Батик өнерінде табиғат көрінісін бейнелеу әдісі
Кіріспе
1 Матаға көркемдеп сурет салудың тарихы
1.1 Батик өнерінің шығу тарихы
1.2 Батик өнерінің эстетикалық тәрбиедегі мәні
2 Батик өнерінде табиғат көрінісін бейнелеудің әдіс.тәсілдері
2.1 Батиктің орындалу техникасы
2.2 Батикке қажетті материалдар мен құрал.жабдықтар түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
1 Матаға көркемдеп сурет салудың тарихы
1.1 Батик өнерінің шығу тарихы
1.2 Батик өнерінің эстетикалық тәрбиедегі мәні
2 Батик өнерінде табиғат көрінісін бейнелеудің әдіс.тәсілдері
2.1 Батиктің орындалу техникасы
2.2 Батикке қажетті материалдар мен құрал.жабдықтар түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Сәндік қолданбалы өнер әсемдік әлеміндегі алар орны ерекше. Жылдар өткен сайын адамзат баласының осы өнерге деген қызығушылықтары, құштарлықтары артып келеді. Сәндік қолданбалы өнер адам-өмірімен, оның тұрмысымен тығыз байланысты. Ал ұлттық өнер сонау әріден, тереңнен, көне дәуірлерден бастау алады. Осы сәндік-қолданбалы өнердің бір түрі батик өнері. Бұл өзі ежелден шығыс халқына тән өнер.
Батик әр түрлі елдерде бірсыпыра айырмашылық ерекшеліктерімен сипатталды. Мысалы, Индонезияда Батиктің негізі индиго көк, қызыл қоңыр және піл сүйек түстің барлық реңдері, Индонезиялық дәстүрлі ою символикалық мағынаға ие суреттерімен бұйымдарды өздері анықтады және патшалық, корольдік оюларды қайта қайталауға ешкімнің құқықтары болмады.
Алғашқы маталардың өндірісіне дейін малайзиялықтар ағаштың қабығына өрнектерді салып оларды балқытылған балауызбен бояп отырған. Маталар пайда болған соң бұл әдістің негізі балқытылған балауызбен сурет түсіру, сол жұмысты сәндеуге де қолданыла бастады. Матаға жағылған балауыз бояу түстерін өткізбейді яғни механикалық түрде резерв жасайды. Содан соң матаға түрлі түсті бояуды жаға беруге болады. Балауыздың осы бір қасиеті арқасында ежелгі әдістердің бір матаны әрлеудің негізі қаланды. Батик сөзі Ява тілінен аударғанда ыстық балауызбен сурет салу деген мағына береді. Өз уақыты бойынша батик кайда болуы мен дамуы, әртүрлі елдермен саяхатта және суретшіден суретшіге ұрпақтан ұрпаққа көшіп акварель, пастельді, витражды, бейнелеу өнерінің көптеген қабілеттерді өзіне сіңіріп алды. Қазақстанда бұл сала әлі жетік дамып үлгермеді.
Батик әр түрлі елдерде бірсыпыра айырмашылық ерекшеліктерімен сипатталды. Мысалы, Индонезияда Батиктің негізі индиго көк, қызыл қоңыр және піл сүйек түстің барлық реңдері, Индонезиялық дәстүрлі ою символикалық мағынаға ие суреттерімен бұйымдарды өздері анықтады және патшалық, корольдік оюларды қайта қайталауға ешкімнің құқықтары болмады.
Алғашқы маталардың өндірісіне дейін малайзиялықтар ағаштың қабығына өрнектерді салып оларды балқытылған балауызбен бояп отырған. Маталар пайда болған соң бұл әдістің негізі балқытылған балауызбен сурет түсіру, сол жұмысты сәндеуге де қолданыла бастады. Матаға жағылған балауыз бояу түстерін өткізбейді яғни механикалық түрде резерв жасайды. Содан соң матаға түрлі түсті бояуды жаға беруге болады. Балауыздың осы бір қасиеті арқасында ежелгі әдістердің бір матаны әрлеудің негізі қаланды. Батик сөзі Ява тілінен аударғанда ыстық балауызбен сурет салу деген мағына береді. Өз уақыты бойынша батик кайда болуы мен дамуы, әртүрлі елдермен саяхатта және суретшіден суретшіге ұрпақтан ұрпаққа көшіп акварель, пастельді, витражды, бейнелеу өнерінің көптеген қабілеттерді өзіне сіңіріп алды. Қазақстанда бұл сала әлі жетік дамып үлгермеді.
1. Ә. Тәжімұратов. «Шебердің қолы ортақ». Алматы. Қазақстан, 1997ж.
2. Х. Арғынбаев. «Қазақ халқының қолөнері». Алматы. Өнер. 1987 ж.
3. Ү. Әбдіғапбарова. «Қазақтың ұлттық ою-өрнектері». Алматы. Өнер.
1994 ж.
4. «Советтік қазақстанның бейнелеу өнері» Алматы «Өнер». 1990ж.
5. А. Ералина. «Сәндік өнер терминдерінің қысқаша түсіндірме сөздігі». Шымкент. М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 1997.
6. Қ. Ералин , Ж. Халмуратов., «Қазақстан бейнелеу өнерінің шеберлері». Алматы. «М-Талант фирмасы» 1997ж.
7. Е. Шорахов. Композиция . Москва. «Просвещение» 1986ж.
8. Е. Каменова. «Кемпірқосақтың түсі қандай?». Алматы. 1981ж.
9. Г.А. Ильина. «Педагогика» мектеп баспасы/ Алматы. 1977ж.
10. «Қазақстан шеберлері» Алматы. 1980ж.
11. Қ. Ералин., К. Тастемиров. «Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың кеңістік туралы түсінігін қалыптастыру».
12. «Бүгінгі Қазақстан» Республика суретшілерінің шығармаларында Алматы. Өнер. 1983ж.
13. Тарақты Ақселеу « Көшпелілер тарихы» Алматы. «Атамұра Қазақстан» 1995ж.
2. Х. Арғынбаев. «Қазақ халқының қолөнері». Алматы. Өнер. 1987 ж.
3. Ү. Әбдіғапбарова. «Қазақтың ұлттық ою-өрнектері». Алматы. Өнер.
1994 ж.
4. «Советтік қазақстанның бейнелеу өнері» Алматы «Өнер». 1990ж.
5. А. Ералина. «Сәндік өнер терминдерінің қысқаша түсіндірме сөздігі». Шымкент. М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 1997.
6. Қ. Ералин , Ж. Халмуратов., «Қазақстан бейнелеу өнерінің шеберлері». Алматы. «М-Талант фирмасы» 1997ж.
7. Е. Шорахов. Композиция . Москва. «Просвещение» 1986ж.
8. Е. Каменова. «Кемпірқосақтың түсі қандай?». Алматы. 1981ж.
9. Г.А. Ильина. «Педагогика» мектеп баспасы/ Алматы. 1977ж.
10. «Қазақстан шеберлері» Алматы. 1980ж.
11. Қ. Ералин., К. Тастемиров. «Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың кеңістік туралы түсінігін қалыптастыру».
12. «Бүгінгі Қазақстан» Республика суретшілерінің шығармаларында Алматы. Өнер. 1983ж.
13. Тарақты Ақселеу « Көшпелілер тарихы» Алматы. «Атамұра Қазақстан» 1995ж.
Мазмұны:
Кіріспе
1 Матаға көркемдеп сурет салудың тарихы
1.1 Батик өнерінің шығу тарихы
1.2 Батик өнерінің эстетикалық тәрбиедегі мәні
2 Батик өнерінде табиғат көрінісін бейнелеудің әдіс-тәсілдері
2.1 Батиктің орындалу техникасы
2.2 Батикке қажетті материалдар мен құрал-жабдықтар түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Сәндік қолданбалы өнер әсемдік әлеміндегі алар орны ерекше. Жылдар
өткен сайын адамзат баласының осы өнерге деген қызығушылықтары,
құштарлықтары артып келеді. Сәндік қолданбалы өнер адам-өмірімен, оның
тұрмысымен тығыз байланысты. Ал ұлттық өнер сонау әріден, тереңнен, көне
дәуірлерден бастау алады. Осы сәндік-қолданбалы өнердің бір түрі батик
өнері. Бұл өзі ежелден шығыс халқына тән өнер.
Батик әр түрлі елдерде бірсыпыра айырмашылық ерекшеліктерімен сипатталды.
Мысалы, Индонезияда Батиктің негізі индиго көк, қызыл қоңыр және піл сүйек
түстің барлық реңдері, Индонезиялық дәстүрлі ою символикалық мағынаға ие
суреттерімен бұйымдарды өздері анықтады және патшалық, корольдік оюларды
қайта қайталауға ешкімнің құқықтары болмады.
Алғашқы маталардың өндірісіне дейін малайзиялықтар ағаштың қабығына
өрнектерді салып оларды балқытылған балауызбен бояп отырған. Маталар пайда
болған соң бұл әдістің негізі балқытылған балауызбен сурет түсіру, сол
жұмысты сәндеуге де қолданыла бастады. Матаға жағылған балауыз бояу
түстерін өткізбейді яғни механикалық түрде резерв жасайды. Содан соң матаға
түрлі түсті бояуды жаға беруге болады. Балауыздың осы бір қасиеті арқасында
ежелгі әдістердің бір матаны әрлеудің негізі қаланды. Батик сөзі Ява
тілінен аударғанда ыстық балауызбен сурет салу деген мағына береді. Өз
уақыты бойынша батик кайда болуы мен дамуы, әртүрлі елдермен саяхатта және
суретшіден суретшіге ұрпақтан ұрпаққа көшіп акварель, пастельді, витражды,
бейнелеу өнерінің көптеген қабілеттерді өзіне сіңіріп алды. Қазақстанда бұл
сала әлі жетік дамып үлгермеді.
Батик техникасының нәзіктігімен, және әдемілігімен табиғат көрінісін
бейнелеу. Сондықтан курстық жұмыстың тақырыбын Табиғат көрінісі деп
алдық. Қандай да бір шығармашылық жұмыс болмасын адам баласының рухани
өміріне , мәдениет пен тұрмысына қызмет етеді. Декорация деген сөз латын
тілінен аударғанда әрлеймін, әшекейлеймін деген сөз. Сәндік өнер адамды
қоршаған қажетті заттардың барлығын шығармаға айналдыру. Адам өміріне
күнделікті қызмет атқару үшін қоршаған орта, адам өмірінің негізгі бөлігі
болып табылады. Сәндік қолданбалы өнер тек қана практикалық мән жағынан
да маңызды дайындалған және көркем жасалған өндірістік немесе қолөенер
арқылы өмірге келген көркем туындылар жасау болып табылады.
Қазақ елінің өзіне тән ерекшеліктері мен ұлттық көрінісі, қол
өнерінің даму тарихында жатыр. Үй тұрмысында пайдаланылған қандайда заттары
болмасын оның қажеттілігіне байланысты өзіне тән ерекшеліктері мен сәндік
көркем ойлары ерекшеленіп көрінеді. Шаруашылықта, үй тұрмысында,
3
қолданылатын заттарды тұтынуға жарамдылығы мен оларды бейнелеудегі
ерекшеліктері , ою-өрнектерді пайдаланудағы өзіндік ерекшеліктернің
барлығы да осы іспеттес. Тек қана мата түрлерін алатын болсақ, түрлі
малдардың жүн, түбіттерінен жіп иіріп, одан тұрмысқа қажетті неше түрлі
мата түрлерін тоқу, одан орамал көйлек, кестелі орамалдар, шапан-шекпендер,
шалбар,т.б, қажетті заттарды өздері қолдан тоқып қажеттілігіне жаратқан.
Ұлттық дәстүріне сәйкес етіп қыз-келіншектерге арнайы тіккен киімдер,
ондағы ою-өрнектердің ұлттық әрленуі өзінше ерекше дүние.
Курстық жұмыстың өзектілігі табиғат көрінісін жазу амалдарын
сипаттай отырып оны тәжірибе жүзінде қолданып, сонымен бірге мектеп
қабырғасында өтілетін бейнелеу өнері сабақтарында батик жүйесімен сурет
салуды тәжірибелік эксперименттерді қолдануға бейімделу. Бұл курстық
жұмыста мектептерге қажетті батик өнерімен сурет салу әдістемесі де кеңінен
қамтылған, сонымен қатар әр дәуірдегі педагогтардың әдістемелік
жаңалықтары, батик өнерімен сурет салдыру сабақтарын жүргізу әдістерінің
қолдануына талдау жасалған.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеттері тәсілдерін меңгеруге, оларды
қолдануға көмегін тигізу . Пейзаждық кескіндеме мен пленэрлік кескіндеме
арқылы сурет салудағы қиындықтарды шешу мен түрлі кескіндемелік
тәсілдерді үйретуге негіз болу. Пленэрлік кескіндеме проблемаларын шешу мен
батик техникасын меңгеруге тұтқа болу, сонымен қатар нобай жазу тәсілдері
мен нұсқаға қарап сурет салу және эскиз жасау амалдарын меңгеруге үйрету.
Практикалық маңыздылығы кез келген пейзаж кескіндемесін үйренемін
деушілерге, сонымен қатар жоғарғы оқу орындарының бейнелеу өнері бөлімінің
төменгі курс студенттеріне, мектеп оқушыларына теориялық бөлімі мен,
мектеп, болса онда келтірілген сабақ үлгісі , курстық жұмыстың тәжірибелік
жұмысы біраз пайда алып келеді деп сенемін. Ең алдымен менің бұл жұмысымды
көрер жанға ләззат сыйлайды. Одан кейін шабыт шақырып қолға қылқалам алуға
негіз бола алады. Тіпті болмаса көшірмесін салып, суретші өз үйінің төріне
іліп қойса да қуаныш сыйлап тұрары және кескіндемемен айналасуға үндеп
тұрары белгілі.
Курстық жұмысының құндылығы студенттерге, мектеп мұғалімдеріне
және әуесқой суретшілерге өте пайдалы маңызы бар материал болмақ.
Студенттер конференцияларға баяндамалар мен сабақтарға курстық жұмыстар
және рефераттар орындағанда да ғылыми тұрғыдан көмегі тиері даусыз. Одан
қалды әуесқой суретшілерге және мектеп оқушыларына да пайдасы тиетін
маңызды материал болмақ.
Зерттеу объектісі. Тәжірибелік эксперимент жұмысы №23 жалпы орта
мектебі.
4
1 МАТАҒА КӨРКЕМДЕП СУРЕТ САЛУДЫҢ ТАРИХЫ
1. Батик өнеріндегі қолданылатын құрал-жабдықтар
Батик өнері өте ертеде дамыған. Индонезияның Ява аралында (біздің
І ғасырда), Индияда, Жапонияда, Перуде, Батыстағы және Орталық Африкада
және кешірек (XVIIIғ)-Европада, Ресейде1930 жылдарға қарай алғаш рет
дүниеге келді.
Матаны әсемдеу өнері ерте кезден белгілі. Алғашында матаны жасау
барысында ерекше әдіспен тоқылған суреттер пайда болды. Кейінірек суретші
қолмен салатын болды. Ал содан соң белгі түсіретін ағаш таяқшалар ойлап
табылды.
XVII ғасырда металдан жасалған белгі салғышты қолдана бастады.
Келесі қадам- белгі салуға арналған машинаны ойлап табуы. Гравер шебердің
суреті металл білікке(вал) ойылған. Содан соң оны бояуға шалып, матаның
бетінен жүргізілген. Егерде түрлі-түсті өрнек болса, бірнеше білікті
қолданған.
Кейде матаны көркемдеу үшін бір уақытта екі әдісті қолданған-
жіптерді тоқу және өрнек. Қытайдың КЭСЭ матасын осыған жатқызуға болады,
мұнда жіптен тоқылған қылқалам арқылы өрнек жасалып толықтырылған.
Ең көне (шамамен екі мың жыл) өрнек қытайлық өрнек болып табылады.
Мата өте жақсы сақталған, онда минералды бояғыштар арқылы күңгірт кескіндер
салынған.
Ыстық батик отаны Индонезия болып саналады. Классикалық ыссы батик-
көп еңбекті қажет ететін өрнек түрі. Тек матаны дайындаудың өзі бірнеше
күнге созылады.
Өрнекті, XVII ғасырда ойлап табылған чантинг (тьянтинг, тьянтин)
құралы арқылы жасаған. Уақыт өте келе батикті қолмен орындау сирек
кездеседі. Жіңішке металл сымнан жасалған қалып (штамп) жұмыс барысын
жылдамдатты.
XVII ғасырдың аяғында үнділік ситцы матасы өзінің әдемілігімен
Еуропаны таң қалдырды. Мұнда қалып арқылы матаға өрнектер түсірілді.
Сонымен қатар XVII ғасырдың аяғында ақ түске түрлі түсті суреттерді
салу қолданыла бастады. Осы кезде бейнелер барынша күрделеніп, контурлы
суреттер салынды, өрнектер салуға өсімдік майынан алынған желімдегіш масса
қолданды.
Үндістанда және Индонезияда өрнек киімді әсемдеу үшін қолданды.
Жапония мен Қытайда өрнекті дәстүрлі интерьерді әсемдеу үшін қолданды.
Шеберлер көбінесе бір түсті қолдана отырып табиғаттың тамаша әдемілігін
көрсете білген. Ондағы ассиметриялық композиция кайталанбас үйлесімділігі
туындады.
5
Мата батик жазу үшін алдын-ала арнайы бір-біріне мекем етіп
бекітілген ағаштан жасалған рамкаларға керіледі, немесе бекітілген
таяқшалардан жасалған рамкаға тартылады. Керекті мөлшерде рамкаға мата
тимей тұру үшін ағаштың шетіне 5-6 мм қашықтықта ара қашықтығы кемінде 2
см, ағаштың бет жағынан 12-13 мм өтіп тұратындай етіп шегелер қағу керек,
шегенің ұштары өткір болуы кажет немесе матаны керіп ұстап тұруға арналған
ілгіштер орындалуы тиіс. Шегелер тот баспау үшін үшкір жақтарын спиртті
сумен сүрткен дұрыс болады.
Батик немесе роспись жазылатын мата өте таза болуы қажет, сол үшін
матаны алдын-ала жуу қажет. Рамкаға матаны керер алдында аздап сулау қажет.
Алдымен жазу техникасын толық меңгергенше мықты бекітіліп жасалынған
рамкада орындаған дұрыс. Мұндай рамкаларда матаны керу оңайлау болады және
техникалық қауіпсіздік жағынан алғанда матаны керу өте жеңіл. Матаның
тартылуы рамка бетінде бірдей қалыпта болуы қажет.
Матаның ішкі талшықтарының қисайып кетпеуін қадағалауымыз тиіс,
мұндай жағдайда суреттің қисайып тура шықпауы мүмкін. Олай болмау үшін
матаны кергенде ортасынан бастап қарама-қарсы керу керек те содан кейін
бұрыштары керілуі тиіс.
Арнайы сұйық суық батик жазу үшін де қолданылады, ол резина
желімінен, парафиннен және бензиннен құралады, сол себепті жұмыс орындаған
уақытта техника қауіпсіздігін сақтаған жөн болады.
Суық батикте қолданылатын резервті қоспаның құрамы:
80 г. парафин,
300-400г. резина желімі,
300-400г. таза бензиннен тұрады.
Бұл қоспа былай даярланады: фарфорлы стаканға немесе эмальды
ыдысқа парафин майдалап салынады, оның үстіне сұйықтығына байланысты 300-
400 г.резина желімі құйылады. Одан кейін бензин қосылады. Дайын қоспаны 100
градусты суық суға салып, парфин толық ерігенше, арнайы сұйық пайда
болғанша ұстаймыз. Оны суытып болған соң, беті толық жабылатын ыдысқа құйып
алады. Жұмысты орындау барысында қажетті сұйықтықты сақтау үшін жұмысты
бастамай тұрып бір тәулік бұрын бензин қосу керек.
Батикті еркін жазу техникасы ыстық және суық жазу техникасынан
көптеген айырмашылықтар бар, ол акварель жазғанға ұқсастау болып келеді.
Тек қағазға емес рамкаға тартылған матаға жазылады. Даярланған бояумен
мақта томпонымен немесе майда губкамен жарық реңдерінен бастап қараңгы
жағына қарай жазылады. Ең соңында реңі қанық түспен барлығын толық жағу
керек. Егер жұмыс барысындамата тез кеуіп жатса , онда оны бірнеше рет
сулау қажет, бояу бұл әдістен ағып кетпейді. Жұмыстың бетін сулау
жекеленген орындарда емес толық қамтылып сулануы керек, олай болмаған
жағдайда жұмыс ала-құла болып қалуы мүмкін.
6
Батик салу кезіндегі щығармашылықтың негізі- гаммалық үйлесімділігі
болып табылады. Сол үшін алдымен бояулардың түрлерінің барлығын, керек
болса бір-бірімен араластыру арқылы даярлап алу керек. Бояуды тек палитрада
араластыру керек, көп бояуды араластыру оң күңгірт тартуына соқтырады,
әсіресе анилинді бояулар түйіршіктеніп кетуі де мүмкін. Жұмыс бастар
алдында сол маталардың қалдықтарына жазып көру керек. Батитк салатын
матаның өзі сияқты мата болу керек. Тексеріп көрген жұмыстың нәтижесі бояу
кепкеннен кейін көрінеді. Өйткені матаға салынған бояулар кенкеннен кейін
өте қатты ағарады. Ал анилинді бояулардың қақпағы тығыз және жақсы
жабылатын шыны ыдыстарда сақтаған жөн. Бояу түрлерін пайдаланғанда мақта
бояйтын бояулар түрлерін пайдалану керек. Бояулардың әр түрі былай
дайындалады: 15 г. анилинді ұнтаққа 900г. ыстық су құямыз, содан соң ұнтақ
толық ерігенге дейін қайнату керек, одан барып оны сүзіп қоямыз. Даярланған
қоспа суығаннан кейін 100 г.спирт және жарты рамм сода қосамыз.
Анилинді бояулар мата бетінде тез жайылғыш болады, мұндай жағдайда
күтпген түрлі реңдер алуға болады. Рең жағынан, түс жағынан күтпеген
гаммалар пайда болады. Бұл жағдайда бояуларға басқа ешнәрсе қоспасада
болады. Егер сурет бір-біріне ағып кетпеуі үшін бояуға қоблатқыш қосқан
жөн, қоюлатқыш-трагант деп аталады немесе трагантты желім қосу керек. Оны
былай істейді: 1 стакан суға трагант араластырып 10-15 жапырақ желім қосып
оны сұйық анилинді бояуға қосу керек, 31 қоюлатқышты, 32 бояуға.
Бояудың ағып кетпеуіне бұдан басқа әдіс-тәсіл ол матаның бетін сұйықпен
жағу(грунтовка).
Бір литр ыстық суға 2-3 грамм желатин еріту керек, ол еріп болған соң
матаны сол сұйыққа малып алып, кептіргеннен кейін рамкаға тартып, бұдан
кейін суретті түсіріп сала беруге болады. Батик немесе роспись салғанда
тушьты қолдануга болады. Жұмыс сол кезде жақсы шығуы мүмкін. Бірақ анилинді
бояудай бола алмайды. Өйткені анилинді бояулар өте жеңіл де жеңіл реңдер
бере алады. Ал тушьпен жасалған жұмыстардың реңі солғындау болып келеді.
Тағы бір кеңес: үй тұрмыс жағдайында жібек сияқты материалдарға салуға
болмайды, оларға бояулардың арнайы түрлері қолданылатын болғандықтан ,
техникалық қауіп туындауы мүмкін.
Жұмысты аяқтағаннан кейін арнайы сұйықтарды сурет бетінен алып тастау
керек. Ол былай аткарылады: салынған жұмысты рамкадан алып, бірнеше қабатты
газет арқылы шығарманы ыстық үтікпен үтіктеу керек, кейін жұмысты бензинге
жусаңыз, ол матадағы сұйық қалдықтарынан тазартады. Даяр жұмысты кептіреді
де, қажетінше әшекейлейді.
Ыстық батиктің резервті қоспасының құрамы:
Құрамы №1
Парафин 660 гр.
Вазелин 340 гр.
7
Құрамы №2
Парафин 500гр.
Техникалық вазелин 250 гр.
Ара желімі 250 гр.
Құрамы №3
Петролатум 210 гр.
Парафин 790 гр.
Суық батик.
Суық батикте матаға салу тәсілі ондағы суреттердің өзіндік
ерекшелігін білдіретін контурлы сызықтар жүргізіледі. Арнайы дайындалған
резерв қоспасының құрамы шүмегі иіңкі шыны ыдыс артық мөлшердегі
сұйықтықты жинайтын шар тәрізді жуандатылған пішінді құрал. Суреттегі
контурлы сызықтардың жуандығы шыны ыдыстың иіңкі шүмегінің сұйықтық
жағылатын тесігінің көлеміне байланысты.
Шыны ыдыстың ұшының иілуі өрнекті сызықтарының сапалы жазылуына
маңызды әсер етеді. Түікшенің үшкір жағы 135 градуска иілуі қажет. Осы шарт
сақталмаған жағдайда резерв құрамының матаға жағылу тепе-теңдігі бұзылып,
көп мөлшерде салынып, суреттегі өрнектерді бүлдіріп алуымыз мүмкін.
Сызықтың жүргізілу бастамасында және жай қозғалыстағы жүргізілген
контурлы сызықтарда тамшы құралады. Сондықтан жұмысты бастар алдында
түтікшені біркалыпты қозғалыста жүргізіп отыру қажет. Контурлы сызықтарды
жүргізіп болғаннан соң түтікшенің иіңкі ұшын матадан ала жоғарғыға барып
бағыттайды. Резерв құрамы мата бетіне тамып кетпеуі үшін түтікшенің соңын
сәл көтеріңкі жағдайда бірқалыпты ұстап отыру керек. Өрнекті сызықтарды
жүргізгеннен кейін суретті кептіру қажет. Боялмаған суретті шамамен 24
сағат қою міндетті, мұндай жағдайда резерв құрамы майланып, матаға толық
сіңіп, жағылған бояу суреттің басқа бөліктеріне сызықтар арқылы өтіп
кетпеуі тиіс.
Суретке бояуды тампонмен, қылқаламмен немесе түтікше арқылы жағады.
Матаға бояуды жаққан кезде сурет бетінде сызықтар немесе түрлі дақтар пайда
болуы мүмкін, сондықтан бояудың суретке біркелкі жағылуына көпм көңіл
аударуымыз керек.
Шыны түтікшені басқа құрал-жабдықтардан басқа арнайы ағаш қорапта
сақтайды.
Жұмысты аяқтағаннан кейін түтікшені бензинмен тазалап, жуып, сымға
жіңішке етіп оралған мақтамен тазалайды.
Ыстық батик.
Ыстық батик мынадай негізгі жұмыс тәсілдерімен ерекшеленеді:
1. Жай батик.
2. Күрделі батик.
8
3. Дақтар арқылы(нүктелеп) матаға салу.
Жай батик. Шаблондағы суретті матаға штамп, сүйек, пышақ арқылы
резерв қоспасын жағады. Бұдан контурлы сурет немесе геометриялық өрнектер
шығады. Пышақ алдын-ала жұқа матамен тартылып керіледі. Жұмыс барысында
бірнеше минут қыздырылған резерв қоспасына батырылады. Жұмыс орындауда оны
қыздырып тұру керек. Себебі резерв қоспасы пышаққа түгелдей сіңіп, мата
бетіне біркелкі жағылмау мүмкін. Матаға жағылған резерв құрамын суынғаннан
кейін паралонды губкамен жағып шығады. Резерв жағылған өрнектің әрбір
бөлігін бірнеше түстермен бояуға болады. Бояу барысында матағабояуды
түгелдей біркелкі жағылып, кейіннен кепкен фонға резерв құрамы жағылады.
Күрделі батик. Қатты керілген матаға резерв құрамы жағылып, біркелкі
боялып кептіріледі. Түстер ашық түстен қанық түстерге өте бастайды. Бояуды
жағар алдында резерв құрамының сапасын тексеріп шаблондағы өрнектердің
дұрыс салынуын қадағалап отыру керек.
Дақтармен жазу. Бұл әдіс өте қызық әрі күрделі болып келеді. Резерв
қыздырылған күйде эскизге байланысты дақ тәрізді нүктелеп тамызып жағады.
Нүктелі өрнектерді толық орналастырғаннан кейін матаның фонын қанық
түстермен бояп шығады. Мұнда бояудың жағылуын , матаның кебуін қадағалап
отырады. Жұмысты аяқтағаннан кейін матаны рамадан алып қөлденең кереді.
Кейде резервтің толық кетуі үшін матаны умаждап, қатты сілкіп қағады. Бұдан
кейін үстелге 3-4 газет төсеп, үстіне бүтіндей ақ қағаз қойып қатты
қыздырылған үтікпен жүргізеді. Үтіктің қызуынан резерв құрамы еріп қағаз
бетіне өтеді. Қағазды ауыстырып отырады, ал матадағы қалып қойған дақтарды
бензинмен кетіреді. Жоғарыда көрсетілген тәсілдер ыстық резерв құралымен
салынған батик болып табылады. Ол өзіндік ерекшеліктерімен айрықша көз
тартады.
2. Батик өнеріндегі сурет салу техникасы мен түрлері
Қазіргі заманғы қолмен өрнек жазу бұрынғы әдістерді негізге ала
отырып, жаңа технологиямен толықтырылған. Батик техникасы негізі өз бойынан
су өткізбейтін бояу құрамынан тұрады. Сонымен бірге оның белгілі жерлері
салынып, салынбай қалған жерлері өрнектерге айналатын өнер(ара желімі
немесе ара желімі араласкқан ерекше қоспа, парафин және вазелин).
Бұл техника матаға түсірілетін әшекейдің түрлеріне қарай бірнеше
топтарға бөлуге болады:
Ыстық батик, суық батик және аралас батик деп екеуін де қоса
пайдаланғанда айтамыз, және тағыда басқа түрлері: еркін жазу, т.б.
9
Ыстық батик ара шалшығының орнына парафинды және стеаринді пайдалана
бастады. Өрнек салу кезінде бояулардың ажырап кеткен жерлері кемшілік болып
келсе, уақыт өткен сайын өзінше әсер беріп, жаңа мәнге ие болады. Қазіргі
кезде ол осы техниканың нышанына айналды. Сонымен қатар түрлі
материалдардың пайда болуына байланысты өрнек жасаудың жаңа техникасы
салқын батик дами бастады.
Суық батик. Батырма немесе инелер арқылы мата тергішке керіледі де,
сурет контуры қарындаш арқылы түсіріледі. Қажетті бояуды шыны немесе фарфор
ыдысқа құяды. Содан соң түтікшеге сорғызып, қарандаш ізімен контур сызықты
түсіреді. Міндетті түрде контур сызық тұйық болуы шарт, себебі бояу матаға
жайылып, дақтар қалдыруы мүмкін. Бояу түсірілгеннен кейін 40-50 мин
кептіреді.
Дайын бояуларды араластыру үшін ас содасының ерітіндісін дайындау
керек. Жасыл, қызыл, көк және жасыл түсті араластыруға қайнаған жылы суға
бір шай қасық ас содасын салып араластырады, қара түс үшін жарты шай қасық
ас содасы қажет. Жұмыс алдында ас содасы ерітіндісі мен бояулар 1:1
пропорциясына араластырылады. Бірақта бұл езілген дайын ерітінділері екі
тәуліктен артық сақтауға болмайды.
Араластырылған бояулар матаға қылқалам арқылы жағылады. Ереже
бойынша алдымен ақшыл бөліктері содан соң күңгірт элементтері боялады.
Ерітінді матаға еркін жайылады, дегенмен де үлкен бөліктерін бояғанда
мақтамен дымқыл жерлерін сүрту қажет.
Жұмысты кепкеннен кейін бумен өңдеген жөн. Ол үшін матаның боялған
жерлерін бір-біріне тимейтіндей етіп қағазға немесе матаға орайды. Бумен
өңдеуді үлкен кәстрөлде немесе шелекте жасауға болады. 5 см дейінгі
деңгейде су құйылған ыдыстың ішіне оралған мата тимейтіндей етіп жіп керіп,
оның үстіне орналастырады. Егер де жұмыс өте үлкен емес болса, қақпағы
жабылған ыдысты 30 мин қайнатады. Ал жұмыс үлкен көлемде бірнеше рет
оралған болса, 60-90 мин қайнатады. Келесі кезекте матаны алдымен салқын
сумен, содан соң ыстық сумен шаяды да, сабынмен жуады. Табиғи жібекті
жуғаннан кейін бөлме температурасында сірке суының ерітіндісінде өңдейді(1
литр су- 2 ас қасық 9 % сірке суы).
Ал мақтадан немесе зығырдан жасалған матаны қолмен жуғаннан кейін
екі рет 5 минуттан кір жуғыш ұнтағының ерітіндісінде қайнатады. Бұйымды
дымқыл күйінде алдымен теріс жағынан кейін оң жағынан үтіктеу керек.
Ыстық батик салған кезде бірнеше әдістер қолданылады: жай батик(мата
бетіне бір салғанда), күрделі батик(мата бетіне бірнеше қайталап салынуы),
және бөлшектеп жұмыс істеу болып табылады.
Жай батикті саларда бірінші шығармадағы боялмайтын жерлерін арнайы
даярланған сұйықпен бояп алады. Фонын жасап алғаннан кейін ол орныда бір
тсті өрнек жалпы фонда салынады.
Парафинмен жасалған арнайы сұйыққа араларын ажыратып тұруға және
жұмсақтық беру үшін техникалық вазелин және ара желімі араластырылады.
Қосылған компоненттердің құрамы таңдалған матаның құрамына
байланысты. Парафин-300 г., техникалық вазелин-150г., ара желімі-150 г.
сұйықтың даярлау қатары төмендегідей: керекті барлық заттарды кішілеу
темір бәнкесіне салып, ішінде суы бар тостаққа орналастырамыз, сөйтіп оны
спиралі көрінбейтін электр плиткасына қоямыз.
Бұл жерде айта кететін ескерту қоспа азық отқа тез тұтанып кетуі
мүмкін, сол себептен қауіпсіздік сақтаған дұрыс. Еріген ерітіндіні мата
бетіне жай қылқаламмен жағуға да болады.
Күрделі батик жаған кезде өз қатары мен түстері жарықтан қараңғысына
қарай кезегімен орналасуы тиіс. Даярлаған сұйықпен жұмыстың ақ болып
қалатын жерлерін бояп тастаған дұрыс. Одан кейін барлық қалған жерлерін ең
жарық деген түспен жағу керек.
Мысалы: сары түспен. Бояу кепкеннен кейін сары болып қалатын жерлерді
арнайы жасаған сұйықпен бөлектеп бояу керек, ал келесі бөлігі сарыдан
қараңғылау түспен боялады, мысалы қызыл түс. Одан ары қарай одан да күңгірт
түстерді жағу керек-қоңыр және қара. Мүмкіндігінше бірінің үстіне бірі көп
жақпауға тырысу керек, көп қабаттан қалың жиектер пайда болып сынып кету
қаупі пайда болады. Арнайы даярланған сұйық тек кебу матаға жағылуы тиіс.
Суық күйдегі батик жазу кейініректе пайда болды. Барлық техникалық
және жазу әдістері мен жұмыстың орындалу суық күйде салынады, бұл орындау
тәсілі кезінде түсірілген суреттің сызықтары әр уақытта көрініп тұрады. Ақ
фонда әр уақытта суреттің көрінуі айқын болатын анық, сол себептен арнайы
даярланған сұйықты бояуға реңіне қарай жалпы келістіре қосылады, қоңыр
қара, солғым. Алдыңғы түстері майлы бояумен алдын-ала майы жоқ қағазға
түсіреді.
Шығарманың рамаға тартылған матаның теріс жағына қойып суретті
қаламды пайдаланып контурын жүргізіп мата бетіне шығарманың суреті
көшіріледі. Содан кейін шыны түтіктердің көмегі арқылы парафин қосылған
сұйықпен суреттің контуры қайта жүргізіледі. Шыны түтіктің орнына рейсфедер
пайдалануға болады, рейсфедердің ішіне мақтаны тығыз етіп қысып арнайы
сұйықты толтыра рейсфедер винті арқылы қалыңдығын керегінше келтіре отырып
сызуға болады. Бұл жұмысқа арнайы шыны түтікшелері болады, олардың арнайы
бояуды артығымен ұстап тұратын ортасында қабақшасы болады. Бұл жұмысты
орындап болған соң шыны түтіктерін немесе рейсфедерді бензинмен жуу қажет.
Мұндай арнайы шыны түтікшелерді жұмыстағы көлемі үлкен емес жазықтықтарды
толтыру үшін қылқалам арқылы пайдалануға болады.
Ыстық батик. Ыстық батиктың салқын батиктен айырмашылығы парпфин,
стеарин немесе олардың қоспасын қолдануында. Ыстық қойма ақ
11
түсті болатын жерлерге қылқалам арқылы жағылады. Содан соң барлық жазықтық
бояу ерітіндісімен боялады.
Мата кепкеннен кейін қоспамен ақшыл болатын жерлері жабылады да,
қалғаны күңгірт түске боялады. Кептіргеннен кейін қоспаны үтіктеу арқылы
ажыратылады, оны бірнеше қабат газет арқылы оң және теріс жақтарынан
үтіктейді.
Еркін өрнек. Бұл өрнек түрі қоспаның болмауымен және бояудың матаға
еркін жайылуымен ерекшеленеді. Еркін өрнекпен жұмыс істеудің алдында
матаны ерітіндімен түгел жауып шығады. Оған КМЦ түсқағаз желімін
пайдалануға болады. Содан кейін бояу ерітінділерімен қағаз бетін
акварельмен жұмыс істеген сияқты бояйды.
Түйінді батик техникасы. Түйінді батик техникасы Үндіқытайдағы ең
ежелгі болып есептелінеді. Технологиясы қарапайым: дәл басқа батиктегі
сияқты жасалады. Балауызбен жүріліп өтеді, бояудың бір-біріне тиюінен
сақтайды, бірақ құрамында әртүрлі ширақтар, арқандар болады. Матаны тығыз
орнатып, жіппен байлайды, бояуға салынады немесе қылқаламмен бояуды
жүргізіп отырады. Содан соң матадан жіпті алып тастағаннан кейін жіп тұрған
жер боялмай қалады. Матадан пайда болған сурет матаны орауына жіпті
байлауына байланысты болады. Түйіншектер тоқылып немесе қолмен істелінетін
қаптап салулар немесе инемен бізбен жасалады.
1 кезең: Түйінді батикке мақта маталармен және жібек маталарды
және сол маталарға сай келетін бояу түрлерін пайдаланылады. Мата жалпы
ережеге сай дайындалады. Матаны ширап ораудың алдында матаға түрлі түсті
жолақтар немесе шашырандылар немесе дақтар жүргізіледі.
2 кезең: жазу нәтижесі матадағы сурет матаны ширатып орауына
тәуелді. Матаның ширатылуына байланысты матадан әртүрлі шеңберлер, шеңбер
шекарасын әртүрлі жолақтар салуға болады. Дәл осындай ширатудан кейін
матаны бояудан кейін және төңкеру керек сонда белгілі бір стильде салынған
гүл немесе жапырақша және т.б. пайда болады.
3 кезең: Бояу. Матаны белгілі бір мөлшерде алынған бояуға
салынады. Егер мата құрғақ болса матаның бояуымен шектелген жері ашығырақ
болады. Егер түстің жаймен бір кезеңнен екінші кезеңге өткенін алу үшін
матаны ширату алдында суға ылғалдандырып, немесе сулап сығып алу керек.
Егер матаны бояуға батырып алмай, оның бетіне қылқаламмен ширатылған
матаның бетіне жүріп өтсек, онда көп шығын болмайды бірақ ақ дақтар көп
болады және бояу матының түйіндеріне терең бояу бермейді. Қайнап тұрған
тұзды суда матаны 10-15 мин ұстаймыз және сол ыдыстың ішіне бояғыш заттың 1
бөлімі қосылады. Негізі 1 сағат баяу отта тұрып қафнаған матаға бояу жақсы
сіңеді.
4 кезең: Соңғы өңдеу. Матаны ағын суда жуып алғаннан кейін(алдымен
түйіндерімен одан соң түйінсіз) және жұмысты кептіру кезінде операцияны
қалауынша қайталауға болады, басқа түс бояғыш затымен қайта кәрі
түйіншектерді алыстата және жаңа байлау жүргізіп(бірақ кепілдеменің,
12
қалай және әдеттегі батиктегідей: үш түрлі-түсті артық түс алмау керек,
және де әрқашан жарықтың қараңғыға жүруі). Немесе, егер сіз әртүрлі
түстердің облыстары алуды қаласаңыз, сол бояу уақытында жанында артық
матаны шыбыққа орап, және қажетті облыстарды лайықтыларды бояғыш заттарда
бөлеміз.
Матаны түйінді батиктің әртүрлі аттары көп таралған: лахерия,тритик,
жұқа тақтайшалар, бандхани және т.б.
Лахерия – матаны ширатып орап байлаумен бояу жағатын әдеттегі
тәсілі. Матаны қысып орап, жіппен жақсылап байлап, сол сияқты бояймыз. Өте
жиі толқынды күші әсер пайда болады, толқындар сияқты аралықтар арқылы
сурет қайталанып отырады.
АҚШ-та - тайдай (tie-dye) осы түйінді техникасыеың атауы 50
жылдардың соңында бүкіл Батысқа жария салды.
Индонезияда тритик техникасы қолданылады.(тритик, тігін техникасы).
Мата бірнеше жерден тігіліп соының нәтижесінде ерекше өрнек пайда болады.
Осы техникасының арқасында көбірек жіңішке және алдын ала болжалатын ою-
өрнектерді құруға болады. Маталарға нобайдың суретін салыңыздар және оның
нұсқаларымен тігіспен алға инені, ұсақ жалғыз аяқ жолдарымен жүріп
өтіңіздер. Жіпті қысып буыңыздар бояп болғаннан кейін ұсақ садақшылардан
тігіске перпендикуляр өрнек құрылып шығады.
Ең танымал батиктің түрлері – мына ыстық және суық батик. Батиктің
негізі әртүрлі техникада қаланған, резервтің матаға түсілуі және осы
резервтің жүргізілуі суық батик пен ыстық батиктің арасын ашып тұрады.
Жұмысты бастамас бұрын қажетті құралдарды реттеп алайық:
Неден бастау керек?
Матаны әзірлеу.
Нобай әзірлеу.
Жұмыс орнын ұйымдастыру.
Раманы әзірлеп және матаны оған керу.
Суретті дайындау.
Матаны өңдеу. Жұмысқа таңдап алынған матаны жазу алдында жақсылап
ыстық сабын суда жуу керек. Содан соң ыстық суда, суық суда жақсылап шаю
керек. Себебі матаны өндірген кезде аппретті өзіне сіңдіріп алады. Өндірісі
жанында аппретпен сіңдіріп, соның арқасында мата талшықтарына бояудың
жайылмауына, енуіне кедергі жасайды. Матаны шайып жатқанда 1 ас қасық
соданы 1 литр суға салып шаямыз. Оған қоса кейбір мата түрлері жуғаннан
кейін бояуды жақсы қабылдайды.
Кейбір оқиғаларда бояу матаға жақсырақ сіңу үшін, несеп
ерітіндісінде оны сулап алады.
Матаны жуғаннан кейін үтіктеп алып, осыдан кейін кесуді бастауға
болады.
13
Нобайды дайындау.
Келешек жұмысқа қызықты, үйлесімді нобайды қалаған жерде алуға
болады. Жұмыс орны жарық мол түсетін және пәтерде желдетілушісі бар
бөлмені таңдаңыздар, жұмыс үстелін дайындаңыз. Қалыңырақ үстелді қорғауға
арналған ДВП немесе картонды бетіне қойыңыз. Қарандашпен ойды қағаз бетіне
түсіреміз.
Матаны керу.
Раманың размері жазылатын жұмыстың размерімен бірден болу керек.
Ал подрамникті эскизге қарап тапсырыс беруге болады. Дайын болған
подрамникті скочпен немсе қорғау лагымен жағып орап қоямыз. Кейде
подрамникті матамен немсе бинтпен орап, подрамникке тігін түйреуіштерімен
тігіп қояды. Мата подрамникке арнайы қармақтар мен немесе кәдімгі
бүркеншектегі шегелермен керіледі. Және де жиһазға арналған арнайы шегелер
немесе түйреуіштермен керуге де болады. Егер сіз дайын суретті салғыңыз
келсе, онда түйреуішті пайдаланғаныңыз дұрыс болады, себебі шегелер матада
өзіңізге зияны тиетін іздер қалдыруы мүмкін.
Мата рамаға біркелкі тегіс және қатты керілген керуі тиіс. Негізгі
жіптері өзара бір-бірімен перпендикуляр. Алдымен матаның шеттері бекітілуі
тиіс(қатарынан сағат тілі бойынша, немесе айқасқан-көлденең). Одан кейін
ортасында әрбір бұрышынан рамалар жіберіледі. Матаны қанша керген сайын
сонша жұмыстың жақсы шығуына кепілдік береді. Матаның дұрыс не бұрыс
керілгенін матаны саусақ сүйегімен қағып білеміз. Егер саусақ сүйегімен
соққанда матадан барабанның даусы сияқты дыбыс шығуы керек. Және де тағы
бір тәсілі бар, ол матаға түйреуіш матадан ыршып кетуі керек.
Сонымен қатар қисаюлар болмауы тиіс. Мата керіліп қойылған болса
оған өзгерістер енгізудің қажеті жоқ. Матаның шеттерін скочпен жапсырып
қоюға болады. Ол жұмыстың таза шығуына көп септігін тигізеді. Бастапқы
жылдам тәжірибелік жұмыстар үшін суреттердің мұқият түсуінің талап
етпейтіндер, матаны керуді қажет етпейтін жұмыстарға картонда көп септігін
тигізеді. Картонға матаны қойып жан-жағынан түйреуішпен қадап жұмыс істей
беруге болады. Егер матаның сапасы керуге келмесе немесе мата қалың болса,
онда оны жай үстелдің үстіне жайып жіберіп, жұмысты бастай беруге болады.
Матаны ылғал кезінде де керуге болады. Ылғал матаны негізінде еркін жазу
батигінде қолданады ал, суық және ыстық батик үшін құрғақ матаны
пайдаланған дұрыс. Егер мата ылғал кезінде керілсе, ол кепкеннен кейін одан
сайын тартыла түседі.
Сурет нұсқаларын тасымалдау.
Суретті матаға түсірудің бірнеше тәсілі бар:
1. Дайын болған нобайды тегіс бетке қойып, матамен төңкерілген кергіш
үстіңгі жағынан қойылады, жұмсақ қарандашпен жұмыстың ішкі жағынан
бастыра отырып сурет салынады, мата құрылымына зақым
14
келтірмеу үшін жуғанда кететін қарандаш пен немесе бормен немес арнайы
қарандашпен ақырын ғана қатты баспай көшіріледі. Егер қарандашпен матаның
бетіне суретті салатын болсақ, онда контурды дүргенде қарандаш жүріп өткен
сызықтарынан жүріп өтеміз содан соң жаңағы сызылған қарандашты ошіріп алып
тастаймыз. Есте сақтаған жөн: мата қағаз емес оны өшіріп басынан
салатындай.
2.Егер мата тығыз болса, онда қарапайым тәсілмен көшіруге болады.
Екі орындықты бір-бірінен алшақтау қойып, бетіне әйнекті қоямыз. Астынан
лампаны жағып, әйнек шынының бетіне нобаймызды оның үстіне матаны қойып
ақырын ғана суретті түсіріп аламыз. Және тағы сол сияқты егер нобайымыз
матаның көлеміндей болса, одна бірден контур жүріп өтуге де болады.
3.Припорох. Нобайды - поролонға пенопластқа қойылады. Сурет
сызықтары бойынша тесіктер жарып өтеді. Сондай жуан инемен немесе жіңішке
кішкентай шегемен тесіліп пенопласт немесе поролонның бетінен ұнтақталған
бір немесе нәл шашылады. Жаңағы тесіктерден матаға із қалдырады.
Түсті бекітудегі тәсілдер:
Түс жанып кетпес үшін, және бұйымдарды жууға болатындай, бояуды
әрқашанда нықтап бекіту қажет. Бояу әдеттегісінше нұсқау бойынша
бекітіледі.
Бекіту.
Үтікпен бекіту. Бояуды бекітудегі ең қарапайым тәсілдің бірі. Бұл
тәсілді жаңадан жұмыс жасап жатқан адамдарға қолайлы, ыңғайлы және ол
уақытты үнемдейді.
Қарапайым электрлік үтікпен үтіктеледі, ішкі жағынан булау ағымда 5-
10 минут үтіктейміз. Содан соң 30-40 градустағы суды қолымен сабын суда
қосымша ағартатындарсыз жуамыз.
Қортынды кезең.
Бояу бекітуінен кейін қылқаламмен жөндеу жұмыстарын
жүргіземіз(егер жарық учаскелердің контурын бәсеңдету үшін кейбір дақтарды
алып тастау үшін, т.с.с.). Осы матаны жұмысшы рамаға тағы да кереді. Егер
ол балауызбен жүріп өткен болатын болса, онда сулауға қазір қарсы тұрады,
сондықан матаны сулап аламыз.
Нақ осы кезеңде контур бояуларын, қажетті сызықтарды жүргізіп
аламыз. Кепкен дайын жұмысты сіркесу қосылған суда артық бояуларды жою үшін
шайып аламыз. Егер мата парафиннен қалған дақтар болса, оны бензинде одан
соң кір жууға арналған қоспалармен жуып таза суда шайып, кептіруге қоямыз.
Жұмыс кепкеннен кейін үтікпен жақсылап үтіктейміз. Міне жұмыс толығыммен
аяқталды.
Қосымша материалдар мен құралдар.
15
1. Бояуларды араластыруға арналған ыдыс. Батикпен жұмыс жасау үшін
акварель краскасына арналған палитра немесе табақшалар болады.
2. Қылқаламды жууға арналған ыдыс. Стакандар немесе банкілерді қолдануға
болады.
3. Қолданған краскаларды сақтау үшін аузы жабылатын ыдыстар қажет.
4. Бояуларды сумен еріту үшін үнемі қайнаған су немес тазартылған су
дайын тұру керек. Егер бояу спирттен жасалған болса, сол сияқты
спиртпен ерітеміз немесе арнайы еріткішті қолданамыз.
5. Бояулардың артықтарын алып тастау үшін мата қалдықтары, мақта
таяқшалары қажет.
6. Жұмыстың тез кебуіне қол жеткізу үшін фен қажет.
Ыстық батик техникасына қажетті:
1. Балауызды еріту үшін металл ыдыс суымен.
2. Жіңішке сызықтарды түсіруге арналған – арнайы аспал чантинг қажет. Оның
көмегімен жіңішкесызықтары жүргізу өте жеңіл.
Кейде сызықтары түсіру үшін маталы шыбықтармен қылқаламдар пайдаланылады.
Суық батик техникасына қажетті:
1. Резервті сақтауға арналған – арнайы пластмассалық кішкене
бөтелке және саптаулар.
2. Арнайы жіңішке сызықтарды жүргізу үшін шыны құбырлар қажет.
Құбырлардың әр түрлі каналдары бар сызықтың енін өзгертуге мүмкіндік
береді. Құбырдың аузында жұқа қабырғалары болуы тиіс. Дәл осылай
жуандықты алып келінетін нұсқаны тесік диаметріне емес ол кішкене құбыр
диаметріне тәуелді болады. Бірақ тесік диаметрінің де маңызы бар, матаға
резерв ағу жылдамдығы содан тәуелді болады. Кішкене құбыр бүгілмелі мұрын
үлкен мағынаға ие. Егер ол өте жадағай бүктелсе, онда құбырды кішкене
ұстау кере, демек резерв жылдам құрамда ағады.
3. Кейбір суретшілер шыны құбырлары орнына шпшқа арналған бояу
асытнан құтыларды қолданады.
4. Дайын саптаулар орнына қолданған шарикті оқтамасын алуға болады(немесе
капиллярлық қарындаш), пастасына босатылған. Оқтамадан шарикті түйіршік
инемен қажеттігінше сығу және оны жуу. Керек ұзындыққа дейін стерженьді
кесіп алып, даярланған жұмсақ пастмассалық шөлмекке бұралатын кішкене
қалпақпен тесікке саламыз. Стерженьді қыздырып , соңын сәл бүгу керек.
5. Дәл осы мақсатқа жету үшін сызбаға арналған шыны құбырлар дәрігерлік
тамызғыштар қажет.
16
2 БАТИК ӨНЕРІНДЕ ТАБИҒАТ КӨРІНІСІН БЕЙНЕЛЕУДІҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
Табиғат көрінісін бейнелеудегі бояу түстері
Табиғатта дайын түске дәл келетін бояу түрі болмайды. Олай болса
палитра бетінде суретшінің сол түсті іздеу үрдісінде үлкен мән бар. Бұл
жерде 2-3 бояудан артық бояу қосуға болмайды, қосқан жағдайда табылған түс
кірленіп кетеді.
Түстердің құрлыстарын зерттейтін ғылым түр түс тану ғылымы деп
аталады. Бұл ғылым сонымен қатар жарықтың түскен әсерін түстердің бір-
бірімен әсеріндегі құбылысы, бояулардың технологиялық ерекшеліктерін
қарастырады. Күн спектрінен табиғаттан кемпірқосақ болуынан байқаймыз. Күн
сәулесі жауын тамшыларынан өту үрдісінде олар сынып, жеті түске бөленеді.
Күн сәулесі кез келген табиғаттағы объектіге түскенде, кейбіреулері сол
объектке сіңіп қалып қояды да, ал кейбір спектр сәулесі шағылысады.
Шағылысудан пайда болған сәуле сол түстің түрін көрсетеді. Мысалы : қар
спектр түсінің барлық түрін шығылыстырп алса, көк шөп жалғыз жасыл түсті
өзінен бөліп шығады, керісінше, лимон – сары түсті.
Негізгі түстер қатарына қызыл, сары, көк түстер жатады. Ал осы үш
түстің қосылысынан туған басқа түстер түрі жасанды түстер деп аталады. Түс
дөңгелегінде орналасқан қарама – қарсы түстер қосымша түстер құрайды. Осы
түстерді қатар қоятын болсақ, олар бір – бірімен күші жағынан және ашықтығы
жағынан ұтып ұтырады. Кез келген түстің қосымша түсін табуға болады.
Қосымша түстің пайда болуынамына тәжірибе арқылы көз жеткіземіз. Егер екі
бірдей сұр қағазды әртүрлі түстер фонына қоятын болсақ, онда олар қосымша
түске ауысқанын байқаймыз. Себебі әр түрлі түс әлгі сұр қағазға түрде рең
еңгізеді, осы құбылыстың салдарынан қарама – қайшылық туып, контрастық түс
заңы шығады. Бір дене түсінің екінші бір дене түсіне байланыстылығы қосымша
дене түсінің күшейуіне әкеп соғады. Контрастық түс заңы кескіндеме өнерінде
көлем, форма, кеңістікті айқын көрсету жолында пайдаланылады.
Түстердің мінез құлықтарын анықтауда, суретшілер жылылық – суықтық
түсінігін қолданады. Түс дөңгелегінің қызыл – қызыл – сары бөлігін жылы
түстер деп атайды. Себебі олар қызып тұрған темір іспетті көрінгендіктен.
Түс дөңгелегінің екінші жартысы ашық көк пен қию көк аралығы суық
түстер қатарына жатады, олар су түсін, мұз және алыстағы көріністерді
елестетеді. Әрбір жылы немесе суық түс көрші түстердің әсерінен өте жылы
немесе суық түске енуі мүмкін. Жылылық – суықтық түстерді анықтау жалпы
17
кескіндемеде түстерді тану , ажырату мәселесінде ең қүрделі түс қатарына
жатады.
Түс сапасына жататындар:
• Түс реңі. Түстер қосылғанда олардың реңдік қасиеттері өзгеріске
ұшырайды, яғни реңдік қасиетінің жарыққа ауысуы түс реңі деп аталады.
• Қанық түс. Бояу түсінің реңдік айқын көрінуі. Түстің қанықтылығын
айшықтайтын таза спектртегі түстер.
• Жарық күші – жарықтың дене бетіндегы орналасуы немесе қамтуы, яғни
дененің ашық немесе көмескі көрінуі.
Күн сәулесінің құрамында бірнеше бояулар түрінның барын біз
мектеп қабырғасынан білеміз, яғни күн сәулесін үш бұрышты призма арқылы
өткізсек, онда әр түрлі бояулар спектрін көреміз. Бұл бояулар түрі
реттелген заңдылықпен орналасқан. Бұл бояу түстері бірімен – бірі жалғасып
жатып, спектрлі бояу дөңгелегін құрайды. әрбір бояу реңінде өзіне тән
электрмагниттік толқындар бар, олар:
Күлгін қызыл 380-450
Қою көк 450-480
Ашық көк 480-510
Жасыл 510-550
Сары жасыл 550-575
Сары 575-585
Қызыл сары 585-620
Қызыл 620-780
370-380 аралығында электрмагниттік толқындар әр түрлі бояулардың
реңін көз арқылы қабылдауға мүмкіндік туғызады екен. Біздің айналамыздағы
қоршаған ортаның денелерді көруіміз оларды сезінуіміз - барлығы бір-ақ
нәрсеге байланысты. Ол - күн сәулесі. Оның жарығы негізінен ақ сәуле, осы
ақ сәуле денелерге келіп түскенде, денелер оны бойларына сіңіріп алады, сол
сіңіріп алған бояу түрлерін кері қарай шығарады. Яғни жасыл шөп, жапырақтар
күн сәулесінің тек қана жасыл реңін қабылдап, соған ғана сыртқа
шағылыстырады, сол себепті де біз жапырақтарды, шөптерді тек жаз айларында
жасыл етіп көреміз.
Кез келген бояу реңі табиғи үш қасиеттен тұрады: біріншісі – бояу
реңі(цветовой тон), яғни табиғи дененің түсі: алма – қызыл, алмұрт – сары,
қияр – жасыл, екіншісі – дене түсінің сәулеге байланысты өзгеру
қасиеті(светлота), яғни қызыл алманың жарықтығы көрінісі мен көлеңкедегі
көрінісінің айырмашылығы, үшіншісі - бояу түсінің реңділігі(насыщенность),
яғни қияр жасыл дене аралығы бір мөлшерде жасыл бола бермейді, біреуі –
ашық жасыл, екіншісі – қоб жасыл, міне
18
Осындай бір түсті бояулы денелердің арасындағы айырмашылық. Бұл – үш
қасиеттің суретшілер үшін маңызы өте зор.
2.2 Табиғат көрінісін бейнелеудегі композициялық құрылымы, перспектива
заңдары
Суретші нобай жаза отырып, табиғаттың тікелей құбылыстарын шын
бейнелей білуге ұмтылады. Нобай арқылы оның көзінің қабылдау мәдениеті
артады, шеберлік қасиеті көбейеді. Кескіндеме өнерінің қандай да жанры
болмасын, білімділігі, түсінігі, бояулар – түстер арқылы сезімталдығы
артады. Нұсқа арқылы этюдтің міндеттерін орыстың атақты суретшісі В.В
мешков былай деп жазады: В этюдах важнее всего достоверность. Ничего от
себя все от природы! Этюд – это запись состояние природы, эффектов
освещения, колористических особенностей, неожидпнных композиций.
Нобайдың негізгі мақсаты – табиғат бойындағы әдемілікті, әсемдікті
өзгертпей, сол қалпында бояу түстері арқылы кенеп немсе картон бетінде
көрсету арқылы шынайы және таза көріністі әсерлеп бейнелеу. Сол себептен де
этюд жылдам әрі тез арада жазылуы тиіс. Нобай жазу әрбір суретшінің
тепмпераментіне де байланысты, кейде бір сеансты ал кейде бірнеше сеансты
қамтуы мүмкін. Мысалы, атақты В.А.Серов өз нобайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Матаға көркемдеп сурет салудың тарихы
1.1 Батик өнерінің шығу тарихы
1.2 Батик өнерінің эстетикалық тәрбиедегі мәні
2 Батик өнерінде табиғат көрінісін бейнелеудің әдіс-тәсілдері
2.1 Батиктің орындалу техникасы
2.2 Батикке қажетті материалдар мен құрал-жабдықтар түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Сәндік қолданбалы өнер әсемдік әлеміндегі алар орны ерекше. Жылдар
өткен сайын адамзат баласының осы өнерге деген қызығушылықтары,
құштарлықтары артып келеді. Сәндік қолданбалы өнер адам-өмірімен, оның
тұрмысымен тығыз байланысты. Ал ұлттық өнер сонау әріден, тереңнен, көне
дәуірлерден бастау алады. Осы сәндік-қолданбалы өнердің бір түрі батик
өнері. Бұл өзі ежелден шығыс халқына тән өнер.
Батик әр түрлі елдерде бірсыпыра айырмашылық ерекшеліктерімен сипатталды.
Мысалы, Индонезияда Батиктің негізі индиго көк, қызыл қоңыр және піл сүйек
түстің барлық реңдері, Индонезиялық дәстүрлі ою символикалық мағынаға ие
суреттерімен бұйымдарды өздері анықтады және патшалық, корольдік оюларды
қайта қайталауға ешкімнің құқықтары болмады.
Алғашқы маталардың өндірісіне дейін малайзиялықтар ағаштың қабығына
өрнектерді салып оларды балқытылған балауызбен бояп отырған. Маталар пайда
болған соң бұл әдістің негізі балқытылған балауызбен сурет түсіру, сол
жұмысты сәндеуге де қолданыла бастады. Матаға жағылған балауыз бояу
түстерін өткізбейді яғни механикалық түрде резерв жасайды. Содан соң матаға
түрлі түсті бояуды жаға беруге болады. Балауыздың осы бір қасиеті арқасында
ежелгі әдістердің бір матаны әрлеудің негізі қаланды. Батик сөзі Ява
тілінен аударғанда ыстық балауызбен сурет салу деген мағына береді. Өз
уақыты бойынша батик кайда болуы мен дамуы, әртүрлі елдермен саяхатта және
суретшіден суретшіге ұрпақтан ұрпаққа көшіп акварель, пастельді, витражды,
бейнелеу өнерінің көптеген қабілеттерді өзіне сіңіріп алды. Қазақстанда бұл
сала әлі жетік дамып үлгермеді.
Батик техникасының нәзіктігімен, және әдемілігімен табиғат көрінісін
бейнелеу. Сондықтан курстық жұмыстың тақырыбын Табиғат көрінісі деп
алдық. Қандай да бір шығармашылық жұмыс болмасын адам баласының рухани
өміріне , мәдениет пен тұрмысына қызмет етеді. Декорация деген сөз латын
тілінен аударғанда әрлеймін, әшекейлеймін деген сөз. Сәндік өнер адамды
қоршаған қажетті заттардың барлығын шығармаға айналдыру. Адам өміріне
күнделікті қызмет атқару үшін қоршаған орта, адам өмірінің негізгі бөлігі
болып табылады. Сәндік қолданбалы өнер тек қана практикалық мән жағынан
да маңызды дайындалған және көркем жасалған өндірістік немесе қолөенер
арқылы өмірге келген көркем туындылар жасау болып табылады.
Қазақ елінің өзіне тән ерекшеліктері мен ұлттық көрінісі, қол
өнерінің даму тарихында жатыр. Үй тұрмысында пайдаланылған қандайда заттары
болмасын оның қажеттілігіне байланысты өзіне тән ерекшеліктері мен сәндік
көркем ойлары ерекшеленіп көрінеді. Шаруашылықта, үй тұрмысында,
3
қолданылатын заттарды тұтынуға жарамдылығы мен оларды бейнелеудегі
ерекшеліктері , ою-өрнектерді пайдаланудағы өзіндік ерекшеліктернің
барлығы да осы іспеттес. Тек қана мата түрлерін алатын болсақ, түрлі
малдардың жүн, түбіттерінен жіп иіріп, одан тұрмысқа қажетті неше түрлі
мата түрлерін тоқу, одан орамал көйлек, кестелі орамалдар, шапан-шекпендер,
шалбар,т.б, қажетті заттарды өздері қолдан тоқып қажеттілігіне жаратқан.
Ұлттық дәстүріне сәйкес етіп қыз-келіншектерге арнайы тіккен киімдер,
ондағы ою-өрнектердің ұлттық әрленуі өзінше ерекше дүние.
Курстық жұмыстың өзектілігі табиғат көрінісін жазу амалдарын
сипаттай отырып оны тәжірибе жүзінде қолданып, сонымен бірге мектеп
қабырғасында өтілетін бейнелеу өнері сабақтарында батик жүйесімен сурет
салуды тәжірибелік эксперименттерді қолдануға бейімделу. Бұл курстық
жұмыста мектептерге қажетті батик өнерімен сурет салу әдістемесі де кеңінен
қамтылған, сонымен қатар әр дәуірдегі педагогтардың әдістемелік
жаңалықтары, батик өнерімен сурет салдыру сабақтарын жүргізу әдістерінің
қолдануына талдау жасалған.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеттері тәсілдерін меңгеруге, оларды
қолдануға көмегін тигізу . Пейзаждық кескіндеме мен пленэрлік кескіндеме
арқылы сурет салудағы қиындықтарды шешу мен түрлі кескіндемелік
тәсілдерді үйретуге негіз болу. Пленэрлік кескіндеме проблемаларын шешу мен
батик техникасын меңгеруге тұтқа болу, сонымен қатар нобай жазу тәсілдері
мен нұсқаға қарап сурет салу және эскиз жасау амалдарын меңгеруге үйрету.
Практикалық маңыздылығы кез келген пейзаж кескіндемесін үйренемін
деушілерге, сонымен қатар жоғарғы оқу орындарының бейнелеу өнері бөлімінің
төменгі курс студенттеріне, мектеп оқушыларына теориялық бөлімі мен,
мектеп, болса онда келтірілген сабақ үлгісі , курстық жұмыстың тәжірибелік
жұмысы біраз пайда алып келеді деп сенемін. Ең алдымен менің бұл жұмысымды
көрер жанға ләззат сыйлайды. Одан кейін шабыт шақырып қолға қылқалам алуға
негіз бола алады. Тіпті болмаса көшірмесін салып, суретші өз үйінің төріне
іліп қойса да қуаныш сыйлап тұрары және кескіндемемен айналасуға үндеп
тұрары белгілі.
Курстық жұмысының құндылығы студенттерге, мектеп мұғалімдеріне
және әуесқой суретшілерге өте пайдалы маңызы бар материал болмақ.
Студенттер конференцияларға баяндамалар мен сабақтарға курстық жұмыстар
және рефераттар орындағанда да ғылыми тұрғыдан көмегі тиері даусыз. Одан
қалды әуесқой суретшілерге және мектеп оқушыларына да пайдасы тиетін
маңызды материал болмақ.
Зерттеу объектісі. Тәжірибелік эксперимент жұмысы №23 жалпы орта
мектебі.
4
1 МАТАҒА КӨРКЕМДЕП СУРЕТ САЛУДЫҢ ТАРИХЫ
1. Батик өнеріндегі қолданылатын құрал-жабдықтар
Батик өнері өте ертеде дамыған. Индонезияның Ява аралында (біздің
І ғасырда), Индияда, Жапонияда, Перуде, Батыстағы және Орталық Африкада
және кешірек (XVIIIғ)-Европада, Ресейде1930 жылдарға қарай алғаш рет
дүниеге келді.
Матаны әсемдеу өнері ерте кезден белгілі. Алғашында матаны жасау
барысында ерекше әдіспен тоқылған суреттер пайда болды. Кейінірек суретші
қолмен салатын болды. Ал содан соң белгі түсіретін ағаш таяқшалар ойлап
табылды.
XVII ғасырда металдан жасалған белгі салғышты қолдана бастады.
Келесі қадам- белгі салуға арналған машинаны ойлап табуы. Гравер шебердің
суреті металл білікке(вал) ойылған. Содан соң оны бояуға шалып, матаның
бетінен жүргізілген. Егерде түрлі-түсті өрнек болса, бірнеше білікті
қолданған.
Кейде матаны көркемдеу үшін бір уақытта екі әдісті қолданған-
жіптерді тоқу және өрнек. Қытайдың КЭСЭ матасын осыған жатқызуға болады,
мұнда жіптен тоқылған қылқалам арқылы өрнек жасалып толықтырылған.
Ең көне (шамамен екі мың жыл) өрнек қытайлық өрнек болып табылады.
Мата өте жақсы сақталған, онда минералды бояғыштар арқылы күңгірт кескіндер
салынған.
Ыстық батик отаны Индонезия болып саналады. Классикалық ыссы батик-
көп еңбекті қажет ететін өрнек түрі. Тек матаны дайындаудың өзі бірнеше
күнге созылады.
Өрнекті, XVII ғасырда ойлап табылған чантинг (тьянтинг, тьянтин)
құралы арқылы жасаған. Уақыт өте келе батикті қолмен орындау сирек
кездеседі. Жіңішке металл сымнан жасалған қалып (штамп) жұмыс барысын
жылдамдатты.
XVII ғасырдың аяғында үнділік ситцы матасы өзінің әдемілігімен
Еуропаны таң қалдырды. Мұнда қалып арқылы матаға өрнектер түсірілді.
Сонымен қатар XVII ғасырдың аяғында ақ түске түрлі түсті суреттерді
салу қолданыла бастады. Осы кезде бейнелер барынша күрделеніп, контурлы
суреттер салынды, өрнектер салуға өсімдік майынан алынған желімдегіш масса
қолданды.
Үндістанда және Индонезияда өрнек киімді әсемдеу үшін қолданды.
Жапония мен Қытайда өрнекті дәстүрлі интерьерді әсемдеу үшін қолданды.
Шеберлер көбінесе бір түсті қолдана отырып табиғаттың тамаша әдемілігін
көрсете білген. Ондағы ассиметриялық композиция кайталанбас үйлесімділігі
туындады.
5
Мата батик жазу үшін алдын-ала арнайы бір-біріне мекем етіп
бекітілген ағаштан жасалған рамкаларға керіледі, немесе бекітілген
таяқшалардан жасалған рамкаға тартылады. Керекті мөлшерде рамкаға мата
тимей тұру үшін ағаштың шетіне 5-6 мм қашықтықта ара қашықтығы кемінде 2
см, ағаштың бет жағынан 12-13 мм өтіп тұратындай етіп шегелер қағу керек,
шегенің ұштары өткір болуы кажет немесе матаны керіп ұстап тұруға арналған
ілгіштер орындалуы тиіс. Шегелер тот баспау үшін үшкір жақтарын спиртті
сумен сүрткен дұрыс болады.
Батик немесе роспись жазылатын мата өте таза болуы қажет, сол үшін
матаны алдын-ала жуу қажет. Рамкаға матаны керер алдында аздап сулау қажет.
Алдымен жазу техникасын толық меңгергенше мықты бекітіліп жасалынған
рамкада орындаған дұрыс. Мұндай рамкаларда матаны керу оңайлау болады және
техникалық қауіпсіздік жағынан алғанда матаны керу өте жеңіл. Матаның
тартылуы рамка бетінде бірдей қалыпта болуы қажет.
Матаның ішкі талшықтарының қисайып кетпеуін қадағалауымыз тиіс,
мұндай жағдайда суреттің қисайып тура шықпауы мүмкін. Олай болмау үшін
матаны кергенде ортасынан бастап қарама-қарсы керу керек те содан кейін
бұрыштары керілуі тиіс.
Арнайы сұйық суық батик жазу үшін де қолданылады, ол резина
желімінен, парафиннен және бензиннен құралады, сол себепті жұмыс орындаған
уақытта техника қауіпсіздігін сақтаған жөн болады.
Суық батикте қолданылатын резервті қоспаның құрамы:
80 г. парафин,
300-400г. резина желімі,
300-400г. таза бензиннен тұрады.
Бұл қоспа былай даярланады: фарфорлы стаканға немесе эмальды
ыдысқа парафин майдалап салынады, оның үстіне сұйықтығына байланысты 300-
400 г.резина желімі құйылады. Одан кейін бензин қосылады. Дайын қоспаны 100
градусты суық суға салып, парфин толық ерігенше, арнайы сұйық пайда
болғанша ұстаймыз. Оны суытып болған соң, беті толық жабылатын ыдысқа құйып
алады. Жұмысты орындау барысында қажетті сұйықтықты сақтау үшін жұмысты
бастамай тұрып бір тәулік бұрын бензин қосу керек.
Батикті еркін жазу техникасы ыстық және суық жазу техникасынан
көптеген айырмашылықтар бар, ол акварель жазғанға ұқсастау болып келеді.
Тек қағазға емес рамкаға тартылған матаға жазылады. Даярланған бояумен
мақта томпонымен немесе майда губкамен жарық реңдерінен бастап қараңгы
жағына қарай жазылады. Ең соңында реңі қанық түспен барлығын толық жағу
керек. Егер жұмыс барысындамата тез кеуіп жатса , онда оны бірнеше рет
сулау қажет, бояу бұл әдістен ағып кетпейді. Жұмыстың бетін сулау
жекеленген орындарда емес толық қамтылып сулануы керек, олай болмаған
жағдайда жұмыс ала-құла болып қалуы мүмкін.
6
Батик салу кезіндегі щығармашылықтың негізі- гаммалық үйлесімділігі
болып табылады. Сол үшін алдымен бояулардың түрлерінің барлығын, керек
болса бір-бірімен араластыру арқылы даярлап алу керек. Бояуды тек палитрада
араластыру керек, көп бояуды араластыру оң күңгірт тартуына соқтырады,
әсіресе анилинді бояулар түйіршіктеніп кетуі де мүмкін. Жұмыс бастар
алдында сол маталардың қалдықтарына жазып көру керек. Батитк салатын
матаның өзі сияқты мата болу керек. Тексеріп көрген жұмыстың нәтижесі бояу
кепкеннен кейін көрінеді. Өйткені матаға салынған бояулар кенкеннен кейін
өте қатты ағарады. Ал анилинді бояулардың қақпағы тығыз және жақсы
жабылатын шыны ыдыстарда сақтаған жөн. Бояу түрлерін пайдаланғанда мақта
бояйтын бояулар түрлерін пайдалану керек. Бояулардың әр түрі былай
дайындалады: 15 г. анилинді ұнтаққа 900г. ыстық су құямыз, содан соң ұнтақ
толық ерігенге дейін қайнату керек, одан барып оны сүзіп қоямыз. Даярланған
қоспа суығаннан кейін 100 г.спирт және жарты рамм сода қосамыз.
Анилинді бояулар мата бетінде тез жайылғыш болады, мұндай жағдайда
күтпген түрлі реңдер алуға болады. Рең жағынан, түс жағынан күтпеген
гаммалар пайда болады. Бұл жағдайда бояуларға басқа ешнәрсе қоспасада
болады. Егер сурет бір-біріне ағып кетпеуі үшін бояуға қоблатқыш қосқан
жөн, қоюлатқыш-трагант деп аталады немесе трагантты желім қосу керек. Оны
былай істейді: 1 стакан суға трагант араластырып 10-15 жапырақ желім қосып
оны сұйық анилинді бояуға қосу керек, 31 қоюлатқышты, 32 бояуға.
Бояудың ағып кетпеуіне бұдан басқа әдіс-тәсіл ол матаның бетін сұйықпен
жағу(грунтовка).
Бір литр ыстық суға 2-3 грамм желатин еріту керек, ол еріп болған соң
матаны сол сұйыққа малып алып, кептіргеннен кейін рамкаға тартып, бұдан
кейін суретті түсіріп сала беруге болады. Батик немесе роспись салғанда
тушьты қолдануга болады. Жұмыс сол кезде жақсы шығуы мүмкін. Бірақ анилинді
бояудай бола алмайды. Өйткені анилинді бояулар өте жеңіл де жеңіл реңдер
бере алады. Ал тушьпен жасалған жұмыстардың реңі солғындау болып келеді.
Тағы бір кеңес: үй тұрмыс жағдайында жібек сияқты материалдарға салуға
болмайды, оларға бояулардың арнайы түрлері қолданылатын болғандықтан ,
техникалық қауіп туындауы мүмкін.
Жұмысты аяқтағаннан кейін арнайы сұйықтарды сурет бетінен алып тастау
керек. Ол былай аткарылады: салынған жұмысты рамкадан алып, бірнеше қабатты
газет арқылы шығарманы ыстық үтікпен үтіктеу керек, кейін жұмысты бензинге
жусаңыз, ол матадағы сұйық қалдықтарынан тазартады. Даяр жұмысты кептіреді
де, қажетінше әшекейлейді.
Ыстық батиктің резервті қоспасының құрамы:
Құрамы №1
Парафин 660 гр.
Вазелин 340 гр.
7
Құрамы №2
Парафин 500гр.
Техникалық вазелин 250 гр.
Ара желімі 250 гр.
Құрамы №3
Петролатум 210 гр.
Парафин 790 гр.
Суық батик.
Суық батикте матаға салу тәсілі ондағы суреттердің өзіндік
ерекшелігін білдіретін контурлы сызықтар жүргізіледі. Арнайы дайындалған
резерв қоспасының құрамы шүмегі иіңкі шыны ыдыс артық мөлшердегі
сұйықтықты жинайтын шар тәрізді жуандатылған пішінді құрал. Суреттегі
контурлы сызықтардың жуандығы шыны ыдыстың иіңкі шүмегінің сұйықтық
жағылатын тесігінің көлеміне байланысты.
Шыны ыдыстың ұшының иілуі өрнекті сызықтарының сапалы жазылуына
маңызды әсер етеді. Түікшенің үшкір жағы 135 градуска иілуі қажет. Осы шарт
сақталмаған жағдайда резерв құрамының матаға жағылу тепе-теңдігі бұзылып,
көп мөлшерде салынып, суреттегі өрнектерді бүлдіріп алуымыз мүмкін.
Сызықтың жүргізілу бастамасында және жай қозғалыстағы жүргізілген
контурлы сызықтарда тамшы құралады. Сондықтан жұмысты бастар алдында
түтікшені біркалыпты қозғалыста жүргізіп отыру қажет. Контурлы сызықтарды
жүргізіп болғаннан соң түтікшенің иіңкі ұшын матадан ала жоғарғыға барып
бағыттайды. Резерв құрамы мата бетіне тамып кетпеуі үшін түтікшенің соңын
сәл көтеріңкі жағдайда бірқалыпты ұстап отыру керек. Өрнекті сызықтарды
жүргізгеннен кейін суретті кептіру қажет. Боялмаған суретті шамамен 24
сағат қою міндетті, мұндай жағдайда резерв құрамы майланып, матаға толық
сіңіп, жағылған бояу суреттің басқа бөліктеріне сызықтар арқылы өтіп
кетпеуі тиіс.
Суретке бояуды тампонмен, қылқаламмен немесе түтікше арқылы жағады.
Матаға бояуды жаққан кезде сурет бетінде сызықтар немесе түрлі дақтар пайда
болуы мүмкін, сондықтан бояудың суретке біркелкі жағылуына көпм көңіл
аударуымыз керек.
Шыны түтікшені басқа құрал-жабдықтардан басқа арнайы ағаш қорапта
сақтайды.
Жұмысты аяқтағаннан кейін түтікшені бензинмен тазалап, жуып, сымға
жіңішке етіп оралған мақтамен тазалайды.
Ыстық батик.
Ыстық батик мынадай негізгі жұмыс тәсілдерімен ерекшеленеді:
1. Жай батик.
2. Күрделі батик.
8
3. Дақтар арқылы(нүктелеп) матаға салу.
Жай батик. Шаблондағы суретті матаға штамп, сүйек, пышақ арқылы
резерв қоспасын жағады. Бұдан контурлы сурет немесе геометриялық өрнектер
шығады. Пышақ алдын-ала жұқа матамен тартылып керіледі. Жұмыс барысында
бірнеше минут қыздырылған резерв қоспасына батырылады. Жұмыс орындауда оны
қыздырып тұру керек. Себебі резерв қоспасы пышаққа түгелдей сіңіп, мата
бетіне біркелкі жағылмау мүмкін. Матаға жағылған резерв құрамын суынғаннан
кейін паралонды губкамен жағып шығады. Резерв жағылған өрнектің әрбір
бөлігін бірнеше түстермен бояуға болады. Бояу барысында матағабояуды
түгелдей біркелкі жағылып, кейіннен кепкен фонға резерв құрамы жағылады.
Күрделі батик. Қатты керілген матаға резерв құрамы жағылып, біркелкі
боялып кептіріледі. Түстер ашық түстен қанық түстерге өте бастайды. Бояуды
жағар алдында резерв құрамының сапасын тексеріп шаблондағы өрнектердің
дұрыс салынуын қадағалап отыру керек.
Дақтармен жазу. Бұл әдіс өте қызық әрі күрделі болып келеді. Резерв
қыздырылған күйде эскизге байланысты дақ тәрізді нүктелеп тамызып жағады.
Нүктелі өрнектерді толық орналастырғаннан кейін матаның фонын қанық
түстермен бояп шығады. Мұнда бояудың жағылуын , матаның кебуін қадағалап
отырады. Жұмысты аяқтағаннан кейін матаны рамадан алып қөлденең кереді.
Кейде резервтің толық кетуі үшін матаны умаждап, қатты сілкіп қағады. Бұдан
кейін үстелге 3-4 газет төсеп, үстіне бүтіндей ақ қағаз қойып қатты
қыздырылған үтікпен жүргізеді. Үтіктің қызуынан резерв құрамы еріп қағаз
бетіне өтеді. Қағазды ауыстырып отырады, ал матадағы қалып қойған дақтарды
бензинмен кетіреді. Жоғарыда көрсетілген тәсілдер ыстық резерв құралымен
салынған батик болып табылады. Ол өзіндік ерекшеліктерімен айрықша көз
тартады.
2. Батик өнеріндегі сурет салу техникасы мен түрлері
Қазіргі заманғы қолмен өрнек жазу бұрынғы әдістерді негізге ала
отырып, жаңа технологиямен толықтырылған. Батик техникасы негізі өз бойынан
су өткізбейтін бояу құрамынан тұрады. Сонымен бірге оның белгілі жерлері
салынып, салынбай қалған жерлері өрнектерге айналатын өнер(ара желімі
немесе ара желімі араласкқан ерекше қоспа, парафин және вазелин).
Бұл техника матаға түсірілетін әшекейдің түрлеріне қарай бірнеше
топтарға бөлуге болады:
Ыстық батик, суық батик және аралас батик деп екеуін де қоса
пайдаланғанда айтамыз, және тағыда басқа түрлері: еркін жазу, т.б.
9
Ыстық батик ара шалшығының орнына парафинды және стеаринді пайдалана
бастады. Өрнек салу кезінде бояулардың ажырап кеткен жерлері кемшілік болып
келсе, уақыт өткен сайын өзінше әсер беріп, жаңа мәнге ие болады. Қазіргі
кезде ол осы техниканың нышанына айналды. Сонымен қатар түрлі
материалдардың пайда болуына байланысты өрнек жасаудың жаңа техникасы
салқын батик дами бастады.
Суық батик. Батырма немесе инелер арқылы мата тергішке керіледі де,
сурет контуры қарындаш арқылы түсіріледі. Қажетті бояуды шыны немесе фарфор
ыдысқа құяды. Содан соң түтікшеге сорғызып, қарандаш ізімен контур сызықты
түсіреді. Міндетті түрде контур сызық тұйық болуы шарт, себебі бояу матаға
жайылып, дақтар қалдыруы мүмкін. Бояу түсірілгеннен кейін 40-50 мин
кептіреді.
Дайын бояуларды араластыру үшін ас содасының ерітіндісін дайындау
керек. Жасыл, қызыл, көк және жасыл түсті араластыруға қайнаған жылы суға
бір шай қасық ас содасын салып араластырады, қара түс үшін жарты шай қасық
ас содасы қажет. Жұмыс алдында ас содасы ерітіндісі мен бояулар 1:1
пропорциясына араластырылады. Бірақта бұл езілген дайын ерітінділері екі
тәуліктен артық сақтауға болмайды.
Араластырылған бояулар матаға қылқалам арқылы жағылады. Ереже
бойынша алдымен ақшыл бөліктері содан соң күңгірт элементтері боялады.
Ерітінді матаға еркін жайылады, дегенмен де үлкен бөліктерін бояғанда
мақтамен дымқыл жерлерін сүрту қажет.
Жұмысты кепкеннен кейін бумен өңдеген жөн. Ол үшін матаның боялған
жерлерін бір-біріне тимейтіндей етіп қағазға немесе матаға орайды. Бумен
өңдеуді үлкен кәстрөлде немесе шелекте жасауға болады. 5 см дейінгі
деңгейде су құйылған ыдыстың ішіне оралған мата тимейтіндей етіп жіп керіп,
оның үстіне орналастырады. Егер де жұмыс өте үлкен емес болса, қақпағы
жабылған ыдысты 30 мин қайнатады. Ал жұмыс үлкен көлемде бірнеше рет
оралған болса, 60-90 мин қайнатады. Келесі кезекте матаны алдымен салқын
сумен, содан соң ыстық сумен шаяды да, сабынмен жуады. Табиғи жібекті
жуғаннан кейін бөлме температурасында сірке суының ерітіндісінде өңдейді(1
литр су- 2 ас қасық 9 % сірке суы).
Ал мақтадан немесе зығырдан жасалған матаны қолмен жуғаннан кейін
екі рет 5 минуттан кір жуғыш ұнтағының ерітіндісінде қайнатады. Бұйымды
дымқыл күйінде алдымен теріс жағынан кейін оң жағынан үтіктеу керек.
Ыстық батик салған кезде бірнеше әдістер қолданылады: жай батик(мата
бетіне бір салғанда), күрделі батик(мата бетіне бірнеше қайталап салынуы),
және бөлшектеп жұмыс істеу болып табылады.
Жай батикті саларда бірінші шығармадағы боялмайтын жерлерін арнайы
даярланған сұйықпен бояп алады. Фонын жасап алғаннан кейін ол орныда бір
тсті өрнек жалпы фонда салынады.
Парафинмен жасалған арнайы сұйыққа араларын ажыратып тұруға және
жұмсақтық беру үшін техникалық вазелин және ара желімі араластырылады.
Қосылған компоненттердің құрамы таңдалған матаның құрамына
байланысты. Парафин-300 г., техникалық вазелин-150г., ара желімі-150 г.
сұйықтың даярлау қатары төмендегідей: керекті барлық заттарды кішілеу
темір бәнкесіне салып, ішінде суы бар тостаққа орналастырамыз, сөйтіп оны
спиралі көрінбейтін электр плиткасына қоямыз.
Бұл жерде айта кететін ескерту қоспа азық отқа тез тұтанып кетуі
мүмкін, сол себептен қауіпсіздік сақтаған дұрыс. Еріген ерітіндіні мата
бетіне жай қылқаламмен жағуға да болады.
Күрделі батик жаған кезде өз қатары мен түстері жарықтан қараңғысына
қарай кезегімен орналасуы тиіс. Даярлаған сұйықпен жұмыстың ақ болып
қалатын жерлерін бояп тастаған дұрыс. Одан кейін барлық қалған жерлерін ең
жарық деген түспен жағу керек.
Мысалы: сары түспен. Бояу кепкеннен кейін сары болып қалатын жерлерді
арнайы жасаған сұйықпен бөлектеп бояу керек, ал келесі бөлігі сарыдан
қараңғылау түспен боялады, мысалы қызыл түс. Одан ары қарай одан да күңгірт
түстерді жағу керек-қоңыр және қара. Мүмкіндігінше бірінің үстіне бірі көп
жақпауға тырысу керек, көп қабаттан қалың жиектер пайда болып сынып кету
қаупі пайда болады. Арнайы даярланған сұйық тек кебу матаға жағылуы тиіс.
Суық күйдегі батик жазу кейініректе пайда болды. Барлық техникалық
және жазу әдістері мен жұмыстың орындалу суық күйде салынады, бұл орындау
тәсілі кезінде түсірілген суреттің сызықтары әр уақытта көрініп тұрады. Ақ
фонда әр уақытта суреттің көрінуі айқын болатын анық, сол себептен арнайы
даярланған сұйықты бояуға реңіне қарай жалпы келістіре қосылады, қоңыр
қара, солғым. Алдыңғы түстері майлы бояумен алдын-ала майы жоқ қағазға
түсіреді.
Шығарманың рамаға тартылған матаның теріс жағына қойып суретті
қаламды пайдаланып контурын жүргізіп мата бетіне шығарманың суреті
көшіріледі. Содан кейін шыны түтіктердің көмегі арқылы парафин қосылған
сұйықпен суреттің контуры қайта жүргізіледі. Шыны түтіктің орнына рейсфедер
пайдалануға болады, рейсфедердің ішіне мақтаны тығыз етіп қысып арнайы
сұйықты толтыра рейсфедер винті арқылы қалыңдығын керегінше келтіре отырып
сызуға болады. Бұл жұмысқа арнайы шыны түтікшелері болады, олардың арнайы
бояуды артығымен ұстап тұратын ортасында қабақшасы болады. Бұл жұмысты
орындап болған соң шыны түтіктерін немесе рейсфедерді бензинмен жуу қажет.
Мұндай арнайы шыны түтікшелерді жұмыстағы көлемі үлкен емес жазықтықтарды
толтыру үшін қылқалам арқылы пайдалануға болады.
Ыстық батик. Ыстық батиктың салқын батиктен айырмашылығы парпфин,
стеарин немесе олардың қоспасын қолдануында. Ыстық қойма ақ
11
түсті болатын жерлерге қылқалам арқылы жағылады. Содан соң барлық жазықтық
бояу ерітіндісімен боялады.
Мата кепкеннен кейін қоспамен ақшыл болатын жерлері жабылады да,
қалғаны күңгірт түске боялады. Кептіргеннен кейін қоспаны үтіктеу арқылы
ажыратылады, оны бірнеше қабат газет арқылы оң және теріс жақтарынан
үтіктейді.
Еркін өрнек. Бұл өрнек түрі қоспаның болмауымен және бояудың матаға
еркін жайылуымен ерекшеленеді. Еркін өрнекпен жұмыс істеудің алдында
матаны ерітіндімен түгел жауып шығады. Оған КМЦ түсқағаз желімін
пайдалануға болады. Содан кейін бояу ерітінділерімен қағаз бетін
акварельмен жұмыс істеген сияқты бояйды.
Түйінді батик техникасы. Түйінді батик техникасы Үндіқытайдағы ең
ежелгі болып есептелінеді. Технологиясы қарапайым: дәл басқа батиктегі
сияқты жасалады. Балауызбен жүріліп өтеді, бояудың бір-біріне тиюінен
сақтайды, бірақ құрамында әртүрлі ширақтар, арқандар болады. Матаны тығыз
орнатып, жіппен байлайды, бояуға салынады немесе қылқаламмен бояуды
жүргізіп отырады. Содан соң матадан жіпті алып тастағаннан кейін жіп тұрған
жер боялмай қалады. Матадан пайда болған сурет матаны орауына жіпті
байлауына байланысты болады. Түйіншектер тоқылып немесе қолмен істелінетін
қаптап салулар немесе инемен бізбен жасалады.
1 кезең: Түйінді батикке мақта маталармен және жібек маталарды
және сол маталарға сай келетін бояу түрлерін пайдаланылады. Мата жалпы
ережеге сай дайындалады. Матаны ширап ораудың алдында матаға түрлі түсті
жолақтар немесе шашырандылар немесе дақтар жүргізіледі.
2 кезең: жазу нәтижесі матадағы сурет матаны ширатып орауына
тәуелді. Матаның ширатылуына байланысты матадан әртүрлі шеңберлер, шеңбер
шекарасын әртүрлі жолақтар салуға болады. Дәл осындай ширатудан кейін
матаны бояудан кейін және төңкеру керек сонда белгілі бір стильде салынған
гүл немесе жапырақша және т.б. пайда болады.
3 кезең: Бояу. Матаны белгілі бір мөлшерде алынған бояуға
салынады. Егер мата құрғақ болса матаның бояуымен шектелген жері ашығырақ
болады. Егер түстің жаймен бір кезеңнен екінші кезеңге өткенін алу үшін
матаны ширату алдында суға ылғалдандырып, немесе сулап сығып алу керек.
Егер матаны бояуға батырып алмай, оның бетіне қылқаламмен ширатылған
матаның бетіне жүріп өтсек, онда көп шығын болмайды бірақ ақ дақтар көп
болады және бояу матының түйіндеріне терең бояу бермейді. Қайнап тұрған
тұзды суда матаны 10-15 мин ұстаймыз және сол ыдыстың ішіне бояғыш заттың 1
бөлімі қосылады. Негізі 1 сағат баяу отта тұрып қафнаған матаға бояу жақсы
сіңеді.
4 кезең: Соңғы өңдеу. Матаны ағын суда жуып алғаннан кейін(алдымен
түйіндерімен одан соң түйінсіз) және жұмысты кептіру кезінде операцияны
қалауынша қайталауға болады, басқа түс бояғыш затымен қайта кәрі
түйіншектерді алыстата және жаңа байлау жүргізіп(бірақ кепілдеменің,
12
қалай және әдеттегі батиктегідей: үш түрлі-түсті артық түс алмау керек,
және де әрқашан жарықтың қараңғыға жүруі). Немесе, егер сіз әртүрлі
түстердің облыстары алуды қаласаңыз, сол бояу уақытында жанында артық
матаны шыбыққа орап, және қажетті облыстарды лайықтыларды бояғыш заттарда
бөлеміз.
Матаны түйінді батиктің әртүрлі аттары көп таралған: лахерия,тритик,
жұқа тақтайшалар, бандхани және т.б.
Лахерия – матаны ширатып орап байлаумен бояу жағатын әдеттегі
тәсілі. Матаны қысып орап, жіппен жақсылап байлап, сол сияқты бояймыз. Өте
жиі толқынды күші әсер пайда болады, толқындар сияқты аралықтар арқылы
сурет қайталанып отырады.
АҚШ-та - тайдай (tie-dye) осы түйінді техникасыеың атауы 50
жылдардың соңында бүкіл Батысқа жария салды.
Индонезияда тритик техникасы қолданылады.(тритик, тігін техникасы).
Мата бірнеше жерден тігіліп соының нәтижесінде ерекше өрнек пайда болады.
Осы техникасының арқасында көбірек жіңішке және алдын ала болжалатын ою-
өрнектерді құруға болады. Маталарға нобайдың суретін салыңыздар және оның
нұсқаларымен тігіспен алға инені, ұсақ жалғыз аяқ жолдарымен жүріп
өтіңіздер. Жіпті қысып буыңыздар бояп болғаннан кейін ұсақ садақшылардан
тігіске перпендикуляр өрнек құрылып шығады.
Ең танымал батиктің түрлері – мына ыстық және суық батик. Батиктің
негізі әртүрлі техникада қаланған, резервтің матаға түсілуі және осы
резервтің жүргізілуі суық батик пен ыстық батиктің арасын ашып тұрады.
Жұмысты бастамас бұрын қажетті құралдарды реттеп алайық:
Неден бастау керек?
Матаны әзірлеу.
Нобай әзірлеу.
Жұмыс орнын ұйымдастыру.
Раманы әзірлеп және матаны оған керу.
Суретті дайындау.
Матаны өңдеу. Жұмысқа таңдап алынған матаны жазу алдында жақсылап
ыстық сабын суда жуу керек. Содан соң ыстық суда, суық суда жақсылап шаю
керек. Себебі матаны өндірген кезде аппретті өзіне сіңдіріп алады. Өндірісі
жанында аппретпен сіңдіріп, соның арқасында мата талшықтарына бояудың
жайылмауына, енуіне кедергі жасайды. Матаны шайып жатқанда 1 ас қасық
соданы 1 литр суға салып шаямыз. Оған қоса кейбір мата түрлері жуғаннан
кейін бояуды жақсы қабылдайды.
Кейбір оқиғаларда бояу матаға жақсырақ сіңу үшін, несеп
ерітіндісінде оны сулап алады.
Матаны жуғаннан кейін үтіктеп алып, осыдан кейін кесуді бастауға
болады.
13
Нобайды дайындау.
Келешек жұмысқа қызықты, үйлесімді нобайды қалаған жерде алуға
болады. Жұмыс орны жарық мол түсетін және пәтерде желдетілушісі бар
бөлмені таңдаңыздар, жұмыс үстелін дайындаңыз. Қалыңырақ үстелді қорғауға
арналған ДВП немесе картонды бетіне қойыңыз. Қарандашпен ойды қағаз бетіне
түсіреміз.
Матаны керу.
Раманың размері жазылатын жұмыстың размерімен бірден болу керек.
Ал подрамникті эскизге қарап тапсырыс беруге болады. Дайын болған
подрамникті скочпен немсе қорғау лагымен жағып орап қоямыз. Кейде
подрамникті матамен немсе бинтпен орап, подрамникке тігін түйреуіштерімен
тігіп қояды. Мата подрамникке арнайы қармақтар мен немесе кәдімгі
бүркеншектегі шегелермен керіледі. Және де жиһазға арналған арнайы шегелер
немесе түйреуіштермен керуге де болады. Егер сіз дайын суретті салғыңыз
келсе, онда түйреуішті пайдаланғаныңыз дұрыс болады, себебі шегелер матада
өзіңізге зияны тиетін іздер қалдыруы мүмкін.
Мата рамаға біркелкі тегіс және қатты керілген керуі тиіс. Негізгі
жіптері өзара бір-бірімен перпендикуляр. Алдымен матаның шеттері бекітілуі
тиіс(қатарынан сағат тілі бойынша, немесе айқасқан-көлденең). Одан кейін
ортасында әрбір бұрышынан рамалар жіберіледі. Матаны қанша керген сайын
сонша жұмыстың жақсы шығуына кепілдік береді. Матаның дұрыс не бұрыс
керілгенін матаны саусақ сүйегімен қағып білеміз. Егер саусақ сүйегімен
соққанда матадан барабанның даусы сияқты дыбыс шығуы керек. Және де тағы
бір тәсілі бар, ол матаға түйреуіш матадан ыршып кетуі керек.
Сонымен қатар қисаюлар болмауы тиіс. Мата керіліп қойылған болса
оған өзгерістер енгізудің қажеті жоқ. Матаның шеттерін скочпен жапсырып
қоюға болады. Ол жұмыстың таза шығуына көп септігін тигізеді. Бастапқы
жылдам тәжірибелік жұмыстар үшін суреттердің мұқият түсуінің талап
етпейтіндер, матаны керуді қажет етпейтін жұмыстарға картонда көп септігін
тигізеді. Картонға матаны қойып жан-жағынан түйреуішпен қадап жұмыс істей
беруге болады. Егер матаның сапасы керуге келмесе немесе мата қалың болса,
онда оны жай үстелдің үстіне жайып жіберіп, жұмысты бастай беруге болады.
Матаны ылғал кезінде де керуге болады. Ылғал матаны негізінде еркін жазу
батигінде қолданады ал, суық және ыстық батик үшін құрғақ матаны
пайдаланған дұрыс. Егер мата ылғал кезінде керілсе, ол кепкеннен кейін одан
сайын тартыла түседі.
Сурет нұсқаларын тасымалдау.
Суретті матаға түсірудің бірнеше тәсілі бар:
1. Дайын болған нобайды тегіс бетке қойып, матамен төңкерілген кергіш
үстіңгі жағынан қойылады, жұмсақ қарандашпен жұмыстың ішкі жағынан
бастыра отырып сурет салынады, мата құрылымына зақым
14
келтірмеу үшін жуғанда кететін қарандаш пен немесе бормен немес арнайы
қарандашпен ақырын ғана қатты баспай көшіріледі. Егер қарандашпен матаның
бетіне суретті салатын болсақ, онда контурды дүргенде қарандаш жүріп өткен
сызықтарынан жүріп өтеміз содан соң жаңағы сызылған қарандашты ошіріп алып
тастаймыз. Есте сақтаған жөн: мата қағаз емес оны өшіріп басынан
салатындай.
2.Егер мата тығыз болса, онда қарапайым тәсілмен көшіруге болады.
Екі орындықты бір-бірінен алшақтау қойып, бетіне әйнекті қоямыз. Астынан
лампаны жағып, әйнек шынының бетіне нобаймызды оның үстіне матаны қойып
ақырын ғана суретті түсіріп аламыз. Және тағы сол сияқты егер нобайымыз
матаның көлеміндей болса, одна бірден контур жүріп өтуге де болады.
3.Припорох. Нобайды - поролонға пенопластқа қойылады. Сурет
сызықтары бойынша тесіктер жарып өтеді. Сондай жуан инемен немесе жіңішке
кішкентай шегемен тесіліп пенопласт немесе поролонның бетінен ұнтақталған
бір немесе нәл шашылады. Жаңағы тесіктерден матаға із қалдырады.
Түсті бекітудегі тәсілдер:
Түс жанып кетпес үшін, және бұйымдарды жууға болатындай, бояуды
әрқашанда нықтап бекіту қажет. Бояу әдеттегісінше нұсқау бойынша
бекітіледі.
Бекіту.
Үтікпен бекіту. Бояуды бекітудегі ең қарапайым тәсілдің бірі. Бұл
тәсілді жаңадан жұмыс жасап жатқан адамдарға қолайлы, ыңғайлы және ол
уақытты үнемдейді.
Қарапайым электрлік үтікпен үтіктеледі, ішкі жағынан булау ағымда 5-
10 минут үтіктейміз. Содан соң 30-40 градустағы суды қолымен сабын суда
қосымша ағартатындарсыз жуамыз.
Қортынды кезең.
Бояу бекітуінен кейін қылқаламмен жөндеу жұмыстарын
жүргіземіз(егер жарық учаскелердің контурын бәсеңдету үшін кейбір дақтарды
алып тастау үшін, т.с.с.). Осы матаны жұмысшы рамаға тағы да кереді. Егер
ол балауызбен жүріп өткен болатын болса, онда сулауға қазір қарсы тұрады,
сондықан матаны сулап аламыз.
Нақ осы кезеңде контур бояуларын, қажетті сызықтарды жүргізіп
аламыз. Кепкен дайын жұмысты сіркесу қосылған суда артық бояуларды жою үшін
шайып аламыз. Егер мата парафиннен қалған дақтар болса, оны бензинде одан
соң кір жууға арналған қоспалармен жуып таза суда шайып, кептіруге қоямыз.
Жұмыс кепкеннен кейін үтікпен жақсылап үтіктейміз. Міне жұмыс толығыммен
аяқталды.
Қосымша материалдар мен құралдар.
15
1. Бояуларды араластыруға арналған ыдыс. Батикпен жұмыс жасау үшін
акварель краскасына арналған палитра немесе табақшалар болады.
2. Қылқаламды жууға арналған ыдыс. Стакандар немесе банкілерді қолдануға
болады.
3. Қолданған краскаларды сақтау үшін аузы жабылатын ыдыстар қажет.
4. Бояуларды сумен еріту үшін үнемі қайнаған су немес тазартылған су
дайын тұру керек. Егер бояу спирттен жасалған болса, сол сияқты
спиртпен ерітеміз немесе арнайы еріткішті қолданамыз.
5. Бояулардың артықтарын алып тастау үшін мата қалдықтары, мақта
таяқшалары қажет.
6. Жұмыстың тез кебуіне қол жеткізу үшін фен қажет.
Ыстық батик техникасына қажетті:
1. Балауызды еріту үшін металл ыдыс суымен.
2. Жіңішке сызықтарды түсіруге арналған – арнайы аспал чантинг қажет. Оның
көмегімен жіңішкесызықтары жүргізу өте жеңіл.
Кейде сызықтары түсіру үшін маталы шыбықтармен қылқаламдар пайдаланылады.
Суық батик техникасына қажетті:
1. Резервті сақтауға арналған – арнайы пластмассалық кішкене
бөтелке және саптаулар.
2. Арнайы жіңішке сызықтарды жүргізу үшін шыны құбырлар қажет.
Құбырлардың әр түрлі каналдары бар сызықтың енін өзгертуге мүмкіндік
береді. Құбырдың аузында жұқа қабырғалары болуы тиіс. Дәл осылай
жуандықты алып келінетін нұсқаны тесік диаметріне емес ол кішкене құбыр
диаметріне тәуелді болады. Бірақ тесік диаметрінің де маңызы бар, матаға
резерв ағу жылдамдығы содан тәуелді болады. Кішкене құбыр бүгілмелі мұрын
үлкен мағынаға ие. Егер ол өте жадағай бүктелсе, онда құбырды кішкене
ұстау кере, демек резерв жылдам құрамда ағады.
3. Кейбір суретшілер шыны құбырлары орнына шпшқа арналған бояу
асытнан құтыларды қолданады.
4. Дайын саптаулар орнына қолданған шарикті оқтамасын алуға болады(немесе
капиллярлық қарындаш), пастасына босатылған. Оқтамадан шарикті түйіршік
инемен қажеттігінше сығу және оны жуу. Керек ұзындыққа дейін стерженьді
кесіп алып, даярланған жұмсақ пастмассалық шөлмекке бұралатын кішкене
қалпақпен тесікке саламыз. Стерженьді қыздырып , соңын сәл бүгу керек.
5. Дәл осы мақсатқа жету үшін сызбаға арналған шыны құбырлар дәрігерлік
тамызғыштар қажет.
16
2 БАТИК ӨНЕРІНДЕ ТАБИҒАТ КӨРІНІСІН БЕЙНЕЛЕУДІҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
Табиғат көрінісін бейнелеудегі бояу түстері
Табиғатта дайын түске дәл келетін бояу түрі болмайды. Олай болса
палитра бетінде суретшінің сол түсті іздеу үрдісінде үлкен мән бар. Бұл
жерде 2-3 бояудан артық бояу қосуға болмайды, қосқан жағдайда табылған түс
кірленіп кетеді.
Түстердің құрлыстарын зерттейтін ғылым түр түс тану ғылымы деп
аталады. Бұл ғылым сонымен қатар жарықтың түскен әсерін түстердің бір-
бірімен әсеріндегі құбылысы, бояулардың технологиялық ерекшеліктерін
қарастырады. Күн спектрінен табиғаттан кемпірқосақ болуынан байқаймыз. Күн
сәулесі жауын тамшыларынан өту үрдісінде олар сынып, жеті түске бөленеді.
Күн сәулесі кез келген табиғаттағы объектіге түскенде, кейбіреулері сол
объектке сіңіп қалып қояды да, ал кейбір спектр сәулесі шағылысады.
Шағылысудан пайда болған сәуле сол түстің түрін көрсетеді. Мысалы : қар
спектр түсінің барлық түрін шығылыстырп алса, көк шөп жалғыз жасыл түсті
өзінен бөліп шығады, керісінше, лимон – сары түсті.
Негізгі түстер қатарына қызыл, сары, көк түстер жатады. Ал осы үш
түстің қосылысынан туған басқа түстер түрі жасанды түстер деп аталады. Түс
дөңгелегінде орналасқан қарама – қарсы түстер қосымша түстер құрайды. Осы
түстерді қатар қоятын болсақ, олар бір – бірімен күші жағынан және ашықтығы
жағынан ұтып ұтырады. Кез келген түстің қосымша түсін табуға болады.
Қосымша түстің пайда болуынамына тәжірибе арқылы көз жеткіземіз. Егер екі
бірдей сұр қағазды әртүрлі түстер фонына қоятын болсақ, онда олар қосымша
түске ауысқанын байқаймыз. Себебі әр түрлі түс әлгі сұр қағазға түрде рең
еңгізеді, осы құбылыстың салдарынан қарама – қайшылық туып, контрастық түс
заңы шығады. Бір дене түсінің екінші бір дене түсіне байланыстылығы қосымша
дене түсінің күшейуіне әкеп соғады. Контрастық түс заңы кескіндеме өнерінде
көлем, форма, кеңістікті айқын көрсету жолында пайдаланылады.
Түстердің мінез құлықтарын анықтауда, суретшілер жылылық – суықтық
түсінігін қолданады. Түс дөңгелегінің қызыл – қызыл – сары бөлігін жылы
түстер деп атайды. Себебі олар қызып тұрған темір іспетті көрінгендіктен.
Түс дөңгелегінің екінші жартысы ашық көк пен қию көк аралығы суық
түстер қатарына жатады, олар су түсін, мұз және алыстағы көріністерді
елестетеді. Әрбір жылы немесе суық түс көрші түстердің әсерінен өте жылы
немесе суық түске енуі мүмкін. Жылылық – суықтық түстерді анықтау жалпы
17
кескіндемеде түстерді тану , ажырату мәселесінде ең қүрделі түс қатарына
жатады.
Түс сапасына жататындар:
• Түс реңі. Түстер қосылғанда олардың реңдік қасиеттері өзгеріске
ұшырайды, яғни реңдік қасиетінің жарыққа ауысуы түс реңі деп аталады.
• Қанық түс. Бояу түсінің реңдік айқын көрінуі. Түстің қанықтылығын
айшықтайтын таза спектртегі түстер.
• Жарық күші – жарықтың дене бетіндегы орналасуы немесе қамтуы, яғни
дененің ашық немесе көмескі көрінуі.
Күн сәулесінің құрамында бірнеше бояулар түрінның барын біз
мектеп қабырғасынан білеміз, яғни күн сәулесін үш бұрышты призма арқылы
өткізсек, онда әр түрлі бояулар спектрін көреміз. Бұл бояулар түрі
реттелген заңдылықпен орналасқан. Бұл бояу түстері бірімен – бірі жалғасып
жатып, спектрлі бояу дөңгелегін құрайды. әрбір бояу реңінде өзіне тән
электрмагниттік толқындар бар, олар:
Күлгін қызыл 380-450
Қою көк 450-480
Ашық көк 480-510
Жасыл 510-550
Сары жасыл 550-575
Сары 575-585
Қызыл сары 585-620
Қызыл 620-780
370-380 аралығында электрмагниттік толқындар әр түрлі бояулардың
реңін көз арқылы қабылдауға мүмкіндік туғызады екен. Біздің айналамыздағы
қоршаған ортаның денелерді көруіміз оларды сезінуіміз - барлығы бір-ақ
нәрсеге байланысты. Ол - күн сәулесі. Оның жарығы негізінен ақ сәуле, осы
ақ сәуле денелерге келіп түскенде, денелер оны бойларына сіңіріп алады, сол
сіңіріп алған бояу түрлерін кері қарай шығарады. Яғни жасыл шөп, жапырақтар
күн сәулесінің тек қана жасыл реңін қабылдап, соған ғана сыртқа
шағылыстырады, сол себепті де біз жапырақтарды, шөптерді тек жаз айларында
жасыл етіп көреміз.
Кез келген бояу реңі табиғи үш қасиеттен тұрады: біріншісі – бояу
реңі(цветовой тон), яғни табиғи дененің түсі: алма – қызыл, алмұрт – сары,
қияр – жасыл, екіншісі – дене түсінің сәулеге байланысты өзгеру
қасиеті(светлота), яғни қызыл алманың жарықтығы көрінісі мен көлеңкедегі
көрінісінің айырмашылығы, үшіншісі - бояу түсінің реңділігі(насыщенность),
яғни қияр жасыл дене аралығы бір мөлшерде жасыл бола бермейді, біреуі –
ашық жасыл, екіншісі – қоб жасыл, міне
18
Осындай бір түсті бояулы денелердің арасындағы айырмашылық. Бұл – үш
қасиеттің суретшілер үшін маңызы өте зор.
2.2 Табиғат көрінісін бейнелеудегі композициялық құрылымы, перспектива
заңдары
Суретші нобай жаза отырып, табиғаттың тікелей құбылыстарын шын
бейнелей білуге ұмтылады. Нобай арқылы оның көзінің қабылдау мәдениеті
артады, шеберлік қасиеті көбейеді. Кескіндеме өнерінің қандай да жанры
болмасын, білімділігі, түсінігі, бояулар – түстер арқылы сезімталдығы
артады. Нұсқа арқылы этюдтің міндеттерін орыстың атақты суретшісі В.В
мешков былай деп жазады: В этюдах важнее всего достоверность. Ничего от
себя все от природы! Этюд – это запись состояние природы, эффектов
освещения, колористических особенностей, неожидпнных композиций.
Нобайдың негізгі мақсаты – табиғат бойындағы әдемілікті, әсемдікті
өзгертпей, сол қалпында бояу түстері арқылы кенеп немсе картон бетінде
көрсету арқылы шынайы және таза көріністі әсерлеп бейнелеу. Сол себептен де
этюд жылдам әрі тез арада жазылуы тиіс. Нобай жазу әрбір суретшінің
тепмпераментіне де байланысты, кейде бір сеансты ал кейде бірнеше сеансты
қамтуы мүмкін. Мысалы, атақты В.А.Серов өз нобайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz