалыс пен дамуда болатын қоғам - ның табиғи да - муы - ның қажетті күрделі және қарама - қайшылыққа толы өнімі деп кара - ды.
ХІV ғасырда тарихшы Ибн Халдун (1332 - 1406 жж.) тарихи оқи - ға - лар - дың өзара байланысын, араб, бербер, парсы, византия қоғам - да - ры - ның пай - да болуын, дамуын және құлдырауын зерттеді. Ол өз Кіріс - пе - сінде түрлі мәдениеттерді дамыған немесе дамымаған деп бөлмей, кез келген қоғам - ның жағдайын өр - кениеттілік (умран) деп сипат - тай - ды. Ибн Халдунның айтуынша, кез келген қо - ғам көшпелі және отырық - шы өмір салтының арасында болады. Ол мәдениет эко - номикалық және саяси процестердің ықпалымен дамиды деп есептеді.
Ибн Халдун өз еңбегін асабия терминіне түсініктеме беруден бастай - ды. Асабия - ұжымдық ынтымақтастыққа негізделген көшпенді - бе - ду - ин - - дер - дің ру - лық немесе тайпалық бірлестіктері.
Ибн Халдун бойынша мемлекеттің өмір сүру ұзақтығы үш ұрпақтың өмір сүру уақытына, шамамен 120 жылға тең. А.А. Игнатенко мұсыл - ман әу - - леттері билігінің сипаты және ұзақтығы жөніндегі мәліметтерді талдап, Ибн Халдун - ның айтқандарымен келісті. А.А. Игнатенко Сол дәуірдегі мемлекеттер мен қоғамдар дамуының циклділігі жөніндегі Ибн Хал - дун - - ның идеялары - бұл орта ғасырлық шығыс қоғамының нақты ас - пек - - ті - - лерін ашып көрсететін әлеуметтанулық, ғылыми концепция деген қо - рытындыға келді.
В.В. Бартольд пен француз зерттеушісі М. Бувье - Ажам Ибн Хал - дун - ды әлеуметтанудың негізін салушы деп есептеді. Ибн Халдунның кон - цеп - циясы күштеу теориясының авторы Л. Гумпловичтің көзқа - рас - тары - на ықпал жа - сады. А. Тойнби Ибн Халдунның концепциясын өзі - нің Вы - зов - - и - Ответ деп ата - латын теориясына кіргізді.
Соңғы уақытта Ибн Халдунның теориясын П. Турчин өз жұмыс - та - - рын - - - - да пайдаланды. П. Турчин оның кейбір қазіргі концепцияларымен, Дюрк - - гейм - - нің әлеуметтік бірігу теориясымен, әлеуметтік капитал тео - рия - сы - - мен, инди - видуализм - коллективизмнің әлеуметтік - психология - лық тео - рияларымен ұқ - сас - тығын анықтады.
Мұсылман тарихнамасы тек араб елдерінде ғана сақталған жоқ. Со - ны - - мен қатар бұл дәстүр Осман елінде, Иранда Индияда тағы да басқа мұ - сыл - - ман елдер - інде кеңінен дамыды.
ХҮ - ХҮІ ғасырларда мұсылман тарихнамасы Мысыр елінде өз жалға - сын тапты. ан - Нувайри, (1279 - 1332) мәмүліктер тарихы, тарихи энци - кло - - - педия авторы (Ибн аль - Фурат, 1334 - 1405) жалпы хроникалар, алъ - Мак - ри - - зи(1364 - 1442), аль - Айни (1361 - 1451), Абу - ль - Махасин Ибн Таг - ри - бер - - ди (1409 немесе 1410 - 1470) және ас - Суюти (1445 - 1505), сияқты по - ли - гистор (көп білетін, жан - жақты білімі бар адам) - тарихшылар - Мысыр елінің саяси - экономи - ка - лық, әлеуметтік және мәдени тарихы жөнінде көп томдық шығармалар жазып кейінгі ұрпаққа мұраға қалдырып кетті.
ІХ - ХII ғасырлардағы араб авторларының еңбектеріндегі қазақ даласы.
Орта ғасырдағы қазақ тарихын зарттеу үшін сол кездегі араб тілінде жаз - ыл - ған әртүрлі мазмұнда, әрқилы жанрдағы шығармалардың орыны ерекше. Араб халифтерінің басқыншылық саясаты оларды алыс - жақын ел - дерді сая - си,экономикалық және гографиялық жағынан зерттеуге мәж - бүр - леді. Бұл мақ - сатта жер - жерлерге жіберілген елшілер, саяхатшылар жә - не жансыздар басқын - шыларды қызықтыратын алуан - алуан ақпарат - тар жинады.
Ислам синкретті мәдениетінің көрші елдерге таралуы, араб елде - рі - нің сау - да керуендері Европа мен Азияның, көрші Африканың елдерін ара - - лауы араб авторларының көзқарасын кеңейтті, білімін толықтырды. Олардың бо - - - ла - шақта жазатын шығармаларына мол материал жиналды.
ҮІІІ ғасырдың басында араб әскері Орталық Азия және Қазақ еліне де жет - ті. Жарты ғасырға созылған қарулы қақтығыстан кейін еліміздің біраз бө - лігі ар - аб билігін мойындауға мәжбүр болды. Жаулап алынған жерлерді өз қол астын - да ұстап тұру үшін, елді мекен еткен тұрғындарды мұқият зерттеу қажеттігі туындады. Міне осы мақсатта Орталық Азия халықтары бо - йын - - ша едәуір ғылы - ми, әдеби шығармалар жинақталды. Біз оларды мақ - саты - на, мазмұнына және маңыздылығына қарай классикалық, геогра - фия - лық, өмірбаяндық, діни шы - ғар - малар деп бөлеміз.
Классикалық араб әдебиетіндегі қазақтар жөніндегі алғашқы де - рек - тер. Қазақ даласын мекендеген тайпалар жөніндегі алғашқы мәлі - мет - - - тер - ді біз араб - тың классикалық тарихи шығармаларынан кездес - ті - ре - міз.
IХ ғасырда өмір сүрген ал - Балазури және ат - Табари еңбектерінде Же - ті - су өлкесі мен Оңтүстік Қазақстанды мекендеген ру - тайпалардың араб әскеріне Орталық Азия жерінде көрсеткен қарсылығы туралы жа - зы - ла - - ды. Онтүстік Қа - зақ - стан жеріндегі араб басқыншыларына жергілікті ха - лық - тың қарсылығы да кейбір шығармалардың негізгі тақырыбына ай - нал - ған.
Арабтың ірі тарихшыларының бірі ал - Балазури, Елдерді жаулап алу туралы кітап (Китаб футух ал - булдан), деп аталатын еңбек жаз - ды. Өзде - ріңізге белгілі ат - Табарида Пайғамбарлар мен патша - лар та - ри - хы (Тарих ар - русул ва - л - мулук) атты еңбектің авторы. Бұл екі кітапта да Орталық Азия - ны мекендейтін тайпалар жөнінде көптеген мәліметтер бар.
Ат - Табари Араб халифатының бірсыпыра қалаларын аралаған ғалым. Өмі - рінің соңында Бағдат қаласында қоныстанып көрген - біл - генін қағазға түсіріп, өз елінің тарихын болашақ ұрпаққа мирас етіп қал - дырды.
Сол ғасырда өмір сүрген үшіші бір тарихшы ал - Джахиз Достоин - ства тюрок (Манакиб ал - атрак) деп аталатын кітаптың авторы. Энци - к - лопеди - алық білімді ғалым көшпелі түркілердің этнографиялық сипат - та - ма - сын берді. Аббасид халифтерінің жеке басын қорғайтын әскердің басым көпшілігі түркі жігіттері еді. Ол солармен жақсы қарым - қатынаста бол - ған. Араб жұртына бей - таныс түркілерге автор жағымды мінездеме береді.
ІХ ғасырдыңалғашқы жартысында арабтың Тамим ибн Бахр есімді сая - хат - шысы қимақ даласында саяхат жасады. Ертіс өзенінің жаға - сын - дағы олардың астанасында болып қайтты. Не себепті, не үшін бар - ған - ды - ғы бізге беймәлім. Саяхатшы өз еңбегінде кимақтардың тұрмыс - тір - ші - лігі, шаруа - шы - - лығы, Тараз қа - ласынан қимақ қағанының резиденция - сы - на дейінгі жол - да көрген - білгенін қағазға түсірген.
Әлбетте бұл еңбектерде үлен тарихи проблема шешілген жоқ. Сол кез - дегі мұсылман әлеміне белгісіз болып келген алыстағы түркі жұрты - мен арабтардың алғашқы танысуы осылай басталған еді.
Географиялық шығармалардағы қазақ даласы. Әлемді жаулап алу - - ды армандаған арабтар географиялық білімнің жинақталуына аса зор мән берді. Мемлекет саяхатшылардың ұмтылысына дем беріп, оларды әр - қа - - шанда қолдап отырды. Сондықтан да дәл осы дәуірде арабтың геогра - фия - лық тақырыптарында жарық көрген бір топ авторларының еңбектері қа - зақ даласын зерттеуде таптыр - майтын деректерге айналды.
Қазақ даласын мекендеген ру - тайпалар жөніндегі тарихи ой - пікір ІХ ға - сырдағы географиялық шығармаларда кездеседі. Бізге дейін жеткен ең алғашқы шығарма Китаб алмасалик ва - л - мамалик (Жолдар мен мем - ле - кет туралы кітап). Авторы пошта қызметкері Ибн Хордадбех. Ол Жі - бек жолының мар - шру - ты жөнінде мәліметтер береді. Ол жол Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу ар - қылы өткендіктен, сол жерлерді мекендейтін токуз - гуз, огуз, карлұк, қимақ, қыпшақ, азгиши, түргеш сияқты тайпалар - дың, қалалар мен елді - мекендердің тізімін береді.
Ибн Хордадбехтың еңбегі халифаттың пошта қызыметінің мұрағат құ - жат - тарына сүйеніп жазылған. Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша ав - тор - дың мәлі - меттері ҮІІІ ғасырға жатуы мүмкін.
Аль - Якуби (897немесе 905 жылы қайтыс болған) - араб тарихшысы, географ әрі жиһанкез. Толық аты - Ахмад ибн Абу Якуб ибн Джафар ибн Вадих аль - Катиб аль - Аббаси аль - Якуби. Бағдатта мемлекеттік қыз - меткер отбасында ту - ған. Туған жылы белгісіз. Жасында Арменияда, кейін Хоро - сан - да, өмірінің соңында Мысырда тұрады.
Хоросанда екі томдық Тарих атты кітабын жазды. Бұл араб тарих әдеби - етінде әлем тарихына арналып жазылған алғашқы кітап еді. Алғаш - қы томы христиан тарихына арналады. Христос және оның апостолдары, кейбір патша - лар Ассирия, Грекия, Мысыр елдерінің тарихы, Пайдалы қаз - ба байлықтары, әкім - шілік бөліктері, халқы және олардың әдет - ғұрыптары туралы жөнінде мәлі - меттер келтіріледі.
Кітаптың екінші бөлімі мұсылман елдері тарихына арналған. Еңбекте басқа авторларда кездеспейтін құнды мәліметтер бар. Әсіресе оның Ки - таб аль - булдан (Елдер туралы кітап) деп аталатын шы - ғар - масында қа - зір - гі Қазақстан жерін мекендеген ру - тайпалар жөнінде құн - ды пікірлер ай - ты - лады. Якуби, басқа да араб ойшылдары сияқты гео - гра - фияға қатты қы - зық - ты. 891 жы - лы ол өзінің жоғарыда көрсетілген еңбегін аяқтады. Бұл ең - бек бүгінгі күнге дей - ін толық жеткен жоқ. Сипатына қарай еңбек әкім - ші - лік - географиялық анық - таманы еске түсіреді. Басқа араб авторлары сиқты ол аңыз - ертегілерден алған деректерді пай - да - лан - баған. Сондықтан да ол құн - ды. Мұнда жол маршруттары, бір өлке мен екінші өлке арасындағы қашықтық, пайдалы қазба байлықтар, ол - ар - ды өн - діру сияқты тақырыптарға тоқталады. Якубидің екі кітабындағы мәлі - мет - тер қайталанбайды, керісін - ше бірін - бірі толықтыра түседі. Якуби шы - - - - ғармалары Кембридж қолжазба - сы бойынша XIX ғасырдың соңында жарық көрді.
Кудама ибн Джафар Абу - ль - Фараджөмір сүрген уақыты белгісіз. Араб фи - лологі және географы. Пошта бастығы қызметін атқарған. Ха - рад - же және хат - шының өнері туралы кітаптың авторы. Шамасы 928 жылдың ар жақ бер жағ - ында жазылған. Бізге дейін кітаптың тек екінші то - мы жеткен. Кітапта Араб халифаты құрамына кіретін елдер жөнінде мол мәлімет бар. Сонымен қатар оғ - ыз, қимақ, қарлық, бұлғыр тай - па - ла - ры тура - лы да жазылады. Бір құндылығы кі - тап - - тағы Әлем картасында түркі тай - па - - ларының мекендеген жерлері көр - сетіледі.
Араб тарихи әдебиеттерінің ішіндегі орны бөлек щығарма Ибн ал - Фа - ких - тың Китаб ахбар ал - булдан (Елдер туралы әңгімелер кіта - бі). Автордың өзі жөнінде ешқандай мәлімет жоқ. Бәрімізге белгілі араб әде - бие - тінің анықта - масы іспетті. Ибн ан - Надимнің Фихрист кіта - бын - да оның есімі Ахмад екен - дігі және оның әдебиет пен өнердің білгірі екен - дігі айтылады.
Ол кездегі дәстүр бойынша кез келген автор өз шығармасын баста - мас бұр - ын өзіне дейін жазылған еңбектерге шолу жасайды. Мұнда да ал - Джа - хиз, Ибн Хордадбех, ал - Джейхани еңбектеріне тоқталады. Кітап шамамен 903 жылдар ша - масында жазылған. Онда Шығыс Еуропа мен Азия - ның көп - те - ген елдері туралы мәліметтер бар. Әсіресе бізді қызық - ты - ратыны түркі тайпалары жөнін - дегі деректер.
Х ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген парсы елінің энцикло - педист - ғалымы Ибн Русте ал - А'лак ан - нафиса деп аталатын бір - не - ше томдық кітап жазды. Бүгінгі күнге жеткені астрномия және геогра - фия жө - нін - дегі жетінші то - мы. Еңбек Британ мұражайынан қолжазба кү - йін - де та - был - ды. Орыс шығыс - тану - шы ғалымы профессор Хвольсон бұл ең - - бекті орыс тіліне Известия о Хазарах Буртасах, Болгарах, Мадья - рах, Славя - нах и Руссах Ибн - Дасты (СПб.,1869). Деген атпен аудар - ды. Ол оның то - - - лық та дұрыс аты Ибн Даста екендігін анық - тады. Кейін Голландия ғалы - мы Де Гуе өзінің Библиотеки арабских геогра - ф - ов (BGA) (1892) атты еңбегінде аталған еңбектің толық нұсқасын кіргізді. Әлбетте, кітап иран елінің тарихы жөнінде. Бірақ онда славян, рус, булгар, ха - зар, алан тағы бас - - қа түркі тайпалары туралы да деректер бар.
Х ғсырда араб географиялық ғылымы өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы уақыттағы көрнекті ғалым әрі саяхатшы, Иран елінің тумасы Ибра - гим ибн Мұхаммед Абу Исхак аль - Фариси аль - Истахри (шамамен 850 - 934) 943 - 965 жылдары араб тілінде Ауа - райы кітабы, Мем - лекеттер ара - сындағы жолдар (Китаб масалик аль - мамалик). Бұл кітаптар басқа да ғалымдардың еңбектеріне игі әсер етті.). Кітапта Араб - стан, Парсы теңізі, Магриб, Мысыр, Сирия, Рум теңіздері, Ирак, Индия, Иран, Хазар теңізі, Армения, Әзербайжан, Хо - расан және Мәуе - рен - нахр елдерінің сипат - та - ма - сы берілген. Әрбір елдің шекарасы, қала - лары, мемлекеттер ара - сын - да - ғы қашықтық, әр елдегі азық - түлік бағасы, сауда, қолөнер сяқты мә - селе - ле - р - - ге көңіл аударады. Бізге қажеттіде мәлі - меттер бар. Мысалы хазар, бур - тас, рус, бұлғыр және түркі тайпалары - ның мекендеген жерлері туралы мә - лі - меттер.
Ибн - Хаукаль (Абдул - Касим - Мухамед) - аль - Истахри кітабын то - лық - - - ты - рып қайта жазып шықты. Ол араб саяхатшысы X ғасырда Бағдат қа - ла - сында туған, 30 жылдан аса әртүрлі елдерде саяхат жасаған.
Оғыз, қарлық, қимақ, қырғыз, тогуз - огуз, хазарлар жөнінде мәлімет - тер бар. Ұлы жібек жолын және де басқа сауда - керуен жолдарының си - пат - тамасын береді. Исфиджаб, Тараз, Сауран, Суткент, Фараб, Кедер, Шау - хар - - - тағы да басқа қалалар жөнінде жазады. Каспий, Арал теңіздері, Итиль және Сырдария өзен - дері туралы да мәліметтер бар. Каспий теңі - зі - - - нің оң жақ жағалауында болып, ол жерге Киев князі Святослав тал - қандаған Хазар қағандығының қаш - қын - - дары - мен тілдесуге мүмкіндігі болады. Осы жерде ол словян, хазар тайпалары және Еділ бұлғарлары ту - ра - лы дерек жинады. Қосымша ретінде Сурат ал - ард (Жер - дің келбе - ті) географиялық карта берілген. М. де Гуе (1873) және Крамерс (1988 - 39) басып шығарған.
Х ғасырда қазақ даласы арқылы арабтың екі жиһангезі өтті. Оның бірі - Ибн Фадлана. Оның өмірбаяны жөнінде бізде нақты мәлімет жоқ. 921 жылы Бағдаттан Араб халифатының бірнеше адамнан тұратын елшілік Еділ бойын - дағы бұлғырлар еліне жол тартты. Елшіліктің негізгі мақсаты ха - зар - ларға қарсы араб - бұлғыр одағын құру. Қосымша мақсаты Еділ бо - йында ислм дінін тара - татын орталық жасау еді. Маусым айында шыққан ел - шілік Хамадан, Рей, Нишапур, Мерв, Бухара, одан әрі Хорезм, Үстірт және Жайық арқылы келесі жылы мамыр айында Еділге жетті. Осы сая - хат - ты қағазға түсіріп отырған Ибн Фадлана болды. Бағдатқа қайта орал - ғаннан кейін ол Жазба (Рисала) деп аталатын кітап жазды. Мұнда, әри - не, хазарлар жөнінде мол мәлімет бар. Сонымен қатар бүгінгі қазақ елінің ба - тыс өңірін мекендеген тайпалар, башқұрт - тар, әсіресе, оғыздардың ме - кен - - - - деген жері, әлеуметтік - рухани жағдайы, шаруа - шы - лығы, этнография - лық еркшеліктері жөнінде жазылады.
Екіншісі Бухара әмірі Екінші Насрдың 942 жылы Қытайға жіберген елшісі Абу Дулаф. Бұл да саяхат барысында көрген - білгенін қағазға тү - сі - ріп, Жазба (Рисала) кітабында оғыз, қимақ, қарлық, джиклі тай - па - ла - ры ту - ралы құнды дерек беретін шығарма жазды.
Х ғасырдағы араб тарихнамасының көрнекті өкілі ал - Масуди. То - лық аты - жөні Абу - ль - Хасан Али ибн аль - Хусейн аль - Масу́ди 896 жы - лы Бағдадта туған, - 956 жылдың қыркүйек айында Фустат, қаласында (қа - зір - гі Каир) қайтыс болған. Заманының ірі тарихшысы. Ол сол за - ман - дағы бар - лық геграфия - лық және тарихи шығармаларды жинастырып, толық - ты - рып бір жүйеге келтір - ген. Өзінің энциклопедиялық еңбегі үшін Арабтың Геродоты атанған. Ибн Халдун оны Тарихтың имамы деп атайды.
Басқа да араб тарихшылары сияқты ал - Масуди көптеген өңірлерді ара - лайды. Деректерге қарағанда ол Аббасид халифатының барлық про - вин - циялар - ын, Индияны, Кавказды, Каспий теңізінің жағалауларын Си - рия - - ны, Аравины, Мысырды аралаған. Кейбір ғалымдар ол Қытайда, Зан - - - - - зи - - бар - да, Шри - Ланкада тіпті Мадагаскарда да болған деседі. Ол өзі - нің кітапта - рын - да Киев Русі мен Ха - зария жөнінде де мәліметтер береді. Уақыт та - рихы (Ахбар аз - заман) еңбегі 30 томнан тұрған дейді. Бір өкініштісі біз - ге дейін толық жетпеген. Уақыт тезі - нен өтіп, бүгінгі күнге жеткені Му - рудж аззахаб ва ма'адин ал - джава Ал - тын кеніштері және бағалы тас - - - - тар кітабы. Өлер алдында жазған Китаб ат - танбих вал - иш - раф (Ескертулермен бақылағандарым).
Алтын кеніштері 132 бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде әлем - нің жаралғаны және Көне өсиет тарихы баяндалады. Одан әрі Ин - дия, Эллада және Римнің қоғамдық - саяси құрылысы, халқының әдет - ғұ - рып - тары, мәдение - ті, елдің ауа - райы, қалаларындағы храмдар сөз болады. Кі - таптың біраз бөлігі дін тақырыбына арналған. Онда ин - дуи - зм, зо - роас - т - ризм, иу - даизм, христиан және ислам жөнінде әңгіме қоз - ғалады. Византия туралы айтылғанда олармен көрші - лес славян тай - па - лары, рустардың Хазар теңізіне жорығы, Еділ, Дон өзендері, Азов және Кас - пий теңіздері, қимақ, оғыз, қарлық, барсхан, токуз - гуз, тайпа - лары жөнінде құнды ақпараттар бар. - -
Кітаптың екінші бөлімінде онша қажетті материалдар жоқ. Автор ан - ти - ка ғалымдарының еңбектерінде кездесетін деректерді қайталайды. Ат - Табари сияқты араб жазушыларында кездесетін Мұхаммед пай - ғам - бардың және араб халифтерінің өмірбаяны келтіріледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ислам дінінің тара - луы мәдениеттің өркендеуіне жол ашты. Бұл әде - биет саласында тарих жанрының дамуы - нан көрінді.
VІІ ғасырдың соңынан бастап негізінен араб тілінде, сондай - ақ, парсы, түрік, малай тілдерінде жеке халықтар мен әлем тарихы бойын - ша ең - бек - тер жа - зы - лып, биографиялық сөздіктер құрастырылды. Тарих - шы - мұ - сыл - мандар өз ел - дерінің тарихы мен мәдениетіне ғана қызы - ғу - шы - лық танытқан жоқ, басқа елдерге жасалған саяхаттар да сипатталды.
Тарихи баяндаулар интеллектуалдарға ғана емес, қарапайым халық - қа ар - нап жазылғанымен, онда тарих философиясының да мәселелері кө - те - ріл - - ді. Мы - са - лы, Бируни ХІ ғасырда уақыт категориясына шолу жа - са - ды.
Егер Батыс Еуропалық тарихнамада бірыңғай хронология ХІ ғасыр - дан бас - тап қалыптасса, ал ислам тарихшылары оқиғаларды VІІІ ғасыр - дан бас - тап хро - но - логиялық ретпен қойып белгілейді. Араб тарихшылары хро - ни - каның басында жазбаша және ауызша деректерді талдап, салыс - тыр - ған.
Араб тарихнамасының негізгі дерек көздері тарихи ру - тайпалық ше - жі - ре - лер мен әртүрлі исламға дейінгі тарихи әңгімелер еді. Одан кейін Мұ - хаммед пай - ғамбардың іс - әрекеті, діни - тарихи сюжеттер араб тарих - на - - - ма - сының маңыз - ды тақырыбына айналды. Әлемдік тарихи процесс схе - - - ма - сы да құранның идея - сы - мен сабақтас болып жатты. Бір қызығы ҮІІ - ҮІІІ ғасырда мұсылман шежіре - сін арабтардың арғы тегін библия - да - ғы халықтар таблицасына сәйкес - тен - діріліп жасалды.
Мұсылман тарихнамасының қалыптасуына астрономиялық білімнің (әлем тарихының хронологиясын қалыптасты) дамуы және көне иран - дық - - тар - - дың тарихи - эпикалық шығармалары (сасанидттік Ирандағы Пат - - ша - лар кітабы) үлкен әсер етті. Иудей - христандық апок - рифи - ка - лық (апо́ - кри - фы (көне грек сөзі - жасырылған, құпия) - соңғы иудей - лік, алғашқы хрис - тиандық библия конондарына кірмеген шығармалар) аңыздарының да ықпалын көреміз.
Ортағасырлық мұсылман тарихнамасы тарихи процесті теологилық тұр - ғыда түсіндіреді. Сонымен қатар олар тарихтағы жеке тұлғаның да ро - лін жоққа шығармайды.
Жоғарыда тарихи шығармалардың негізінде шежірелер жатты дедік. Сол - арды жинап алғаш рет құрастырғандар: Мухаммед аль - Кальби (763 өмірден озды). Кейін оны толықтырған оның баласы Хишам (819 өмір - ден озды), Муарриджас Садуси (811 өмірден озды), Сухайм ибн Хафс (806), Мусаб аз - Зубайри (851 өмірден озды), Зубайр ибн Баккар (870), Ибн Хазм ( 1030 өмірден озды), аль - Калькашанди (1355 - 1418).
Араб тарихнамасының алғашқы дәуірінің көрнекті өкілі Мұхаммед аз - Зух - ри(74142 өмірден озды). Ол жиналған шежірелік және аңыз - әңгі - ме - лер негіз - ін - де саяси мәні бар Мұхаммед пайғамбардың әскери жо - рық - - та - ры жөнінде еңбек жазды.
Осы тақырыпқа қалам тартқан екінші бір тарихшы Ибн Исхака(ша - ма - мен 704 - 768 немесе 767). Оның Пайғамбарымыз жөнінде жазған шы - ғар - масы кейінгі тарихшыларға үлгі болды.
Аль - Вакиди(747 - 823), Ибн Сад (өмірден озды 845), Ибн Сайд ан - Наса, Нураддина аль - Халаби тағы да басқалардың да еңбектерін атап өтпеске болмайды. Олар жазған агиографиялық пайғамбарлар мен мұ - сыл - - ман әулилері жөніндегі қиял - ғажайып шығармалар осы күнге дейін оқыр - манның қызығу - шылығын туғызады.
ҮІІІ ғасырдың екінші жартсы мен ІХ ғасырдың орта шенінде жеке - лен - ген тарихи оқиғаларға байланысты еңбектер пайда болады. Онда араб әскерінің жаулап алу, Халифаттың өз ішіндегі соғыстары баян - да - ла - ды. Бұл тақырып Абу Михнаф (774 өмірден озды), Абу Убайда (өмірден озды 824 өмірден озды) әсіресе аль - Мадаини (ІХ ғасырдың орта ше - нін - де қайтыс болған) шығарма - ларында көрініс тапты. Араб тарих ғылы - мы - ның орталығы көп уақытқа дейін Ирак болып қала берді.
ІХ ғасырдың екінші жартсында тархи баяндау тәсілімен жазылған шы - ғармалар пайда болды. Олардың ішіндегі ең көрнектісі аль - Белазури (шамамен 820 - шамамен 892); Абу Ханифа ад - Динавери (895 өмірден озды) және аль - Якуби еңбектері. Анналдар түрінде жазылған бұл шығар - ма - ларда әлем тарихына шолу, мұсылман қауымы тарихының алғаш - қы ке - зе - ңі, араб әскерінің жорықтары және Халифаттың саяси та - ри - - хы сөз бола - ды. Бұл жанрдағы ең ірі шығарма ат - Табаридің (838 не - месе 839-923) көп том - дық Пайғамбарлар мен патшалар тарихы. Толық аты Абу Джа - фар Мухаммад ибн Джари́р ат - Табари. Заманы - ның ірі тарихшы - сы. Пер - сия - да оқыған, бірақ шығамаларын арабша жаз - ған. Оны кейде мұсылман тарих - намасының атасы деп те атайды.
Мұнда әлем тарихы тіршілік басталғанан ІХ ғасырға дейінгі оқиға - лар баяндалады. Шығарманың толық мәтіні бізге дейін жетпеді. Ол 30 мың беттен тұр - ған екен, оқуға жеңіл болсын деп өзі көзі тірісінде қыс - қар - тыл - ған нұсқасын жасаған. Шығарманың парсы, француз, шағатай тіл - деріне ау - да - рыл - ғандары да бар. Кейінде көптеген авторлар оның ең - бегінің толық нұс - қасын кеңінен пайда - ланды.
Тарихи шығармалардың дидактикалық маңызын араб тарихшыла - ры жақсы түсінді. Осындай шығармалардың бір түрін жазған Ибн Мис - ка - вайх (103 жылы қайтыс болды.) аль - Масуди (957 қайтыс болды), Хам - зы аль - Исфа - хани (Х ғасырдың бірінші жартсында қайтыс болды), Ибн Миска - вайха, Ибн аль - Асира (1160 - 1233), тағы басқа осы сияқты автор - лар әлем тарихын түсінуге ты - рыс - - ты. Бұл ғалымдардың энциклопе - дия - лық білімі, өмірге деген көзқарасы ол - ар - дың жазған еңбектерін бүкіл әлемге паш етті.
Х ғасырдың екінші жартсында Аббасид халифатында билеушілер сарай - ында әулеттік хроника жазатын хатшы - мамандар пайда болды. Олар сарай ақындары сияқты елде, мемлекет ішінде болып жатқан уақи - ға - ларды жіп - ке тіз - ген моншақтай етіп тіркеп жазып отырды. Бұлардың ішін - де де жетістіктерге жеткендері бар. Солардың бір - екеуін атап өте - лік, аль - Ажах - шийари, қайтыс бол - ған уақыты 943; Хилаль ас - Саби. (969-1056), судей (Ваки аль - Кади, қайтыс болған уақыты 918; аль - Кинди, қайтыс болған уақыты 961; аль - Хуша - ни, қайтыс болған уақыты 971).
Жергілікті тарихқа, қалалар мен провинция тарихына арналған шы - ғар - малар жазылды. Мысалы Мекке тарихы - аль - Азраки (қайтыс бол - ған уақыты 858), Бағдад тарихы - Ибн Абу ТахираТайфура (81920 - 893), аль - Хати - бааль - Бағдади (1002 - 71), Египет тарихы - Ибн Абд аль - Хака - ма (798-871), мұсыл - ман Испаниясы - Абд аль - Малика ибн Хабиба (796 - 853). Дамаск тарихы - аль - Каланиси (қайтыс болған уа - қы - ты 1160) және Ибн Асакира (1105-1176), Халеба (Алеппо) - - Ибн аль - Адим (1192-1262), Гранад тарихы - Ибн аль - Хатиба (1313-1374).
Ерекше атап өтер тағы да бір тарихшы бар. Оның есімі аль - Хамдани (Х ға - сыр - дың екінші жартсында қайтыс болған), Иемен тарихшысы, Оң - түс - тік Ара - бия тайпаларының географисы, археологисы, генеологиясы жә - не әдебиеті жөн - ін - де энциклопедиялық еңбек жазған.
Ортағасырлық мұсылман тарихнамасының осы дәуірінде аннал - дар - мен байланысып жатқан өмірбаяндық шығармалар пайда болды. Бұл дәс - - түр Ибра - хим ас - Саби (994 өмірден озды) әулеттік тарихынан бас - та - лады. Одан кейін аль - Утби (961 - 1022, Буидтер тарихы, Газнавидтер та - рихы сияқты шығар - малармен толықты.
ХІІ - ХІІІ ғасырларда мұсылман тарихнамасының орталығы Сирия же - рі - не ау - ысты. Жергілікті Зенгид және Айюбидтер әулеті өз тарихын жаз - - дырды. Имад - ад - дина аль - Исфахани (1125-1201), Ибн Шаддад (1145-1234), Абу Шам (1203-1268) әсіресе Ибн Васил (1207-1298). Осы салада үлкен жетістік - терге жетті. Осы жерде әлем тарихына бай - ла - ныс - ты туынды - - лар пайда болды. Абу - ль - Фид, 1273-1331; аз - Захаби, 1274-1353; Ибн Касир,1300-1373 және басқалардың шығармаларын атауға болады.
Араб тарихнамасының бір ерекшелігі - ондағы өмірбаяндық еңбек - тер - - дің басымдылығы. Якут, Ибн Халликан (1211-1282) және ас - Сафа - ди (129697 - 1363), Ибн аль - Кифти (1172 - 1248) және Ибн Абу Усай - би (1203-1270) тағы да басқа тарихшылар саяси, мәдени филосо - фия, меди - ци - на қайраткерлері жөнін - де баға жетпес құнды дүнилер қал - дыр - ды.
Ибн Халдун (1332 - 1406жылдары) - XІV - XV ғасырлар белесінде өмір сүрген математиктердің арасынан бірінші болып қоғам дамуын тал - да - ды. Ол әр - түрлі қоғамдардың құрылымындағы айырмашылықтар - дың се - - беп - терін айқын - дады. Себептердің бірінші түрі - бұл психология - лық құбылыс, ол сезімтал, отбасындағы және тайпадағы жеке мүшелері мен топтарын байланыстыратын себептердің сипатын анықтайды. Екін - ші түрі - экономикалық құбылыс, табиғи жә - не географиялық жағдай - лар - мен, еңбек, қолөнер және өнер бөлінісімен байланысты болады. Се - беп - тердің үшінші түрі - саяси құбылыстар, яғни билікке иелер мен би - лік - ке бағына - тындар арасындағы қарым - қатынастар, меншік құру, өкі - меттің, мемлекет - тің пайда болуы. Ибн Халдун қоғамның экономикалық дамуының нұсқа - лары туралы бірқатар пікірлер айтқан. Ол адам өң - ді - ру - ші және меншік иесі болған кезде ғана қоғамдық тіршілік иесі болады деп түсінді.
Ибн Халдун адамның әрекеттерін табиғи, материалдық қажеттілік - тер - - ге негізделген әрекеттермен байланыстырып қарастырады. Ол былай деп атап өтті: Aдамдардың ерекшеліктері қоғамдық өмір болып та - бы - лады. Бұл бір - лескен өмір, қалада немесе ауылдық жерлердегі бір - лес - кен қоныс - та - ну, бұл адамдадың бірігуге, адамдардың өздерінің ка - жет - тіліктерін бірлесе қана - ғат - тандыруға деген бейімділіктерімен түсіндіріледі, өйт - ке - ні адам таби - ғатына өмір сүрудің қажетті құ - рал - дарын алуға бір - бі - ріне көмектесуге ұмтылу тән.
Ибн Халдунның ойынша, қоғамдық өмірдің негізін адамдардың өң - ді - ріс - тік қызметі, олардың өзара көмектері, өзара әрекеттестігі құрайды. Осы екі фактор адамдардың өмір сүруіне және дамуына мүмкіндік бе - ре - ді. Өңдірістің өсуі мен артық азық - түліктің жинақталуы қоғам про - гре - сінің басты факторлары болып табылады.
Ибн Халдун қоғам мен мемлекетті ажыратып қарады, олардың ара - қа - ты - нас - тары мен дамуының заңдылықтарын айқыңдауға тырысты. Оның тұ - жы - рым - дамасына сәйкес ададар қоғамды тіршілікке кажетті құралдарды бір - лесіп өн - діру - үшін құрған, өйткені бір адамның қабілеті оның тамақ - тануға деген қажет - тілігін қанағаттандыруға жеткіліксіз. Еңбек бөлінісі - бірігудің ең алғашқы факторы; бірлесуге деген басқа себеп - сырттан тө - не - тін қауіп - қатерден қорғану жөне қоғамдарға бірік - кен адамдардын өз - де - рі - нің алакөздік табиғатының пайда болуынан жал - пы қауіпсіздікті қам - та - ма - сыз ету. Қоғамға климат пен баска да табиғи факторлар ықпал етеді, бірақ ең бастысы - шаруашылық нысандары, өндіріс тәсілдері. Осыған байланысты Ибн Халдун екі кезеңін (күйін) бөліп қарайды: қарапайым немесе "ауылдық". Бұл кезеңде адамдар тек кажеттілерді ғана өндіреді және бұл ұйымның алдында азық - түлік бөлінісі проблемасы мүл - де бол - май - ды. Қоғамның нысаны толық тең дәрежелілік негізіндегі қандас туыс - тар ұйымы болып табылады.
Өркениетті немесе "қалалық" (қолөнердің, сауданың, ғылымнын, өнер - дің дамуы). Еңбек бөлінісінің дамуы және көптеген адамдардың күш - жігерлерін бірік - тіруі молшылық пенастамдық өндірісін тудырады, ол теңсіздік пен мәж - бүр - леуге негізделген ұйымның пайда болуына әкеп соғады. Екінші кезеңге өмір - шілік (қоғам), (билік - меншік) сәйкес келеді.
Ибн Халдун әл - Фараби менмемлекеттің мәні туралы мәселе бойын - ша пікір таластырады, оның әл - Фарабиден айырмашылығы мем - лекет - ті ке - лі - сім - шарт - тың немесе келісімнің негізінде пайда болған адамның жасанды туын - дысы емес, ұдайы қозғалыс пен дамуда болатын қоғам - ның табиғи да - муы - ның қажетті күрделі және қарама - қайшылыққа толы өнімі деп кара - ды.
ХІV ғасырда тарихшы Ибн Халдун (1332 - 1406 жж.) тарихи оқи - ға - лар - дың өзара байланысын, араб, бербер, парсы, византия қоғам - да - ры - ның пай - да болуын, дамуын және құлдырауын зерттеді. Ол өз Кіріс - пе - сінде түрлі мәдениеттерді дамыған немесе дамымаған деп бөлмей, кез келген қоғам - ның жағдайын өр - кениеттілік (умран) деп сипат - тай - ды. Ибн Халдунның айтуынша, кез келген қо - ғам көшпелі және отырық - шы өмір салтының арасында болады. Ол мәдениет эко - номикалық және саяси процестердің ықпалымен дамиды деп есептеді.
Ибн Халдун өз еңбегін асабия терминіне түсініктеме беруден бастай - ды. Асабия - ұжымдық ынтымақтастыққа негізделген көшпенді - бе - ду - ин - - дер - дің ру - лық немесе тайпалық бірлестіктері.
Ибн Халдун бойынша мемлекеттің өмір сүру ұзақтығы үш ұрпақтың өмір сүру уақытына, шамамен 120 жылға тең. А.А. Игнатенко мұсыл - ман әу - - леттері билігінің сипаты және ұзақтығы жөніндегі мәліметтерді талдап, Ибн Халдун - ның айтқандарымен келісті. А.А. Игнатенко Сол дәуірдегі мемлекеттер мен қоғамдар дамуының циклділігі жөніндегі Ибн Хал - дун - - ның идеялары - бұл орта ғасырлық шығыс қоғамының нақты ас - пек - - ті - - лерін ашып көрсететін әлеуметтанулық, ғылыми концепция деген қо - рытындыға келді.
В.В. Бартольд пен француз зерттеушісі М. Бувье - Ажам Ибн Хал - дун - ды әлеуметтанудың негізін салушы деп есептеді. Ибн Халдунның кон - цеп - циясы күштеу теориясының авторы Л. Гумпловичтің көзқа - рас - тары - на ықпал жа - сады. А. Тойнби Ибн Халдунның концепциясын өзі - нің Вы - зов - - и - Ответ деп ата - латын теориясына кіргізді.
Соңғы уақытта Ибн Халдунның теориясын П. Турчин өз жұмыс - та - - рын - - - - да пайдаланды. П. Турчин оның кейбір қазіргі концепцияларымен, Дюрк - - гейм - - нің әлеуметтік бірігу теориясымен, әлеуметтік капитал тео - рия - сы - - мен, инди - видуализм - коллективизмнің әлеуметтік - психология - лық тео - рияларымен ұқ - сас - тығын анықтады.
Мұсылман тарихнамасы тек араб елдерінде ғана сақталған жоқ. Со - ны - - мен қатар бұл дәстүр Осман елінде, Иранда Индияда тағы да басқа мұ - сыл - - ман елдер - інде кеңінен дамыды.
ХҮ - ХҮІ ғасырларда мұсылман тарихнамасы Мысыр елінде өз жалға - сын тапты. ан - Нувайри, (1279 - 1332) мәмүліктер тарихы, тарихи энци - кло - - - педия авторы (Ибн аль - Фурат, 1334 - 1405) жалпы хроникалар, алъ - Мак - ри - - зи(1364 - 1442), аль - Айни (1361 - 1451), Абу - ль - Махасин Ибн Таг - ри - бер - - ди (1409 немесе 1410 - 1470) және ас - Суюти (1445 - 1505), сияқты по - ли - гистор (көп білетін, жан - жақты білімі бар адам) - тарихшылар - Мысыр елінің саяси - экономи - ка - лық, әлеуметтік және мәдени тарихы жөнінде көп томдық шығармалар жазып кейінгі ұрпаққа мұраға қалдырып кетті.
ІХ - ХII ғасырлардағы араб авторларының еңбектеріндегі қазақ даласы.
Орта ғасырдағы қазақ тарихын зарттеу үшін сол кездегі араб тілінде жаз - ыл - ған әртүрлі мазмұнда, әрқилы жанрдағы шығармалардың орыны ерекше. Араб халифтерінің басқыншылық саясаты оларды алыс - жақын ел - дерді сая - си,экономикалық және гографиялық жағынан зерттеуге мәж - бүр - леді. Бұл мақ - сатта жер - жерлерге жіберілген елшілер, саяхатшылар жә - не жансыздар басқын - шыларды қызықтыратын алуан - алуан ақпарат - тар жинады.
Ислам синкретті мәдениетінің көрші елдерге таралуы, араб елде - рі - нің сау - да керуендері Европа мен Азияның, көрші Африканың елдерін ара - - лауы араб авторларының көзқарасын кеңейтті, білімін толықтырды. Олардың бо - - - ла - шақта жазатын шығармаларына мол материал жиналды.
ҮІІІ ғасырдың басында араб әскері Орталық Азия және Қазақ еліне де жет - ті. Жарты ғасырға созылған қарулы қақтығыстан кейін еліміздің біраз бө - лігі ар - аб билігін мойындауға мәжбүр болды. Жаулап алынған жерлерді өз қол астын - да ұстап тұру үшін, елді мекен еткен тұрғындарды мұқият зерттеу қажеттігі туындады. Міне осы мақсатта Орталық Азия халықтары бо - йын - - ша едәуір ғылы - ми, әдеби шығармалар жинақталды. Біз оларды мақ - саты - на, мазмұнына және маңыздылығына қарай классикалық, геогра - фия - лық, өмірбаяндық, діни шы - ғар - малар деп бөлеміз.
Классикалық араб әдебиетіндегі қазақтар жөніндегі алғашқы де - рек - тер. Қазақ даласын мекендеген тайпалар жөніндегі алғашқы мәлі - мет - - - тер - ді біз араб - тың классикалық тарихи шығармаларынан кездес - ті - ре - міз.
IХ ғасырда өмір сүрген ал - Балазури және ат - Табари еңбектерінде Же - ті - су өлкесі мен Оңтүстік Қазақстанды мекендеген ру - тайпалардың араб әскеріне Орталық Азия жерінде көрсеткен қарсылығы туралы жа - зы - ла - - ды. Онтүстік Қа - зақ - стан жеріндегі араб басқыншыларына жергілікті ха - лық - тың қарсылығы да кейбір шығармалардың негізгі тақырыбына ай - нал - ған.
Арабтың ірі тарихшыларының бірі ал - Балазури, Елдерді жаулап алу туралы кітап (Китаб футух ал - булдан), деп аталатын еңбек жаз - ды. Өзде - ріңізге белгілі ат - Табарида Пайғамбарлар мен патша - лар та - ри - хы (Тарих ар - русул ва - л - мулук) атты еңбектің авторы. Бұл екі кітапта да Орталық Азия - ны мекендейтін тайпалар жөнінде көптеген мәліметтер бар.
Ат - Табари Араб халифатының бірсыпыра қалаларын аралаған ғалым. Өмі - рінің соңында Бағдат қаласында қоныстанып көрген - біл - генін қағазға түсіріп, өз елінің тарихын болашақ ұрпаққа мирас етіп қал - дырды.
Сол ғасырда өмір сүрген үшіші бір тарихшы ал - Джахиз Достоин - ства тюрок (Манакиб ал - атрак) деп аталатын кітаптың авторы. Энци - к - лопеди - алық білімді ғалым көшпелі түркілердің этнографиялық сипат - та - ма - сын берді. Аббасид халифтерінің жеке басын қорғайтын әскердің басым көпшілігі түркі жігіттері еді. Ол солармен жақсы қарым - қатынаста бол - ған. Араб жұртына бей - таныс түркілерге автор жағымды мінездеме береді.
ІХ ғасырдыңалғашқы жартысында арабтың Тамим ибн Бахр есімді сая - хат - шысы қимақ даласында саяхат жасады. Ертіс өзенінің жаға - сын - дағы олардың астанасында болып қайтты. Не себепті, не үшін бар - ған - ды - ғы бізге беймәлім. Саяхатшы өз еңбегінде кимақтардың тұрмыс - тір - ші - лігі, шаруа - шы - - лығы, Тараз қа - ласынан қимақ қағанының резиденция - сы - на дейінгі жол - да көрген - білгенін қағазға түсірген.
Әлбетте бұл еңбектерде үлен тарихи проблема шешілген жоқ. Сол кез - дегі мұсылман әлеміне белгісіз болып келген алыстағы түркі жұрты - мен арабтардың алғашқы танысуы осылай басталған еді.
Географиялық шығармалардағы қазақ даласы. Әлемді жаулап алу - - ды армандаған арабтар географиялық білімнің жинақталуына аса зор мән берді. Мемлекет саяхатшылардың ұмтылысына дем беріп, оларды әр - қа - - шанда қолдап отырды. Сондықтан да дәл осы дәуірде арабтың геогра - фия - лық тақырыптарында жарық көрген бір топ авторларының еңбектері қа - зақ даласын зерттеуде таптыр - майтын деректерге айналды.
Қазақ даласын мекендеген ру - тайпалар жөніндегі тарихи ой - пікір ІХ ға - сырдағы географиялық шығармаларда кездеседі. Бізге дейін жеткен ең алғашқы шығарма Китаб алмасалик ва - л - мамалик (Жолдар мен мем - ле - кет туралы кітап). Авторы пошта қызметкері Ибн Хордадбех. Ол Жі - бек жолының мар - шру - ты жөнінде мәліметтер береді. Ол жол Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу ар - қылы өткендіктен, сол жерлерді мекендейтін токуз - гуз, огуз, карлұк, қимақ, қыпшақ, азгиши, түргеш сияқты тайпалар - дың, қалалар мен елді - мекендердің тізімін береді.
Ибн Хордадбехтың еңбегі халифаттың пошта қызыметінің мұрағат құ - жат - тарына сүйеніп жазылған. Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша ав - тор - дың мәлі - меттері ҮІІІ ғасырға жатуы мүмкін.
Аль - Якуби (897немесе 905 жылы қайтыс болған) - араб тарихшысы, географ әрі жиһанкез. Толық аты - Ахмад ибн Абу Якуб ибн Джафар ибн Вадих аль - Катиб аль - Аббаси аль - Якуби. Бағдатта мемлекеттік қыз - меткер отбасында ту - ған. Туған жылы белгісіз. Жасында Арменияда, кейін Хоро - сан - да, өмірінің соңында Мысырда тұрады.
Хоросанда екі томдық Тарих атты кітабын жазды. Бұл араб тарих әдеби - етінде әлем тарихына арналып жазылған алғашқы кітап еді. Алғаш - қы томы христиан тарихына арналады. Христос және оның апостолдары, кейбір патша - лар Ассирия, Грекия, Мысыр елдерінің тарихы, Пайдалы қаз - ба байлықтары, әкім - шілік бөліктері, халқы және олардың әдет - ғұрыптары туралы жөнінде мәлі - меттер келтіріледі.
Кітаптың екінші бөлімі мұсылман елдері тарихына арналған. Еңбекте басқа авторларда кездеспейтін құнды мәліметтер бар. Әсіресе оның Ки - таб аль - булдан (Елдер туралы кітап) деп аталатын шы - ғар - масында қа - зір - гі Қазақстан жерін мекендеген ру - тайпалар жөнінде құн - ды пікірлер ай - ты - лады. Якуби, басқа да араб ойшылдары сияқты гео - гра - фияға қатты қы - зық - ты. 891 жы - лы ол өзінің жоғарыда көрсетілген еңбегін аяқтады. Бұл ең - бек бүгінгі күнге дей - ін толық жеткен жоқ. Сипатына қарай еңбек әкім - ші - лік - географиялық анық - таманы еске түсіреді. Басқа араб авторлары сиқты ол аңыз - ертегілерден алған деректерді пай - да - лан - баған. Сондықтан да ол құн - ды. Мұнда жол маршруттары, бір өлке мен екінші өлке арасындағы қашықтық, пайдалы қазба байлықтар, ол - ар - ды өн - діру сияқты тақырыптарға тоқталады. Якубидің екі кітабындағы мәлі - мет - тер қайталанбайды, керісін - ше бірін - бірі толықтыра түседі. Якуби шы - - - - ғармалары Кембридж қолжазба - сы бойынша XIX ғасырдың соңында жарық көрді.
Кудама ибн Джафар Абу - ль - Фараджөмір сүрген уақыты белгісіз. Араб фи - лологі және географы. Пошта бастығы қызметін атқарған. Ха - рад - же және хат - шының өнері туралы кітаптың авторы. Шамасы 928 жылдың ар жақ бер жағ - ында жазылған. Бізге дейін кітаптың тек екінші то - мы жеткен. Кітапта Араб халифаты құрамына кіретін елдер жөнінде мол мәлімет бар. Сонымен қатар оғ - ыз, қимақ, қарлық, бұлғыр тай - па - ла - ры тура - лы да жазылады. Бір құндылығы кі - тап - - тағы Әлем картасында түркі тай - па - - ларының мекендеген жерлері көр - сетіледі.
Араб тарихи әдебиеттерінің ішіндегі орны бөлек щығарма Ибн ал - Фа - ких - тың Китаб ахбар ал - булдан (Елдер туралы әңгімелер кіта - бі). Автордың өзі жөнінде ешқандай мәлімет жоқ. Бәрімізге белгілі араб әде - бие - тінің анықта - масы іспетті. Ибн ан - Надимнің Фихрист кіта - бын - да оның есімі Ахмад екен - дігі және оның әдебиет пен өнердің білгірі екен - дігі айтылады.
Ол кездегі дәстүр бойынша кез келген автор өз шығармасын баста - мас бұр - ын өзіне дейін жазылған еңбектерге шолу жасайды. Мұнда да ал - Джа - хиз, Ибн Хордадбех, ал - Джейхани еңбектеріне тоқталады. Кітап шамамен 903 жылдар ша - масында жазылған. Онда Шығыс Еуропа мен Азия - ның көп - те - ген елдері туралы мәліметтер бар. Әсіресе бізді қызық - ты - ратыны түркі тайпалары жөнін - дегі деректер.
Х ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген парсы елінің энцикло - педист - ғалымы Ибн Русте ал - А'лак ан - нафиса деп аталатын бір - не - ше томдық кітап жазды. Бүгінгі күнге жеткені астрномия және геогра - фия жө - нін - дегі жетінші то - мы. Еңбек Британ мұражайынан қолжазба кү - йін - де та - был - ды. Орыс шығыс - тану - шы ғалымы профессор Хвольсон бұл ең - - бекті орыс тіліне Известия о Хазарах Буртасах, Болгарах, Мадья - рах, Славя - нах и Руссах Ибн - Дасты (СПб.,1869). Деген атпен аудар - ды. Ол оның то - - - лық та дұрыс аты Ибн Даста екендігін анық - тады. Кейін Голландия ғалы - мы Де Гуе өзінің Библиотеки арабских геогра - ф - ов (BGA) (1892) атты еңбегінде аталған еңбектің толық нұсқасын кіргізді. Әлбетте, кітап иран елінің тарихы жөнінде. Бірақ онда славян, рус, булгар, ха - зар, алан тағы бас - - қа түркі тайпалары туралы да деректер бар.
Х ғсырда араб географиялық ғылымы өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы уақыттағы көрнекті ғалым әрі саяхатшы, Иран елінің тумасы Ибра - гим ибн Мұхаммед Абу Исхак аль - Фариси аль - Истахри (шамамен 850 - 934) 943 - 965 жылдары араб тілінде Ауа - райы кітабы, Мем - лекеттер ара - сындағы жолдар (Китаб масалик аль - мамалик). Бұл кітаптар басқа да ғалымдардың еңбектеріне игі әсер етті.). Кітапта Араб - стан, Парсы теңізі, Магриб, Мысыр, Сирия, Рум теңіздері, Ирак, Индия, Иран, Хазар теңізі, Армения, Әзербайжан, Хо - расан және Мәуе - рен - нахр елдерінің сипат - та - ма - сы берілген. Әрбір елдің шекарасы, қала - лары, мемлекеттер ара - сын - да - ғы қашықтық, әр елдегі азық - түлік бағасы, сауда, қолөнер сяқты мә - селе - ле - р - - ге көңіл аударады. Бізге қажеттіде мәлі - меттер бар. Мысалы хазар, бур - тас, рус, бұлғыр және түркі тайпалары - ның мекендеген жерлері туралы мә - лі - меттер.
Ибн - Хаукаль (Абдул - Касим - Мухамед) - аль - Истахри кітабын то - лық - - - ты - рып қайта жазып шықты. Ол араб саяхатшысы X ғасырда Бағдат қа - ла - сында туған, 30 жылдан аса әртүрлі елдерде саяхат жасаған.
Оғыз, қарлық, қимақ, қырғыз, тогуз - огуз, хазарлар жөнінде мәлімет - тер бар. Ұлы жібек жолын және де басқа сауда - керуен жолдарының си - пат - тамасын береді. Исфиджаб, Тараз, Сауран, Суткент, Фараб, Кедер, Шау - хар - - - тағы да басқа қалалар жөнінде жазады. Каспий, Арал теңіздері, Итиль және Сырдария өзен - дері туралы да мәліметтер бар. Каспий теңі - зі - - - нің оң жақ жағалауында болып, ол жерге Киев князі Святослав тал - қандаған Хазар қағандығының қаш - қын - - дары - мен тілдесуге мүмкіндігі болады. Осы жерде ол словян, хазар тайпалары және Еділ бұлғарлары ту - ра - лы дерек жинады. Қосымша ретінде Сурат ал - ард (Жер - дің келбе - ті) географиялық карта берілген. М. де Гуе (1873) және Крамерс (1988 - 39) басып шығарған.
Х ғасырда қазақ даласы арқылы арабтың екі жиһангезі өтті. Оның бірі - Ибн Фадлана. Оның өмірбаяны жөнінде бізде нақты мәлімет жоқ. 921 жылы Бағдаттан Араб халифатының бірнеше адамнан тұратын елшілік Еділ бойын - дағы бұлғырлар еліне жол тартты. Елшіліктің негізгі мақсаты ха - зар - ларға қарсы араб - бұлғыр одағын құру. Қосымша мақсаты Еділ бо - йында ислм дінін тара - татын орталық жасау еді. Маусым айында шыққан ел - шілік Хамадан, Рей, Нишапур, Мерв, Бухара, одан әрі Хорезм, Үстірт және Жайық арқылы келесі жылы мамыр айында Еділге жетті. Осы сая - хат - ты қағазға түсіріп отырған Ибн Фадлана болды. Бағдатқа қайта орал - ғаннан кейін ол Жазба (Рисала) деп аталатын кітап жазды. Мұнда, әри - не, хазарлар жөнінде мол мәлімет бар. Сонымен қатар бүгінгі қазақ елінің ба - тыс өңірін мекендеген тайпалар, башқұрт - тар, әсіресе, оғыздардың ме - кен - - - - деген жері, әлеуметтік - рухани жағдайы, шаруа - шы - лығы, этнография - лық еркшеліктері жөнінде жазылады.
Екіншісі Бухара әмірі Екінші Насрдың 942 жылы Қытайға жіберген елшісі Абу Дулаф. Бұл да саяхат барысында көрген - білгенін қағазға тү - сі - ріп, Жазба (Рисала) кітабында оғыз, қимақ, қарлық, джиклі тай - па - ла - ры ту - ралы құнды дерек беретін шығарма жазды.
Х ғасырдағы араб тарихнамасының көрнекті өкілі ал - Масуди. То - лық аты - жөні Абу - ль - Хасан Али ибн аль - Хусейн аль - Масу́ди 896 жы - лы Бағдадта туған, - 956 жылдың қыркүйек айында Фустат, қаласында (қа - зір - гі Каир) қайтыс болған. Заманының ірі тарихшысы. Ол сол за - ман - дағы бар - лық геграфия - лық және тарихи шығармаларды жинастырып, толық - ты - рып бір жүйеге келтір - ген. Өзінің энциклопедиялық еңбегі үшін Арабтың Геродоты атанған. Ибн Халдун оны Тарихтың имамы деп атайды.
Басқа да араб тарихшылары сияқты ал - Масуди көптеген өңірлерді ара - лайды. Деректерге қарағанда ол Аббасид халифатының барлық про - вин - циялар - ын, Индияны, Кавказды, Каспий теңізінің жағалауларын Си - рия - - ны, Аравины, Мысырды аралаған. Кейбір ғалымдар ол Қытайда, Зан - - - - - зи - - бар - да, Шри - Ланкада тіпті Мадагаскарда да болған деседі. Ол өзі - нің кітапта - рын - да Киев Русі мен Ха - зария жөнінде де мәліметтер береді. Уақыт та - рихы (Ахбар аз - заман) еңбегі 30 томнан тұрған дейді. Бір өкініштісі біз - ге дейін толық жетпеген. Уақыт тезі - нен өтіп, бүгінгі күнге жеткені Му - рудж аззахаб ва ма'адин ал - джава Ал - тын кеніштері және бағалы тас - - - - тар кітабы. Өлер алдында жазған Китаб ат - танбих вал - иш - раф (Ескертулермен бақылағандарым).
Алтын кеніштері 132 бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде әлем - нің жаралғаны және Көне өсиет тарихы баяндалады. Одан әрі Ин - дия, Эллада және Римнің қоғамдық - саяси құрылысы, халқының әдет - ғұ - рып - тары, мәдение - ті, елдің ауа - райы, қалаларындағы храмдар сөз болады. Кі - таптың біраз бөлігі дін тақырыбына арналған. Онда ин - дуи - зм, зо - роас - т - ризм, иу - даизм, христиан және ислам жөнінде әңгіме қоз - ғалады. Византия туралы айтылғанда олармен көрші - лес славян тай - па - лары, рустардың Хазар теңізіне жорығы, Еділ, Дон өзендері, Азов және Кас - пий теңіздері, қимақ, оғыз, қарлық, барсхан, токуз - гуз, тайпа - лары жөнінде құнды ақпараттар бар. - -
Кітаптың екінші бөлімінде онша қажетті материалдар жоқ. Автор ан - ти - ка ғалымдарының еңбектерінде кездесетін деректерді қайталайды. Ат - Табари сияқты араб жазушыларында кездесетін Мұхаммед пай - ғам - бардың және араб халифтерінің өмірбаяны келтіріледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz