Ауыл шаруашылық тауар өндірушілері баға арқылы мемлекет тарапынан реттеудің жолдары
К і р і с п е ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығында баға механизімін мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері ... ... .4
1.1. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің реттеу теориялары ... ... ..4
1.2. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы баға механизмін мемлекеттік реттеу нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 тарау. Ауыл шаруашылық өніміне мемлекет тарапынан реттеудегі бағанын маңызы мен нәтижелері ... ... ... ... ... ...26
2.1. Ауыл шаруашылығы өнімі бағаларының қалыптасуы мен нәтижелері ... ... ... ... ..26
2.2. Дүние жүзілік ұйымдарда ауыл шаруашылық өнімдеріне баға белгілеуді ерекшелігі ... ... ... ... ... ... .38
3 тарау. Ауыл шаруашылық өнімінін бағасын мемлекет тарапынан реттеуді дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... 44
3.1. Мемлекеттің ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін баға арқылы ішкі нарықта қорғау жолдары ... ... ... ... ... .44
3.2. Ауыл шаруашылық өніміне мемлекет тарапынан баға белгігеуді реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... .74
П а й д а л а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р
1 тарау. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығында баға механизімін мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері ... ... .4
1.1. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің реттеу теориялары ... ... ..4
1.2. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы баға механизмін мемлекеттік реттеу нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 тарау. Ауыл шаруашылық өніміне мемлекет тарапынан реттеудегі бағанын маңызы мен нәтижелері ... ... ... ... ... ...26
2.1. Ауыл шаруашылығы өнімі бағаларының қалыптасуы мен нәтижелері ... ... ... ... ..26
2.2. Дүние жүзілік ұйымдарда ауыл шаруашылық өнімдеріне баға белгілеуді ерекшелігі ... ... ... ... ... ... .38
3 тарау. Ауыл шаруашылық өнімінін бағасын мемлекет тарапынан реттеуді дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... 44
3.1. Мемлекеттің ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін баға арқылы ішкі нарықта қорғау жолдары ... ... ... ... ... .44
3.2. Ауыл шаруашылық өніміне мемлекет тарапынан баға белгігеуді реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... .74
П а й д а л а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р
Нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіп кешенінің ауылшаруашылығы саласы өзіндік ерекшеліктеріне байланысты экономиканың өзге салаларының салалары бәсекеге толық қатыса алмайды да, осыған байланысты мемлекет тарапынан реттеудің қажеттілігі туындайды. Мемлекет экономикалық және құқықтық тетіктерді пайдалана отырып ауылшаруашылық өндірісінің дамуына және ауылшаруашылық өнімдерінің бағасына әсер ете алады.
Нарықтық экономика жағдайында обьективтік және субъективтік факторлардың сұраныс пен ұсынысқа әсер етуі және олардың өз кезегінде бағаға әсер етуіне байланысты. Ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы мемлекет тарапынан реттеу ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің табысын ұлғайтатын бірден бір басты құрал болып табылады. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетілгендей мемлекеттік органдардың бағаны реттеудегі ісі, ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің жағдайларын түзеуге бағытталған. Сондықтан қазіргі кезде барлық дамыған елдерде ауылшаруашылығының негізгі өнімдеріне қойылатын бағаны бақылап отырады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекет тарапынан реттеу басты бағыт және бұл бағыт агроөнеркәсібі дамыған елдерде кеңінен қолданылады.
Нарықтық экономика жағдайында обьективтік және субъективтік факторлардың сұраныс пен ұсынысқа әсер етуі және олардың өз кезегінде бағаға әсер етуіне байланысты. Ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы мемлекет тарапынан реттеу ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің табысын ұлғайтатын бірден бір басты құрал болып табылады. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетілгендей мемлекеттік органдардың бағаны реттеудегі ісі, ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің жағдайларын түзеуге бағытталған. Сондықтан қазіргі кезде барлық дамыған елдерде ауылшаруашылығының негізгі өнімдеріне қойылатын бағаны бақылап отырады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекет тарапынан реттеу басты бағыт және бұл бағыт агроөнеркәсібі дамыған елдерде кеңінен қолданылады.
1. Агробизнесті ұйымдастыру, Жалпы редакциясын ұйымдастырған
Әбділдин С. Оқулық. — Алматы: ҚазҰАУ, 2001. 472 б.
2. Әбділдин С, Әлеуметтік экономикалық дамуды жоспарлау (дәріс курсы).
Алматы. Қазмемагру. 1999. 100 б.
3. Абдильдина Л.И., Бельгибаев К.М. Экономика сельского хозяйства.–
Алматы. Қайнар, 1996. 608 с.
4. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. Алматы. Санат, 1998. 363-367 б.
5. Қазақстан халық шаруашылығының және шаруашылық жүргізу
формаларының дамуы. Байдильдин М.А. Алматы. 1998. 160 б.
6. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолыңда. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Жариялануы:
"Егеменді Қазақстан" 2005 жылғы 19 ақпан № 32-33.
7. Гусеинов Р.М., Горбачева Ю.В., Рябцева В.М. История
экономических учений. Москва-Новосибирск. ИНФРА-м-Сибирское
соглашение. 2000 г. С. 163-217
8. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.
/отв.редактор Абалкин Л.И.: перевод с англ. Т.1, кн. 1-3 -М.,Наука.,
1993.-569с
9. Осадчая И. Кейнсианство // Российская федерация.1994. №8.49.с. 10.Кейнс Д.М.Общая теория занятости, процента и денег.1978г.296с.
11. Долан Э., Кэмпбел К., Кэмпбел Р. Деньги, банковское дело и
кредитно-денежная политика. М., 1996, С.248-249
12. Гэлбрейт Д.Ж. Новое индивидуальное общество. М, 1969 39
13. Агроөнеркісіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу. Қазақстан Республикасы заңы. Ресми газет 2005
жыл 13 тамыз.(33)
14. Альбегова И.М., Емцов Р.Г., Холопов А.В. Государственная
экономическая политика.–М., МГУ им.Ломоносова, 1998.,–11с.
15. Нурсеит А., Темирбекова , Нурсеитова Р. Теория рыночной экономики;
предпринимательский аспект. Учебное пособие для студентов вузов.
/Под редакцией доктора экономических наук, профессора А. Нурсеит.
Алматы. ОФ «БИС» 2000-272с.
16. Аганбегян А.Г., Микульскийй К.И., Шаталин С.С. Переход к рынку:
борьба мнений. М. Наука. 1993.192с.
17. «Инновациялық қызмет туралы» Қазақстан Республикасы Заңы. Астана
3 июль №333/13 РК.
18. Кубаев К.Е. Государственное регулирование инновационным развитием
экономики Казахстана. Материалы Международной научно-
практической конференции. 12-13 ноября 2004 г. Алматы. КазНу
им.Аль-Фараби с 62-67.
19. Ескараев О.К. Рынок и предприятие. Проблемы агрорынка.апрель-
июнь/2004 г. с7-15.
20. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. М.1997 г. с 458.
21. Есполов Т.И., Ахметова Г.К. Развитие агроформирований
Рспублики Казахстан и пути совершенствования их эффективности.
Алматы, Издат. "Агроуниверситет" 2005.-с.20
22. Эрхард Л.Благосостояние для всех.-М.: начало Пресс.1991- с.64.
23. Абдикулова П.Ж. Ауыл шарушылығы өніміне баға белгілеудің
қажеттілігі және реттеу механизмдерінің ерекшеліктері. Вестник
КазНУ им.Аль-Фараби. Серия экономическая, № 2. с119-122.
24. Байбарақов Е.Б. Абдикулова П.Ж. Ішкі рынокты
мемлекеттің баға арқылы қорғаудың шетел тәжірбиелері. Ізденістер,
нәтижелер №3-2004 с144-149
25. Абдикулова П.Ж. Ауыл шаруашылығы өндірісінде нарықтық
экономиканы қалыптастыру жағдайыыдағы баға белгілеу. Вестник
высшей школы Казахстана. №2-2004 с239-242
26. Абдикулова П.Ж. Ауыл шаруашылығы өніміне баға
тағайындаудың шетел тәжірбиелері. Халықаралық конференция
материалдары. Ауыл аумақтары мен аграрлық нарытты дамытудың
әлеуметтік экономикалық проблемалары.РМК "АӨК экономикасы
және ААД ҒЗИ" Алматы 2003 ж. 53-60 б.
27. Абдикулова П.Ж. Нарықтық экономиканы реттеу туралы ой-
пікірлердің қалыптасуы. Қазақстан жоғары мекгебі/Высшая школа
Казахстана 3/2004. 239-242 бет.
28. Есиркепов Т.А., Бейсембаев Т.С. О финансовом положении
сельскохозяйственных предприятий Республики
Казахстан//Проблемы агрорынка. 1996. №2. с.25
Әбділдин С. Оқулық. — Алматы: ҚазҰАУ, 2001. 472 б.
2. Әбділдин С, Әлеуметтік экономикалық дамуды жоспарлау (дәріс курсы).
Алматы. Қазмемагру. 1999. 100 б.
3. Абдильдина Л.И., Бельгибаев К.М. Экономика сельского хозяйства.–
Алматы. Қайнар, 1996. 608 с.
4. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. Алматы. Санат, 1998. 363-367 б.
5. Қазақстан халық шаруашылығының және шаруашылық жүргізу
формаларының дамуы. Байдильдин М.А. Алматы. 1998. 160 б.
6. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолыңда. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Жариялануы:
"Егеменді Қазақстан" 2005 жылғы 19 ақпан № 32-33.
7. Гусеинов Р.М., Горбачева Ю.В., Рябцева В.М. История
экономических учений. Москва-Новосибирск. ИНФРА-м-Сибирское
соглашение. 2000 г. С. 163-217
8. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.
/отв.редактор Абалкин Л.И.: перевод с англ. Т.1, кн. 1-3 -М.,Наука.,
1993.-569с
9. Осадчая И. Кейнсианство // Российская федерация.1994. №8.49.с. 10.Кейнс Д.М.Общая теория занятости, процента и денег.1978г.296с.
11. Долан Э., Кэмпбел К., Кэмпбел Р. Деньги, банковское дело и
кредитно-денежная политика. М., 1996, С.248-249
12. Гэлбрейт Д.Ж. Новое индивидуальное общество. М, 1969 39
13. Агроөнеркісіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу. Қазақстан Республикасы заңы. Ресми газет 2005
жыл 13 тамыз.(33)
14. Альбегова И.М., Емцов Р.Г., Холопов А.В. Государственная
экономическая политика.–М., МГУ им.Ломоносова, 1998.,–11с.
15. Нурсеит А., Темирбекова , Нурсеитова Р. Теория рыночной экономики;
предпринимательский аспект. Учебное пособие для студентов вузов.
/Под редакцией доктора экономических наук, профессора А. Нурсеит.
Алматы. ОФ «БИС» 2000-272с.
16. Аганбегян А.Г., Микульскийй К.И., Шаталин С.С. Переход к рынку:
борьба мнений. М. Наука. 1993.192с.
17. «Инновациялық қызмет туралы» Қазақстан Республикасы Заңы. Астана
3 июль №333/13 РК.
18. Кубаев К.Е. Государственное регулирование инновационным развитием
экономики Казахстана. Материалы Международной научно-
практической конференции. 12-13 ноября 2004 г. Алматы. КазНу
им.Аль-Фараби с 62-67.
19. Ескараев О.К. Рынок и предприятие. Проблемы агрорынка.апрель-
июнь/2004 г. с7-15.
20. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. М.1997 г. с 458.
21. Есполов Т.И., Ахметова Г.К. Развитие агроформирований
Рспублики Казахстан и пути совершенствования их эффективности.
Алматы, Издат. "Агроуниверситет" 2005.-с.20
22. Эрхард Л.Благосостояние для всех.-М.: начало Пресс.1991- с.64.
23. Абдикулова П.Ж. Ауыл шарушылығы өніміне баға белгілеудің
қажеттілігі және реттеу механизмдерінің ерекшеліктері. Вестник
КазНУ им.Аль-Фараби. Серия экономическая, № 2. с119-122.
24. Байбарақов Е.Б. Абдикулова П.Ж. Ішкі рынокты
мемлекеттің баға арқылы қорғаудың шетел тәжірбиелері. Ізденістер,
нәтижелер №3-2004 с144-149
25. Абдикулова П.Ж. Ауыл шаруашылығы өндірісінде нарықтық
экономиканы қалыптастыру жағдайыыдағы баға белгілеу. Вестник
высшей школы Казахстана. №2-2004 с239-242
26. Абдикулова П.Ж. Ауыл шаруашылығы өніміне баға
тағайындаудың шетел тәжірбиелері. Халықаралық конференция
материалдары. Ауыл аумақтары мен аграрлық нарытты дамытудың
әлеуметтік экономикалық проблемалары.РМК "АӨК экономикасы
және ААД ҒЗИ" Алматы 2003 ж. 53-60 б.
27. Абдикулова П.Ж. Нарықтық экономиканы реттеу туралы ой-
пікірлердің қалыптасуы. Қазақстан жоғары мекгебі/Высшая школа
Казахстана 3/2004. 239-242 бет.
28. Есиркепов Т.А., Бейсембаев Т.С. О финансовом положении
сельскохозяйственных предприятий Республики
Казахстан//Проблемы агрорынка. 1996. №2. с.25
М а з м ұ н ы
К і р і с п е
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .3
1 тарау. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығында
баға механизімін мемлекеттік реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
1. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің реттеу
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы баға механизмін
мемлекеттік реттеу
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...12
2 тарау. Ауыл шаруашылық өніміне мемлекет тарапынан
реттеудегі бағанын маңызы мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ...26
2.1. Ауыл шаруашылығы өнімі бағаларының қалыптасуы мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .26
2.2. Дүние жүзілік ұйымдарда ауыл шаруашылық өнімдеріне баға белгілеуді
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .38
3 тарау. Ауыл шаруашылық өнімінін бағасын мемлекет тарапынан
реттеуді дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...44
3.1. Мемлекеттің ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін баға арқылы ішкі
нарықта қорғау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.44
3.2. Ауыл шаруашылық өніміне мемлекет тарапынан баға белгігеуді реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 63
Қ о р ы т ы н д ы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..74
П а й д а л а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р т і з і м і
... ... ... ... ... ..75
К і р і с п е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіп кешенінің ауылшаруашылығы
саласы өзіндік ерекшеліктеріне байланысты экономиканың өзге салаларының
салалары бәсекеге толық қатыса алмайды да, осыған байланысты мемлекет
тарапынан реттеудің қажеттілігі туындайды. Мемлекет экономикалық және
құқықтық тетіктерді пайдалана отырып ауылшаруашылық өндірісінің дамуына
және ауылшаруашылық өнімдерінің бағасына әсер ете алады.
Нарықтық экономика жағдайында обьективтік және субъективтік
факторлардың сұраныс пен ұсынысқа әсер етуі және олардың өз кезегінде
бағаға әсер етуіне байланысты. Ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы мемлекет
тарапынан реттеу ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің табысын ұлғайтатын
бірден бір басты құрал болып табылады. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсетілгендей мемлекеттік органдардың бағаны реттеудегі ісі,
ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің жағдайларын түзеуге бағытталған.
Сондықтан қазіргі кезде барлық дамыған елдерде ауылшаруашылығының негізгі
өнімдеріне қойылатын бағаны бақылап отырады. Осы тұрғыдан қарағанда
мемлекет тарапынан реттеу басты бағыт және бұл бағыт агроөнеркәсібі дамыған
елдерде кеңінен қолданылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілері баға арқылы мемлекет тарапынан
реттеудің жолдары, ауыл шаруашылық өндірісінде баға тетігін пайдалану және
жетілдіру салықпен бірге мемлекет тарапынан реттеудің бағаға әсерін зерттей
отырып диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
– нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттің алатын орны мен ролін
анықтау;
– ауыл шаруашылық экономиканың мемлекеттік реттеудің
ерекшеліктеріне, тетіктеріне талдау жасау;
– ауыл шаруашылық өндірісінің және оның өнімдеріне баға белгілеудің
қалыптасуы мен ограрлық сектордағы бағаның қызмет ету
ерекшеліктеріне зерттеу жүргізу;
– ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі түрлерінің бағасына
мемлекеттік салықтың инвестициясы әсерін зерттеу.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 7 кестеден, 5
суреттен, 76 беттен тұрады.
1 тарау. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығында
баға механизімін мемлекеттік реттеудің теориялық
негіздері
1.1. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің реттеу теориялары
Нарық - бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды
тоғыстыратын механизм; баскаша айтканда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген
экономикалық субъектілер арасыңдағы байланыстар, өзара катынастар түрі [1].
Мемлекеттік реттеу - бұл шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмін
тұрақтандыруға ықпал-әсер тигізу мақсатыңда мемлекеттің экономикаға тікелей
де жанама араласуы [2].
Нарық нақты бір тауар немесе қызмет көрсетуді, сатып алушылар мен
сатушыларды бір жерде тоғыстыратын механизм. Баскаша айтқанда, бұл шешімді
- дербес қабылдайтын жекелеген экономикалық субьектілер арасындағы өзара
қарым-қатынас, байланыс нысаны [3].
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі негізіңде оқшауланған өндірушілердің
арасындағы үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді
[4].
Нарықтық экономика -бұл пайда табу жолында және кажеттілік дәрежесінде
аз көлемде мемлекет тарапынан реттелуге негізделінген, өзін-өзі басқаратын
іскерлер меншік иелері–өндіруішлер мен тұтынушылар арасындағы еркін, өзін
өзі реттейтін экономикалық қатынас.
Нарықгық экономика дегеніміз — ерікті, өзінен өзі реттелетін,
кәсіпкерлер мен меншік иелері және өндірушілер мен тұтынушылардың
арасыңдағы экономикалық катынастар. Олар өзара тиімділікке негізделеді жөне
ең соңғы деңгейде болса да мемлекет тарапынан реттеледі [5].
Нарық комаңдалық әкімшілік жүйеге карама-қарсы жүйе болып табылады. Ол
өндіруішлер мен тұтынушылар арасына ендіріліп, оларға ез шарттарын қойып,
олардың қызметіне баскарушылық командалар мен директивалар көмегімен бағыт-
бағдар беріп отырады. Академик Н.К.Мамыров жөне Ж.О.Ихдановтың
Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана деген
ғылыми еңбектерінде Нарық адамдардың айырбас сферасындағы әлеуметті
экономякалық катынастар жиынтығын көрсетеді жене бұл арқылы тауарларды сату
іске асырылады [6].
Рынок бұл тауарларды өндірушілер мүддесін тұтынушылар мүддесімен
автоматты түрде келістіруді қамтамасыз ететін тауар өндірісі, осы
тұжырымның дұрыстығы ҚР Президентінің Қазақстан халқына 1996 және 1997
жылдардың күзіндегі үндеуінің мазмұнымен дәлелденеді деп және экокономиканы
реттеудің мемлекеттік және жолдарын тиімді пайдалану үшін жалпы мемлекеттік
мүдделер мен мақсаттарға қол жеткізуге тұрақты бағыт ұстау аса маңыздың
көрсетілген авторлардың келесі еңбектерінде.
Нарықтық қатынастар өндірушілер мен түтынушылар арасында олардың
қызметін реттейтін ешқандай аралық басқарушы, жоспарлаушы немесе әкімшілік
мекемелер болмайтын халық шаруашылығын ұйымдастыру ерекшеліктерін
сипаттайды [6]. Нарықтық қатынастарға негізделінген экономикалық жүйеге өту
ғана елдің ондаған жылдар бойы жинақталған өткір проблемаларын шешуге,
экономиканы әлемдік шаруашылыққа үйлесімді қосуға, еңбекшілер мұқтаждығына
сәйкес өңдіріс өсуін қамтамасыз етуге, сол арқылы экономиканың әлеуметтік
бағытын анықгауға, тапшылықты жоюға мүмкіндік беріп, азаматтарға әлемдік
өркениетті жетістіктерінің бәріне қол жеткізуге жол ашады. Қазіргі әлемдік
экономикалық әдебиеттердегі (кесте 1) қойылымдарды жинақтай отырып, нарық
сипаттамасын мынандай етіп, шоғырландырып беруге болады: сатып алушылар мен
сатушылардың нарықта абсолютті кедергісіз етуі мен дәл солай шығуы бәсекеге
қатысушылардың шексіз санына тепе-тең; әр бәсекелесте ресурстардың кез
келген түрлерінің абсолютті жылдамдығы (еңбек, материалдық, қаржылық және
т.б.); бірдей өнімдердің абсолютті біртектілігі, айыруға қиындығы (сауда
маркалары жоқ, тауар сапасының кез келген жеке сипаттамасы); кез келген
бәсекелестің басқа қатысушылар шешіміне әсер ете алмаушылығы.
Кесте 1. – Бәсеке түрлері мен нарық нысандары.
Нарық типтері
Жетілген еркін Жетілмеген еркін бәсеке Таза толық
бәсеке монополия
Біртектес өнім Монополистік Олигополия Жалғыз тауар
өндіретін көп бәсеке өндіруші, баға
тауар өндірушілер тауар өндіруші
санымен, ешқандай тарапынан бақылау
қиындықсыз салаға дәрежесі едәуір,
кіруге мүмкіндігі бірақ мемлеекетке
бар, бағаны тауар тән бақыланады
өндірушілер
тарапынан бақылау
дәрежесі жоқ
Әртектес өнім Тауар өндірушілер
өндіретін тауар саны көп емес,
өндірушілер саны бағаны тауар
көп, бағаны тауарөндірушілер
өндірушілер тарапынан бақылау
тарапынан бақылаудәрежесі орташа
дәрежесі орташа
Меркантилистердің ғылыми көзқарастарының негізгі принциптері жақсы
белгілі: елге алтын мен күміс ағынының келуін қамтамасыз ету мақсатында
сыртқы сауданы реттеу; арзан шикізат импорты арқылы өнеркәсіпті қолдау;
импортка шығарылатын өнеркәсіптік тауарлардың протекционистік тарифтері;
экспортты; әсіресе дайын өнімді ынталаңдыру. Меркантилизм ғасырының басты
дәлелдерінің бірі: мемлекеттік кұрылыс мақсатына меншік экономикалық күштің
күшеюінен ғана емес, көршілес мемлекеттер күшінің әлсіреуімен де күш
жеткізуге болады. Шынында меркантилистердің көпшілігі ұлттар мүддесі бір-
біріне өзара карама-қайшы деген көзқарасты ұстайды. Дүние жүзінде
ресурстардың қатаң бекітілген саны бар деген идея осының дәлелі болды.
Нарықтық қатынастар дамуымен күшіне енген кәсіпкерлер класы мемлекеттің
араласуы мен осымен байланысты шектеулерді өз қызметіне деген кедергі
ретінде қарай бастады. Сондықтан XVIII ғ. аяғында
меркантилизм орнына келген, экономикаға мемлекеттің араласуын
жағымсыз бағалаған экономикалық либерализм идеясы бірден көптеген
қолдаушыларын тапты [7]. Нарықтық экономикаға катысты экономикалық
либерализм идеяларын бірінші рет А.Смит өзінің "Халықтар байлығының
табиғаты меи себептері туралы зерттеулер" кітабында толығырақ берді [8].
Оның айтуынша нарықтық жүйе "көрінбейтін қол" арқылы өзін-өзі реттеуге
қабілетті. Бұл кезде пайда табуға ұмтылған жеке мүдде экономикалық
дамудың басты қозғаушы күші ретінде жүреді. Мемлекеттің реттеуін жоқка
шығарғанда экономика тиімдірек әрекет етеді деген идея А.Смит ілімінің
басты идеяларының бірі болды. А.Смит пайда алуға ұмтылу адамдарды басқалар
үшін қажеттірек тауарларды ұсынуға итереді деген болатын. Бір-бірімен
жарыса отырып, сұранысқа ие және ең төмен бағамен тауар сататын өндірушілер
ғана аман қалады. Адам Смит идеялары үкіметпен қатар экономистерге де күшті
әсер етті. XX ғасырдың ең көрнекті экономистері – ағылшындар Джон Стюарт
Милль мен Нассау Сениорлар “сауда бостандығы” ретінде белгілі доктринаны
жасады. Осы доктринаның негізгі идеясы – мемлекет жеке секторға, яғии
мемлекет жеке кәсіпкерлік сферасына араласпауы қажет және оны реттеуге
немесе бақылауға тырыспауы керек. Авторлар пікірі бойынша еркін бәсеке
қоғам мүддесіне жақсырақ әсер етеді. А.Смит бойынша нарық басты,
үйлестіруші болғандықган, нарыққа толық еркіндік берілуі қажет. А.Смиттің
ізбасарларын Д.Рикардо, Ж.Сэя, Д.Миль, А.Маршалл аттарымен байланысты
классикалық мектепке жатқызады. Классикалық шоғырландыру тарих жетістігі
болып табылады. Қазіргі жаңа классикалық шоғырландыру идеясы (монетаризм,
рационалды күту теориясы) нарықтық экономикаға деген классикалық
көзқарастан шығады. Сонымен қатар, жаңа экономикалық жағдай кезінде
мемлекет елдің экономикалық жағдайы үшін жауап береді, яғни нарықтық
көрінбейтін қолы мемлекеттің көрінбейтін қолымен толықтырылуы керек.
Классиктер нарықгық бәсеке механизмі қол жеткізуінен тыс орналасқан
сфералар бар екенін түсіне отырып, мемлекеттің дәстүрлі
қызметтерді орындау қажеттігі туралы тезистен шықгы.
Бұл алдымен қоғамдық тауарлар деп аталатындарға қатысты болды, яғни
ұжымдық түрде пайдаланылатын тауарлар мен қызметтер (ұлттық қорғаныс,
білім, көлік жүйесі және т.б.) туралы болды. Сондықтан мемлекет оларды
өндіру туралы міндетті өзіне алып, азаматтардың осы өнімге бірлесе ақы
төлеуін ұйымдастыруы керек. Басқа нарықгық проблема –жұмыссыздықта
мемлекеттің араласуын талап етеді. Егер оны болдырмау мүмкін болмаса,
онда оның салдарын қысқарту немесе жұмсарту үшін күш қажет. Жоғары аталған
және басқа факторлардың жағымсыз әрекеттері тек нарықтық өзін-өзі күйге
келтіруге ғана үміт арттыру, жүйе өзінің тіршілік етуіне күмән келтіре
бастауына әкеледі. Бұны әсіресе 1929-1933 ж.ж. “¥лы депрессия” кезеңінен
анық көруге болады [7]. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролін теориялық
түсінудегі маңызды кезең атақгы ағылшын экономисі Дж.М.Кейнстің атымен
байланысты. “Кейнстік революция” кезінде ұсынылған идеялар, нарықтық
экономикаға деген классикалық көзқарастарда төңкеріс жасады. Олар
экономикалық құлдыраудың өзін-өзі емдеуі мүмкіи еместігін, жиынтық сұраныс
пен жиынтық ұсыныс теңестіруге экономикалық дағдарыс, жағдайдан шығаруға
қабілетті құрал ретіндегі мемлекеттік саясатының қажеттігін дәлелдсйді.
Кейнсианстіктің негізгі алғы шарты – монополия үстем жағдайда нарықгық
шаруашылықтың өзін-өзі тиімді реттеуінің жоқтығы. Осыдан тұрақтандыруға қол
жеткізу үшін экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттігі туындайды. Біздің
түпкі мақсатымыз, - деп жазды Кейнс, - орталық өкімет тарапынан өзіміз өмір
сүретін шаруашылық жүйе шеңберіңде ойластырылған бақылау немесе басқаруға
болатын ауыспалы шамаларды тандау болуы мүмкін. Мемлекет әсер етуі керек
негізгі ауыспалыларды анықтау, экономикалық дағдарыс басталуын болдырмау
үшін Кейнс қысқа мерзімді кезеңде циклдік дағдарыстар себептерін анықтайды
[9].
Дж.М.Кейнс өзінің “Общая теория занятости, процента и денег” деген
атақты еңбегін жариялады [10]. Нео-кейнсианстік бағыттың өкілдеріне
Э.Хайсен, Д.Хикс, П.Самуэльсон жатады. Олар экономикалық циклдардың екі
полюстері мен дағдарыстың жағымсыз құбылыстарын жұмсарту жолдарын ұсынған.
Келесі бір бағыт неолиберализм – халықты әлеуметтік қорғау саясатын
негізге ала отырып, табысты бөлу, жұмыспен қамтуды ынталандыруда
экономикалық өсуді мемлекеттің ролінің маңыздылығын көрсетті.
70-жылдардың 2-ші жартысында батыс экономикалық ойының жетекші ағыны
болған кейнсиандық дағдарысқа ұшырады. Оның барлық құрылымында күрделі
өзгерістер болды. Экономикаға мемлекеттің араласпауын желеу ететін
либерализм идеологиясы пайда болды. Ғылыми-техникалық революция мен
экономиканың интернационал дамуының жаңа кезеңі әсерінен бір жаннан икемді,
тәуекелге дайын шағын жөне орта кәсіпкерлік қызметінің сферасы кеңейсе,
баска жағынан транснационалдық корпорациялардың ролі күшейді. Нәтижесінде
50-70-жылдары қалыптасқан материалдық өзгерістің көптеген салаларына
тараған масштабты мемлекеттік сектордың шаруашылық типі (Еуропада)
(нормативті реттеудің тармақгы жүйесі бар бюджеттік жүйе арқылы ұлттық
табысты қайта бөлудің өсіңкілігімен) мемлекеттің экономикаға араласуының
консервативті принциптеріне негізделген басқа типіне орнын берді.
Монетаристік теорияның ең көрнекті өкілі американ ғалымы М.Фридман
болып табылады [7]. Монетаризмнің көш басшысы өзінің кеинсиандық теорияға
деген шабуылын 50-жылдарда-ақ бастаған еді. Ол және оны қолдаушылар
кейнсиандық теорияға қарсы ұлттық табыс деңгейін анықтаудың монетарлық
теориясы мен экономикалық циклдің монетарлық теориясын ұсыңды. Кейнсиандық
модельдің негізгі факторлары — инвестиция мен тұтынуға, монетаристер,
олардың пікірінше ұлттық табыс динамикасы мен оның циклдік ауытқуларын
қалыптастыруда шешуші роль атқаратын ақша факторын қарама-карсы қойды. Бұл
кезде ақша сұранысы мен оның ұсынысы арасында алшақтық болғаны маңызды
болады. Осы сұраныс пен ұсыныс арасындағы айырмашылық пен ақша
ұсынысының тұрақсыздығынан монетаристер экономиканың циклдік ауытқуларының
тұрақсыздығының себебін көреді. Монетаристер пікірінше дағдарыс емес
инфляция рыноктық жүйенің негізгі қырсығы болып табылады. Ол табысты
құнсыздандырып, экономикалық қатынастарда белгісіздік тудырып, жинақтау мен
инвестициялауға ұмтылуды төмендетеді.
П.Самуэльсонның жаңа классикалық синтез теориясы (economics) экономика
жағдайына байланысты не монетарлық, не кейнсиандық ұсыныстарды пайдалану
мүмкіндігін дәлелдеді. Олардың екеуінің де экономиканы несие-ақша саясаты
көмегімен реттеуді ұсынатынын айтуымыз керек. Монетаристер ақша шығаруды
реттеу, ал кейнсиандықтар пайыздық мөлшерлемені реттеу арқылы сөз қозғайды
және бұған біз толық тоқталып өттік. Мысалы, бұрынғы социалистік елдерде
монетаризм мен кейнсиандықтың үйлесуін талқылап қана қоймай, іске асырып та
отыр. Мұның себебін тепе-теңдіктің жалпы теориясы, макроэкономикалық
саясатка негізделген стандартты қабылдамайтын өтпелі экономиканың екі жақты
сипатында болып отыр.
“Ұзақ жылдар бойы, – дейді бір танымал батыс оқулығында, –монетаристер
мен кейнсиандықтар арасындағы айтыстар ақша теориясына деген екі түрлі
нақты жоддармен көрсетілген тартысты айқын көрсету мақсатында
жүргізілгеңдей болып келді. Бірақ бүгінгі күні теориялық модельдер екі
модельге ортақ элементтерді қамтитын синтетикалық нысандарға ие болды
[11].
Олардың пікірінше мемлекеттің араласуы тек қана ақша жүйесінде ғана
болуы мүмкін. Фридмен ақша айналысы теориясына сүйене отырып, қаржы-несие
тұрақтылығы, адам белсенділігі мен ісксрлігі аркасында нарық өзін-өзі
реттейді деп есептеді. 70-жылдардан бастап ҒТР-ға байланысты өндіргіш
күштерінің дамуының жаңа зандылықтары белең ала бастады. Олар мемлекеттік
реттеуде кейнстік үлгінің іс-әрекет механизмінің шектеулі екенін көрсетті.
Сонымен қатар, Кейнстің мемлекеттік реттеу үлгісі жаңа замандағы ҒТР
талаптарына сай келе бермеді.
Дж.Гелбрейт (АҚШ) өзінің “Жаңа индустриалды қоғам” кітабында былай
деді: “Өндіріс бағасы және шығындарымен қатар, түтынушылық сұраныста
басқару объектісі болып табылады. Экономикалық ортаны реттеу жүйесіндегі
тағы бір маңызды қосымша кез осындай” [12].
Ағылшын экономисі А.Медиссон "Батыс елдеріндегі экономикалық мұра"
атты еңбегінде: “Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі үкімет ролі
сұранътсты жай талдаумен ғана шектелмейді. Үкімет сонымен қатар елдің
экономикалық потенциалының өсуіне түрлі тәсілдермен әсер ете алады. Ол
күрделі салымдарда пайдаланылатын ресурстар үлесінің өсуі жөнінде шаралар
қабылдап, білім мен зерттеу арқылы біліктілік пен білім деңгейін
арттырып, ең үздік технологиялық процестерді тарата алады және экономикалық
даму – ұзақ мерзімді болжау арқылы перспектива мен бағыттар ұсына алады. Ол
бәсекені ынталандырып, төменгі кедергілерді жоя отырып, ресурстарды бөлуді
жақсарта алады”
Экономикада мемлекеттік әсер етудің зор мәнін белгілі американдық
ғалым П.Самуэльсон да атап өтеді. Өз кезінде Дж.Кейнстің "Жалпы теория"
еңбегіне баға бере отырып, ол оны "дананың жүмысы" деп атады. Монетаризм,
рационалды күту теориясы мен ұсыныс теориясын жақтаушылар – жаңа
практикалық ұсыныстар жасады. Осы теориялар нарықтық экономика өндірістің
потенциалды көлемі кезінде тепе-теңдікке автоматты қол жеткізеді деген
классиктер идеясын жаңа деңгейде қайта тудырады. Осы теорияларды
жақтаушылар макроэкономикалық деңгейде мемлекет фискальды-бюджеттік саясат
арқылы экономикаға тікелсй араласып қана қоймай, нарықгың дұрыс қызмет
істеуі үшін қаржы жағдайын тудыруы керек. Басқаша айтқанда, ақылды ақша-
несие саясаты негізінде жанама әсер ету шаралары ұсынылады. Көптеген
дамыған елдерде 80-жылдарда жүргізілген жаңа экономикалық бағыт осы
идеяларды көрсетеді. Англиядағы "тетчеризмы" мен АҚШ-тағы "рейганомика"
үлгілері оның ізбасарлары болып табылады. Рейган президент болған кездегі
АҚШ жүргізген экономикалық саясатты ары карай талдау оның табысы көп
жағдайда ұсынысқа әсер етуден гөрі сұраныс кеңеюімен байланысты екенін
көрсетті. Яғни кейнсиандық "рецепт" әрекет еткенін көруге болады. Осы кезде
бірқатар дамыған елдерде мемлекеттік корпоративтік басқарулар күшеюі,
мемлекеттік реттеудің тереңдеу процесі жүрді.
Мемлекеттің нарықтық қатынастарға араласуының шекаралары мен нысандары
туралы мәселенің ұзақ тарихы бар. Оның экономикалық ролі байқалмай қалған
кездері де болған. 30-жылдары күрделі бұрылыс болып, мемлекет жүйелі
макроэкономикалық реттеуге кірісті, шаруашылық өмірге деген өз әсерін
елеуін кеңейтті. 80-жылдары кері қозғалыс байқалып, дамыған елдер
экономикасын реттеу басталды. Қазақстан және оның жақын шет елдері, сонымен
қатар бұрын социалистік деп аталған баска елдерге келсек, олар нарықтық
қатынасты қалыптастырудың өте күрделі кезеңін бастан кешіріп, осыған
байланысты мемлекеттің экономикалық ролін түбірінен қайта өзгерту қажет
болып отыр. Мемлекеттің табысты әрекет етуі экономикалық дамудағы оның ролі
белгілі бір халықаралық стандарттарға сай болғанда ғана мүмкін болады.
Мемлекеттің экономикаға араласу шекарасы барлық елдерде әр түрлі және нақты
кезеңдегі экономиканың даму дәрежесіне, оны реттеу әдістеріне, әр ел
экономикасын басқару үшін үкімет қабылдаған экономикалық тұжырымдарға
байланысты болады.
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды
дамытуды мемлекеттік реттеу туралы 2005 жылы 15 шілде айында
нөмірі 66-ІІІ-ҚР заңы қабылдаңды [13]. Ғылыми түрде мемлекеттік
реттеудің оптималды мөлшерін орнатылған және осы сұрақтың
жалпы қабылдаған теориялық дәлелдемесі жоқ. Мемлекеттік жүйе
қиынырақ болған сайын, мемлекеттік сектор көлемін өсіруге, жаңа
жұмыс орындарын құруға, және т.б. мүмкіндік беретін бюджеттік
шығындар өседі. Мемлекеттің экономикаға араласу дөрежесі оның
дамуына әрі нақты кезеңіндегі міндетіне байланысты болады. Бұл
жағдайда қоғамға өз экономикасының белгілі бір кемшіліктеріне
оптималдандыруға тырысудан гөрі оны мойындаған дұрыс.
Өркениеттің бүкіл тарихы бойы мемлекет экономиканың бөлінбес бөлігі
ретінде қарастырылды. Қазіргі экономистер нарықтық экономикадағы мемлекет
ролі туралы көзқарастарында мемлекетті көп жағдайда меншік құқығының,
ұлттық егемендіктің бірлігінің, заңдылық пен құқық тәртібінің және ұлттық
валюта тұрақтылығының (кепілі) мен қорғаушысы ретінде көрген Адам Смит
тұжырымдамасына сүйенеді. Осы функциялардың көпшілігін іске асырмай тұрақгы
жене тиімді нарық мүмкін емес, бірақ олар экономикалық нәтижелерге тікелей
әсер етпейді. Ақша айналымын тұрақтаңдыру ғана макроэкономикалық болып
табылады, бірақ оның өзі де алтын стандарт жағдайында үкіметтің тікелей
араласуынан шет тұрады. Нарықты реттеу, қоғамдық игіліктерді өңдіру және
табыстарды қайта бөлу сияқты микроэкономикалық функциялар бағынышты
жағдайда болды. Макроэкономикалық реттеу міндеттері іс жүзінде
қалыптастырылмады [14]. Сондықтан мемлекеттің реттеуші қызметінің
ерекшелігі нарықтық қатынастар жүйесін бірден қалыптастыру жағдайының
жоқтығын, міндеттері қол жеткізілген экономикалық потенциалды сақтау
және реформаларды жүргізу барысыңда экономиканың тұрақты әрекет етуін
қамтамасыз ету болған жалпы экономикалық мазмұнға бағытталған тұрақтандыру
шараларын, орталықгандырылған және орталықтандырылмаған жеке кәсіпкерліктің
өзін-өзі реттеуінің үйлесуі, қоғамдағы тұрақтандыру және өзгерту
міндеттерін шешуіне қарай олардың сипаттары мен арақатынастарының өзгеруін
ескеруі керек. Сондықтан дамыған елдердің әрекет етуші мемлекеттік реттеу
практикасын Қазақстан экономикасының ұлттық және тарихи ерекшеліктеріне,
жағдайларына байланыстыру дұрыс болады. Мемлекеттік оргаңдар несие, салық,
тауарларды сертификациялау, баға саясатын, кәсіпкерлік қызметтің жеке
түрлерін лицензиалау, нарықтағы жекелеген кәсіпкерлердің монопольдық
жағдайын және адал емес бәсекені шектеу сияқты экономикалық жөне құқықтық
тетіктерді пайдалана отырып, баға саясатына әсер ете алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу және осы сұрақ жөніндегі шетелдік
тәжірибені зерттеу қажеттігін коптеген белгілі экономист ғалымдар да атап
өтті: "Нарыққа өту: пікірлер күресі" деген белгілі жұмысында академик
Л.И.Абалкин "Мемлекет қорғаныс кешені, фундаментальды ғылым, медицина,
энергетика, экология мақсаты жаңа аудаңдарды игеру және т.б. салынатын
инвестициялармен байланысты. Ірі бағдарламадарды мемлекеттік бюджеттен іске
асыруы керек" деп атап өтті [15]. Нұрсеит А., т.б. ғалымдардыд "Теория
рыночной экономики; предпринимательский аспект" атты ғылыми еңбектерінде
мемлекеттің белсенді ролі кезіндегі экономикаға араласуын шектеу принципін
ұсынады [16]. Бұл принцип бойынша ол заңды түрде нарықтық
шаруашылықтың субьектілерінің қызметтерінің тиімділігін төмендетуге емес,
арттыруға көмектесетін өз әсерінің шекараларын анықгайды. Осының арқасында
әлемнің дамыған елдері экономикасында бизнесмендер мен кәсіпкерлер,
капитал иелері, меншіктің түрлі нысандарындағы кәсіпорындар ұсынатын жеке
сектор шешуші орын алады. Мемлекет төмендегі қызметтерді ұйымдастыруы
керек деп көрсетеді. Олар: меншік құқығын тікелей іске асыратын құқықтық
және нормативтік базаларды; монополияға қарсы реттеудің сенімді құралдары
мен бәсекелес рыноктарды құру; фискалдық және монетарлық саясатты қолдау;
халықың аз қамтылған бөлігін, білім ғылым, әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту; рыноқтық экономиканың кажетті инфрақұрылымын дамытуды камтамасыз
ету; күшті экономикалық саясатты құру; мемлекеттің шешуші ролі мен
экономикаға араласуы оның тұрақсыз транзиттік кезеңінен дамудың тұрақты
кезеңіне өтуі қандай жағдайда жасалатынына байланысты болады деп атап
көрсеткен осы жоғарыда аталған еңбектерінде авторлар.
Нарықты реттеу жөніндегі батыс елдерінің тәжірибесін қарастырайық.
Мәселен, Францияда оныншы бесжылдық жоспары, рыноктық қатынастарды
экономикалық реттеу кешені бар. Францияда экономикадағы мемлекетік сектор
ірі шаруашылық жүйелер – көлік, энергетика, қорғаныс, сонымен қатар
коммерциялық емес типтегі кәсіпорындар түрінде әрекет етеді. Бізге басқа
елдер төжірибесін еске ала отырып, рыноктық экономикаға енуші,
қоғамымыздағы жаңартушы шаруашылықгы жүргізудің тиімді моделін анықтау
қажет. Академик А.Г.Аганбегиян да: "Дамыған елдерде шешілетін нарықтық
шаруашьшықтағы мемлекеттік реттеу міндеттері әрқашан нарықтық қатынастармен
қатар жүретін жағымсыз процестерді белгілі бір жеңілдетуге бағытгалған.
Арнаулы реттеу есебімен, мысалы инфляцияны шегеріп, жұмыссыздық масштабын
шектеуге арналған қандай да бір табысты шараларды қабылдауға, әсіресе
жұмыстан айырылған адамдар жүгін жеңілдетуге қол жеткізуге болады деп атап
өтеді [17]. Академик С.С.Шаталин "Бүкіл дүние жүзіндегі мемлекеттің
экономикалық ролі өте үлкен ешқандай нарық ешқашан болашақта экономикалық
жеделдетілген құрылымдық қайта құрылу проблемасын, білім, мәдениет,
денсаулық сақгау, артта қалған аймақтарды дамытудың тактикалық проблемалары
ғана стратегиялық проблемаларын да шеше алмайды. Бұл жерде бағаны, несиені,
дотацияны, салықты мемлекеттік реттеудің икемді механизмдері қажет болады.
Бұл мемлекеттік ресурстарды қосу, мемлекеттің нарықтық экономикаға
араласуының табиғи алаңы" дейді [18].
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай отырып, біздің ойымызша экономика
салаларын мемлекеттік реттеу қажеттігі қазіргі жағдайда бірқатар объективті
себептерден туындайтын сияқты. Біріншіден, мемлекет нарық кемшілігі мен
әлсіздігін толықгыруға шақырылады. Нарықтық қатынастар ешқашан қоғамның
экология, әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету, білім сияқты көптеген
негізгі сұрақтарын шешуде тиімді болған емес. Екіншіден, макро және
микроэкономика, орталық пен жергілікті жер бүгін және жарты арасындағы
қатынастарын реттеу маңызды. Ұлттық экономика түрлі салалар мен
кәсіпорындардың өз ерекшелігі болатын көп деңгейлі, көп мақсатты және көп
қызметті ағза сияқты. Егер тек нарықтық механизмге сүйенсек, онда олардың
дамуын бір ортақ мақсатқа бағыттау мүмкін емес. Сондықтан кәсіпорындар мен
салалар қызметін реттеу және оларды ұлттық экономика дамуы сияқгы арнаға
бағыттау үшін макроэкономикалық реттеуден баска жол жоқ.
1.2. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы баға механизмін
мемлекеттік реттеу нысандары
Қазақстанда мемлекеттің экономикалық қатынастар жүйесіне әсер етуінің
кешенді шаралары іске асыруды көздейтін мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
жалпы нарықтық экономикадағы осы сектордың орны мен ролінен және
Қазақстанның нарықтық экономикадағы жағдайындағы ерекшеліктерінен
туындайды.
Нарық жағдайындағы ауылшаруашылығы салааралық бәсекеде толық және
теңдей қатысуға мумкіндік бермейтін ерекше жағдайда болады. "Қала мен село
арасындағы жіктелу айқын көрінеді. Мұнда жіктелудің терең процесі жүруде"
деп атап өткен еді Республика ІІрезиденті Казақстан халқына жолдауында [1].
Казақстан Республикасының он жылдығына арналған салтанатты жиналыста
сөйлеген сөзінде Республика президенті осыған он жыл бұрын нашар халдағы
ауыл, селомен экстенсивті дамыған ауылшаруашылығы болғанын айтты [2].
Ауыл шаруашылығы табиғи факторларға өте тәуелді және маусымдық
ерекшелігі анық көрінетін, өнеркәсіппен салыстырғанда технологиялық жағынан
артта қалған сала болып табылады. Оған салынған капиталдың қайтарымы аз.
Ауыл шаруашылығы өндірістің деңгейі елдің азық-түлік қауіпсіздігі жағдайына
тікелей әсер етеді. Сонымен бірге өндірістік күштер даму жағынан артта
жүретін ауыл шаруашылығы салыстырмалы түрде статистикалық сала болып
табылып, баскаларға қарағанда өзгермелі экономикалық және технологиялық
жағдайларға баяуырақ бейімделеді.
Осы жағдайларды ескере отырып, нарықтық экономикасы бар елдердің
көпшілігінде мемлекеттік реттеудің дамыған жүйелері әрекет етеді. Олардың
негізгі міндеттері: ауыл шаруашылығында тұрақты экономикалық жағдайды
қолдау, нарықтық конюнктура мен саладағы табыстың ауытқуын тұрақтандыру,
қажетсіз миграциялық (көшіп-қону) процестерін болдырмау, азық-түлік
қауіпсіздігін қолдау, өндірісті қысқарту бағдарламаларын қаржыландыру, жаңа
жағдайларға бейімделуге көмектесу, ішкі нарықты қорғау, еңбекті халықаралық
бөлуде ұлттық тауар өндірушілердің бәсеке қабілеттілікпен катысуын
қамтамасыз ету және т.б. Бұл кезде төмен бағамен азық-түлік артығын кепілді
сатып алу, азық-түлік нарығында сатып алу және тауарлық интервенция (басьш
алу), жеңілдікпен несие берудің ерекше нысандарын, кедендік реттеу
(экономикалық сондай-ақ әкімшілік) және т.б. қолданылады.
Әдетте, мемлекеттік реттеу бойынша шаралар кешені сәйкес заңдарда,
қаулы-қарарларда көрініс тауып, оны аграрлық сектор нақты жағдайға
байланысты пайдаланылады. Мысалы 2002 жылы қабылданған "Инновациялық қызмет
туралы" Казақстан республикасының заңы мемлекеттің әлеуметтік экономикалық
саясатының құрамдас бөлігі болып табылады [19]. Бүгінгі таңда Қазақстан
экономиканы реформалаудың жаңа кезеңі тұрақты экономикалық дамудың төртінші
факторы "технологияны" Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалды-
инновациялық дамуының стратегиялық бағдарламасына сәйкес жасап жүзеге
асыруға кірісті. (бірінші фактор – жұмыс күші немесе адамдардың ресурсы,
екінші фактор – табиғи ресурстар, үшінші фактор – капитал) [20].
Экономиканың аграрлық секторы өзіндік ерекшелікке, өте елеулі алшақтыққа
ие ерекше аграрлық саясатқа дайындауды талап етеді. Біріншіден, ауыл
шаруашылығы өндірісі биологиялық, табиғи циклге, ауа райына өте тәуелді
болады да, өндірісті шоғырландырудың белгілі бір табиғи шекараларын
құрайды. Сонымен бірге өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығы өндірісі
өндіруші немесе басқарушының операция барысын тұрақты бақылауын, стандартты
емес шешімдерді тұрақты қабылдауды көздейді және осы шешімдер өндірістік
процестің процеске мүмкіндігінше жақын деңгейде қабыддануы керек.
Өндірушінің ақысы толығымен ол өндірген өніммен анықталады. Ауыл
шаруашылығы өнеркөсіпке қарағанда принципиалды ерекшелігі бар күрделі
биоэкономикалық бүтінді көрсетеді.
Ауыл шаруашылығының ерекше сипатына өндірістің әлеуметтік құрылымының
сәйкес реакциясы да жауап болып табылады. Барлық дамыған батыс елдерінің
қазіргі ауылшаруашылығын таңдау біртекті жауап береді. Көп жағдайда
өндірістің адекватты нысаны отбасылық типтегі жоғары механикаландырылған
және интенсивті фермерлік шаруашылық болып табылады. Өндірістің осы типі
жолында аграрлық реформалар барысында соғыстан кейінгі Еуропа мен Жапонияда
бір жағынан ескі жартылай феодалдық латифундийді жою, басқа жағынан шаруа
шаруашылықтарын жоғары тауарлы, өндіріс кешенді механикаландырылған,
фермерлік шаруашьшыққа айналдыру жүргізілді. Бірақ, ауылшаруашылығы
өндірісінің отбасылық-фермерлік типі кезінде экономикалық тиімділік
талаптары агротехникалық процестер шегіне тікелей шығатын көптеген
қызметтерді біріктіруге мәжбүр етті, бұл әсіресе сату, өткізу, агросервис,
ауыл инфрақұрылымын және т.б. қатысты болады. Бұның бәрі кажетті
кооперативтер, корпорациялар мен агробизнес сферасыңдағы мемлекеттік
қызметтерді құруға әкеледі.
Мемлекеттік реттеу қазіргі аграрлық саясаттың міндетті компоненті
болып табылады және мемлекет араласуы ауыл шаруашылығы экономикасы мен
онымен аралас салаларды анықтайтын шешуші маңызға ие болады. Ауыл
шаруашылығына салынатын күрделі салымдардың дәстүрлі төмен
рентабельділігінен, экологиялық проблсмаларды шешу және топырақтың
құндылығын қолдау ауыл инфрақұрылымын құру, қала мен ауылдық жер арасындағы
әлеуметтік тепе-теңдікті қолдау үшін оған мемлекеттік көмек қажет.
Дамыған елдерде ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығы ең
алдымен бағаларға мемлекеттік субсидиялар жүйесі, ауыл
шаруашылығы өнімдерін сатып алу және өндірісті жартылай
шектеу арқылы мемлекеттік дотациялар есебінен де реттеледі.
Бағалық реттеуден басқа ауыл шаруашылығының инфракұрылымның
дамуы, топырақтың құндылығын сақтау, шаруашылықтарды ірілендіру, бірқатар
жағдайларда ауылдың өндірістік құрылыспен және т.б. байланысты жекелеген
бағдарламалар бойынша тікелей мемлекеттік төлемдер бәрі осы саланы дамытуға
ірі мемлекеттік қаржылық ресурстарды бөлу кажеттігін көрсетеді. Нақты
әлемдік практика ауылшаруашылығы сияқты мемлекеттік және мемлекеттік емес
бюджеттерден осындай үлкен көлемде қаржыландырылатын экономиканың баска
салалары жоқтығын көрсетеді. Таза саяси себептер мен елеулі ауылдық сайлау
корпусының талаптарын қанағаттандыру тілегінен басқа, бұл бірінші кезекте
нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеусіз, дербес әрекет ете
алмайтын сала ретіндегі ауылшаруашылығының ерекшелігімен анықталады. Сол
кезде тиімді аграрлық саясаттың маңызды мақсаты азық-түлік нарығындағы
тәртіпсіздікті болдырмау және ішкі инфляцияны тоқтату болып табылады.
Мемлекет — ауыл шаруашылығы" тізбегіндегі қатынасты жетілдіру
теориялық жағынан да, саяси-практикалық жағынан да аса көкейкесті мәселе
болып табылады. Отандық азық-түліктің аса тапшылығы және нақты нарықтық
қүрылымдар мен институттардың болмауы жағдайында экономиканың ерекше саласы
ретіндегі ауыл шаруашылығының ерекше ролі назарға алынуы керек. Сондықган
біздің еліміздің ауыл шаруашылығындағы мемлекет ролі классикалық нарықтың
шаруашылығы бар елдерге қарағанда белсендірек жүргізілуі керек. Бұның
бірқатар объективті себептері бар. Біріншіден, қажетгі тиімді нарықтық
қатынастар құрылмайынша сатып алушы органдардың мемлекеттік жүйелері
белгілі бір түрде сақгтлып қалуы керек, Ел масштабы мен мемлекеттік сатып
алудың ең төмен көлемін қамтамасыз ету жөне азық-түлік резервтерін құру
үшін тұрақты қысым жасау қажеттігін ескере отырьш,
тапсырыстар мен сатып алудың мемлекеттік жүйесі белсенді әрекет етуі
керек. Бұл жағынан нарықтық қатынастарға ету өте қиын және сол үшін ұсақ
сауда ұйымдарын емес, өлшемі жағынан американдық трансұлттық
компаниялармен салыстыруға келетін ірі астық немесе басқа фирмаларды құру
қажет. Екіншіден, жеке капиталдың белсенді ролі кезінде де мемлекетке, азық-
түліктің мемлекеттік ресурстарын құрудың аса маңыздылығын ескере
отырып, астық шаруашылығында астық сатып алуда негізгі роль атқаруды сақтап
қалу керек. Осы стратегиялық тауарды бақылауды жоғалтып алмау үшін
Канадада жасалатын нәрселерді үлгіге алу қажет. Егер мемлекеттік бақылау
механизмі, әсіресе инфляция кезеңінде бұзылса, онда тауар өндірушілер
ақшаға деген сенімді жоғалтып, өнімді сақтауға ұмтылатын болады.
Аймақ аралық тауар жеткізулері тараған кезде жағдай шиеленісе
түседі. Жалпы мемлекетгік экономикалық және әкімшілік институттар мен әсер
ету тетіктері әлсіреуі нәтижесінде бірінші кезекте азық-түлікпен қамтамасыз
ету қиындай түседі. Тәртіп жоқ және құрылымы әлсіз рынок оларды алмастыра
алмайды, нәтижесінде елдің негізгі өнеркәсіптік және әкімшілік
орталықтарына азық-түлік жеткізу елеулі төмендейді. Атап өткендей, ауыл
шаруашылығының өзі басқарусыз рынок жағдайында кеңейтілген қайта өндірісті
жүргізе алмай ғана қоймай, елеулі мемлекеттік қаржылық қолдаусыз өмір
сүре алмайды. Жоспарлы-әкімшілік экономикадан нарықтық экономикаға өту
мемлекет ролінің өзгеруін, оның тауар өндірушілердің шаруашылық
қызметіне араласуын төмендетуін көздейді. Сонымен қатар кез келген мемлекет
қандай әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылысты көрсетпегенімен қоғамды
дамытудың белгілі бір стратегиялық мақсаттары мен міңдеттерінсіз, оны іске
асыру механизмдерінсіз, сонымен қатар экномикалық шешімдер қабылдау
үшін қажетті құқықтық қамтамасыз етусіз дұрыс дамымайды. Мемлекеттік
аппарат қызметінің тиімділігі де, өз саясатының, оның ішінде аграрлық
саясаттың ұйымдастырушы-экономикалық алғышарттарын көре білу және болжау,
есептеу және жоспарлау, калыптастыру және құру қабілетімен де
анықталады. Экономикалық қарама-қайшылықтар жеткілікі көлемде тегістелген
дамыған рынок жағдайында экономика қызмет етуінде мемлекеттің араласуы
қажеттілігін тілейтінін жоюға болмайтын объективті себептер болады.
Батыстық классикалық экономикалық әдебиетінде ұзақ уақыт бойы нарық аз ғана
ерекше жағдайлардан басқа уақытта өзін-өзі реттеуші деп танылып келді.
Экономикалық субъектілердің еркін әрекеттерінен сөз болған олардың
экономикалық мүдделері бір жағынан тепе-тең жағдайда қол жеткізу, екінші
жағынан өндіріс пен тұтынуды тұрақты жетілдіруге объективті жетелейді. Бұл
кезде ресурстар сұраныс пен ұсыныс әсерінен баға өзгеруімен қол
жеткізілетін қайтарылымы өте жоғары салаға автоматты түрде бағытталады.
Мемлекеттік органдардың субъективті араласуы экономикалық процестердің
дұрыс барысына, ресурстардың, еңбек пен капиталдың құйылуына, сұраныс пен
ұсынысқа сай құн өзгеруіне кедергі жасайды, соның нәтижесінде дұрыс
экономикалық даму тек бұзылады. Сонымен бірге орталықтандырылған әсер ету
субъективті басымдылықтарды міндетті көрсетеді, оларды қоғамға таңады, бұл
тоталитаризмге жасалған қадам болып табылады. Сол кезде рыноктық
экономиканың әрекет етуінің нақты тәжірибесі іс жүзінде барлық елдерде
мемлекеттік реттеудің әрекет етуіне әкелді.
Экономиканы реттеушілердің бірі болып отырып нарықтық өзі реттелуші
болып табылады және сонымен бірге өзінің тіршілігінен мемлекеттік құрылыс
қоғамдағы экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің жүйесін кең
қолдану және дамытуға міндетті болып табылады. Дж.Гелбрейт былай деп
жазды: "Жүйе өзін-өзі тоздырады, бәрі сиынатын мемлекет алғашқы
капиталды жинақтаудың қиыншылығы мен қаталдығын жұмсартады". Сонымен қатар,
қарама-карсылық ролінде жүретін кәсіподақтар заңдастырылады. Ал кейнсиандық
революция мемлекетке жауапкершілік, оның іске асырылуы іс-жүзінде қандай
бір жетілдірілмеген болса да іскерлік циклді тұрақтандыру және онымен
байланысты қиыншылықтар мен қиналуларды шектеуді жүктеді. Жаппай
жұмыссыздықты болдырмау және экономикалық өсуді қамтамасыз ету үкіметтің
құзыреттілігін бағалайтын басты көрсеткіштер болды. Капитализм
құрылымындағы өзгерістер тіпті "капитализм" түсінігін ескі жасады. Яғни
нарықтық экономиканың әрекет етуі оны реттеуші нарықтық экономика жағдайына
әкедді" [12]. Егер реттеу проблемасына фактілер позициясынан келсек, онда
ауылшаруашылығыңда нарықтық бейберекет әрекетіне жүгінуге мүмкіндік
бермейтін бірқатар ерекшеліктер бар екені анық болады. Сонымен қатар
нарықтың өзі халықтың барлық әлеуметтік топтары толыкқанды тамақтануға
минималды қажеттерді тұрақты түрде бере алатын табыстарды бөлу мен баға
деңгейіне кепілдік бере алмайды. Бұл көптеген елдерде мемлекет нарықты
"түзете отырып" тамақ өнімдерін- тұтынуға түрлі құралдармен әсер етуінің
себептерінің бірі. Біз ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің
қажеттілігін тудыратын бірқатар күрделі себептер бар деп ойлаймыз. Сондай
топтардың бірі, бүл — аграрлық сектордың өзінің ішкі саяси және сыртқы
саяси елеулігін көрсететін саяси сипаттағы себептер. Сондықтан мемлекет
құқықтық, әкімшілік және экономикалық тетіктермен саяси мақсаттарға қол
жеткізу үшін аграрлық секторға әсер етеді. Мемлекеттік реттеудің өзі де
мемлекеттің аграрлық сектор әсер ету шараларының жүйесі.
Себептердің басқа тобы ауыл шаруашылығының
ерекшеліктерімен байланысты. Олардың ішінен табиғи-климаттық факторлар
әсерін бөліп көрсетуге болады. Олардың әрекеті мемлекет реттейтін
сақтандыруды құру мен дамыту қажеттілігін көрсетеді. Бірақ көп жағдайда ауа
райы және климатқа емес, рынок конъюнктурасына тәуелді болатын баға
тұрақсыздығы, анық ылғи ауытқуы ауылшаруашылығы өндірісінің тұрақтылығына
күшті әсер етеді. Ауыл шаруашылығындағы табыс тұрақсыздығы осыған
байланысты. Практика көрсеткендей ауыл шаруашылығы өндірушілерінің
табысының мөлшсрі өзгеруі
елеулі түрде сәйкес уақыт кезеңіндегі ауыл шаруашылығы өндірістік көлемі
өзгеруінен артық болады. Бағаның жоғары икемділігі кезіндегі ауыл
шаруашылығы өніміне деген сұраныстың төмен икемділігі сияқты ауыл
шаруашылығы конъюніктурасының эмпирикалық зандылықтарымен байланысты
болады. Яғни, азық-түлікті түтыну көлемі ұсыныс бағасы өзгеруі кезінде
елеусіз өзгереді.
Ауыл шаруашылық өндірісін реттеуге мемлекет араласуының қажеттілігімен
көрсстілген маңызды фактор экономиканың баска салаларымен салыстырғандағы
монополиялаудың салыстырмалы төменірек дәрежесі болып табылады, Аграрлық
сфера өнеркәсіптің жоғары монополияланған салаларынан өз мүдделерін қорғау
мен қолдауды күтеді. Егер осыған аграрлық сфераның әлеуметтік және
өндірістік инфрақүрылым дамуына, сонымен қатар ауыл шаруашылығы өндірісін
экологиялаңдыруға қажеттілігін қосу керек. Бір жағынан тауар өндірушілердің
күштері мен салымдары жеткіліксіз. Басқа жағынан, ауыл шаруашылығына
инвестиция тарту салыстырмалы түрде жоғары емес. Бұл күрделі салымдардың
төмен пайдалылығымен қатар орын толтырудың үлкен мерзімі, сонымен бірге
саланың жоғары капитал сыйымдылығымен анықталады. Осы себептердің әрекеті
нәтижесінде ауыл шаруашылығы және аграрлық нарыққа мемлекеттің араласуы
және реттеуі дамыған нарықтық экономикалық аграрлық саясатының бөлінбес
элементтеріне айналды.
Себептердің үшінші тобы қүрылымдық және қаржылык деформациясы дәрежесі
және өтпелі экономика ерекшсліктерімен анықталады. Ол жоғары болған сайын
мемлекеттік реттеу қажеттілігі көбірек керек болады. Себебі өтпелі кезеңге
дейін әрекет еткен экономикалық қайшылықтар мен проблемалар шиеленісе
түседі. Бұл ең алдымен мемлекеттің монетарлық әдістерімен ғана емес,
инвестициялар, салықтық жеңілдіктер, жеңілдетілген несиелендіру, бағаны
реттеумен араласуын қажет ететін құрылымдық проблемалар.
Одан басқа көптеген елдерде ауыл шаруашылығы ондірісіне арналған
табиғи-экономикалық жағдайлардың дифференциациясы бар. Ол мемлекет
қолдауынсыз жағымсыз жағдайы бар аймақтарда дами алмас еді. Бұл сонымен
қатар мемлекеттің сәйкес реттеуші әсерін көрсетеді. Жердің меншік иелерін
өзгертуге деген таза рыноктық жол қалалар маңындағы жерлерді тез сатып
алуға, оны ауыл шаруашылығы айналымынан шығаруға тырысуға, алыпсатарлықты
дамытуға әкелер еді. Бұл экологиялық жағдайды нашарлатып, тамақ өнімі
өндірісін төмендетіп туындайтын барлық жағымсыз әлеуметтік зардаптары бар
баға жоғарылауына әкелер еді. Осы себептен мемлекет жерді сатып алу және
сатуды қатаң реттей отырып, ауыл шаруашылығы өндірісін дәлелсіз қысқартуға
жол бермей отырып, жер рыногын реттейді. Мынандай жағдайларды да ескеру
керек. Нарықтық механизмдер экономикаға жағымды әсер етеді. Яғни дамуға
көмектеседі. Ал тұрақтылық бұзылғанда, қүрылымдық өзгерістер қажет болған
кезде нарық дұрыс емес бағытта беруі мумкін. Сондықтан тәжірибе тұрақтылық
бұзылғанда дамыған елдер үкіметі нарықтық процестерге өте батыл кіріседі.
Нарықтық экономика шеңберінде аграрлық сфераны мемлекеттік реттеу үшін
күрделі және көп себептер бар. Оларды таза нарықтық өзін-өзі реттеу
кезіндегі ауыл шаруашылығы дамуының жеткіліксіз тұрақсыздығы және тамақ
өнімі ендірісі ретінде сипаттауға болады, Мемлекет араласуы тиімділігі
жоғары экономикасы бар әлеуметтік тұрақтылықты үйлестіруге мүмкіндік
береді. Мемлекеттік реттеу шекаралары, шектері ауылшаруашылығы өндірісі
тиімділігін арттырудың көзі ретіндегі өндірушілер бәсекесін сақтау
қажеттілігімен анықталады. Егер ауыл шаруашылығына деген баға саясаты
өндіріс шығындарын төмендетуге, еңбек, өнімділігін арттыруға, капиталды
салудың тиімдірек бағыттарын іздеуге итермесе, онда ондай саясат
стагнацияға көмектеседі, Өткізу кепілі туралы осыны айтуға болады.
Мемлекеттік реттеудің нақты бағыттарын қарастыру кезінде ғана нақты
рецептер беруге болады.
Аграрлық сектор қызмет етуін мемлекеттік реттеу дүние жүзінің алдыңғы
қатарлы елдерінің көпшілігіндегі экономикалық саясаттың басым бағыттарының
бірі болып табылады және аграрлық саясатты жүргізуге орасан зор қаражаттар
жұмсайды; тыңайтқыштар, жемдер мен улы химикаттарды сатып алу кезіндегі
қаржыландыру немесе жеңіддетілген салық салу; алынған несиелер бойынша
проценттерді төлеуді қаржыландыру; мүлікті сақтандыру жөніндегі төлемді
қаржыландыру.
Бұл топта тікелей осы саламен байланысты емес, бірақ оның қызмет етуі
тиімділігіне әсер ететін жеңілдетілген салықтық саясатты жүргізумен, ұлттық
валютаны қолдаумен, сыртқы сауда қызметін жүргізумен; байланысты аграрлық
сектор қызметін мемлекеттік реттеудің әдістері ұсынылған. Қабылданған
сараптауға сай 1-топ АӨК тікелей мемлекеттік қаржыландыру шараларын
анықтайды, ал қалған топтарға жанама қаржыландыру шаралары енеді. Олардың
ортасынан аграрлық протекционизм принциптерін бөліп көрсету қажет. Тіпті
рыноктық экономикасы дамыған ауылшаруашылығы мен аграрлық-өнеркәсіптік
кешендері дамыған елдер іс жүзінде осы принципті ұстанады [21,22]. Тек
экономикалық міндеттерді шешуге бағытталған реттеу алдын ала сәтсіздікке
ұйғарылған. Мемлекеттік реттеу шаралары халықтың қалыптасқан құнды
бағыттарын, оның түрлі топтарының мінез-құлықтарының моделі, әлеуметтік-
психологиялық және ұлттық ерекшеліктерді ескерген кезде ғана табысқа жетуі
мүмкін.
Өтпелі экономика жағдайында бағдарламалар әкімшілік-командалық жүйеге
әсер етудің әдісі, нарық қалыптасуы үшін экономикалық, әлеуметтік және
материалды-техникалық жағдайларды қалыптастыру тәсілі бола алады және болуы
керек. Екіншіден, бұл – реттеудің мүдделері, механизмдері үйлесуінің әдісі.
Макроэкономикалық сипаттағы бағдарламалар салалар мен жалпы экономика
дамуының маңызды пропорцияларын реттейді және болжайды. Макроэкономикалық
сипаттағы бағдарламалар салалар ішіндегі экономикалық жағдайларға әсер
етіп, тікелей тауар өндірушілерге қатысты болады. Өз мақсаттары мен
міндеттеріне сай бағдарламалар сан түрлі болуы мүмкін: маңызды
макроэкономикалық пропорцияларды реттейтін салааралық; жекелеген салалар
немесе аграрлық сектор проблемаларын шешуге бағытталған салалық; қандай да
бір өнімге қатысты нарықтық механизмдерді анықтайтын тауарлық (өнімдік);
аграрлық сектор мемлекеттік реттеудің негізгі қызметтерін іске асыруға
бағытталған функционалдық (инвестициялық, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-
техникалық, инновациялық, табиғатты қорғау); мемлекеттің жекелеген облыстар
мсн
аймақтардың аграрлық сектор жағдайына әсер етуі жөніндегі
шаралар кешенін ұстайтын аймақтық.
Бағдарламалық реттеу принциптерін іске асыру кезінде бірқатар
талаптарды ескеру қажет. Біріншіден, реттеу механизмдерінің өзара
толықтырылуы. Кез келген механизмнің өз плюстері мен минустары болады жөне
экономиканың түрлі проблемаларына түрлі бағытта әсер етеді. Екіншіден,
бағдарламаға қатысудың еріктілігі мен міндеттілігінің үйлесуі. Егер
нарықтық экономикаға бағдарламаға ерікгі қатысуы басым болуы тән болса,
онда өтпелі экономика жағдайында міндеттілік принципін кеңірек пайдалануға
болады және пайдалану керек. Бұл ең алдымен мемлекеттік сектор
кәсіпорындарына, нарықта монополиялық жағдайға ие және сәйкес
тізілімге енгізілген өндірушілерге қатысты. Міндетті қатысу режимін шұғыл
проблемаларды шешу, дағдарысқа қарсы шараларды іске асыру, экологиялық
бағдарламаларды орындау кезінде енгізу тиімді болып табылады. Бағдарламалық
реттеу кезінде бағдарламалық шараларды қаржыландыруға өндірушілердің
үлестік қатысуы маңызды мәнге ие. Басқаша айтқанда, мемлекеттік қолдау
өндірушілердің бағдарламалық шараларды орындау кезінде жұмсаған
қаражаттарының бөлігін ғана қайтарады. Бұл тауар өндірушілер ресурстарын
бір мезгілде жұмылдырумен мемлекеттің қаржылық қолдауын тиімдірек
пайдалануға көмектеседі.
Бағдарламалар шарттарына сай келетін өндірушілер тобына ғана қолдауға
кепілдік беруге мүмкіндік ұсынады. Субсидиялар тікелей төлемдер сияқты,
сонымен бірге жанама тетіктер де белгілі бір бағдарламалар шеңберінде
белгілі бір шараларда әрекетке әкеледі. Қаражаттарды мақсатты пайдалану
бағдарламаларға қатысудың маңызды шарттарының бірі және оны бұзу
жазаланады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшелігін ескере отырып, көптеген
елдерде келесідей міндеттерді орындауды қамтамасыз ету шақырылған
мемлекеттік реттеудің дамыған жүйслері әрекет етеді: аграрлық секторды
тұрақы экономикалық жағдайды қолдау; нарықтық конъюнктура мен саладағы
табыс ауытқуларын тұрақтандыру; жұмыс орындарын сақтау және
қажетсіз миграциялық процестерді болдырмау; мемлекеттің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету; өндірісті қысқарту мен өндіріс
құрылымындағы өзгерістер бағдарламаларын қаржыландыру; ішкі рынокты қорғау.
Мемлекеттің өз мақсаттарына жетуіне көмектесетін нысандар мен әдістер
туралы төменіректе сөз қозғаймыз. Ауыл шаруашылығы нарықтық экономика
жағдайында реттелінетін негізгі объекті. Аграрлық өндірістің маусымдылығына
биологиялық процестердің тікелей ықпалы бар, ол ақшалай табыстың
біркелкі түспеуіне ыкпал етеді және жұмсалынған шығынның мерзімі
өндіріске сай келмейді. Оның салдары капитал айналымының төмендеуін
болдырады, амортизацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К і р і с п е
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .3
1 тарау. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығында
баға механизімін мемлекеттік реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
1. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің реттеу
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы баға механизмін
мемлекеттік реттеу
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...12
2 тарау. Ауыл шаруашылық өніміне мемлекет тарапынан
реттеудегі бағанын маңызы мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ...26
2.1. Ауыл шаруашылығы өнімі бағаларының қалыптасуы мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .26
2.2. Дүние жүзілік ұйымдарда ауыл шаруашылық өнімдеріне баға белгілеуді
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .38
3 тарау. Ауыл шаруашылық өнімінін бағасын мемлекет тарапынан
реттеуді дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...44
3.1. Мемлекеттің ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін баға арқылы ішкі
нарықта қорғау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.44
3.2. Ауыл шаруашылық өніміне мемлекет тарапынан баға белгігеуді реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 63
Қ о р ы т ы н д ы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..74
П а й д а л а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р т і з і м і
... ... ... ... ... ..75
К і р і с п е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіп кешенінің ауылшаруашылығы
саласы өзіндік ерекшеліктеріне байланысты экономиканың өзге салаларының
салалары бәсекеге толық қатыса алмайды да, осыған байланысты мемлекет
тарапынан реттеудің қажеттілігі туындайды. Мемлекет экономикалық және
құқықтық тетіктерді пайдалана отырып ауылшаруашылық өндірісінің дамуына
және ауылшаруашылық өнімдерінің бағасына әсер ете алады.
Нарықтық экономика жағдайында обьективтік және субъективтік
факторлардың сұраныс пен ұсынысқа әсер етуі және олардың өз кезегінде
бағаға әсер етуіне байланысты. Ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы мемлекет
тарапынан реттеу ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің табысын ұлғайтатын
бірден бір басты құрал болып табылады. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсетілгендей мемлекеттік органдардың бағаны реттеудегі ісі,
ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің жағдайларын түзеуге бағытталған.
Сондықтан қазіргі кезде барлық дамыған елдерде ауылшаруашылығының негізгі
өнімдеріне қойылатын бағаны бақылап отырады. Осы тұрғыдан қарағанда
мемлекет тарапынан реттеу басты бағыт және бұл бағыт агроөнеркәсібі дамыған
елдерде кеңінен қолданылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілері баға арқылы мемлекет тарапынан
реттеудің жолдары, ауыл шаруашылық өндірісінде баға тетігін пайдалану және
жетілдіру салықпен бірге мемлекет тарапынан реттеудің бағаға әсерін зерттей
отырып диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
– нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттің алатын орны мен ролін
анықтау;
– ауыл шаруашылық экономиканың мемлекеттік реттеудің
ерекшеліктеріне, тетіктеріне талдау жасау;
– ауыл шаруашылық өндірісінің және оның өнімдеріне баға белгілеудің
қалыптасуы мен ограрлық сектордағы бағаның қызмет ету
ерекшеліктеріне зерттеу жүргізу;
– ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі түрлерінің бағасына
мемлекеттік салықтың инвестициясы әсерін зерттеу.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 7 кестеден, 5
суреттен, 76 беттен тұрады.
1 тарау. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығында
баға механизімін мемлекеттік реттеудің теориялық
негіздері
1.1. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің реттеу теориялары
Нарық - бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды
тоғыстыратын механизм; баскаша айтканда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген
экономикалық субъектілер арасыңдағы байланыстар, өзара катынастар түрі [1].
Мемлекеттік реттеу - бұл шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмін
тұрақтандыруға ықпал-әсер тигізу мақсатыңда мемлекеттің экономикаға тікелей
де жанама араласуы [2].
Нарық нақты бір тауар немесе қызмет көрсетуді, сатып алушылар мен
сатушыларды бір жерде тоғыстыратын механизм. Баскаша айтқанда, бұл шешімді
- дербес қабылдайтын жекелеген экономикалық субьектілер арасындағы өзара
қарым-қатынас, байланыс нысаны [3].
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі негізіңде оқшауланған өндірушілердің
арасындағы үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді
[4].
Нарықтық экономика -бұл пайда табу жолында және кажеттілік дәрежесінде
аз көлемде мемлекет тарапынан реттелуге негізделінген, өзін-өзі басқаратын
іскерлер меншік иелері–өндіруішлер мен тұтынушылар арасындағы еркін, өзін
өзі реттейтін экономикалық қатынас.
Нарықгық экономика дегеніміз — ерікті, өзінен өзі реттелетін,
кәсіпкерлер мен меншік иелері және өндірушілер мен тұтынушылардың
арасыңдағы экономикалық катынастар. Олар өзара тиімділікке негізделеді жөне
ең соңғы деңгейде болса да мемлекет тарапынан реттеледі [5].
Нарық комаңдалық әкімшілік жүйеге карама-қарсы жүйе болып табылады. Ол
өндіруішлер мен тұтынушылар арасына ендіріліп, оларға ез шарттарын қойып,
олардың қызметіне баскарушылық командалар мен директивалар көмегімен бағыт-
бағдар беріп отырады. Академик Н.К.Мамыров жөне Ж.О.Ихдановтың
Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана деген
ғылыми еңбектерінде Нарық адамдардың айырбас сферасындағы әлеуметті
экономякалық катынастар жиынтығын көрсетеді жене бұл арқылы тауарларды сату
іске асырылады [6].
Рынок бұл тауарларды өндірушілер мүддесін тұтынушылар мүддесімен
автоматты түрде келістіруді қамтамасыз ететін тауар өндірісі, осы
тұжырымның дұрыстығы ҚР Президентінің Қазақстан халқына 1996 және 1997
жылдардың күзіндегі үндеуінің мазмұнымен дәлелденеді деп және экокономиканы
реттеудің мемлекеттік және жолдарын тиімді пайдалану үшін жалпы мемлекеттік
мүдделер мен мақсаттарға қол жеткізуге тұрақты бағыт ұстау аса маңыздың
көрсетілген авторлардың келесі еңбектерінде.
Нарықтық қатынастар өндірушілер мен түтынушылар арасында олардың
қызметін реттейтін ешқандай аралық басқарушы, жоспарлаушы немесе әкімшілік
мекемелер болмайтын халық шаруашылығын ұйымдастыру ерекшеліктерін
сипаттайды [6]. Нарықтық қатынастарға негізделінген экономикалық жүйеге өту
ғана елдің ондаған жылдар бойы жинақталған өткір проблемаларын шешуге,
экономиканы әлемдік шаруашылыққа үйлесімді қосуға, еңбекшілер мұқтаждығына
сәйкес өңдіріс өсуін қамтамасыз етуге, сол арқылы экономиканың әлеуметтік
бағытын анықгауға, тапшылықты жоюға мүмкіндік беріп, азаматтарға әлемдік
өркениетті жетістіктерінің бәріне қол жеткізуге жол ашады. Қазіргі әлемдік
экономикалық әдебиеттердегі (кесте 1) қойылымдарды жинақтай отырып, нарық
сипаттамасын мынандай етіп, шоғырландырып беруге болады: сатып алушылар мен
сатушылардың нарықта абсолютті кедергісіз етуі мен дәл солай шығуы бәсекеге
қатысушылардың шексіз санына тепе-тең; әр бәсекелесте ресурстардың кез
келген түрлерінің абсолютті жылдамдығы (еңбек, материалдық, қаржылық және
т.б.); бірдей өнімдердің абсолютті біртектілігі, айыруға қиындығы (сауда
маркалары жоқ, тауар сапасының кез келген жеке сипаттамасы); кез келген
бәсекелестің басқа қатысушылар шешіміне әсер ете алмаушылығы.
Кесте 1. – Бәсеке түрлері мен нарық нысандары.
Нарық типтері
Жетілген еркін Жетілмеген еркін бәсеке Таза толық
бәсеке монополия
Біртектес өнім Монополистік Олигополия Жалғыз тауар
өндіретін көп бәсеке өндіруші, баға
тауар өндірушілер тауар өндіруші
санымен, ешқандай тарапынан бақылау
қиындықсыз салаға дәрежесі едәуір,
кіруге мүмкіндігі бірақ мемлеекетке
бар, бағаны тауар тән бақыланады
өндірушілер
тарапынан бақылау
дәрежесі жоқ
Әртектес өнім Тауар өндірушілер
өндіретін тауар саны көп емес,
өндірушілер саны бағаны тауар
көп, бағаны тауарөндірушілер
өндірушілер тарапынан бақылау
тарапынан бақылаудәрежесі орташа
дәрежесі орташа
Меркантилистердің ғылыми көзқарастарының негізгі принциптері жақсы
белгілі: елге алтын мен күміс ағынының келуін қамтамасыз ету мақсатында
сыртқы сауданы реттеу; арзан шикізат импорты арқылы өнеркәсіпті қолдау;
импортка шығарылатын өнеркәсіптік тауарлардың протекционистік тарифтері;
экспортты; әсіресе дайын өнімді ынталаңдыру. Меркантилизм ғасырының басты
дәлелдерінің бірі: мемлекеттік кұрылыс мақсатына меншік экономикалық күштің
күшеюінен ғана емес, көршілес мемлекеттер күшінің әлсіреуімен де күш
жеткізуге болады. Шынында меркантилистердің көпшілігі ұлттар мүддесі бір-
біріне өзара карама-қайшы деген көзқарасты ұстайды. Дүние жүзінде
ресурстардың қатаң бекітілген саны бар деген идея осының дәлелі болды.
Нарықтық қатынастар дамуымен күшіне енген кәсіпкерлер класы мемлекеттің
араласуы мен осымен байланысты шектеулерді өз қызметіне деген кедергі
ретінде қарай бастады. Сондықтан XVIII ғ. аяғында
меркантилизм орнына келген, экономикаға мемлекеттің араласуын
жағымсыз бағалаған экономикалық либерализм идеясы бірден көптеген
қолдаушыларын тапты [7]. Нарықтық экономикаға катысты экономикалық
либерализм идеяларын бірінші рет А.Смит өзінің "Халықтар байлығының
табиғаты меи себептері туралы зерттеулер" кітабында толығырақ берді [8].
Оның айтуынша нарықтық жүйе "көрінбейтін қол" арқылы өзін-өзі реттеуге
қабілетті. Бұл кезде пайда табуға ұмтылған жеке мүдде экономикалық
дамудың басты қозғаушы күші ретінде жүреді. Мемлекеттің реттеуін жоқка
шығарғанда экономика тиімдірек әрекет етеді деген идея А.Смит ілімінің
басты идеяларының бірі болды. А.Смит пайда алуға ұмтылу адамдарды басқалар
үшін қажеттірек тауарларды ұсынуға итереді деген болатын. Бір-бірімен
жарыса отырып, сұранысқа ие және ең төмен бағамен тауар сататын өндірушілер
ғана аман қалады. Адам Смит идеялары үкіметпен қатар экономистерге де күшті
әсер етті. XX ғасырдың ең көрнекті экономистері – ағылшындар Джон Стюарт
Милль мен Нассау Сениорлар “сауда бостандығы” ретінде белгілі доктринаны
жасады. Осы доктринаның негізгі идеясы – мемлекет жеке секторға, яғии
мемлекет жеке кәсіпкерлік сферасына араласпауы қажет және оны реттеуге
немесе бақылауға тырыспауы керек. Авторлар пікірі бойынша еркін бәсеке
қоғам мүддесіне жақсырақ әсер етеді. А.Смит бойынша нарық басты,
үйлестіруші болғандықган, нарыққа толық еркіндік берілуі қажет. А.Смиттің
ізбасарларын Д.Рикардо, Ж.Сэя, Д.Миль, А.Маршалл аттарымен байланысты
классикалық мектепке жатқызады. Классикалық шоғырландыру тарих жетістігі
болып табылады. Қазіргі жаңа классикалық шоғырландыру идеясы (монетаризм,
рационалды күту теориясы) нарықтық экономикаға деген классикалық
көзқарастан шығады. Сонымен қатар, жаңа экономикалық жағдай кезінде
мемлекет елдің экономикалық жағдайы үшін жауап береді, яғни нарықтық
көрінбейтін қолы мемлекеттің көрінбейтін қолымен толықтырылуы керек.
Классиктер нарықгық бәсеке механизмі қол жеткізуінен тыс орналасқан
сфералар бар екенін түсіне отырып, мемлекеттің дәстүрлі
қызметтерді орындау қажеттігі туралы тезистен шықгы.
Бұл алдымен қоғамдық тауарлар деп аталатындарға қатысты болды, яғни
ұжымдық түрде пайдаланылатын тауарлар мен қызметтер (ұлттық қорғаныс,
білім, көлік жүйесі және т.б.) туралы болды. Сондықтан мемлекет оларды
өндіру туралы міндетті өзіне алып, азаматтардың осы өнімге бірлесе ақы
төлеуін ұйымдастыруы керек. Басқа нарықгық проблема –жұмыссыздықта
мемлекеттің араласуын талап етеді. Егер оны болдырмау мүмкін болмаса,
онда оның салдарын қысқарту немесе жұмсарту үшін күш қажет. Жоғары аталған
және басқа факторлардың жағымсыз әрекеттері тек нарықтық өзін-өзі күйге
келтіруге ғана үміт арттыру, жүйе өзінің тіршілік етуіне күмән келтіре
бастауына әкеледі. Бұны әсіресе 1929-1933 ж.ж. “¥лы депрессия” кезеңінен
анық көруге болады [7]. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролін теориялық
түсінудегі маңызды кезең атақгы ағылшын экономисі Дж.М.Кейнстің атымен
байланысты. “Кейнстік революция” кезінде ұсынылған идеялар, нарықтық
экономикаға деген классикалық көзқарастарда төңкеріс жасады. Олар
экономикалық құлдыраудың өзін-өзі емдеуі мүмкіи еместігін, жиынтық сұраныс
пен жиынтық ұсыныс теңестіруге экономикалық дағдарыс, жағдайдан шығаруға
қабілетті құрал ретіндегі мемлекеттік саясатының қажеттігін дәлелдсйді.
Кейнсианстіктің негізгі алғы шарты – монополия үстем жағдайда нарықгық
шаруашылықтың өзін-өзі тиімді реттеуінің жоқтығы. Осыдан тұрақтандыруға қол
жеткізу үшін экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттігі туындайды. Біздің
түпкі мақсатымыз, - деп жазды Кейнс, - орталық өкімет тарапынан өзіміз өмір
сүретін шаруашылық жүйе шеңберіңде ойластырылған бақылау немесе басқаруға
болатын ауыспалы шамаларды тандау болуы мүмкін. Мемлекет әсер етуі керек
негізгі ауыспалыларды анықтау, экономикалық дағдарыс басталуын болдырмау
үшін Кейнс қысқа мерзімді кезеңде циклдік дағдарыстар себептерін анықтайды
[9].
Дж.М.Кейнс өзінің “Общая теория занятости, процента и денег” деген
атақты еңбегін жариялады [10]. Нео-кейнсианстік бағыттың өкілдеріне
Э.Хайсен, Д.Хикс, П.Самуэльсон жатады. Олар экономикалық циклдардың екі
полюстері мен дағдарыстың жағымсыз құбылыстарын жұмсарту жолдарын ұсынған.
Келесі бір бағыт неолиберализм – халықты әлеуметтік қорғау саясатын
негізге ала отырып, табысты бөлу, жұмыспен қамтуды ынталандыруда
экономикалық өсуді мемлекеттің ролінің маңыздылығын көрсетті.
70-жылдардың 2-ші жартысында батыс экономикалық ойының жетекші ағыны
болған кейнсиандық дағдарысқа ұшырады. Оның барлық құрылымында күрделі
өзгерістер болды. Экономикаға мемлекеттің араласпауын желеу ететін
либерализм идеологиясы пайда болды. Ғылыми-техникалық революция мен
экономиканың интернационал дамуының жаңа кезеңі әсерінен бір жаннан икемді,
тәуекелге дайын шағын жөне орта кәсіпкерлік қызметінің сферасы кеңейсе,
баска жағынан транснационалдық корпорациялардың ролі күшейді. Нәтижесінде
50-70-жылдары қалыптасқан материалдық өзгерістің көптеген салаларына
тараған масштабты мемлекеттік сектордың шаруашылық типі (Еуропада)
(нормативті реттеудің тармақгы жүйесі бар бюджеттік жүйе арқылы ұлттық
табысты қайта бөлудің өсіңкілігімен) мемлекеттің экономикаға араласуының
консервативті принциптеріне негізделген басқа типіне орнын берді.
Монетаристік теорияның ең көрнекті өкілі американ ғалымы М.Фридман
болып табылады [7]. Монетаризмнің көш басшысы өзінің кеинсиандық теорияға
деген шабуылын 50-жылдарда-ақ бастаған еді. Ол және оны қолдаушылар
кейнсиандық теорияға қарсы ұлттық табыс деңгейін анықтаудың монетарлық
теориясы мен экономикалық циклдің монетарлық теориясын ұсыңды. Кейнсиандық
модельдің негізгі факторлары — инвестиция мен тұтынуға, монетаристер,
олардың пікірінше ұлттық табыс динамикасы мен оның циклдік ауытқуларын
қалыптастыруда шешуші роль атқаратын ақша факторын қарама-карсы қойды. Бұл
кезде ақша сұранысы мен оның ұсынысы арасында алшақтық болғаны маңызды
болады. Осы сұраныс пен ұсыныс арасындағы айырмашылық пен ақша
ұсынысының тұрақсыздығынан монетаристер экономиканың циклдік ауытқуларының
тұрақсыздығының себебін көреді. Монетаристер пікірінше дағдарыс емес
инфляция рыноктық жүйенің негізгі қырсығы болып табылады. Ол табысты
құнсыздандырып, экономикалық қатынастарда белгісіздік тудырып, жинақтау мен
инвестициялауға ұмтылуды төмендетеді.
П.Самуэльсонның жаңа классикалық синтез теориясы (economics) экономика
жағдайына байланысты не монетарлық, не кейнсиандық ұсыныстарды пайдалану
мүмкіндігін дәлелдеді. Олардың екеуінің де экономиканы несие-ақша саясаты
көмегімен реттеуді ұсынатынын айтуымыз керек. Монетаристер ақша шығаруды
реттеу, ал кейнсиандықтар пайыздық мөлшерлемені реттеу арқылы сөз қозғайды
және бұған біз толық тоқталып өттік. Мысалы, бұрынғы социалистік елдерде
монетаризм мен кейнсиандықтың үйлесуін талқылап қана қоймай, іске асырып та
отыр. Мұның себебін тепе-теңдіктің жалпы теориясы, макроэкономикалық
саясатка негізделген стандартты қабылдамайтын өтпелі экономиканың екі жақты
сипатында болып отыр.
“Ұзақ жылдар бойы, – дейді бір танымал батыс оқулығында, –монетаристер
мен кейнсиандықтар арасындағы айтыстар ақша теориясына деген екі түрлі
нақты жоддармен көрсетілген тартысты айқын көрсету мақсатында
жүргізілгеңдей болып келді. Бірақ бүгінгі күні теориялық модельдер екі
модельге ортақ элементтерді қамтитын синтетикалық нысандарға ие болды
[11].
Олардың пікірінше мемлекеттің араласуы тек қана ақша жүйесінде ғана
болуы мүмкін. Фридмен ақша айналысы теориясына сүйене отырып, қаржы-несие
тұрақтылығы, адам белсенділігі мен ісксрлігі аркасында нарық өзін-өзі
реттейді деп есептеді. 70-жылдардан бастап ҒТР-ға байланысты өндіргіш
күштерінің дамуының жаңа зандылықтары белең ала бастады. Олар мемлекеттік
реттеуде кейнстік үлгінің іс-әрекет механизмінің шектеулі екенін көрсетті.
Сонымен қатар, Кейнстің мемлекеттік реттеу үлгісі жаңа замандағы ҒТР
талаптарына сай келе бермеді.
Дж.Гелбрейт (АҚШ) өзінің “Жаңа индустриалды қоғам” кітабында былай
деді: “Өндіріс бағасы және шығындарымен қатар, түтынушылық сұраныста
басқару объектісі болып табылады. Экономикалық ортаны реттеу жүйесіндегі
тағы бір маңызды қосымша кез осындай” [12].
Ағылшын экономисі А.Медиссон "Батыс елдеріндегі экономикалық мұра"
атты еңбегінде: “Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі үкімет ролі
сұранътсты жай талдаумен ғана шектелмейді. Үкімет сонымен қатар елдің
экономикалық потенциалының өсуіне түрлі тәсілдермен әсер ете алады. Ол
күрделі салымдарда пайдаланылатын ресурстар үлесінің өсуі жөнінде шаралар
қабылдап, білім мен зерттеу арқылы біліктілік пен білім деңгейін
арттырып, ең үздік технологиялық процестерді тарата алады және экономикалық
даму – ұзақ мерзімді болжау арқылы перспектива мен бағыттар ұсына алады. Ол
бәсекені ынталандырып, төменгі кедергілерді жоя отырып, ресурстарды бөлуді
жақсарта алады”
Экономикада мемлекеттік әсер етудің зор мәнін белгілі американдық
ғалым П.Самуэльсон да атап өтеді. Өз кезінде Дж.Кейнстің "Жалпы теория"
еңбегіне баға бере отырып, ол оны "дананың жүмысы" деп атады. Монетаризм,
рационалды күту теориясы мен ұсыныс теориясын жақтаушылар – жаңа
практикалық ұсыныстар жасады. Осы теориялар нарықтық экономика өндірістің
потенциалды көлемі кезінде тепе-теңдікке автоматты қол жеткізеді деген
классиктер идеясын жаңа деңгейде қайта тудырады. Осы теорияларды
жақтаушылар макроэкономикалық деңгейде мемлекет фискальды-бюджеттік саясат
арқылы экономикаға тікелсй араласып қана қоймай, нарықгың дұрыс қызмет
істеуі үшін қаржы жағдайын тудыруы керек. Басқаша айтқанда, ақылды ақша-
несие саясаты негізінде жанама әсер ету шаралары ұсынылады. Көптеген
дамыған елдерде 80-жылдарда жүргізілген жаңа экономикалық бағыт осы
идеяларды көрсетеді. Англиядағы "тетчеризмы" мен АҚШ-тағы "рейганомика"
үлгілері оның ізбасарлары болып табылады. Рейган президент болған кездегі
АҚШ жүргізген экономикалық саясатты ары карай талдау оның табысы көп
жағдайда ұсынысқа әсер етуден гөрі сұраныс кеңеюімен байланысты екенін
көрсетті. Яғни кейнсиандық "рецепт" әрекет еткенін көруге болады. Осы кезде
бірқатар дамыған елдерде мемлекеттік корпоративтік басқарулар күшеюі,
мемлекеттік реттеудің тереңдеу процесі жүрді.
Мемлекеттің нарықтық қатынастарға араласуының шекаралары мен нысандары
туралы мәселенің ұзақ тарихы бар. Оның экономикалық ролі байқалмай қалған
кездері де болған. 30-жылдары күрделі бұрылыс болып, мемлекет жүйелі
макроэкономикалық реттеуге кірісті, шаруашылық өмірге деген өз әсерін
елеуін кеңейтті. 80-жылдары кері қозғалыс байқалып, дамыған елдер
экономикасын реттеу басталды. Қазақстан және оның жақын шет елдері, сонымен
қатар бұрын социалистік деп аталған баска елдерге келсек, олар нарықтық
қатынасты қалыптастырудың өте күрделі кезеңін бастан кешіріп, осыған
байланысты мемлекеттің экономикалық ролін түбірінен қайта өзгерту қажет
болып отыр. Мемлекеттің табысты әрекет етуі экономикалық дамудағы оның ролі
белгілі бір халықаралық стандарттарға сай болғанда ғана мүмкін болады.
Мемлекеттің экономикаға араласу шекарасы барлық елдерде әр түрлі және нақты
кезеңдегі экономиканың даму дәрежесіне, оны реттеу әдістеріне, әр ел
экономикасын басқару үшін үкімет қабылдаған экономикалық тұжырымдарға
байланысты болады.
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды
дамытуды мемлекеттік реттеу туралы 2005 жылы 15 шілде айында
нөмірі 66-ІІІ-ҚР заңы қабылдаңды [13]. Ғылыми түрде мемлекеттік
реттеудің оптималды мөлшерін орнатылған және осы сұрақтың
жалпы қабылдаған теориялық дәлелдемесі жоқ. Мемлекеттік жүйе
қиынырақ болған сайын, мемлекеттік сектор көлемін өсіруге, жаңа
жұмыс орындарын құруға, және т.б. мүмкіндік беретін бюджеттік
шығындар өседі. Мемлекеттің экономикаға араласу дөрежесі оның
дамуына әрі нақты кезеңіндегі міндетіне байланысты болады. Бұл
жағдайда қоғамға өз экономикасының белгілі бір кемшіліктеріне
оптималдандыруға тырысудан гөрі оны мойындаған дұрыс.
Өркениеттің бүкіл тарихы бойы мемлекет экономиканың бөлінбес бөлігі
ретінде қарастырылды. Қазіргі экономистер нарықтық экономикадағы мемлекет
ролі туралы көзқарастарында мемлекетті көп жағдайда меншік құқығының,
ұлттық егемендіктің бірлігінің, заңдылық пен құқық тәртібінің және ұлттық
валюта тұрақтылығының (кепілі) мен қорғаушысы ретінде көрген Адам Смит
тұжырымдамасына сүйенеді. Осы функциялардың көпшілігін іске асырмай тұрақгы
жене тиімді нарық мүмкін емес, бірақ олар экономикалық нәтижелерге тікелей
әсер етпейді. Ақша айналымын тұрақтаңдыру ғана макроэкономикалық болып
табылады, бірақ оның өзі де алтын стандарт жағдайында үкіметтің тікелей
араласуынан шет тұрады. Нарықты реттеу, қоғамдық игіліктерді өңдіру және
табыстарды қайта бөлу сияқты микроэкономикалық функциялар бағынышты
жағдайда болды. Макроэкономикалық реттеу міндеттері іс жүзінде
қалыптастырылмады [14]. Сондықтан мемлекеттің реттеуші қызметінің
ерекшелігі нарықтық қатынастар жүйесін бірден қалыптастыру жағдайының
жоқтығын, міндеттері қол жеткізілген экономикалық потенциалды сақтау
және реформаларды жүргізу барысыңда экономиканың тұрақты әрекет етуін
қамтамасыз ету болған жалпы экономикалық мазмұнға бағытталған тұрақтандыру
шараларын, орталықгандырылған және орталықтандырылмаған жеке кәсіпкерліктің
өзін-өзі реттеуінің үйлесуі, қоғамдағы тұрақтандыру және өзгерту
міндеттерін шешуіне қарай олардың сипаттары мен арақатынастарының өзгеруін
ескеруі керек. Сондықтан дамыған елдердің әрекет етуші мемлекеттік реттеу
практикасын Қазақстан экономикасының ұлттық және тарихи ерекшеліктеріне,
жағдайларына байланыстыру дұрыс болады. Мемлекеттік оргаңдар несие, салық,
тауарларды сертификациялау, баға саясатын, кәсіпкерлік қызметтің жеке
түрлерін лицензиалау, нарықтағы жекелеген кәсіпкерлердің монопольдық
жағдайын және адал емес бәсекені шектеу сияқты экономикалық жөне құқықтық
тетіктерді пайдалана отырып, баға саясатына әсер ете алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу және осы сұрақ жөніндегі шетелдік
тәжірибені зерттеу қажеттігін коптеген белгілі экономист ғалымдар да атап
өтті: "Нарыққа өту: пікірлер күресі" деген белгілі жұмысында академик
Л.И.Абалкин "Мемлекет қорғаныс кешені, фундаментальды ғылым, медицина,
энергетика, экология мақсаты жаңа аудаңдарды игеру және т.б. салынатын
инвестициялармен байланысты. Ірі бағдарламадарды мемлекеттік бюджеттен іске
асыруы керек" деп атап өтті [15]. Нұрсеит А., т.б. ғалымдардыд "Теория
рыночной экономики; предпринимательский аспект" атты ғылыми еңбектерінде
мемлекеттің белсенді ролі кезіндегі экономикаға араласуын шектеу принципін
ұсынады [16]. Бұл принцип бойынша ол заңды түрде нарықтық
шаруашылықтың субьектілерінің қызметтерінің тиімділігін төмендетуге емес,
арттыруға көмектесетін өз әсерінің шекараларын анықгайды. Осының арқасында
әлемнің дамыған елдері экономикасында бизнесмендер мен кәсіпкерлер,
капитал иелері, меншіктің түрлі нысандарындағы кәсіпорындар ұсынатын жеке
сектор шешуші орын алады. Мемлекет төмендегі қызметтерді ұйымдастыруы
керек деп көрсетеді. Олар: меншік құқығын тікелей іске асыратын құқықтық
және нормативтік базаларды; монополияға қарсы реттеудің сенімді құралдары
мен бәсекелес рыноктарды құру; фискалдық және монетарлық саясатты қолдау;
халықың аз қамтылған бөлігін, білім ғылым, әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту; рыноқтық экономиканың кажетті инфрақұрылымын дамытуды камтамасыз
ету; күшті экономикалық саясатты құру; мемлекеттің шешуші ролі мен
экономикаға араласуы оның тұрақсыз транзиттік кезеңінен дамудың тұрақты
кезеңіне өтуі қандай жағдайда жасалатынына байланысты болады деп атап
көрсеткен осы жоғарыда аталған еңбектерінде авторлар.
Нарықты реттеу жөніндегі батыс елдерінің тәжірибесін қарастырайық.
Мәселен, Францияда оныншы бесжылдық жоспары, рыноктық қатынастарды
экономикалық реттеу кешені бар. Францияда экономикадағы мемлекетік сектор
ірі шаруашылық жүйелер – көлік, энергетика, қорғаныс, сонымен қатар
коммерциялық емес типтегі кәсіпорындар түрінде әрекет етеді. Бізге басқа
елдер төжірибесін еске ала отырып, рыноктық экономикаға енуші,
қоғамымыздағы жаңартушы шаруашылықгы жүргізудің тиімді моделін анықтау
қажет. Академик А.Г.Аганбегиян да: "Дамыған елдерде шешілетін нарықтық
шаруашьшықтағы мемлекеттік реттеу міндеттері әрқашан нарықтық қатынастармен
қатар жүретін жағымсыз процестерді белгілі бір жеңілдетуге бағытгалған.
Арнаулы реттеу есебімен, мысалы инфляцияны шегеріп, жұмыссыздық масштабын
шектеуге арналған қандай да бір табысты шараларды қабылдауға, әсіресе
жұмыстан айырылған адамдар жүгін жеңілдетуге қол жеткізуге болады деп атап
өтеді [17]. Академик С.С.Шаталин "Бүкіл дүние жүзіндегі мемлекеттің
экономикалық ролі өте үлкен ешқандай нарық ешқашан болашақта экономикалық
жеделдетілген құрылымдық қайта құрылу проблемасын, білім, мәдениет,
денсаулық сақгау, артта қалған аймақтарды дамытудың тактикалық проблемалары
ғана стратегиялық проблемаларын да шеше алмайды. Бұл жерде бағаны, несиені,
дотацияны, салықты мемлекеттік реттеудің икемді механизмдері қажет болады.
Бұл мемлекеттік ресурстарды қосу, мемлекеттің нарықтық экономикаға
араласуының табиғи алаңы" дейді [18].
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай отырып, біздің ойымызша экономика
салаларын мемлекеттік реттеу қажеттігі қазіргі жағдайда бірқатар объективті
себептерден туындайтын сияқты. Біріншіден, мемлекет нарық кемшілігі мен
әлсіздігін толықгыруға шақырылады. Нарықтық қатынастар ешқашан қоғамның
экология, әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету, білім сияқты көптеген
негізгі сұрақтарын шешуде тиімді болған емес. Екіншіден, макро және
микроэкономика, орталық пен жергілікті жер бүгін және жарты арасындағы
қатынастарын реттеу маңызды. Ұлттық экономика түрлі салалар мен
кәсіпорындардың өз ерекшелігі болатын көп деңгейлі, көп мақсатты және көп
қызметті ағза сияқты. Егер тек нарықтық механизмге сүйенсек, онда олардың
дамуын бір ортақ мақсатқа бағыттау мүмкін емес. Сондықтан кәсіпорындар мен
салалар қызметін реттеу және оларды ұлттық экономика дамуы сияқгы арнаға
бағыттау үшін макроэкономикалық реттеуден баска жол жоқ.
1.2. Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы баға механизмін
мемлекеттік реттеу нысандары
Қазақстанда мемлекеттің экономикалық қатынастар жүйесіне әсер етуінің
кешенді шаралары іске асыруды көздейтін мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
жалпы нарықтық экономикадағы осы сектордың орны мен ролінен және
Қазақстанның нарықтық экономикадағы жағдайындағы ерекшеліктерінен
туындайды.
Нарық жағдайындағы ауылшаруашылығы салааралық бәсекеде толық және
теңдей қатысуға мумкіндік бермейтін ерекше жағдайда болады. "Қала мен село
арасындағы жіктелу айқын көрінеді. Мұнда жіктелудің терең процесі жүруде"
деп атап өткен еді Республика ІІрезиденті Казақстан халқына жолдауында [1].
Казақстан Республикасының он жылдығына арналған салтанатты жиналыста
сөйлеген сөзінде Республика президенті осыған он жыл бұрын нашар халдағы
ауыл, селомен экстенсивті дамыған ауылшаруашылығы болғанын айтты [2].
Ауыл шаруашылығы табиғи факторларға өте тәуелді және маусымдық
ерекшелігі анық көрінетін, өнеркәсіппен салыстырғанда технологиялық жағынан
артта қалған сала болып табылады. Оған салынған капиталдың қайтарымы аз.
Ауыл шаруашылығы өндірістің деңгейі елдің азық-түлік қауіпсіздігі жағдайына
тікелей әсер етеді. Сонымен бірге өндірістік күштер даму жағынан артта
жүретін ауыл шаруашылығы салыстырмалы түрде статистикалық сала болып
табылып, баскаларға қарағанда өзгермелі экономикалық және технологиялық
жағдайларға баяуырақ бейімделеді.
Осы жағдайларды ескере отырып, нарықтық экономикасы бар елдердің
көпшілігінде мемлекеттік реттеудің дамыған жүйелері әрекет етеді. Олардың
негізгі міндеттері: ауыл шаруашылығында тұрақты экономикалық жағдайды
қолдау, нарықтық конюнктура мен саладағы табыстың ауытқуын тұрақтандыру,
қажетсіз миграциялық (көшіп-қону) процестерін болдырмау, азық-түлік
қауіпсіздігін қолдау, өндірісті қысқарту бағдарламаларын қаржыландыру, жаңа
жағдайларға бейімделуге көмектесу, ішкі нарықты қорғау, еңбекті халықаралық
бөлуде ұлттық тауар өндірушілердің бәсеке қабілеттілікпен катысуын
қамтамасыз ету және т.б. Бұл кезде төмен бағамен азық-түлік артығын кепілді
сатып алу, азық-түлік нарығында сатып алу және тауарлық интервенция (басьш
алу), жеңілдікпен несие берудің ерекше нысандарын, кедендік реттеу
(экономикалық сондай-ақ әкімшілік) және т.б. қолданылады.
Әдетте, мемлекеттік реттеу бойынша шаралар кешені сәйкес заңдарда,
қаулы-қарарларда көрініс тауып, оны аграрлық сектор нақты жағдайға
байланысты пайдаланылады. Мысалы 2002 жылы қабылданған "Инновациялық қызмет
туралы" Казақстан республикасының заңы мемлекеттің әлеуметтік экономикалық
саясатының құрамдас бөлігі болып табылады [19]. Бүгінгі таңда Қазақстан
экономиканы реформалаудың жаңа кезеңі тұрақты экономикалық дамудың төртінші
факторы "технологияны" Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалды-
инновациялық дамуының стратегиялық бағдарламасына сәйкес жасап жүзеге
асыруға кірісті. (бірінші фактор – жұмыс күші немесе адамдардың ресурсы,
екінші фактор – табиғи ресурстар, үшінші фактор – капитал) [20].
Экономиканың аграрлық секторы өзіндік ерекшелікке, өте елеулі алшақтыққа
ие ерекше аграрлық саясатқа дайындауды талап етеді. Біріншіден, ауыл
шаруашылығы өндірісі биологиялық, табиғи циклге, ауа райына өте тәуелді
болады да, өндірісті шоғырландырудың белгілі бір табиғи шекараларын
құрайды. Сонымен бірге өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығы өндірісі
өндіруші немесе басқарушының операция барысын тұрақты бақылауын, стандартты
емес шешімдерді тұрақты қабылдауды көздейді және осы шешімдер өндірістік
процестің процеске мүмкіндігінше жақын деңгейде қабыддануы керек.
Өндірушінің ақысы толығымен ол өндірген өніммен анықталады. Ауыл
шаруашылығы өнеркөсіпке қарағанда принципиалды ерекшелігі бар күрделі
биоэкономикалық бүтінді көрсетеді.
Ауыл шаруашылығының ерекше сипатына өндірістің әлеуметтік құрылымының
сәйкес реакциясы да жауап болып табылады. Барлық дамыған батыс елдерінің
қазіргі ауылшаруашылығын таңдау біртекті жауап береді. Көп жағдайда
өндірістің адекватты нысаны отбасылық типтегі жоғары механикаландырылған
және интенсивті фермерлік шаруашылық болып табылады. Өндірістің осы типі
жолында аграрлық реформалар барысында соғыстан кейінгі Еуропа мен Жапонияда
бір жағынан ескі жартылай феодалдық латифундийді жою, басқа жағынан шаруа
шаруашылықтарын жоғары тауарлы, өндіріс кешенді механикаландырылған,
фермерлік шаруашьшыққа айналдыру жүргізілді. Бірақ, ауылшаруашылығы
өндірісінің отбасылық-фермерлік типі кезінде экономикалық тиімділік
талаптары агротехникалық процестер шегіне тікелей шығатын көптеген
қызметтерді біріктіруге мәжбүр етті, бұл әсіресе сату, өткізу, агросервис,
ауыл инфрақұрылымын және т.б. қатысты болады. Бұның бәрі кажетті
кооперативтер, корпорациялар мен агробизнес сферасыңдағы мемлекеттік
қызметтерді құруға әкеледі.
Мемлекеттік реттеу қазіргі аграрлық саясаттың міндетті компоненті
болып табылады және мемлекет араласуы ауыл шаруашылығы экономикасы мен
онымен аралас салаларды анықтайтын шешуші маңызға ие болады. Ауыл
шаруашылығына салынатын күрделі салымдардың дәстүрлі төмен
рентабельділігінен, экологиялық проблсмаларды шешу және топырақтың
құндылығын қолдау ауыл инфрақұрылымын құру, қала мен ауылдық жер арасындағы
әлеуметтік тепе-теңдікті қолдау үшін оған мемлекеттік көмек қажет.
Дамыған елдерде ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығы ең
алдымен бағаларға мемлекеттік субсидиялар жүйесі, ауыл
шаруашылығы өнімдерін сатып алу және өндірісті жартылай
шектеу арқылы мемлекеттік дотациялар есебінен де реттеледі.
Бағалық реттеуден басқа ауыл шаруашылығының инфракұрылымның
дамуы, топырақтың құндылығын сақтау, шаруашылықтарды ірілендіру, бірқатар
жағдайларда ауылдың өндірістік құрылыспен және т.б. байланысты жекелеген
бағдарламалар бойынша тікелей мемлекеттік төлемдер бәрі осы саланы дамытуға
ірі мемлекеттік қаржылық ресурстарды бөлу кажеттігін көрсетеді. Нақты
әлемдік практика ауылшаруашылығы сияқты мемлекеттік және мемлекеттік емес
бюджеттерден осындай үлкен көлемде қаржыландырылатын экономиканың баска
салалары жоқтығын көрсетеді. Таза саяси себептер мен елеулі ауылдық сайлау
корпусының талаптарын қанағаттандыру тілегінен басқа, бұл бірінші кезекте
нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеусіз, дербес әрекет ете
алмайтын сала ретіндегі ауылшаруашылығының ерекшелігімен анықталады. Сол
кезде тиімді аграрлық саясаттың маңызды мақсаты азық-түлік нарығындағы
тәртіпсіздікті болдырмау және ішкі инфляцияны тоқтату болып табылады.
Мемлекет — ауыл шаруашылығы" тізбегіндегі қатынасты жетілдіру
теориялық жағынан да, саяси-практикалық жағынан да аса көкейкесті мәселе
болып табылады. Отандық азық-түліктің аса тапшылығы және нақты нарықтық
қүрылымдар мен институттардың болмауы жағдайында экономиканың ерекше саласы
ретіндегі ауыл шаруашылығының ерекше ролі назарға алынуы керек. Сондықган
біздің еліміздің ауыл шаруашылығындағы мемлекет ролі классикалық нарықтың
шаруашылығы бар елдерге қарағанда белсендірек жүргізілуі керек. Бұның
бірқатар объективті себептері бар. Біріншіден, қажетгі тиімді нарықтық
қатынастар құрылмайынша сатып алушы органдардың мемлекеттік жүйелері
белгілі бір түрде сақгтлып қалуы керек, Ел масштабы мен мемлекеттік сатып
алудың ең төмен көлемін қамтамасыз ету жөне азық-түлік резервтерін құру
үшін тұрақты қысым жасау қажеттігін ескере отырьш,
тапсырыстар мен сатып алудың мемлекеттік жүйесі белсенді әрекет етуі
керек. Бұл жағынан нарықтық қатынастарға ету өте қиын және сол үшін ұсақ
сауда ұйымдарын емес, өлшемі жағынан американдық трансұлттық
компаниялармен салыстыруға келетін ірі астық немесе басқа фирмаларды құру
қажет. Екіншіден, жеке капиталдың белсенді ролі кезінде де мемлекетке, азық-
түліктің мемлекеттік ресурстарын құрудың аса маңыздылығын ескере
отырып, астық шаруашылығында астық сатып алуда негізгі роль атқаруды сақтап
қалу керек. Осы стратегиялық тауарды бақылауды жоғалтып алмау үшін
Канадада жасалатын нәрселерді үлгіге алу қажет. Егер мемлекеттік бақылау
механизмі, әсіресе инфляция кезеңінде бұзылса, онда тауар өндірушілер
ақшаға деген сенімді жоғалтып, өнімді сақтауға ұмтылатын болады.
Аймақ аралық тауар жеткізулері тараған кезде жағдай шиеленісе
түседі. Жалпы мемлекетгік экономикалық және әкімшілік институттар мен әсер
ету тетіктері әлсіреуі нәтижесінде бірінші кезекте азық-түлікпен қамтамасыз
ету қиындай түседі. Тәртіп жоқ және құрылымы әлсіз рынок оларды алмастыра
алмайды, нәтижесінде елдің негізгі өнеркәсіптік және әкімшілік
орталықтарына азық-түлік жеткізу елеулі төмендейді. Атап өткендей, ауыл
шаруашылығының өзі басқарусыз рынок жағдайында кеңейтілген қайта өндірісті
жүргізе алмай ғана қоймай, елеулі мемлекеттік қаржылық қолдаусыз өмір
сүре алмайды. Жоспарлы-әкімшілік экономикадан нарықтық экономикаға өту
мемлекет ролінің өзгеруін, оның тауар өндірушілердің шаруашылық
қызметіне араласуын төмендетуін көздейді. Сонымен қатар кез келген мемлекет
қандай әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылысты көрсетпегенімен қоғамды
дамытудың белгілі бір стратегиялық мақсаттары мен міңдеттерінсіз, оны іске
асыру механизмдерінсіз, сонымен қатар экномикалық шешімдер қабылдау
үшін қажетті құқықтық қамтамасыз етусіз дұрыс дамымайды. Мемлекеттік
аппарат қызметінің тиімділігі де, өз саясатының, оның ішінде аграрлық
саясаттың ұйымдастырушы-экономикалық алғышарттарын көре білу және болжау,
есептеу және жоспарлау, калыптастыру және құру қабілетімен де
анықталады. Экономикалық қарама-қайшылықтар жеткілікі көлемде тегістелген
дамыған рынок жағдайында экономика қызмет етуінде мемлекеттің араласуы
қажеттілігін тілейтінін жоюға болмайтын объективті себептер болады.
Батыстық классикалық экономикалық әдебиетінде ұзақ уақыт бойы нарық аз ғана
ерекше жағдайлардан басқа уақытта өзін-өзі реттеуші деп танылып келді.
Экономикалық субъектілердің еркін әрекеттерінен сөз болған олардың
экономикалық мүдделері бір жағынан тепе-тең жағдайда қол жеткізу, екінші
жағынан өндіріс пен тұтынуды тұрақты жетілдіруге объективті жетелейді. Бұл
кезде ресурстар сұраныс пен ұсыныс әсерінен баға өзгеруімен қол
жеткізілетін қайтарылымы өте жоғары салаға автоматты түрде бағытталады.
Мемлекеттік органдардың субъективті араласуы экономикалық процестердің
дұрыс барысына, ресурстардың, еңбек пен капиталдың құйылуына, сұраныс пен
ұсынысқа сай құн өзгеруіне кедергі жасайды, соның нәтижесінде дұрыс
экономикалық даму тек бұзылады. Сонымен бірге орталықтандырылған әсер ету
субъективті басымдылықтарды міндетті көрсетеді, оларды қоғамға таңады, бұл
тоталитаризмге жасалған қадам болып табылады. Сол кезде рыноктық
экономиканың әрекет етуінің нақты тәжірибесі іс жүзінде барлық елдерде
мемлекеттік реттеудің әрекет етуіне әкелді.
Экономиканы реттеушілердің бірі болып отырып нарықтық өзі реттелуші
болып табылады және сонымен бірге өзінің тіршілігінен мемлекеттік құрылыс
қоғамдағы экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің жүйесін кең
қолдану және дамытуға міндетті болып табылады. Дж.Гелбрейт былай деп
жазды: "Жүйе өзін-өзі тоздырады, бәрі сиынатын мемлекет алғашқы
капиталды жинақтаудың қиыншылығы мен қаталдығын жұмсартады". Сонымен қатар,
қарама-карсылық ролінде жүретін кәсіподақтар заңдастырылады. Ал кейнсиандық
революция мемлекетке жауапкершілік, оның іске асырылуы іс-жүзінде қандай
бір жетілдірілмеген болса да іскерлік циклді тұрақтандыру және онымен
байланысты қиыншылықтар мен қиналуларды шектеуді жүктеді. Жаппай
жұмыссыздықты болдырмау және экономикалық өсуді қамтамасыз ету үкіметтің
құзыреттілігін бағалайтын басты көрсеткіштер болды. Капитализм
құрылымындағы өзгерістер тіпті "капитализм" түсінігін ескі жасады. Яғни
нарықтық экономиканың әрекет етуі оны реттеуші нарықтық экономика жағдайына
әкедді" [12]. Егер реттеу проблемасына фактілер позициясынан келсек, онда
ауылшаруашылығыңда нарықтық бейберекет әрекетіне жүгінуге мүмкіндік
бермейтін бірқатар ерекшеліктер бар екені анық болады. Сонымен қатар
нарықтың өзі халықтың барлық әлеуметтік топтары толыкқанды тамақтануға
минималды қажеттерді тұрақты түрде бере алатын табыстарды бөлу мен баға
деңгейіне кепілдік бере алмайды. Бұл көптеген елдерде мемлекет нарықты
"түзете отырып" тамақ өнімдерін- тұтынуға түрлі құралдармен әсер етуінің
себептерінің бірі. Біз ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің
қажеттілігін тудыратын бірқатар күрделі себептер бар деп ойлаймыз. Сондай
топтардың бірі, бүл — аграрлық сектордың өзінің ішкі саяси және сыртқы
саяси елеулігін көрсететін саяси сипаттағы себептер. Сондықтан мемлекет
құқықтық, әкімшілік және экономикалық тетіктермен саяси мақсаттарға қол
жеткізу үшін аграрлық секторға әсер етеді. Мемлекеттік реттеудің өзі де
мемлекеттің аграрлық сектор әсер ету шараларының жүйесі.
Себептердің басқа тобы ауыл шаруашылығының
ерекшеліктерімен байланысты. Олардың ішінен табиғи-климаттық факторлар
әсерін бөліп көрсетуге болады. Олардың әрекеті мемлекет реттейтін
сақтандыруды құру мен дамыту қажеттілігін көрсетеді. Бірақ көп жағдайда ауа
райы және климатқа емес, рынок конъюнктурасына тәуелді болатын баға
тұрақсыздығы, анық ылғи ауытқуы ауылшаруашылығы өндірісінің тұрақтылығына
күшті әсер етеді. Ауыл шаруашылығындағы табыс тұрақсыздығы осыған
байланысты. Практика көрсеткендей ауыл шаруашылығы өндірушілерінің
табысының мөлшсрі өзгеруі
елеулі түрде сәйкес уақыт кезеңіндегі ауыл шаруашылығы өндірістік көлемі
өзгеруінен артық болады. Бағаның жоғары икемділігі кезіндегі ауыл
шаруашылығы өніміне деген сұраныстың төмен икемділігі сияқты ауыл
шаруашылығы конъюніктурасының эмпирикалық зандылықтарымен байланысты
болады. Яғни, азық-түлікті түтыну көлемі ұсыныс бағасы өзгеруі кезінде
елеусіз өзгереді.
Ауыл шаруашылық өндірісін реттеуге мемлекет араласуының қажеттілігімен
көрсстілген маңызды фактор экономиканың баска салаларымен салыстырғандағы
монополиялаудың салыстырмалы төменірек дәрежесі болып табылады, Аграрлық
сфера өнеркәсіптің жоғары монополияланған салаларынан өз мүдделерін қорғау
мен қолдауды күтеді. Егер осыған аграрлық сфераның әлеуметтік және
өндірістік инфрақүрылым дамуына, сонымен қатар ауыл шаруашылығы өндірісін
экологиялаңдыруға қажеттілігін қосу керек. Бір жағынан тауар өндірушілердің
күштері мен салымдары жеткіліксіз. Басқа жағынан, ауыл шаруашылығына
инвестиция тарту салыстырмалы түрде жоғары емес. Бұл күрделі салымдардың
төмен пайдалылығымен қатар орын толтырудың үлкен мерзімі, сонымен бірге
саланың жоғары капитал сыйымдылығымен анықталады. Осы себептердің әрекеті
нәтижесінде ауыл шаруашылығы және аграрлық нарыққа мемлекеттің араласуы
және реттеуі дамыған нарықтық экономикалық аграрлық саясатының бөлінбес
элементтеріне айналды.
Себептердің үшінші тобы қүрылымдық және қаржылык деформациясы дәрежесі
және өтпелі экономика ерекшсліктерімен анықталады. Ол жоғары болған сайын
мемлекеттік реттеу қажеттілігі көбірек керек болады. Себебі өтпелі кезеңге
дейін әрекет еткен экономикалық қайшылықтар мен проблемалар шиеленісе
түседі. Бұл ең алдымен мемлекеттің монетарлық әдістерімен ғана емес,
инвестициялар, салықтық жеңілдіктер, жеңілдетілген несиелендіру, бағаны
реттеумен араласуын қажет ететін құрылымдық проблемалар.
Одан басқа көптеген елдерде ауыл шаруашылығы ондірісіне арналған
табиғи-экономикалық жағдайлардың дифференциациясы бар. Ол мемлекет
қолдауынсыз жағымсыз жағдайы бар аймақтарда дами алмас еді. Бұл сонымен
қатар мемлекеттің сәйкес реттеуші әсерін көрсетеді. Жердің меншік иелерін
өзгертуге деген таза рыноктық жол қалалар маңындағы жерлерді тез сатып
алуға, оны ауыл шаруашылығы айналымынан шығаруға тырысуға, алыпсатарлықты
дамытуға әкелер еді. Бұл экологиялық жағдайды нашарлатып, тамақ өнімі
өндірісін төмендетіп туындайтын барлық жағымсыз әлеуметтік зардаптары бар
баға жоғарылауына әкелер еді. Осы себептен мемлекет жерді сатып алу және
сатуды қатаң реттей отырып, ауыл шаруашылығы өндірісін дәлелсіз қысқартуға
жол бермей отырып, жер рыногын реттейді. Мынандай жағдайларды да ескеру
керек. Нарықтық механизмдер экономикаға жағымды әсер етеді. Яғни дамуға
көмектеседі. Ал тұрақтылық бұзылғанда, қүрылымдық өзгерістер қажет болған
кезде нарық дұрыс емес бағытта беруі мумкін. Сондықтан тәжірибе тұрақтылық
бұзылғанда дамыған елдер үкіметі нарықтық процестерге өте батыл кіріседі.
Нарықтық экономика шеңберінде аграрлық сфераны мемлекеттік реттеу үшін
күрделі және көп себептер бар. Оларды таза нарықтық өзін-өзі реттеу
кезіндегі ауыл шаруашылығы дамуының жеткіліксіз тұрақсыздығы және тамақ
өнімі ендірісі ретінде сипаттауға болады, Мемлекет араласуы тиімділігі
жоғары экономикасы бар әлеуметтік тұрақтылықты үйлестіруге мүмкіндік
береді. Мемлекеттік реттеу шекаралары, шектері ауылшаруашылығы өндірісі
тиімділігін арттырудың көзі ретіндегі өндірушілер бәсекесін сақтау
қажеттілігімен анықталады. Егер ауыл шаруашылығына деген баға саясаты
өндіріс шығындарын төмендетуге, еңбек, өнімділігін арттыруға, капиталды
салудың тиімдірек бағыттарын іздеуге итермесе, онда ондай саясат
стагнацияға көмектеседі, Өткізу кепілі туралы осыны айтуға болады.
Мемлекеттік реттеудің нақты бағыттарын қарастыру кезінде ғана нақты
рецептер беруге болады.
Аграрлық сектор қызмет етуін мемлекеттік реттеу дүние жүзінің алдыңғы
қатарлы елдерінің көпшілігіндегі экономикалық саясаттың басым бағыттарының
бірі болып табылады және аграрлық саясатты жүргізуге орасан зор қаражаттар
жұмсайды; тыңайтқыштар, жемдер мен улы химикаттарды сатып алу кезіндегі
қаржыландыру немесе жеңіддетілген салық салу; алынған несиелер бойынша
проценттерді төлеуді қаржыландыру; мүлікті сақтандыру жөніндегі төлемді
қаржыландыру.
Бұл топта тікелей осы саламен байланысты емес, бірақ оның қызмет етуі
тиімділігіне әсер ететін жеңілдетілген салықтық саясатты жүргізумен, ұлттық
валютаны қолдаумен, сыртқы сауда қызметін жүргізумен; байланысты аграрлық
сектор қызметін мемлекеттік реттеудің әдістері ұсынылған. Қабылданған
сараптауға сай 1-топ АӨК тікелей мемлекеттік қаржыландыру шараларын
анықтайды, ал қалған топтарға жанама қаржыландыру шаралары енеді. Олардың
ортасынан аграрлық протекционизм принциптерін бөліп көрсету қажет. Тіпті
рыноктық экономикасы дамыған ауылшаруашылығы мен аграрлық-өнеркәсіптік
кешендері дамыған елдер іс жүзінде осы принципті ұстанады [21,22]. Тек
экономикалық міндеттерді шешуге бағытталған реттеу алдын ала сәтсіздікке
ұйғарылған. Мемлекеттік реттеу шаралары халықтың қалыптасқан құнды
бағыттарын, оның түрлі топтарының мінез-құлықтарының моделі, әлеуметтік-
психологиялық және ұлттық ерекшеліктерді ескерген кезде ғана табысқа жетуі
мүмкін.
Өтпелі экономика жағдайында бағдарламалар әкімшілік-командалық жүйеге
әсер етудің әдісі, нарық қалыптасуы үшін экономикалық, әлеуметтік және
материалды-техникалық жағдайларды қалыптастыру тәсілі бола алады және болуы
керек. Екіншіден, бұл – реттеудің мүдделері, механизмдері үйлесуінің әдісі.
Макроэкономикалық сипаттағы бағдарламалар салалар мен жалпы экономика
дамуының маңызды пропорцияларын реттейді және болжайды. Макроэкономикалық
сипаттағы бағдарламалар салалар ішіндегі экономикалық жағдайларға әсер
етіп, тікелей тауар өндірушілерге қатысты болады. Өз мақсаттары мен
міндеттеріне сай бағдарламалар сан түрлі болуы мүмкін: маңызды
макроэкономикалық пропорцияларды реттейтін салааралық; жекелеген салалар
немесе аграрлық сектор проблемаларын шешуге бағытталған салалық; қандай да
бір өнімге қатысты нарықтық механизмдерді анықтайтын тауарлық (өнімдік);
аграрлық сектор мемлекеттік реттеудің негізгі қызметтерін іске асыруға
бағытталған функционалдық (инвестициялық, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-
техникалық, инновациялық, табиғатты қорғау); мемлекеттің жекелеген облыстар
мсн
аймақтардың аграрлық сектор жағдайына әсер етуі жөніндегі
шаралар кешенін ұстайтын аймақтық.
Бағдарламалық реттеу принциптерін іске асыру кезінде бірқатар
талаптарды ескеру қажет. Біріншіден, реттеу механизмдерінің өзара
толықтырылуы. Кез келген механизмнің өз плюстері мен минустары болады жөне
экономиканың түрлі проблемаларына түрлі бағытта әсер етеді. Екіншіден,
бағдарламаға қатысудың еріктілігі мен міндеттілігінің үйлесуі. Егер
нарықтық экономикаға бағдарламаға ерікгі қатысуы басым болуы тән болса,
онда өтпелі экономика жағдайында міндеттілік принципін кеңірек пайдалануға
болады және пайдалану керек. Бұл ең алдымен мемлекеттік сектор
кәсіпорындарына, нарықта монополиялық жағдайға ие және сәйкес
тізілімге енгізілген өндірушілерге қатысты. Міндетті қатысу режимін шұғыл
проблемаларды шешу, дағдарысқа қарсы шараларды іске асыру, экологиялық
бағдарламаларды орындау кезінде енгізу тиімді болып табылады. Бағдарламалық
реттеу кезінде бағдарламалық шараларды қаржыландыруға өндірушілердің
үлестік қатысуы маңызды мәнге ие. Басқаша айтқанда, мемлекеттік қолдау
өндірушілердің бағдарламалық шараларды орындау кезінде жұмсаған
қаражаттарының бөлігін ғана қайтарады. Бұл тауар өндірушілер ресурстарын
бір мезгілде жұмылдырумен мемлекеттің қаржылық қолдауын тиімдірек
пайдалануға көмектеседі.
Бағдарламалар шарттарына сай келетін өндірушілер тобына ғана қолдауға
кепілдік беруге мүмкіндік ұсынады. Субсидиялар тікелей төлемдер сияқты,
сонымен бірге жанама тетіктер де белгілі бір бағдарламалар шеңберінде
белгілі бір шараларда әрекетке әкеледі. Қаражаттарды мақсатты пайдалану
бағдарламаларға қатысудың маңызды шарттарының бірі және оны бұзу
жазаланады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшелігін ескере отырып, көптеген
елдерде келесідей міндеттерді орындауды қамтамасыз ету шақырылған
мемлекеттік реттеудің дамыған жүйслері әрекет етеді: аграрлық секторды
тұрақы экономикалық жағдайды қолдау; нарықтық конъюнктура мен саладағы
табыс ауытқуларын тұрақтандыру; жұмыс орындарын сақтау және
қажетсіз миграциялық процестерді болдырмау; мемлекеттің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету; өндірісті қысқарту мен өндіріс
құрылымындағы өзгерістер бағдарламаларын қаржыландыру; ішкі рынокты қорғау.
Мемлекеттің өз мақсаттарына жетуіне көмектесетін нысандар мен әдістер
туралы төменіректе сөз қозғаймыз. Ауыл шаруашылығы нарықтық экономика
жағдайында реттелінетін негізгі объекті. Аграрлық өндірістің маусымдылығына
биологиялық процестердің тікелей ықпалы бар, ол ақшалай табыстың
біркелкі түспеуіне ыкпал етеді және жұмсалынған шығынның мерзімі
өндіріске сай келмейді. Оның салдары капитал айналымының төмендеуін
болдырады, амортизацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz