Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастырудың тиімді жолдары
КІРІСПЕ..
І ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ . ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдылары, оның сипаттамасы..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психофизиологиялық ерекшеліктері..
ІІ ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1 Хормен ән айту дағдыларын ұйымдастыру мен оның мазмұнын іріктеуге арналған әдістемелік тәсілдер
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастырудың тиімді жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ..
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .
І ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ . ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдылары, оның сипаттамасы..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психофизиологиялық ерекшеліктері..
ІІ ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1 Хормен ән айту дағдыларын ұйымдастыру мен оның мазмұнын іріктеуге арналған әдістемелік тәсілдер
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастырудың тиімді жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ..
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік статусын алуы қоғам өмірі мен еәлеуметтік-экономикалық дамуынна үлкен өзгерістер әкелумен қатар, ғылым мен білім беру саласына жаңа талаптар қояды. Жас жеткіншектерді биік өнер шыңына, терең талғампаздыққа ұмтылуы – эстетикалық тәрбие берудің, тұлғаны жан-жақты, кеңпейілдікке, кішіпейілдікке, мейірімділікке, имандылыққа, инабаттылыққа талпынтудың негізгі нысанасы деп түсінген жөн. Әлбетте, адамның өнерге деген ұмтылысы сана-сазімімен, көркемдік тұрғыда түйсінуі мен талғампаздығы арқылы байқалады.
Жалпы адамзат дамуының заңдылықтарына көз жіберсек, жеке тұлғаның рухани дамуына өнер мен мәдениеттің әсері туралы мағлұматтар ерте кезден бастау алады. Бұл жөнінде ұлы ғұламалар әл-Фараби, Ибн Сина және т.б. музыка өнерінің теориялық және тәжірибелік негіздерін дамытуда маңызы зор ғылыми еңбектер, тұжырымдар қалдырды.
Жалпы оқыту жүйесінің бөлінбес бір бөлігі болып танылатын музыка сабағының балаларды сезімталдыққа тәрбиелеуде, жан-жақты дамуына әсер етудегі қосар үлесі орасан зор. Музыка сабағында балалардың алдынан бұрыннан таныс емес, ғажайып дыбыстар әлемі көрініс береді, мұғалім оларды аталған әлем көкжиегіне жетелей отырып, шәкірттерін ести және сезіне білуге, халықтың жан дүниесі туғызған өнерді түсіне білуге баулиды. Балалар ән айтуды сүйеді, жан тәнімен берііле орындайды, мұның өзі олардың ішкі сезімдерін сыртқа шығара білуге, музыканы терең түсіне білуге жол ашады.
Жалпы адамзат дамуының заңдылықтарына көз жіберсек, жеке тұлғаның рухани дамуына өнер мен мәдениеттің әсері туралы мағлұматтар ерте кезден бастау алады. Бұл жөнінде ұлы ғұламалар әл-Фараби, Ибн Сина және т.б. музыка өнерінің теориялық және тәжірибелік негіздерін дамытуда маңызы зор ғылыми еңбектер, тұжырымдар қалдырды.
Жалпы оқыту жүйесінің бөлінбес бір бөлігі болып танылатын музыка сабағының балаларды сезімталдыққа тәрбиелеуде, жан-жақты дамуына әсер етудегі қосар үлесі орасан зор. Музыка сабағында балалардың алдынан бұрыннан таныс емес, ғажайып дыбыстар әлемі көрініс береді, мұғалім оларды аталған әлем көкжиегіне жетелей отырып, шәкірттерін ести және сезіне білуге, халықтың жан дүниесі туғызған өнерді түсіне білуге баулиды. Балалар ән айтуды сүйеді, жан тәнімен берііле орындайды, мұның өзі олардың ішкі сезімдерін сыртқа шығара білуге, музыканы терең түсіне білуге жол ашады.
1. Әбдібекқызы Қ. Оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін дамыту. – Алматы, 1994.
2. Ушинский К.Д. Адам-тәрбие құралы /ауд. В.Орманова. – Алматы, 1997.
3. Дмитриева Л., Черноиваненко И. Музыкальное воспитание в школе. – М., 1981.
4. Абдуллин Э.Б., Николаева Е.В. Музыка мұғалімінің музыкалық-педагогикалық технологиялары. – М., 2005.
5. Әбуова К. Хор жүргізу. – Алматы, 1993.
6. Эльконин Д.Б. Психология игры. – М., 1978.
7. Выготский Л.С. Развитие высших психических функций. - М., 1960.
8. Арямов И.А. Балалардың әр жастағы өсу өзгешеліктері. – Л., 1987.
9. Овчинникова Т.Н. Хор. – М., 1986.
10. Перельштейнас Г.Г. Некоторые вопросы музыкального воспитания в хоре мальчиков и юношей //Музыкальное воспитание в школе. Вып. 5. – М., 1989.
11. Алиев Ю.Б. Пение на уроках музыки: конспекты уроков, репертуар, методика. – М., 2005.
12. Стулова Г.П. Теория и практика работы с детским хором: Оқу құралы. – М., 1995.
13. Сағынтаев П. Бастауыш сыныптарында музыкалық тәрбие берудің әдістері. – Алматы, 1962.
14. Асафьев Б.В. О хоровом искусстве. – Л., 1980
15.Дүйсембінова Р. Музыкалық білім беру педагогикасы. – Талдықорған, 2006.
16. Ахметова М. Ән өнері және уақыт. – Алматы, 1993.
17. Струве Г. Школьный хор. – М., 1981.
18. Егоров А.А. Теория и практика работы с хором. – М., 1985.
19. Қарамолдаева Г.Ж. Ән айту дағдыларын қалыптастырудағы вокалдық жаттығулардың рөлі. – Алматы, 1989.
20.Жәрдемалиева Р.Р. Слово учителя на уроке музыки. – Киев, 1983.
21. Орлова Н.Д. , Апраксина О.А. Выявление неверно поющих детей и методы работы с ними /Музыкальное воспитание в школе. – М., 1975.
22. Малинина Н. Вокальное воспитание детей. – Л., 1967.
23. Апраксина О.А. Методика музыкального воспитания в школе. – М., 1983.
24. Гладкая С. Бастауыш сыныптағы музыка сабақтарында балалардың әншілік шеберлігін қалыптастыру. – М., 1987.
25. Жакеева Б. Хор үйірмелерімен жұмыс. – Алматы, 1988.
26. Соколов В. Работа с хором. М., 1989.
27. Әсімбекова К. Хор жүргізу негіздері. Алматы, 1984.
28. Әсімбекова К. Хорға арналған шығармалардың кейбір ерекшеліктері. – Алматы, 1979.
29. Абелян Л.М. Работа с детским хором. – М., 1981.
30. Нұғыманова Ә. Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айтуын дамыту //Бастауыш мектеп. - №6. – 1997. 5-8б.
2. Ушинский К.Д. Адам-тәрбие құралы /ауд. В.Орманова. – Алматы, 1997.
3. Дмитриева Л., Черноиваненко И. Музыкальное воспитание в школе. – М., 1981.
4. Абдуллин Э.Б., Николаева Е.В. Музыка мұғалімінің музыкалық-педагогикалық технологиялары. – М., 2005.
5. Әбуова К. Хор жүргізу. – Алматы, 1993.
6. Эльконин Д.Б. Психология игры. – М., 1978.
7. Выготский Л.С. Развитие высших психических функций. - М., 1960.
8. Арямов И.А. Балалардың әр жастағы өсу өзгешеліктері. – Л., 1987.
9. Овчинникова Т.Н. Хор. – М., 1986.
10. Перельштейнас Г.Г. Некоторые вопросы музыкального воспитания в хоре мальчиков и юношей //Музыкальное воспитание в школе. Вып. 5. – М., 1989.
11. Алиев Ю.Б. Пение на уроках музыки: конспекты уроков, репертуар, методика. – М., 2005.
12. Стулова Г.П. Теория и практика работы с детским хором: Оқу құралы. – М., 1995.
13. Сағынтаев П. Бастауыш сыныптарында музыкалық тәрбие берудің әдістері. – Алматы, 1962.
14. Асафьев Б.В. О хоровом искусстве. – Л., 1980
15.Дүйсембінова Р. Музыкалық білім беру педагогикасы. – Талдықорған, 2006.
16. Ахметова М. Ән өнері және уақыт. – Алматы, 1993.
17. Струве Г. Школьный хор. – М., 1981.
18. Егоров А.А. Теория и практика работы с хором. – М., 1985.
19. Қарамолдаева Г.Ж. Ән айту дағдыларын қалыптастырудағы вокалдық жаттығулардың рөлі. – Алматы, 1989.
20.Жәрдемалиева Р.Р. Слово учителя на уроке музыки. – Киев, 1983.
21. Орлова Н.Д. , Апраксина О.А. Выявление неверно поющих детей и методы работы с ними /Музыкальное воспитание в школе. – М., 1975.
22. Малинина Н. Вокальное воспитание детей. – Л., 1967.
23. Апраксина О.А. Методика музыкального воспитания в школе. – М., 1983.
24. Гладкая С. Бастауыш сыныптағы музыка сабақтарында балалардың әншілік шеберлігін қалыптастыру. – М., 1987.
25. Жакеева Б. Хор үйірмелерімен жұмыс. – Алматы, 1988.
26. Соколов В. Работа с хором. М., 1989.
27. Әсімбекова К. Хор жүргізу негіздері. Алматы, 1984.
28. Әсімбекова К. Хорға арналған шығармалардың кейбір ерекшеліктері. – Алматы, 1979.
29. Абелян Л.М. Работа с детским хором. – М., 1981.
30. Нұғыманова Ә. Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айтуын дамыту //Бастауыш мектеп. - №6. – 1997. 5-8б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Қызметте қолдау үшін (қажет кезінде)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________ Ш.Б.Құлманова
Педагогика және музыкалық білім беру әдістемесінен
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастырудың
тиімді жолдары
Орындаған:
ІVк.4 ж. (кб) ________________ Жумадилова Бакытгуль
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент м.а. ________________Сұлтанова М.С.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
І ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдылары, оның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психофизиологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ІІ ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1 Хормен ән айту дағдыларын ұйымдастыру мен оның мазмұнын
іріктеуге арналған әдістемелік 29
тәсілдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын
қалыптастырудың тиімді 42
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... . 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік статусын алуы қоғам өмірі мен
еәлеуметтік-экономикалық дамуынна үлкен өзгерістер әкелумен қатар, ғылым
мен білім беру саласына жаңа талаптар қояды. Жас жеткіншектерді биік өнер
шыңына, терең талғампаздыққа ұмтылуы – эстетикалық тәрбие берудің, тұлғаны
жан-жақты, кеңпейілдікке, кішіпейілдікке, мейірімділікке, имандылыққа,
инабаттылыққа талпынтудың негізгі нысанасы деп түсінген жөн. Әлбетте,
адамның өнерге деген ұмтылысы сана-сазімімен, көркемдік тұрғыда түйсінуі
мен талғампаздығы арқылы байқалады.
Жалпы адамзат дамуының заңдылықтарына көз жіберсек, жеке тұлғаның
рухани дамуына өнер мен мәдениеттің әсері туралы мағлұматтар ерте кезден
бастау алады. Бұл жөнінде ұлы ғұламалар әл-Фараби, Ибн Сина және т.б.
музыка өнерінің теориялық және тәжірибелік негіздерін дамытуда маңызы зор
ғылыми еңбектер, тұжырымдар қалдырды.
Жалпы оқыту жүйесінің бөлінбес бір бөлігі болып танылатын музыка
сабағының балаларды сезімталдыққа тәрбиелеуде, жан-жақты дамуына әсер
етудегі қосар үлесі орасан зор. Музыка сабағында балалардың алдынан
бұрыннан таныс емес, ғажайып дыбыстар әлемі көрініс береді, мұғалім оларды
аталған әлем көкжиегіне жетелей отырып, шәкірттерін ести және сезіне
білуге, халықтың жан дүниесі туғызған өнерді түсіне білуге баулиды. Балалар
ән айтуды сүйеді, жан тәнімен берііле орындайды, мұның өзі олардың ішкі
сезімдерін сыртқа шығара білуге, музыканы терең түсіне білуге жол ашады.
Музыкалық педагогикада балалардың әнге тәрбиелеудің мәселелері жөнінде
біраз еңбектер жазылды. Оқушылардың ән айту қабілетіндегі жеке музыкалық
дамуын бақылау, олардың дауыстарын сақтауға және ең жақсы дәрежеде өсуін
қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады. Бұл мәселелер И.И.Левидов,
А.А.Сергеев, И.Малинина, Н.Д.Орлов, Т.Н.Овчинникова және тағы басқалармен
зерттеліп, бірнеше рет қарастырылған. Бірқатар еңбектерде балалар дауысын
тәрбиелеу арқылы эстетикалық тәрбие беру Ә.Нұғманова, халық әндері арқылы
музыкалық-эстетикалық тәрбиені қалыптастыру Р.Қ.Дүйсембінова, әндік дауыс
дағдыларын қазақ тілі фонетикасы негізінде қалыптастыру А.Қожахметова
зерттеулерінде жан-жақты талданды.
Осы жолда көптеген еңбектер істелді, көптеген жетістіктерге қол жетті
дей отырсақ та, балаларды кәсіби деңгейде хормен ән айтуға баулу болашақ
музыка мұғалімдері, яғни біздер үшін ұнайтын, сонымен қатар ең қиын
жұмыстардың бірі десе де болады. Осыған байланысты, біз өзіміздің
зерттеулеріміздің арқауы ретінде бала дауысының қыр-сыры анықтау мәселесін
мақсат етіп, музыка сабағындағы және сыныптан тыс жүргізілетін оқу-тәрбие
жұмыстарына тереңірек жүгінуді жөн көрдік.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін оқу үрдісі
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту үрдісіндегі
дағдылары
Зерттеудің болжамы: егер бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту
дағдыларын оқу үрдісінде тиімді ұйымдастырып, мақсатты тұрғыда жолға қойса,
онда музыкалық білімді меңгеру сапасы мен беріктігі артады, эмоционалдық
және танымдық белсенділігі жетіле түседі.
Зерттеудің мақсаты: музыка сабағында және сыныптан тыс жүргізілетін
жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын дұрыс
дамыту жолдары мен оны жүзеге асыруға септігін тигізетін педагогикалық
қолайлы жағдайларды анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастыру
мүмкіндіктерін теориялық негіздеу;
- бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастырудың
тиімді жолдарын талдау;
- бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастыруда
тәжірибелік жолдарын оқып, тану.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық, музыкалық әдебиеттерге талдау жасау; педагогикалық бақылау,
музыкалық-педагогикалық тәжірибені танып үйрену
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: мектеп мұғалімдерінің балалардың
музыкалық мәдениетін бала дауысының тәрбиесі арқылы жүзеге асыру жұмысын
тиімді жүргізуі үшін белгіленген нақты шаралар, диплом материалдарын
мектептердегі музыкалық тәрбие саласында, мұғалімнің оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалануға болады.
Диплом жұмысы кіріспе, 2 тарау, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдылары, оның
сипаттамасы
Эстетикалық тәрбиенің ең басты салаларының бірі – музыка. Музыканың
адам жанына ететін әсері жөнінде ұлы ойшыл Аристотель былай деген: Ырғақ
пен әуенде әрқашан өмір шындығы болады. Онда адамдардың қаһары мен
көркемділігі, ерлігі мен байсалдылығы және оларға тән барлық қайшылықтар,
сонымен бірге адамдардың мінез-құлықтары да бейнеленеді. Мұны біз әдетте өз
тәжірибемізден де байқауға болады. Біз ырғақ пен әуенді тыңдағанымызда
көңіл күйіміз өзгеріп сала береді (1).
Адам сезімі тым ұшқыр, шегі жоқ. Сол ұшқыр сезімді бейнелеп жеткізуге
тек музыканың ғана құдіреті жете алады. Музыка – сезім тілі. Оқыған сайын
оқудың керектігін сезінесің, - дегендей, музыканың тұнығын бойлаған сайын
оның сан салалы, тіпті ғажайып сырлы құдіретін сезіне бастайсың. Музыка тек
адам жаңына ғана әсер беріп қоймай, тіршілік әлемнің барлығына да әсер
ететіні белгілі.
Тіршілік әлемінде ең жоғарғы ақыл иесі – адам жанына музыканың беретін
әсерінде шек болмауы керек. Музыка – адамзаттың рухани азығы, жан серігі
және тілмен айтып жеткізе алмайтын ұшқыр қиялы, нәзік сезімі. Музыка сан
алуан жанрларға бөлінеді. Сол жанрлардың ішінде әннің алатын орны тым
жоғары. Өйткені, ән – адам баласының жүрек сезімін үн, дауыс және сөз
арқылы жеткізе білетін күшті құрал. Табиғаттың адам баласына тарту еткен
тамаша сыйы - ән. Ән миллиондардың жүрегін біріктіреді, - деп Л.Бетховен
айтқандай, оның эмоциялық ықпалы өте күшті. Ән өзінің көркемдігі және
маңыздылығымен балалар жанын баурап, олардың ақыл-ой, сана-сезімінің
кеңейіп, жақсы мінез-құлықтарының біртіндеп қалыптасуына әсерін тигізеді.
Біздің бүгінгі мектепте жас ұрпақтарды әсемдікке баулудың негізгі
құралы - музыка сабағы. Сабақта балалар дауысын тәрбиелеп, олардың
музыкалық есту қабілетін дамытып отыру музыка мұғалімінің міндеті.
Сондықтан да ән адамзат тіршілігіндегі рухани жемістердің жоғарғы түрі және
ол күрделі қасиеттерге ие. Мәселен, ән айту адамның физиологиялық,
анатомиялық, психологиялыық және педагогикалық қасиеттерін қамтумен бірге,
техникалық жаттығуды да қажет етеді. Академик И.П.Павлов ән педагогикасы
туралы ілімінде, оқушыға музыкалық саналы тәрбие беруде оның мінез-құлқын,
бойында бар дарын мөлшерін есепке алып, ең таңдаулы өнегені біртіндеп бала
бойына сіңіруге, сонымен оны дағдыға айналдыруға болатындығын дәлелдеп
берді. Сол сияқты дәрігер И.Алмазов ән өнерімен үзбей шұғылдану, айтушы мен
тыңдаушыға ғана рухани нәр беріп қоймай, онымен шұғылданушы адамның
денсаулығына жағымды ықпал жасайтындығы және тыныс алу гимнастикасымен
ұдайы шұғылдану ісі халық ішіне кең тарағандығын атап өтті.
Қазақстан ғалымдары М.Х.Балтабаев, А.Қалыбаева, С.А.Ұзақбаева,
Р.Р.Жәрдемалиева, Р.Дүйсембінова, Т.Қышқашбаев, Ш.Құлманова, М.Оразалиева,
Б.Әлмұхамбетов, Б.Өтемұратова т.б. қазақтың халық әндерінің педагогикалық
мүмкіндіктерін қарастырған зерттеу еңбектері ән өнерінің білім беру
саласында атқаратын рөлін, эстетикалық-тәрбиелік маңызын айқындаған
тұжырымдар жасаған.
Балалар дауысын дамыту ерекшеліктері жайындағы Ә.Нұғыманова-ның ғылыми
диссертациясында мектеп жасындағы балалардың дауысын тәрбиелеудің жас
ерекшеліктеріне байланысты негізгі дағдыларын дамыту көздері белгіленген.
Атап айтқанда, дем алу, дауысты дыбыстарды біркелкі соза айту, ән сөздерін
анық айту жолдары баяндалды. Дауыс мүшелеріне жалпы сипаттама беріліп,
болашақ мектеп мұғалімдеріне балалар дауысымен жұмыс жасау әдістерінің
нұсқалары жасалды.
Хормен ән айтудың ерекше рөлі: жеке басты қалыптастыруда жақсы,
тиімді әдіс болып табылады. Хормен ән айтудың маңызы жайында әйгілі педагог
К.Д.Ушинский былай деген: Әнде, әсіресе хормен ән айтуда адамды жалпы
құшырландыратын және сергітетін нәрсе ғана емес, еңбекті ұйымдастыратын,
ұйымшыл әншілерді ұйымшыл іске үндейтін қасиет бар. Ән жеке-дара бірнеше
сезімді үлкен махаббатты бір сезімге, бірнеше жүректі сезімі күшті үлкен
бір жүрекке топтастырады (2, 108).
Хормен ән айту – көпшілік өнер, ұжымдық шығармашылық. Бұлай дегеніміз,
адамдардың үлкен тобы бір ой, санаға ұйымдасады, бір көркем-орындаушылық
арқауға бағынады, сөзбен музыкадағы сезім, ойлар жеке адам арқылы емес,
көпшілікпен жеткізіледі. Орындауда хор әншілерінің әрбірінің қуанышы ортақ
іске өзінің үлесін, жанының бір бөлігін қосқан ойының өсуі анықталады.
Хормен ән айтқанда жалпы іске өз үлесін қосып, жанын салғандығын сезінуден
әрбір әншінің қуанышы артып отырады.
И.С.Козловский пікірінше: Хормен ән айту тынысты жаттықтыруға, дауысты
үйретуге, әншінің музыкалық жан-жақты дамуына көмектеседі. Дұрыс тәсілді
игерген жақсы хорда ән салу ешуақытта дауысқа кесел келтірмейді, оның
керісінше, әншінің есту қабілетін дамытуына, ырғақ пен бүкіл сәулеттілікті
сезуіне көмектеседі, көп дауыспен өлең айту мәдениетіне үйретіп, оның
бойына ең қымбат сапа – ұжымдылық (коллективизм) мен жолдастық сезімін
дарытады (3).
Болашақ музыка мәдениетінің негізі мектепте қаланады. Егер мектеп ән
шырқаса, онда бүкіл ел ән шырқайды деген қанатты сөз бар. Бұл сөздердің
шынайылылығы республикамыздың мектеп хор ұжымдарының өсуінен айқын
көрінеді. Хор жұмысы мектептерде ән үйретуге негізделген. Ал ән үйрету ісі
мектептерде жақсара түседі.
Хормен ән айтудың негізгі мақсаты оқушылардың музыкалық қабілетін
арттыру, хор шығармаларына қызықтыру, музыкалық ой-өрісін кеңейту. Сонымен
қатар, оқушылардың музыка сабағынан алған білімдерін әрі қарай өсіре
отырып, жетілдіру.
Хормен ән айтудың білімдік мәні зор. Сол арқылы оқушылардың музыкалық
есте сақтау қабілеті мен талғамы өсіп, мәнерлеп орындау шеберлігі артады.
Хормен ән айту дегеніміз - әнді құр жаттап алу емес, шығарманың көркемдік
мәнін сезіне және түсіне орындау. Орындаушылық шеберлікті меңгере отырып,
оқушының музыкалық-теориялық білімі артады.
Музыкалық-педагогикалық анализ, әдістемелік әдебиеттер хормен ән айтуды
музыкалық шығармашылықтың жүргізушісі ретінде қарастырады. Мектептегі
хормен ән айтудың басты шарты – балалардың музыкалық қабілеттерін дамыту,
музыкалық деңгейін кеңейту, музыкаға, хормен ән айтуға деген
сүйіспеншілігін тәрбиелеу, хорда ән айту тәсілдерін үйрету болып табылады.
Ән айту, егер ол педагогикалық тұрғыда дұрыс ұйымдастырылса, музыкалық
эстетикалық тәрбиелеудің ең тиімді жолы болып есептелінеді. Дұрыс ән айтуға
үйрету арқылы балалардың дауыс аппараты жақсы дамиды. Әнді өз нышанына
келтіріп айту үшін көптеген жұмыстар атқарылуы тиіс, яғни әннің мазмұнын
тыңдаушыға жеткізу, дауыстардың бір-бірімен үйлесіп, интонациясының таза,
дикциясының анық шығуын, әнді жинақы, жабық дауыспен академиялық үлгіде
айтып жаттықтыру керек.
Жалпы білім беру жүйесіндегі музыка сабақтарында оқушылардың музыкалық
іс-әрекеттерінің негізгі үш түрі жүзеге асырылады. Олар:
- музыкалық-тыңдаушылық;
- музыкалық-орындаушылық (вокалды хормен ән салу және музыкалық
аспаптарда ойнау);
- музыкалық-шығарымпаздық және импровизациялау түріндегі музыкалық-
сазгерлік шығармашылық іс-әрекеттері.
Мектептегі музыка сабақтарында аталған іс-әрекеттердің әрқайсысы өзіне
тән міндеттерді орындауға бағытталады.
Музыкалық-орындаушылық іс-әрекет жеке дауыста немесе хормен ән салу,
музыкалық-ырғақтық қимыл-қозғалыстар жасау, музыкалық аспаптарда ойнау
сияқты түрлері арқылы жүзеге асырылады. Музыкалық іс-әрекеттің хормен ән
салу түрі оқушылардың музыкалық қабілеттерінің байқалуына және дамуына
ықпал ету, көркемдік тәжірибесін байыту және орындаушылық іс-әрекетке
қызықтыру қызметін атқарады. Музыкалық-орындаушылық іс-әрекет, соның ішінде
вокалды-хормен ән салу іс-әрекеті барысында түрлі жастағы оқушылардың жас
және дара ерекшеліктерін ескере отырып, вокалды-ән салу іскерліктерін,
дағдыларын меңгерту, оқушылардың музыкалық мәдениетінің ажырамас түрі
болып табылатын вокалды-хормен ән салу мәдениетін қалыпттастыру міндеттері
жүзеге асырылады.
Хормен ән айту іс-әрекеттерінің мазмұны мен міндеттері
Оқушылардың хормен ән айту іс-әрекеттері жалпы білім берудің бастапқы
сатысында келесідей көмек көрсетеді:
– оқушылардың хормен ән айту мәдениетінің қалыптасуына;
– оқушылардың хормен ән айту сабақтарына деген қызығушылығының,
әншілік дауысының, музыкалық есту қабілетінің, музыкалық еске
сақтау қабілетінің, бейнелік және қауымдастық ойлауының,
қиялдауының, хормен ән айту үрдісіндегі шығармашылық
мүмкіндіктерінің және музыкалық түсініктерінің дамуына;
– оқушылардың хормен ән айту туындылары мен хормен ән айту
туралы білімді, сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз жеке және
хормен ән айту мүмкіндіктерін, ноталық жазбаға бағдарланған
әнді айтуды, туындының музыкалық бейнесін көрсетуді ән
айтушылық-орындаушылық құралдарын, импривизациялық ән
айтушылықтың түрлерін игеруіне;
– оқушылардың музыкалық туындыға деген өзінің қарым-қатынасын
білдіруге және музыкалық-орындаушылық ойды жеткізуге арналған
хормен ән айтудың іс жүзіндегі дағдылары мен ептіліктерін,
театрландыру мен сахналау тәжірибесін, әндерді орындау мен
үйрену кезіндегі музыкалық-шығармашылық іс-әрекеттердің
ойнаушылық түрлерін пайдалануды меңгеруіне;
– оқушыларда музыкалық талғамның, адамгершілік ұстанымдар мен
әдептілік сезімдерінің, адамға, өзінің Отанына, халқына деген
сүйіспеншіліктің, өз халқының және әлімдегі басқа мемлекеттер
халықтарының хормен ән айту шығармашылығына сезімдік-тұтастық
қатынастың тәрбиеленуіне.
Бастапқы мектептегі музыка сабақтарында оқушылардың өз халқының және
әлемнің басқа халықтарының әндерін, сонымен бірге кәсіби музыканың
қарапайым әрі балаларға қолайлы болып табылатын: отандық және шетелдік
композиторлардың әндерін, балалар мюзиклдерінің хормен және жекелей
орындайтын үзінділері мен тағы басқаларды айта білулері және жаттаулары
қарастырылған.
Оқушылардың әншілік дауыстарын дамыту, олардың хормен ән айтудың
қажетті дағдылары мен ептіліктерін меңгеруі мақсатында сабақтардың
мазмұнына хормен ән айту жаттығулары мен әндетулер кешені де енгізіледі.
Оқушылардың хормен ән айту іс-әрекеттеріндегі музыкалық-шығармашылық
тәжірибесі импровизациялық ән айту, жатталатын туындыдағы музыкалық бейнені
жүзеге асыруға арналған мәнерлілік құралдарын іздестіру мен оны орындау
және сонымен бірге әндерді сахналау, ноталық жазбаға бағдарланған
әндетулер, сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз жеке және хормен ән айтулар
барысында қалыптасады.
Білім берудің бастапқы кезеңіндегі хормен ән айтуға тәрбиелеудің
тұрақты әрі маңызды міндеттерінің бірі – дауыс ырғағымен жақсы айта
алмайтын балалармен (дабылдатқыштар деп аталатын) жұмыс жүргізу болып
табылады. Тәжірибе барысы байқатқандай, бірінші кезекті нақты бір оқушыдағы
аталған құбылыстың себептерін анықтап алу қажет: есту қабілетінің
нашарлығы, ән айтудан тәжірибенің болмауы кесірінен есту қабілеті мен
дауысындағы үйлестірудің жетіспеушілігі немесе даустық байланыстарының
науқастануы және тағысын тағылар.
Бірінші жағдайда жұмыстың түрлі тәсілдері ұсынылады, соның ішінде
соңынан аталған бала үшін қызықты және қалыпты қозғалысты қарапайым
әуендерді орындау негізінде жұмыс дауысы диапазонын біртіндеп кеңітетін
оның пимарлық дыбыстары аймағының анықтаудың орны бөлек. Сонымен бірге
төменгі сөйлеу дауысын әндетуге ұластырмас үшін жоғарғы регистрдегі
дыбыстар шабуылы (кішкентай торғай сияқты әндету, қоңырау сияқты
әндету) тәсілдерін де қолдану ұсынылады. Дегенмен барлық жағдайларда дауыс
ырғағымен дұрыс айта алмайтын балалар әнді жақсы айтатындармен қатар
отырып, олардың әндетулеріне құлақ түргендері дұрыс болмақ.
Екінші жағдайда науқасты алып тастау және баланы қайта тексеру үшін
ларинголог-дәрігердің көмегі қажет.
Бастапқы мектептегі бітірер кезде мұғалім төмендегі бағыттарда
шәкірттерін дайындауы керек:
білуге:
– әншілік дауысын сақтауға, хормен және жекелей ән айтудың
негізгі тәртіптерін;
– дирижерлық нұсқаларды (демді алу мен ұстау, әндетудің
басталуы мен аяқталуың туындыны орындаудың динамикасы мен
шапшаңдығының белгілерің баса айту, айтылым ерекшілігі және
тағы басқаларды);
– орындау сипатының музыка сипатына сәйкес келуінің қажеттілігі
туралы (4).
меңгеруге:
– өзінің дауысына айшықтық мүмкіндіктері бойынша сирек кездесетін
музыкалық аспап ретінде ұқыпты қатынаста болуды;
– мұғалімнің қолы бойынша сыныппен унисонда әндетуді;
– әншілік нұсқауларды сақтауды;
– дұрыс артикуляциялауды;
– әндерді сұлу, орайласқан, әндетілген дыбыстармен орындауды;
– әндету туындыларды шығармашылық өзіндік өзгешелікті білдіруге
ұмтылысты көрсете отырып, жалғыз дауысты және қос дауыстық
элементтермен, сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз орындауды;
– жеке дауысты бірнеше халықтық және композиторлық әндерді (оқушының
таңдауы бойынша) орындауды.
Негізгі жалпы білім сатысында оқушылардың хормен ән айту іс-әрекеттері
мыналарға бағытталған:
1) оқушылардың музыкалық және көркемдік талғамын, хормен ән айту
сабақтарына сезімдік-құндылық қатынасын, оның зияткерлік-
бейнелік және сезімдік саласын, шығармашылық қуатын, қиялдауын
және ойлауын тәрбиелеуге;
2) жалпы музыкалық пен әншілік дауысын (музыкалық есту қабілетін,
музыкалық еске сақтау қабілетін, көңіл-күй сезімдерің,
бейнелік және қауымдастық ойлауын) одан ары дамытуға;
3) хормен ән айту іс-әрекеттеріндегі тәжірибелік ептіліктер мен
дағдыларды жетілдіруге;
4) хормен ән айтудың әлемдік мәдениет пен хормен ән айтудағы өз
халқының дәстүрлеріне, сондай-ақ, осы іс-әрекеттерге тұрақты
қызығушылықты қалыптастыруға.
Осылардың барлығының жиынтығы оқушылардың хормен ән айту мәдениетінің
музыкалық мәдениетінің ажырамас бөлігі ретінде қалыптасуына жол ашады.
Сабақтардың мазмұнына балалар опералары мен мюзиклдерінің және
басқаларының хормен және жеке айтылатын үзінділері, өз халқының және басқа
да халықтардың әндерін, түрлі дәуірлердегі, ұлттық мектептердегі, стильдік
бағыттардағы отандық және шетелдік композиторлардың әндері мен хормен
айтылатын туындыларын орындаулар мен жаттаулар қосылады.
Әншілік дауыстарының одан ары дамуы мен барынша күрделі хормен ән айту
дағдылары мен ептіліктерін алудың қажеттілігіне байланысты осы сабақтарда
қолданылған хормен ән айту және әндету кешені айтарлықтай байытыла түседі.
Оқушылар музыкалық-шығармашылық хормен ән айту іс-әрекеттеріндегі
тәжірибені бір дауыстық және көп дауыстық сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз
жекелей және хормен ән айту үрдісінен; бейнелерді көрсетуге қажетті
сахналау құралдарын іздестіруден; ноталық жазбаға бағдарланған ән айтудан;
аспаптық туындылардағы негізгі тақырыптарды әнге лайықтаудан;
импровизациялық тұрғыда ән айту мен әндерді сахналаудан алады.
Негізгі мектептегі оқытудың аяқталу кезеңіне таман мұғалім балалармен
бастапқы мектепте алынған білімдер мен ептіліктерді бекітуге тиісті.
Сонымен бірге оқушыларды төмендегілерге дайындауға міндетті:
білуге:
– өзгерістер (мутациялану) кезеңінде әншілік дауысын сақтауға
және ән айту тәртібін;
– көп дауыпен ән салу тәртібін;
– орыстың халық әндері мен әлемнің басқа да халықтары әндерінің
біргеше үлгілерін, орыс және шетелдік классик композиторлардың
әндері мен хормен ән айтуға арналған туындыларын, сондай-ақ,
осы заманға композиторлардың шығармаларын;
меңгеруге:
– классик композиторлар мен осы заманғы композиторлардың
(оқушылардың өз таңдаулары бойынша) әндерін, бірнеше халық
әндерін, Ресей мемелекеттік Әнұраның қоса алғанда әнге
арналған туындыларды (сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз)
мәнерлі түрде жеке орындауды;
– хормен ән айту талаптары мен тәртіптерін сақтай отырып,
қарапайым екі дауыстық (көмескіленген жасөспірім дауысын
қоса алғандағы үш дауыстық) хорда өзінің партиясын орындауды;
– әндік туындыны орындаушылық түсіндіруде өзінің нұсқасын
(варианттарды) ұсынуды;
– түрлі қайталауларды салыстыру арқылы негізді түрде олардың
арасынан барынша қолайлы нұсқаны таңдауды;
– таңдалған қайталауды өзінің орындауында жүзеге асырудың
сапасын бағалауды;
– мұғалімнің дирижерлік нұсқауларына ілесіп отыру,
сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз (әншілік нұсқамалық, дыбыс
жасаушылық әншілік тыныстау, артикуляция) ән айтудағы
дыбысталу сапасындағы музыкалық бейне жасау үдерісіндегі
өзіндік бақылау мен есту қабілетін бақылауды жүзеге асыруды
(4).
Жүктелген тапсырмаларды шешу жолында мұғалімге балалар хорымен жұмыста
және балалардың әншілік іс-әрекеттерін ұйымдастырудың әдістемелік саласында
барынша жан-жақты болу қажет. Сонымен бірге бұл жағдайда жан-жақтылық тек
түрлі әдістемелік тәсілдерді білумен ғана шектелмейді, сонымен оларды
өзінің әншілік тәжірибесінде сауатты түрде қолданумен де ерекшеленеді.
Хормен ән айту дағдылары сабақ барысында мұғалімнің есту, сезіну
қасиеттері мен орындаушылық тәржірибесіне және үйрету әдістемесінің
негізделуіне байланысты жүзеге асырылады. Табиғи әндік дауысты дамыту,
дауыс кемшіліктерін жойып, техникасын жетілдіру, көркемдік орындаушылық пен
шеберлікті ұштастыру ұзақ уақыт тәрбиеленетін процесс.
Оқу жүйесінде әндік дауысты дамытудың негізгі дағдылары:
- табиғи ән дауысының бояуын ашып дамыту;
- түрлі дем алу әдістеріне жаттықтыру;
- дыбыс бастамаларын қолдана білу тәсілдеріне үйрету;
- әндік дыбыстардың биіктік деңгейін сезінуін тәрбиелеу;
- ән сөздерін таза айту жолдарына жаттықтыру;
- шығармалардың көркемдік орындаушылық шеберлігіне тәрбиелеу жатады.
Енді хормен ән айту дағдылары - дауысты тәрбиелеуге қатысты мәселелерді
қарастырайық.
Адамның негізгі дыбыс, үн шығаратын мүшесі – көмей. Негізгі атқаратын
қызметі тыныс алу, қорғану, жұтыну, дыбыс шығару міндеттерін біздің
еркімізден тыс, шартсыз рефлекстер (табиғи рефлекстер) бойынша автоматты
түрде атқарады. Осы функциялардың біреуін, мысалы тыныс алу құбылысын
саналы түрде ән техникасының ережелеріне сай дағдымен дамытып
қалыптастырсақ, оның бала үшін үлкен маңызы бар. Мысалы, фортепианода,
скрипкада жастайынан ойнап дағдыланған баланың қолының ерекше икемділігі
сияқты, баланы ерте бастан әнге баулу да олардың дыбыс аппараттарын жетік
меңгеруге дағдыландырады.
Дауыс аппаратының ең күрделі әрі маңызды бөлігі көмей мен дыбыс
шымылдығы. Адам көмейі – ғажайып музыкалық аспап. Көмей қуысының беті
кілегей қабықпен астарланған. Көмей қуысының ең тар жеріндегі бүйір
қабығындағы екі қатпардың аралығында дауыс саңлауы болады. Осы қатпарлар
жиегінің арасында серпімді дауыс сіңірлері (шымылдығы) жатады. Дауыс
шымылдығы (сіңірлері) бір-біріне параллель созылған сарғыш, жылтыр жұқа
талшықтан тұрады. Көмей еттері жиырылған кезде шектей тартылған дауыс
сіңірлері (шымылдығы) керіле түседі, сыртқа шығатын ауа оларды тербелтеді,
дыбыстың шығуы осы тербеліске байланысты. Ал дауыс шымылдығының созылып
қысқарып тұруына көлденең жолақты көмей еттерінің әсері тиеді. Өйткені
дыбыс шымылдығының серпімділігі осы жолақ еттерге байланысты.
Дауыс саңлауы дыбыс шығарарда, тыныс алғанда әр түрлі формаға түседі.
Мәселен ән айтуда дауыс саңлауы өте тарылып кішкене үшбұрыш формасына
енеді. Жай тыныс алғанда кеңейіп кәдімгі үшбұрыш формасындай болады. Ал
терең тыныс алғанда дауыс саңлауы барынша кең ашылады. Біз жоғарыда
дыбыстың қалай пайда болуын айттық (Әдетте жас балалардың көмейі ересек
адамдарға қарағанда 2 немесе 2,5 есе кіші болады).
Дыбыс пайда болған мезгілді дыбыс бастамасы немесе дыбыс атакасы деп
атайды. Ән педагогикасы дыбыс атакасын үш түрге бөледі қатаң дыбыс атакасы,
жұмсақ дыбыс атакасы, үзік дыбыс атакасы. Қатаң дыбыс атакасы әндердің
орындалу мәнерінің ерекшелігіне қарай дауысты екпінді, күшті етіп шығару
үшін қолданылады. Қатаң дыбыс атакасын мөлшерден тыс қолдану балалардың
дыбыс шымылдығын зақымдауы мүмкін. Жұмсақ дыбыс атакасы лирикалық көңіл-
күйін білдіретін дауысты әуендерде қолданылады. Бұл екі дыбыс атакасы
балалармен ән сабағын өткен кезде қолданылады. Ал, үзік дыбыс атакасы
жоғары сопранолар үшін (бұлбұл үнін бейнелеу үшін) трель әдісімен айтқанда
қолданылады. Бұл кезде а әрпі ха-ха-ха болып естіледі. Дыбыс атакасының үш
түрі де әндерге өң беретін дыбыс бояулары немесе дыбыс әдістері болып
табылады (5).
Дыбысты күшейтетін мүшелер. Қандай дыбыс болмасын алғаш шыққанда
әлсіз болады, тек акустикалық заңға негізделген күшейткіш арқылы біз
сыңғырлаған, күмбірлеген дыбыстарды ести аламыз. Көмейде пайда болған дыбыс
алғашында тым әлсіз шығады, тек көмейдің жоғарғы жағындағы жұтқыншақ, ауыз
қуысы, кеңсірік немесе көмейден төмен орналасқан тыныс жолдарында, жалпы
кеуде кеңістігінде дауыстың күшейтілуі арқылы дыбыс сыңғырлап жағымды
естіледі. Жалпы дыбысты күшейтуге қатысы бар органдарды күшейткіш органдар
дейді. Көмейден жоғары орналасқан ауыз, кеңсірік, жұтқыншақ кеңістіктері
адамның бас бөлігіндегі дыбыс күшейткіші деп аталады. Бұл күшейткіштер
әннің жоғарғы тондарын айтқанда ғана қолданылады. Ал кеуде кеңістігі мен
кеңірдек кеуде дыбыс күшейткіші деп аталады, бұл күшейткіш әннің төменгі
тондарын айтқанда қолданылады.
Жас балалардың кеуде кеңістігі әлі өсіп жетіле қоймағандықтан, олардың
төменгі тон дыбыстары тым әлсіз шығады, ал олардың жоғарғы тон дыбыстары
сыңғырлап қана, жіңішке шығады. Бала организмінің біртіндеп өсуіне
байланысты оның көмейі де, дыбыс күшейтетін органдары да өсіп қалыптаса
бастайды. Осыған байланысты баланың дыбысы да қоюланып, күрделіленіп
біртіндеп өз бояуын өзгерте түседі. Жас балалардың осы тамаша үлбіреген
нәзік дыбыс аппаратын аса ұқыптылықпен мәпелей отырып әнге баулымасақ
баланың ашық, әдемі дыбыс аппаратын мезгілсіз бүлдіріп алуымыз мүмкін.
Сондықтан мұғалім ән педагогикасының әдістерін жақсы меңгерумен бірге
дыбыс мүшелерінің анатомиялық, физиологиялық қасиеттерін толық білуі керек.
Тыныс алу. Ән салуда тыныс алу әннің басты шарттарының бірі. Тыныс
алу нәтижелерін жақсы меңгергенмен әншінің де, әннің де берекесі болмайды.
Дыбыстың негізгі қозғаушысы тыныс алу болғандықтан, дыбыстың әрі күшті, әрі
екпінді шығуы да тыныс алуға байланысты. Тыныс алу дұрыс бомаған жерде ән
де, сөз де болуы мүмкін емес. Демек әнге жаттығудың басты шарттарының бірі
– тыныс алу ережелерін дұрыс меңгеру. Әдеттегі жай тыныс алумен ән
салғандағы тыныс алудың үлкен айырмашылығы бар. Ән тынысының негізгі мәні
кеудені толтыра тыныс алуда емес, қайта ішке жұтқан ауаны біртіндеп,
сыздықтатып әуен ырғағына қарай біркелкі етіп шығара білуде. Егер балаларды
жастайынан тыныс алу гимнастикасымен шұғылдандырса, олардың біртіндеп тыныс
алу ережелерін тамаша меңгеруі сөзсіз. Бұл жөнінде өзімізге белгілі мынадай
жағдайларға назар аудару жеткілікті. Сүңгушілер су астында оншақты минутқа
дейін тыныс алмай жүре алады.
Тыныс алу әннің орындалу ерекшелігіне байланысты. Мысалы созылып кең
шырқата салынатын әндерде тынысты біркелкі үнемдеп пайдаланбаса, ән соңында
әншінің демі жетпей қалуы мүмкін. Ән арасында тыныс алуда өте мұқият
болатын бір жай бір сөздің бөлшектенбеуі, бір сөзді бөліп, үзіп арасында
тыныс алу әннің сиқын кетіріп, сөздің мағынасын бүлдіреді. Ән салар
алдында, ән арасында тыныс алғанда кеудені көтермей біркелкі жатық тыныс
алуға дағдылану керек. Сондықтан балаларды ән техникасына баулудағы ән
тынысының ең нақтылы тиімді әдісі – табиғи тыныс. Ән айтқанда тыныс алуға
саздың екпіні, дыбыс биіктігі, дыбыс бояуы әсер етеді. Тыныс алудың бірнеше
түрі бар:
1. Иықпен тыныс алу кезінде иық көтеріліп, мойын еттері жиырылып,
кеуденің жоғары жағы дем сорады. Кеуденің төменгі бөлігі –
диафрагма қозғалмайды, бұл тәсілмен алынған тыныс көлемі өте аз,
дауыс күші әлсіз, ән айтуға қолайсыз болады. Бұл тәсілмен жас
ерекшеліктеріне байланысты, организмнің толық дамымауына орай,
жас балалар ғана иықпен дем алып ән айтады.
2. Кеудемен тыныс алу кезінде кеуденің қабырға аралық еттері
созылып, дем алады. Диафрагма қозғалысқа келмейді. Бұл әдісті
әйелдердің жіңішке, өте жоғары дауыстары қолданады.
3. Кеуденің төменгі бөлігімен диафрагма аралық алынған тыныс алу
әдісі ең көп тараған, әншілер үшін тиімді әдіс болып саналады.
Қабырғаның төменгі бөлігі барынша созылып, көтеріліп диафрагма
мен қарынның алдыңғы жағының қатты еттері қатысады.
4. Қарынмен немесе диафрагмамен тыныс алу – ең терең дем алу әдісі.
Қарын диафрагма созылып дем алады. Ерлер мен әйелдердің ең
төменгі жуан дауыстары қолданатын тыныс алу әдісі болып
табылады. Көптеген әншілер кеуденің төменгі бөлігімен диафрагма
аралық тыныс алу әдісін қолданады.
Жас балалардың дене құрылысы нәзік болғандықтан, олардың өкпесінің
көлемі де шағын болады. Осы жағдайды музыка мұғалімі ескере отырып,
балалардың шамасына лайық әндерді үйретумен қатар, әннің қай жерінде қанша
мөлшерде тыныс алу керектігін алдын-ала белгілеп беруі керек. Ән салар
алдында дауысты ретке келтіру үшін, жаттығулар жасаған кезде бір ғана
тыныспен жеңіл айтуға болатын, қысқа әуенді фразаларды таңдап ала білу
қажет. Ән ережелерінде мұндай әдісті қолданудың тәрбиелік маңызы аса зор.
Балаларды тез, ширақ тыныс алуға дағдыландырған жөн.Олай болса, тыныс алу
әдістеріне дағдыландыру хормен ән айту тәрбиесінің жауапты бөлігі болып
саналады.
Дыбыстауға қатысатын мүшелердің қызметі. Адамның дыбыстауға қатысатын
мүшелері: тіл, жақ, ерін, жұтқыншақ, жұмсақ таңдай және сол мүшелерді
әрекетке келтіріп тұратын ауыз ішіндегі бұлшық еттер болып есептеледі. Адам
өз ойын осы мүшелердің көмегімен сөз арқылы басқаларға жеткізеді. Осы
мүшелердің біреуінің зақымдалуы немесе баланыың жастайынан дұрыс ссөйлеуге
дағдыланбауы сөзді дұрыс айтуға үлкен кесірін тигізеді.
Ән салғанда артикуляция мүшелерінің көмегімен ғана фонетикалық
ерекшеліктерді дұрыс меңгеру, әннің мазмұнын, өзекті мәселесін тыңдаушыға
дұрыс жеткізе алады. Ән сөзінде дауысты дыбыстардың дұрыс айтылуын мұқият
қадағалау жөн. Қазақ тіліндегі а, ә, о, ө, ұ, у, ү, и, ы, і, е сияқты
дауысты дыбыстар өз орнында дұрыс айтылмаса, сөз тыңдаушының құлағына
түрпідей тиеді, әннен нәр алудың орнына адамның көңілінде реніш пайда
болады. Сонымен қай тілде болса да дауысты дыбыстардың өзіндік фонетикалық
ерекшеліктері болады. Ән салғанда дауысты дыбыстарды дұрыс айтуда
артикуляциялық мүшелер: шықшыт, ерін және жұмсақ таңдайдың атқаратын ролі
аса маңызды. Дыбыстардың өзгеруіне қарай шықшытты төмен түсіру, жұмсақ
таңдайды көтере түсу, ал ерінді шамадан тыс жайып жібермей табиғи қалыпта
ұстау, дауысты дыбыстардың сыңғырлап әдемі әрі дұрыс естілуінің басты
шарты. Ән салғанда қатаң және ұяң дыбыстардың да өзіндік айтылу
ерекшеліктері бар. Сондықтан әндеткенде ауызды шамадан тыс кере ашу, европа
халықтарының ән дәстүріне сай келгенімен, біздің фонетикалық тіл
ерекшелігімізге үйлеспейді. Сол себепті дауысты дыбыстарды айтқанда
шықшытты жай ғана түсіріп, ауыздың табиғи ашылу қалпын сақтау дұрыс.
Тыңдау қабілеті. Балаларды музыканы тыңдай білуге, яғни жақсы жаманын,
дұрыс қатесін ажырата білуге баулу, олардың эстетикалық сезімдерін
жетілдіреді, музыкалық мәдениетін жоғарылата, көтере түседі. Балаларға
халық әндерін тыңдатып, оны айтқызып үйретудің балалар санасында өзінің
туып өскен еліне махаббат сезімін оятып, патриоттыққа баулуда үлкен мәні
бар. Бұл жөнінде ескертетін бір жай, балаларға тыңдататын немесе үйрететін
әндер олардың жас ерекшеліктеріне сай болуы керек. Олай болмағанда
үйретілген ән жағымсыз әсерін тигізуі мүмкін. Балалар тыңдайтын, үйренетін
әндер көркемдік дәрежесі жоғары және бала санасына қонымды болса, оны
елжірей тыңдап, құлшына үйренеді.
Балалардың тыңдау қабілетін дамыту олардың музыкалық тәрбиесіне ғана
жағымды әсерін тигізіп қоймай, жалпы дыбыс қырағылығы немесе есту
қырағылығының жетілуіне де үлкен ықпал жасайды. Қорыта айтқанда, ұлы орыс
ғалымы И.П.Павлов адамның есту қабілетіне анализатор (талдағыш) деп жоғары
баға бергенін ескере отырып, музыкалық тәрбиеде жалықпай еңбек ету қажет.
Әдетте қай сыныпта болмасын, әнді нашар айтатын, ән айтқанда гүрілдеп
бір ғана нотамен (тонмен) айтатын музыкалық тыңдау қабілеті нашар балалар
кездеседі. Мұндай балалар музыка сабағында онша көңілді болмай, оның орнына
басқа нәрсемен шұғылданғанды тәуір көреді. Сондықтан оларды музыкамен
шұғылданбаса да болады деп қарау қате көзқарас. Қайта, осындай балаларды
музыка мұғалімі шетке қақпай не елеусіз қалдырмай, оларға сабақтан тыс
арнайы 10-15 минут уақыт бөліп, қатарға қосудың әдіс-амалын қарастырулары
керек. Бұл, әрине, оқытушыға оңайға түспейді, дегенмен ондай музыкалық есту
қабілеті нашар балалар жөнінде нақтылы практикалық әдістерді баланың жеке
басының мүмкіндіктерін зерттей отырып, үнемі іздестіруі керек. Ән
педагогтарының көпшілігінің бұл жөніндегі пікірі мынадай: егер мұндай
балаларға қосымша сабақ өткізу арқылы нақтылы көмек берілсе, онда олардың
тыңдау қабілеті дамып музыкаға деген ынтасы артады.
Дауыстың өзгеруі - мутация. Балалар даусының өзгеруі балиғатқа толу
жағдайымен байланысты. Мутация латын тілінің Mutatio - өзгеру, ауысу деген
сөзінен алынған. Мутация балалар организмінің жалпы өсуіне және жыныстық
толысуына байланысты олрдың дауысының өзгеруі мағынасында қолданылады.
Балиғатқа толу кезінде балалардың дауысында күрделі өзгерістер пайда
болады, яғни ер балалардың дауысы ерлер даусына, ал қыз балалар дауысы әйел
даусына көшеді.
Бала организмі жыныстық жағынан өсіп, толысуына байланысты оның
дауысында болатын өзгерісті, яғни мутациялық құбылысты үш кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезең – балалардың 7-12 немесе 13 жасқа дейінгі өсу кезеңі,
бұл мутацияға дейінгі кезең деп аталады. 7-8 жасқа дейінгі ер балалар мен
қыз балалардың тыныс алуы, дауыстарының бір-бірінен айтарлықтай
өзгешеліктері болмайды. Ал 10 жасқа жеткенде организмдерінің баяу
өсетіндігіне қарамастан, дауыс бояуының, күшінің әжептәуір өзгеріп
айқындала бастағандығы сезіледі. Бұрын сыңғырлаған, дауыстың орнына енді
қоюлау, күштірек, орнықты дауыстар пайда болады. Бұл өзгерістерге
байланысты баланың қырағылығы, өз бетімен тыңдау қабілеті де арта бастайды.
Сонымен әлі айқын қалыптаса қоймағанмен, ер балалар мен қыз балалар даусы
бөлектеніп даралана түседі. Ал 12-13 жастарға келген бала сөйлесе немесе ән
салса оның даусы өз икеміне көнбей, өте қолайсыз жағдайға ұшырайды, яғни ән
салғанда жоғарғы тондарды ала алмай даусы әлсірейді, сөйлегенде қырылдап,
дауысы жарықшақтанып шығады (5).
Ән педагогикасының ғылыми негіздеріне біріншіден, жеңілден біртіндеп
күрделендіру тәсілі жатады. Себебі, алғашқы сабақтарда шәкірттің табиғи ән
дауысы тыңдалып, дауыс мүмкіншілігі мен музыкалық білім деңгейі анықталады.
Осыған байланысты әндік дауысқа арналған жаттығулар мен орындалатын
шығармалар белгіленеді. Белгіленген шығармалар мен дауыс жаттығулары жеңіл,
әрі көлемі жағынан шағын болмаса, бірден берілген күрделі жаттығулар мен
шығармалар әндік дауысқа үлкен салмақ түсіріп, түрлі жайсыздықтарға әкеп
соғады, дамыту процесін тежейді.
Екіншіден, әр шәкірттің жеке басының ән айту дауысының ерекшеліктерін,
кемшіліктерін ескере отырып, ән айту дауысын тәрбиелеу әдістемесі
қолданылады. Хормен ән айтудан бұрын әр әншінің табиғи үнін ашу мақсатында
ән өнерінің түрлі дағдылары тәрбиеленеді. Әр әншінің музыкалық қабілеті мен
қабылдау деңгейі, мінез-құлқы мен психологиясы, дауыс мүмкіншіліктері
ескеріледі.
Үшіншіден, хормен ән айтуды тәрбиелеуде дауыс техникасын көркемдік-
орындаушылық шеберлікпен ұштастыра дамыту негізгі міндеттердің біріне
саналады. Дауыс техникасын дамыту алғашқы сабақтардан бастап жүргізіледі.
Вокалды-хор техникасын қалыптастыру үшін музыка мұғалімі дыбыстау
мүшелерінің құрылысын, қызметін, ән айтуға, сөйлеуге қатысатын функциясын
білуі қажет. Музыка мұғалімі балаларға әнді дұрыстап үйретуді мақсат етіп
қойғаннан кейін, қайткенде де хормен ән айтудың орындаушылық шеберлігінің
сапасын жетілдіруге бар ынтасын сала қимылдауы керек. Хормен ән айтудың
үйлесімді шығуында үн құрылымы дикция және нюанстарды бере алатын
дағдылықты вокалды-хор техникасы, болмаса вокалдық шеберлік деп атайды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психофизиологиялық ерекшеліктері
Балалардың жас ерекшеліктерін, психологиялық-физиологиялық, дербес
ерекшеліктерін есепке алу - оқыту және тәрбие беру жүйесіндегі негізгі
принциптерінің бірі. Оқыту және тәрбие беру ісінде осы принципті мұғалім
әр уақытта басшылыққа алады. Балалардың жас ерекшеліктеріне сай мектептің
ішкі тәртіп ережелері, сабақ және тәрбие жұмыстарының кестелері, оқу
жоспарлары мен бағдарламасы жасалынады. Осылардың негізінде мектептегі оқу
және тәрбие жұмыстарының мазмұны, формалары мен әдістері оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай іс жүзіне асырылады.
Оқу және тәрбие жұмыстарының барысында балалардың жас кезеңдерін еске
алу – қажетті шарттардың бірі.
Хормен ән айтуды жүзеге асыру сөзсіз музыка мұғалімдерінен қажырлы
еңбекті, зерттеу әдістері мен заңдарын терең меңгеруді талап етеді.
Осылайша, музыка мұғалімі бастауыш, орта, жоғары сынып оқушыларының
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерін, талғам мен қызығушылықтарын
ескеріп, олардың танымдық көзқарастарының өсуіне, ой-сезімі мен ішкі рухани
жан байлығы, ән айту мәдениеттілігі мен әдептілігінің дамуына хормен ән
айту арқылы үздік ұлттық музыкалық туындыларды насихаттап, дәріптеуде
өзінің іс-шараларын дұрыс жоспарлағаны жөн.
Хормен ән айту жүйесі материалды жақсы меңгеруге септігін тигізетін,
білім сапасына әсер ететін, мәтіндерді дұрыс қолдануды қалыптастыратын,
ойлаудың дамуына әсер ететін, пәнге деген қызығушылығын арттыратын, өнердің
әр саласындағы туындыларды біліп, талдау жасай алатын, білімнің әр
саласынан деректер келтіруге дағдыландыратын оқытудың бір тәсілі ретінде
қарастырылады.
Жалпы, ресей ғалымы, көрнекті ұстаз О.Апраксина музыканы, біздің ретте,
хормен ән айту дағдыларын оқушыларға үйрету мен қабылдауға тәрбиелеу, басқа
да қабілеттерді дамыту секілді белгілі бір кезеңдерден өтуі керек деп оны
шартты 4 кезеңге бөледі: бірінші кезең – 1,2 сыныптар,
екінші кезең – 3,4 сыныптар, үшінші кезең – 5-7 сыныптар, төртінші кезең –
9-11 сыныптар.
Әрбір кезеңнің ерекшеліктеріне байланысты хормен ән айтудағы музыкалық
талғамды қалыптастыру оңай деп санауға болмайды. Дегенмен, музыкалық
талғамды қалыптастырудың белгілі бір сатысынан өткен балалардың музыкалық
талғамының әрі қарай дұрыс бағытта дамуына музыка мұғалімі хормен ән айту
арқылы қалыптастырып, дамытуға көп көңіл бөлуі қажет.
Ғалым-психологтар (Л.Выготский, А.Леонтьев, Д.Эльконин) балалық шақты
кезеңдерге бөлудің жалпы үлгісін былайша көрсетеді.
Жас мерзімдері Баланың өсу кезіндегі
психологиялық мінездемесі
6 жастан 10 жасқа дейінОйындық іс-әрекет, елестету, адамдар
қарым-қатынастары мен іс-қимылының жалпы мәніне
бағыт алу және олардың ішінен бағыну мен
басқару сәттерін бөліп қарау қабілеттері
дамиды, сондай-ақ жалпы абыржу мен сапалы түрде
оларға көңіл бөлу қалыптасады.
10 жастан 15 жасқа Қоғамдық пайдалы іс-әрекет осы жастағы
дейін балаларға тән, олар еңбек, оқу
қоғамдық-ұйымдастыру, спорт немесе көркем
үйірмелер түрлерін қамтиды. Қоғамдық пайдалы
іс-әрекеттің осы түрлерін орындау барысында
жасөсіпірімдерде кез-келген ұжымда сондағы
қабылданған қарым-қатынас нормаларына сәйкес
қатынас жасай алу, өз әрекеттеріне баға беру,
өзінің “мен”, яғни сана-сезімінің
мүмкіндіктерін бағалай білуі қалыптасады.
15 жастан 17-18 жасқа Оқу-кәсіптік іс-әрекеттерді жоғарғы сынып
дейін оқушылары мен кәсіптік-техникалық оқу
орындарының оқушылары орындайды. Осының
арқасында олар еңбекке деген сұраныс, кәсіптік
зерттеушілік, қызығушылықтары дамиды, өзінің
өмірлік жоспарын құру қабілеті, тұлғаның
идеалдық өнегелілік және азаттық сапарлары мен
тұрақты көзқарастары қалыптасады. Осы жаста өз
қызығушылығына негізделе отырып, өз еңбегін
жоспарлап, таңдаулы мамандықтардың біреуінің
алғашқы сатыларына қол жеткізеді.
Бастауыш сынып оқушылары физикалық дамуы қалыпты және ақырын жүреді.
Олардың іс-әрекетінің ең басты және жетекші түрі – оқу. Ол алдын-ала
жасалған жоспар мен бағдарлама бойынша мұғалімнің басшылығымен жүйелі түрде
іске асырылып отырады. Оқу оқушылардың таным қабілетін дамытады, дүниеге
деген адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады. Оқудың
барысында сыныптан сыныпқа көшкен сайын оқушының ой-өрісі кеңейеді, білімі
тереңдейді, жауапкершілігі артып, алдына қойған мақсаттарына талпынады.
Адам өміріндегі әр жас кезеңі оның көрсеткіштері ретінде болатын
көптеген факторлардың жиынтығымен анықталады. Д.Б.Эльконин дамудың өзін де,
және оның кезеңдерін де шарттаушы негізгі үш факторларды, көрсеткіштерді
айтады (6). Бала өміріндегі белгілі бір жасы, немесе оның дамуының сәйкес
кезеңі, - бұл өте бір тұйықталған кезең, оның мәні, ең алдымен, осы
кезеңнің бала дамуының жалпы көрсеткішіндегі орнымен және функционалды
мағынасымен анықталады. Әр жас немесе кезең келесі көрсеткіштермен
сипатталады:
1) дамудың белгілі бір әлеуметтік ситуациясымен немесе осы кезеңде
баланың үлкендермен қатынасқа түсуінің нақты формасымен;
2) іс-әрекеттің негізгі немесе жетекші типімен (бала дамуының
белгілі бір кезеңдерін сипаттайтын іс-әрекеттің бірнеше алуан
түрлері бар;
3) негізгі психикалық жаңа құрылымдармен (әр кезеңде олар жекеленген
психикалық процестерден тұлға қасиеттеріне дейін болады).
Осы көрсеткіштердің барлығы да Д.Б.Эльконин бойынша, өзара
әрекеттесудің және өзара әсер етудің аса күрделі қатынастарында орналасқан.
А.В.Петровский анықтаушы өлшем деп дамудың әлеуметтік ситуациясын, дәлірек
айтқанда, саналы ортаны, қауымдастықты есептейді. Педагогикалық психология
үшін оның мәндісі - жас ерекшеліктік кезеңдерге бөлудің әлеуметтік-
психологиялық аспектісі болып табылады, яғни тиянақты және өзгермелі орта
түсінігін, тұлға дамуы мен ерекшелігінің байланысын, топқа, ортаға,
бейімделу процесінің алмасуы мен сабақтастығын, ондағы дараландыру мен ары
қарай ықпалдасуды ұйғаратын жақ. Педагогикалық тұрғыдан жете ұғынып тиімді
ұйымдастырылатын оқу- тәрбие іс-әрекеттері оқушылардың адамгершілік
қасиеттерін, ынтасы мен бейімділігін, қабілеті мен дарындылығын үнемі
дамытып отырудың зор қазынасы.
Бастауыш мектеп шағында баланың дене, психикалық дамуында кейбір
ерекшеліктер байқалады. Олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі
қалыптасу сатысында болады, мидың үлкен жарты шарының функциялары дамиды.
Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 30-35
кг шамасында болады.
Мектепке кірерде бала дене жағынан алға қарай недәуір өріс алып,
бұлшық еттері мен шеміршектері және сүйектері недәуір нығайып қалады. Қол
бармағының нығаюы сүйектенуі 9-10 жаста қалыптасады да, табаны 10-11
жаста сүйектеніп бітеді. Осының нәтижесінде кіші оқушының 10-11 жасқа
толғанша жазуға тез болдырып, қиналады. Сондықтан бастауыш мектеп
жасындағыларды жазба жұмысымен көп айналыстыруға, әсіресе бірдемені
көшіріп жазуға көп уақытын жіберуге болмайды.
7-8 жас арасында бала жылына 2,5 кг-дай қосады. Бойы жылына 5 см
өседі. Бұл кезде әсіресе кеудесі көтеріліп, жүрегі мен тыныс органдары
недәуір қалыптасып қалады. Бірақ жүрегінің соғуы 84-90-ға дейін барады
ересектердікі 70-72 жиілігімен соғады. Осының өзі баланы недәуір
қиналдыратын болса да, қан айналыс системасының жұмысын одан әрі
жақсартады. Мұның себебі қан айналыс түтіктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Қызметте қолдау үшін (қажет кезінде)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________ Ш.Б.Құлманова
Педагогика және музыкалық білім беру әдістемесінен
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастырудың
тиімді жолдары
Орындаған:
ІVк.4 ж. (кб) ________________ Жумадилова Бакытгуль
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент м.а. ________________Сұлтанова М.С.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
І ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдылары, оның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психофизиологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ІІ ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1 Хормен ән айту дағдыларын ұйымдастыру мен оның мазмұнын
іріктеуге арналған әдістемелік 29
тәсілдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын
қалыптастырудың тиімді 42
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... . 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік статусын алуы қоғам өмірі мен
еәлеуметтік-экономикалық дамуынна үлкен өзгерістер әкелумен қатар, ғылым
мен білім беру саласына жаңа талаптар қояды. Жас жеткіншектерді биік өнер
шыңына, терең талғампаздыққа ұмтылуы – эстетикалық тәрбие берудің, тұлғаны
жан-жақты, кеңпейілдікке, кішіпейілдікке, мейірімділікке, имандылыққа,
инабаттылыққа талпынтудың негізгі нысанасы деп түсінген жөн. Әлбетте,
адамның өнерге деген ұмтылысы сана-сазімімен, көркемдік тұрғыда түйсінуі
мен талғампаздығы арқылы байқалады.
Жалпы адамзат дамуының заңдылықтарына көз жіберсек, жеке тұлғаның
рухани дамуына өнер мен мәдениеттің әсері туралы мағлұматтар ерте кезден
бастау алады. Бұл жөнінде ұлы ғұламалар әл-Фараби, Ибн Сина және т.б.
музыка өнерінің теориялық және тәжірибелік негіздерін дамытуда маңызы зор
ғылыми еңбектер, тұжырымдар қалдырды.
Жалпы оқыту жүйесінің бөлінбес бір бөлігі болып танылатын музыка
сабағының балаларды сезімталдыққа тәрбиелеуде, жан-жақты дамуына әсер
етудегі қосар үлесі орасан зор. Музыка сабағында балалардың алдынан
бұрыннан таныс емес, ғажайып дыбыстар әлемі көрініс береді, мұғалім оларды
аталған әлем көкжиегіне жетелей отырып, шәкірттерін ести және сезіне
білуге, халықтың жан дүниесі туғызған өнерді түсіне білуге баулиды. Балалар
ән айтуды сүйеді, жан тәнімен берііле орындайды, мұның өзі олардың ішкі
сезімдерін сыртқа шығара білуге, музыканы терең түсіне білуге жол ашады.
Музыкалық педагогикада балалардың әнге тәрбиелеудің мәселелері жөнінде
біраз еңбектер жазылды. Оқушылардың ән айту қабілетіндегі жеке музыкалық
дамуын бақылау, олардың дауыстарын сақтауға және ең жақсы дәрежеде өсуін
қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады. Бұл мәселелер И.И.Левидов,
А.А.Сергеев, И.Малинина, Н.Д.Орлов, Т.Н.Овчинникова және тағы басқалармен
зерттеліп, бірнеше рет қарастырылған. Бірқатар еңбектерде балалар дауысын
тәрбиелеу арқылы эстетикалық тәрбие беру Ә.Нұғманова, халық әндері арқылы
музыкалық-эстетикалық тәрбиені қалыптастыру Р.Қ.Дүйсембінова, әндік дауыс
дағдыларын қазақ тілі фонетикасы негізінде қалыптастыру А.Қожахметова
зерттеулерінде жан-жақты талданды.
Осы жолда көптеген еңбектер істелді, көптеген жетістіктерге қол жетті
дей отырсақ та, балаларды кәсіби деңгейде хормен ән айтуға баулу болашақ
музыка мұғалімдері, яғни біздер үшін ұнайтын, сонымен қатар ең қиын
жұмыстардың бірі десе де болады. Осыған байланысты, біз өзіміздің
зерттеулеріміздің арқауы ретінде бала дауысының қыр-сыры анықтау мәселесін
мақсат етіп, музыка сабағындағы және сыныптан тыс жүргізілетін оқу-тәрбие
жұмыстарына тереңірек жүгінуді жөн көрдік.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін оқу үрдісі
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту үрдісіндегі
дағдылары
Зерттеудің болжамы: егер бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту
дағдыларын оқу үрдісінде тиімді ұйымдастырып, мақсатты тұрғыда жолға қойса,
онда музыкалық білімді меңгеру сапасы мен беріктігі артады, эмоционалдық
және танымдық белсенділігі жетіле түседі.
Зерттеудің мақсаты: музыка сабағында және сыныптан тыс жүргізілетін
жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын дұрыс
дамыту жолдары мен оны жүзеге асыруға септігін тигізетін педагогикалық
қолайлы жағдайларды анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастыру
мүмкіндіктерін теориялық негіздеу;
- бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастырудың
тиімді жолдарын талдау;
- бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдыларын қалыптастыруда
тәжірибелік жолдарын оқып, тану.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық, музыкалық әдебиеттерге талдау жасау; педагогикалық бақылау,
музыкалық-педагогикалық тәжірибені танып үйрену
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: мектеп мұғалімдерінің балалардың
музыкалық мәдениетін бала дауысының тәрбиесі арқылы жүзеге асыру жұмысын
тиімді жүргізуі үшін белгіленген нақты шаралар, диплом материалдарын
мектептердегі музыкалық тәрбие саласында, мұғалімнің оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалануға болады.
Диплом жұмысы кіріспе, 2 тарау, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ХОРМЕН ӘН АЙТУ ДАҒДЫЛАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының хормен ән айту дағдылары, оның
сипаттамасы
Эстетикалық тәрбиенің ең басты салаларының бірі – музыка. Музыканың
адам жанына ететін әсері жөнінде ұлы ойшыл Аристотель былай деген: Ырғақ
пен әуенде әрқашан өмір шындығы болады. Онда адамдардың қаһары мен
көркемділігі, ерлігі мен байсалдылығы және оларға тән барлық қайшылықтар,
сонымен бірге адамдардың мінез-құлықтары да бейнеленеді. Мұны біз әдетте өз
тәжірибемізден де байқауға болады. Біз ырғақ пен әуенді тыңдағанымызда
көңіл күйіміз өзгеріп сала береді (1).
Адам сезімі тым ұшқыр, шегі жоқ. Сол ұшқыр сезімді бейнелеп жеткізуге
тек музыканың ғана құдіреті жете алады. Музыка – сезім тілі. Оқыған сайын
оқудың керектігін сезінесің, - дегендей, музыканың тұнығын бойлаған сайын
оның сан салалы, тіпті ғажайып сырлы құдіретін сезіне бастайсың. Музыка тек
адам жаңына ғана әсер беріп қоймай, тіршілік әлемнің барлығына да әсер
ететіні белгілі.
Тіршілік әлемінде ең жоғарғы ақыл иесі – адам жанына музыканың беретін
әсерінде шек болмауы керек. Музыка – адамзаттың рухани азығы, жан серігі
және тілмен айтып жеткізе алмайтын ұшқыр қиялы, нәзік сезімі. Музыка сан
алуан жанрларға бөлінеді. Сол жанрлардың ішінде әннің алатын орны тым
жоғары. Өйткені, ән – адам баласының жүрек сезімін үн, дауыс және сөз
арқылы жеткізе білетін күшті құрал. Табиғаттың адам баласына тарту еткен
тамаша сыйы - ән. Ән миллиондардың жүрегін біріктіреді, - деп Л.Бетховен
айтқандай, оның эмоциялық ықпалы өте күшті. Ән өзінің көркемдігі және
маңыздылығымен балалар жанын баурап, олардың ақыл-ой, сана-сезімінің
кеңейіп, жақсы мінез-құлықтарының біртіндеп қалыптасуына әсерін тигізеді.
Біздің бүгінгі мектепте жас ұрпақтарды әсемдікке баулудың негізгі
құралы - музыка сабағы. Сабақта балалар дауысын тәрбиелеп, олардың
музыкалық есту қабілетін дамытып отыру музыка мұғалімінің міндеті.
Сондықтан да ән адамзат тіршілігіндегі рухани жемістердің жоғарғы түрі және
ол күрделі қасиеттерге ие. Мәселен, ән айту адамның физиологиялық,
анатомиялық, психологиялыық және педагогикалық қасиеттерін қамтумен бірге,
техникалық жаттығуды да қажет етеді. Академик И.П.Павлов ән педагогикасы
туралы ілімінде, оқушыға музыкалық саналы тәрбие беруде оның мінез-құлқын,
бойында бар дарын мөлшерін есепке алып, ең таңдаулы өнегені біртіндеп бала
бойына сіңіруге, сонымен оны дағдыға айналдыруға болатындығын дәлелдеп
берді. Сол сияқты дәрігер И.Алмазов ән өнерімен үзбей шұғылдану, айтушы мен
тыңдаушыға ғана рухани нәр беріп қоймай, онымен шұғылданушы адамның
денсаулығына жағымды ықпал жасайтындығы және тыныс алу гимнастикасымен
ұдайы шұғылдану ісі халық ішіне кең тарағандығын атап өтті.
Қазақстан ғалымдары М.Х.Балтабаев, А.Қалыбаева, С.А.Ұзақбаева,
Р.Р.Жәрдемалиева, Р.Дүйсембінова, Т.Қышқашбаев, Ш.Құлманова, М.Оразалиева,
Б.Әлмұхамбетов, Б.Өтемұратова т.б. қазақтың халық әндерінің педагогикалық
мүмкіндіктерін қарастырған зерттеу еңбектері ән өнерінің білім беру
саласында атқаратын рөлін, эстетикалық-тәрбиелік маңызын айқындаған
тұжырымдар жасаған.
Балалар дауысын дамыту ерекшеліктері жайындағы Ә.Нұғыманова-ның ғылыми
диссертациясында мектеп жасындағы балалардың дауысын тәрбиелеудің жас
ерекшеліктеріне байланысты негізгі дағдыларын дамыту көздері белгіленген.
Атап айтқанда, дем алу, дауысты дыбыстарды біркелкі соза айту, ән сөздерін
анық айту жолдары баяндалды. Дауыс мүшелеріне жалпы сипаттама беріліп,
болашақ мектеп мұғалімдеріне балалар дауысымен жұмыс жасау әдістерінің
нұсқалары жасалды.
Хормен ән айтудың ерекше рөлі: жеке басты қалыптастыруда жақсы,
тиімді әдіс болып табылады. Хормен ән айтудың маңызы жайында әйгілі педагог
К.Д.Ушинский былай деген: Әнде, әсіресе хормен ән айтуда адамды жалпы
құшырландыратын және сергітетін нәрсе ғана емес, еңбекті ұйымдастыратын,
ұйымшыл әншілерді ұйымшыл іске үндейтін қасиет бар. Ән жеке-дара бірнеше
сезімді үлкен махаббатты бір сезімге, бірнеше жүректі сезімі күшті үлкен
бір жүрекке топтастырады (2, 108).
Хормен ән айту – көпшілік өнер, ұжымдық шығармашылық. Бұлай дегеніміз,
адамдардың үлкен тобы бір ой, санаға ұйымдасады, бір көркем-орындаушылық
арқауға бағынады, сөзбен музыкадағы сезім, ойлар жеке адам арқылы емес,
көпшілікпен жеткізіледі. Орындауда хор әншілерінің әрбірінің қуанышы ортақ
іске өзінің үлесін, жанының бір бөлігін қосқан ойының өсуі анықталады.
Хормен ән айтқанда жалпы іске өз үлесін қосып, жанын салғандығын сезінуден
әрбір әншінің қуанышы артып отырады.
И.С.Козловский пікірінше: Хормен ән айту тынысты жаттықтыруға, дауысты
үйретуге, әншінің музыкалық жан-жақты дамуына көмектеседі. Дұрыс тәсілді
игерген жақсы хорда ән салу ешуақытта дауысқа кесел келтірмейді, оның
керісінше, әншінің есту қабілетін дамытуына, ырғақ пен бүкіл сәулеттілікті
сезуіне көмектеседі, көп дауыспен өлең айту мәдениетіне үйретіп, оның
бойына ең қымбат сапа – ұжымдылық (коллективизм) мен жолдастық сезімін
дарытады (3).
Болашақ музыка мәдениетінің негізі мектепте қаланады. Егер мектеп ән
шырқаса, онда бүкіл ел ән шырқайды деген қанатты сөз бар. Бұл сөздердің
шынайылылығы республикамыздың мектеп хор ұжымдарының өсуінен айқын
көрінеді. Хор жұмысы мектептерде ән үйретуге негізделген. Ал ән үйрету ісі
мектептерде жақсара түседі.
Хормен ән айтудың негізгі мақсаты оқушылардың музыкалық қабілетін
арттыру, хор шығармаларына қызықтыру, музыкалық ой-өрісін кеңейту. Сонымен
қатар, оқушылардың музыка сабағынан алған білімдерін әрі қарай өсіре
отырып, жетілдіру.
Хормен ән айтудың білімдік мәні зор. Сол арқылы оқушылардың музыкалық
есте сақтау қабілеті мен талғамы өсіп, мәнерлеп орындау шеберлігі артады.
Хормен ән айту дегеніміз - әнді құр жаттап алу емес, шығарманың көркемдік
мәнін сезіне және түсіне орындау. Орындаушылық шеберлікті меңгере отырып,
оқушының музыкалық-теориялық білімі артады.
Музыкалық-педагогикалық анализ, әдістемелік әдебиеттер хормен ән айтуды
музыкалық шығармашылықтың жүргізушісі ретінде қарастырады. Мектептегі
хормен ән айтудың басты шарты – балалардың музыкалық қабілеттерін дамыту,
музыкалық деңгейін кеңейту, музыкаға, хормен ән айтуға деген
сүйіспеншілігін тәрбиелеу, хорда ән айту тәсілдерін үйрету болып табылады.
Ән айту, егер ол педагогикалық тұрғыда дұрыс ұйымдастырылса, музыкалық
эстетикалық тәрбиелеудің ең тиімді жолы болып есептелінеді. Дұрыс ән айтуға
үйрету арқылы балалардың дауыс аппараты жақсы дамиды. Әнді өз нышанына
келтіріп айту үшін көптеген жұмыстар атқарылуы тиіс, яғни әннің мазмұнын
тыңдаушыға жеткізу, дауыстардың бір-бірімен үйлесіп, интонациясының таза,
дикциясының анық шығуын, әнді жинақы, жабық дауыспен академиялық үлгіде
айтып жаттықтыру керек.
Жалпы білім беру жүйесіндегі музыка сабақтарында оқушылардың музыкалық
іс-әрекеттерінің негізгі үш түрі жүзеге асырылады. Олар:
- музыкалық-тыңдаушылық;
- музыкалық-орындаушылық (вокалды хормен ән салу және музыкалық
аспаптарда ойнау);
- музыкалық-шығарымпаздық және импровизациялау түріндегі музыкалық-
сазгерлік шығармашылық іс-әрекеттері.
Мектептегі музыка сабақтарында аталған іс-әрекеттердің әрқайсысы өзіне
тән міндеттерді орындауға бағытталады.
Музыкалық-орындаушылық іс-әрекет жеке дауыста немесе хормен ән салу,
музыкалық-ырғақтық қимыл-қозғалыстар жасау, музыкалық аспаптарда ойнау
сияқты түрлері арқылы жүзеге асырылады. Музыкалық іс-әрекеттің хормен ән
салу түрі оқушылардың музыкалық қабілеттерінің байқалуына және дамуына
ықпал ету, көркемдік тәжірибесін байыту және орындаушылық іс-әрекетке
қызықтыру қызметін атқарады. Музыкалық-орындаушылық іс-әрекет, соның ішінде
вокалды-хормен ән салу іс-әрекеті барысында түрлі жастағы оқушылардың жас
және дара ерекшеліктерін ескере отырып, вокалды-ән салу іскерліктерін,
дағдыларын меңгерту, оқушылардың музыкалық мәдениетінің ажырамас түрі
болып табылатын вокалды-хормен ән салу мәдениетін қалыпттастыру міндеттері
жүзеге асырылады.
Хормен ән айту іс-әрекеттерінің мазмұны мен міндеттері
Оқушылардың хормен ән айту іс-әрекеттері жалпы білім берудің бастапқы
сатысында келесідей көмек көрсетеді:
– оқушылардың хормен ән айту мәдениетінің қалыптасуына;
– оқушылардың хормен ән айту сабақтарына деген қызығушылығының,
әншілік дауысының, музыкалық есту қабілетінің, музыкалық еске
сақтау қабілетінің, бейнелік және қауымдастық ойлауының,
қиялдауының, хормен ән айту үрдісіндегі шығармашылық
мүмкіндіктерінің және музыкалық түсініктерінің дамуына;
– оқушылардың хормен ән айту туындылары мен хормен ән айту
туралы білімді, сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз жеке және
хормен ән айту мүмкіндіктерін, ноталық жазбаға бағдарланған
әнді айтуды, туындының музыкалық бейнесін көрсетуді ән
айтушылық-орындаушылық құралдарын, импривизациялық ән
айтушылықтың түрлерін игеруіне;
– оқушылардың музыкалық туындыға деген өзінің қарым-қатынасын
білдіруге және музыкалық-орындаушылық ойды жеткізуге арналған
хормен ән айтудың іс жүзіндегі дағдылары мен ептіліктерін,
театрландыру мен сахналау тәжірибесін, әндерді орындау мен
үйрену кезіндегі музыкалық-шығармашылық іс-әрекеттердің
ойнаушылық түрлерін пайдалануды меңгеруіне;
– оқушыларда музыкалық талғамның, адамгершілік ұстанымдар мен
әдептілік сезімдерінің, адамға, өзінің Отанына, халқына деген
сүйіспеншіліктің, өз халқының және әлімдегі басқа мемлекеттер
халықтарының хормен ән айту шығармашылығына сезімдік-тұтастық
қатынастың тәрбиеленуіне.
Бастапқы мектептегі музыка сабақтарында оқушылардың өз халқының және
әлемнің басқа халықтарының әндерін, сонымен бірге кәсіби музыканың
қарапайым әрі балаларға қолайлы болып табылатын: отандық және шетелдік
композиторлардың әндерін, балалар мюзиклдерінің хормен және жекелей
орындайтын үзінділері мен тағы басқаларды айта білулері және жаттаулары
қарастырылған.
Оқушылардың әншілік дауыстарын дамыту, олардың хормен ән айтудың
қажетті дағдылары мен ептіліктерін меңгеруі мақсатында сабақтардың
мазмұнына хормен ән айту жаттығулары мен әндетулер кешені де енгізіледі.
Оқушылардың хормен ән айту іс-әрекеттеріндегі музыкалық-шығармашылық
тәжірибесі импровизациялық ән айту, жатталатын туындыдағы музыкалық бейнені
жүзеге асыруға арналған мәнерлілік құралдарын іздестіру мен оны орындау
және сонымен бірге әндерді сахналау, ноталық жазбаға бағдарланған
әндетулер, сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз жеке және хормен ән айтулар
барысында қалыптасады.
Білім берудің бастапқы кезеңіндегі хормен ән айтуға тәрбиелеудің
тұрақты әрі маңызды міндеттерінің бірі – дауыс ырғағымен жақсы айта
алмайтын балалармен (дабылдатқыштар деп аталатын) жұмыс жүргізу болып
табылады. Тәжірибе барысы байқатқандай, бірінші кезекті нақты бір оқушыдағы
аталған құбылыстың себептерін анықтап алу қажет: есту қабілетінің
нашарлығы, ән айтудан тәжірибенің болмауы кесірінен есту қабілеті мен
дауысындағы үйлестірудің жетіспеушілігі немесе даустық байланыстарының
науқастануы және тағысын тағылар.
Бірінші жағдайда жұмыстың түрлі тәсілдері ұсынылады, соның ішінде
соңынан аталған бала үшін қызықты және қалыпты қозғалысты қарапайым
әуендерді орындау негізінде жұмыс дауысы диапазонын біртіндеп кеңітетін
оның пимарлық дыбыстары аймағының анықтаудың орны бөлек. Сонымен бірге
төменгі сөйлеу дауысын әндетуге ұластырмас үшін жоғарғы регистрдегі
дыбыстар шабуылы (кішкентай торғай сияқты әндету, қоңырау сияқты
әндету) тәсілдерін де қолдану ұсынылады. Дегенмен барлық жағдайларда дауыс
ырғағымен дұрыс айта алмайтын балалар әнді жақсы айтатындармен қатар
отырып, олардың әндетулеріне құлақ түргендері дұрыс болмақ.
Екінші жағдайда науқасты алып тастау және баланы қайта тексеру үшін
ларинголог-дәрігердің көмегі қажет.
Бастапқы мектептегі бітірер кезде мұғалім төмендегі бағыттарда
шәкірттерін дайындауы керек:
білуге:
– әншілік дауысын сақтауға, хормен және жекелей ән айтудың
негізгі тәртіптерін;
– дирижерлық нұсқаларды (демді алу мен ұстау, әндетудің
басталуы мен аяқталуың туындыны орындаудың динамикасы мен
шапшаңдығының белгілерің баса айту, айтылым ерекшілігі және
тағы басқаларды);
– орындау сипатының музыка сипатына сәйкес келуінің қажеттілігі
туралы (4).
меңгеруге:
– өзінің дауысына айшықтық мүмкіндіктері бойынша сирек кездесетін
музыкалық аспап ретінде ұқыпты қатынаста болуды;
– мұғалімнің қолы бойынша сыныппен унисонда әндетуді;
– әншілік нұсқауларды сақтауды;
– дұрыс артикуляциялауды;
– әндерді сұлу, орайласқан, әндетілген дыбыстармен орындауды;
– әндету туындыларды шығармашылық өзіндік өзгешелікті білдіруге
ұмтылысты көрсете отырып, жалғыз дауысты және қос дауыстық
элементтермен, сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз орындауды;
– жеке дауысты бірнеше халықтық және композиторлық әндерді (оқушының
таңдауы бойынша) орындауды.
Негізгі жалпы білім сатысында оқушылардың хормен ән айту іс-әрекеттері
мыналарға бағытталған:
1) оқушылардың музыкалық және көркемдік талғамын, хормен ән айту
сабақтарына сезімдік-құндылық қатынасын, оның зияткерлік-
бейнелік және сезімдік саласын, шығармашылық қуатын, қиялдауын
және ойлауын тәрбиелеуге;
2) жалпы музыкалық пен әншілік дауысын (музыкалық есту қабілетін,
музыкалық еске сақтау қабілетін, көңіл-күй сезімдерің,
бейнелік және қауымдастық ойлауын) одан ары дамытуға;
3) хормен ән айту іс-әрекеттеріндегі тәжірибелік ептіліктер мен
дағдыларды жетілдіруге;
4) хормен ән айтудың әлемдік мәдениет пен хормен ән айтудағы өз
халқының дәстүрлеріне, сондай-ақ, осы іс-әрекеттерге тұрақты
қызығушылықты қалыптастыруға.
Осылардың барлығының жиынтығы оқушылардың хормен ән айту мәдениетінің
музыкалық мәдениетінің ажырамас бөлігі ретінде қалыптасуына жол ашады.
Сабақтардың мазмұнына балалар опералары мен мюзиклдерінің және
басқаларының хормен және жеке айтылатын үзінділері, өз халқының және басқа
да халықтардың әндерін, түрлі дәуірлердегі, ұлттық мектептердегі, стильдік
бағыттардағы отандық және шетелдік композиторлардың әндері мен хормен
айтылатын туындыларын орындаулар мен жаттаулар қосылады.
Әншілік дауыстарының одан ары дамуы мен барынша күрделі хормен ән айту
дағдылары мен ептіліктерін алудың қажеттілігіне байланысты осы сабақтарда
қолданылған хормен ән айту және әндету кешені айтарлықтай байытыла түседі.
Оқушылар музыкалық-шығармашылық хормен ән айту іс-әрекеттеріндегі
тәжірибені бір дауыстық және көп дауыстық сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз
жекелей және хормен ән айту үрдісінен; бейнелерді көрсетуге қажетті
сахналау құралдарын іздестіруден; ноталық жазбаға бағдарланған ән айтудан;
аспаптық туындылардағы негізгі тақырыптарды әнге лайықтаудан;
импровизациялық тұрғыда ән айту мен әндерді сахналаудан алады.
Негізгі мектептегі оқытудың аяқталу кезеңіне таман мұғалім балалармен
бастапқы мектепте алынған білімдер мен ептіліктерді бекітуге тиісті.
Сонымен бірге оқушыларды төмендегілерге дайындауға міндетті:
білуге:
– өзгерістер (мутациялану) кезеңінде әншілік дауысын сақтауға
және ән айту тәртібін;
– көп дауыпен ән салу тәртібін;
– орыстың халық әндері мен әлемнің басқа да халықтары әндерінің
біргеше үлгілерін, орыс және шетелдік классик композиторлардың
әндері мен хормен ән айтуға арналған туындыларын, сондай-ақ,
осы заманға композиторлардың шығармаларын;
меңгеруге:
– классик композиторлар мен осы заманғы композиторлардың
(оқушылардың өз таңдаулары бойынша) әндерін, бірнеше халық
әндерін, Ресей мемелекеттік Әнұраның қоса алғанда әнге
арналған туындыларды (сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз)
мәнерлі түрде жеке орындауды;
– хормен ән айту талаптары мен тәртіптерін сақтай отырып,
қарапайым екі дауыстық (көмескіленген жасөспірім дауысын
қоса алғандағы үш дауыстық) хорда өзінің партиясын орындауды;
– әндік туындыны орындаушылық түсіндіруде өзінің нұсқасын
(варианттарды) ұсынуды;
– түрлі қайталауларды салыстыру арқылы негізді түрде олардың
арасынан барынша қолайлы нұсқаны таңдауды;
– таңдалған қайталауды өзінің орындауында жүзеге асырудың
сапасын бағалауды;
– мұғалімнің дирижерлік нұсқауларына ілесіп отыру,
сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз (әншілік нұсқамалық, дыбыс
жасаушылық әншілік тыныстау, артикуляция) ән айтудағы
дыбысталу сапасындағы музыкалық бейне жасау үдерісіндегі
өзіндік бақылау мен есту қабілетін бақылауды жүзеге асыруды
(4).
Жүктелген тапсырмаларды шешу жолында мұғалімге балалар хорымен жұмыста
және балалардың әншілік іс-әрекеттерін ұйымдастырудың әдістемелік саласында
барынша жан-жақты болу қажет. Сонымен бірге бұл жағдайда жан-жақтылық тек
түрлі әдістемелік тәсілдерді білумен ғана шектелмейді, сонымен оларды
өзінің әншілік тәжірибесінде сауатты түрде қолданумен де ерекшеленеді.
Хормен ән айту дағдылары сабақ барысында мұғалімнің есту, сезіну
қасиеттері мен орындаушылық тәржірибесіне және үйрету әдістемесінің
негізделуіне байланысты жүзеге асырылады. Табиғи әндік дауысты дамыту,
дауыс кемшіліктерін жойып, техникасын жетілдіру, көркемдік орындаушылық пен
шеберлікті ұштастыру ұзақ уақыт тәрбиеленетін процесс.
Оқу жүйесінде әндік дауысты дамытудың негізгі дағдылары:
- табиғи ән дауысының бояуын ашып дамыту;
- түрлі дем алу әдістеріне жаттықтыру;
- дыбыс бастамаларын қолдана білу тәсілдеріне үйрету;
- әндік дыбыстардың биіктік деңгейін сезінуін тәрбиелеу;
- ән сөздерін таза айту жолдарына жаттықтыру;
- шығармалардың көркемдік орындаушылық шеберлігіне тәрбиелеу жатады.
Енді хормен ән айту дағдылары - дауысты тәрбиелеуге қатысты мәселелерді
қарастырайық.
Адамның негізгі дыбыс, үн шығаратын мүшесі – көмей. Негізгі атқаратын
қызметі тыныс алу, қорғану, жұтыну, дыбыс шығару міндеттерін біздің
еркімізден тыс, шартсыз рефлекстер (табиғи рефлекстер) бойынша автоматты
түрде атқарады. Осы функциялардың біреуін, мысалы тыныс алу құбылысын
саналы түрде ән техникасының ережелеріне сай дағдымен дамытып
қалыптастырсақ, оның бала үшін үлкен маңызы бар. Мысалы, фортепианода,
скрипкада жастайынан ойнап дағдыланған баланың қолының ерекше икемділігі
сияқты, баланы ерте бастан әнге баулу да олардың дыбыс аппараттарын жетік
меңгеруге дағдыландырады.
Дауыс аппаратының ең күрделі әрі маңызды бөлігі көмей мен дыбыс
шымылдығы. Адам көмейі – ғажайып музыкалық аспап. Көмей қуысының беті
кілегей қабықпен астарланған. Көмей қуысының ең тар жеріндегі бүйір
қабығындағы екі қатпардың аралығында дауыс саңлауы болады. Осы қатпарлар
жиегінің арасында серпімді дауыс сіңірлері (шымылдығы) жатады. Дауыс
шымылдығы (сіңірлері) бір-біріне параллель созылған сарғыш, жылтыр жұқа
талшықтан тұрады. Көмей еттері жиырылған кезде шектей тартылған дауыс
сіңірлері (шымылдығы) керіле түседі, сыртқа шығатын ауа оларды тербелтеді,
дыбыстың шығуы осы тербеліске байланысты. Ал дауыс шымылдығының созылып
қысқарып тұруына көлденең жолақты көмей еттерінің әсері тиеді. Өйткені
дыбыс шымылдығының серпімділігі осы жолақ еттерге байланысты.
Дауыс саңлауы дыбыс шығарарда, тыныс алғанда әр түрлі формаға түседі.
Мәселен ән айтуда дауыс саңлауы өте тарылып кішкене үшбұрыш формасына
енеді. Жай тыныс алғанда кеңейіп кәдімгі үшбұрыш формасындай болады. Ал
терең тыныс алғанда дауыс саңлауы барынша кең ашылады. Біз жоғарыда
дыбыстың қалай пайда болуын айттық (Әдетте жас балалардың көмейі ересек
адамдарға қарағанда 2 немесе 2,5 есе кіші болады).
Дыбыс пайда болған мезгілді дыбыс бастамасы немесе дыбыс атакасы деп
атайды. Ән педагогикасы дыбыс атакасын үш түрге бөледі қатаң дыбыс атакасы,
жұмсақ дыбыс атакасы, үзік дыбыс атакасы. Қатаң дыбыс атакасы әндердің
орындалу мәнерінің ерекшелігіне қарай дауысты екпінді, күшті етіп шығару
үшін қолданылады. Қатаң дыбыс атакасын мөлшерден тыс қолдану балалардың
дыбыс шымылдығын зақымдауы мүмкін. Жұмсақ дыбыс атакасы лирикалық көңіл-
күйін білдіретін дауысты әуендерде қолданылады. Бұл екі дыбыс атакасы
балалармен ән сабағын өткен кезде қолданылады. Ал, үзік дыбыс атакасы
жоғары сопранолар үшін (бұлбұл үнін бейнелеу үшін) трель әдісімен айтқанда
қолданылады. Бұл кезде а әрпі ха-ха-ха болып естіледі. Дыбыс атакасының үш
түрі де әндерге өң беретін дыбыс бояулары немесе дыбыс әдістері болып
табылады (5).
Дыбысты күшейтетін мүшелер. Қандай дыбыс болмасын алғаш шыққанда
әлсіз болады, тек акустикалық заңға негізделген күшейткіш арқылы біз
сыңғырлаған, күмбірлеген дыбыстарды ести аламыз. Көмейде пайда болған дыбыс
алғашында тым әлсіз шығады, тек көмейдің жоғарғы жағындағы жұтқыншақ, ауыз
қуысы, кеңсірік немесе көмейден төмен орналасқан тыныс жолдарында, жалпы
кеуде кеңістігінде дауыстың күшейтілуі арқылы дыбыс сыңғырлап жағымды
естіледі. Жалпы дыбысты күшейтуге қатысы бар органдарды күшейткіш органдар
дейді. Көмейден жоғары орналасқан ауыз, кеңсірік, жұтқыншақ кеңістіктері
адамның бас бөлігіндегі дыбыс күшейткіші деп аталады. Бұл күшейткіштер
әннің жоғарғы тондарын айтқанда ғана қолданылады. Ал кеуде кеңістігі мен
кеңірдек кеуде дыбыс күшейткіші деп аталады, бұл күшейткіш әннің төменгі
тондарын айтқанда қолданылады.
Жас балалардың кеуде кеңістігі әлі өсіп жетіле қоймағандықтан, олардың
төменгі тон дыбыстары тым әлсіз шығады, ал олардың жоғарғы тон дыбыстары
сыңғырлап қана, жіңішке шығады. Бала организмінің біртіндеп өсуіне
байланысты оның көмейі де, дыбыс күшейтетін органдары да өсіп қалыптаса
бастайды. Осыған байланысты баланың дыбысы да қоюланып, күрделіленіп
біртіндеп өз бояуын өзгерте түседі. Жас балалардың осы тамаша үлбіреген
нәзік дыбыс аппаратын аса ұқыптылықпен мәпелей отырып әнге баулымасақ
баланың ашық, әдемі дыбыс аппаратын мезгілсіз бүлдіріп алуымыз мүмкін.
Сондықтан мұғалім ән педагогикасының әдістерін жақсы меңгерумен бірге
дыбыс мүшелерінің анатомиялық, физиологиялық қасиеттерін толық білуі керек.
Тыныс алу. Ән салуда тыныс алу әннің басты шарттарының бірі. Тыныс
алу нәтижелерін жақсы меңгергенмен әншінің де, әннің де берекесі болмайды.
Дыбыстың негізгі қозғаушысы тыныс алу болғандықтан, дыбыстың әрі күшті, әрі
екпінді шығуы да тыныс алуға байланысты. Тыныс алу дұрыс бомаған жерде ән
де, сөз де болуы мүмкін емес. Демек әнге жаттығудың басты шарттарының бірі
– тыныс алу ережелерін дұрыс меңгеру. Әдеттегі жай тыныс алумен ән
салғандағы тыныс алудың үлкен айырмашылығы бар. Ән тынысының негізгі мәні
кеудені толтыра тыныс алуда емес, қайта ішке жұтқан ауаны біртіндеп,
сыздықтатып әуен ырғағына қарай біркелкі етіп шығара білуде. Егер балаларды
жастайынан тыныс алу гимнастикасымен шұғылдандырса, олардың біртіндеп тыныс
алу ережелерін тамаша меңгеруі сөзсіз. Бұл жөнінде өзімізге белгілі мынадай
жағдайларға назар аудару жеткілікті. Сүңгушілер су астында оншақты минутқа
дейін тыныс алмай жүре алады.
Тыныс алу әннің орындалу ерекшелігіне байланысты. Мысалы созылып кең
шырқата салынатын әндерде тынысты біркелкі үнемдеп пайдаланбаса, ән соңында
әншінің демі жетпей қалуы мүмкін. Ән арасында тыныс алуда өте мұқият
болатын бір жай бір сөздің бөлшектенбеуі, бір сөзді бөліп, үзіп арасында
тыныс алу әннің сиқын кетіріп, сөздің мағынасын бүлдіреді. Ән салар
алдында, ән арасында тыныс алғанда кеудені көтермей біркелкі жатық тыныс
алуға дағдылану керек. Сондықтан балаларды ән техникасына баулудағы ән
тынысының ең нақтылы тиімді әдісі – табиғи тыныс. Ән айтқанда тыныс алуға
саздың екпіні, дыбыс биіктігі, дыбыс бояуы әсер етеді. Тыныс алудың бірнеше
түрі бар:
1. Иықпен тыныс алу кезінде иық көтеріліп, мойын еттері жиырылып,
кеуденің жоғары жағы дем сорады. Кеуденің төменгі бөлігі –
диафрагма қозғалмайды, бұл тәсілмен алынған тыныс көлемі өте аз,
дауыс күші әлсіз, ән айтуға қолайсыз болады. Бұл тәсілмен жас
ерекшеліктеріне байланысты, организмнің толық дамымауына орай,
жас балалар ғана иықпен дем алып ән айтады.
2. Кеудемен тыныс алу кезінде кеуденің қабырға аралық еттері
созылып, дем алады. Диафрагма қозғалысқа келмейді. Бұл әдісті
әйелдердің жіңішке, өте жоғары дауыстары қолданады.
3. Кеуденің төменгі бөлігімен диафрагма аралық алынған тыныс алу
әдісі ең көп тараған, әншілер үшін тиімді әдіс болып саналады.
Қабырғаның төменгі бөлігі барынша созылып, көтеріліп диафрагма
мен қарынның алдыңғы жағының қатты еттері қатысады.
4. Қарынмен немесе диафрагмамен тыныс алу – ең терең дем алу әдісі.
Қарын диафрагма созылып дем алады. Ерлер мен әйелдердің ең
төменгі жуан дауыстары қолданатын тыныс алу әдісі болып
табылады. Көптеген әншілер кеуденің төменгі бөлігімен диафрагма
аралық тыныс алу әдісін қолданады.
Жас балалардың дене құрылысы нәзік болғандықтан, олардың өкпесінің
көлемі де шағын болады. Осы жағдайды музыка мұғалімі ескере отырып,
балалардың шамасына лайық әндерді үйретумен қатар, әннің қай жерінде қанша
мөлшерде тыныс алу керектігін алдын-ала белгілеп беруі керек. Ән салар
алдында дауысты ретке келтіру үшін, жаттығулар жасаған кезде бір ғана
тыныспен жеңіл айтуға болатын, қысқа әуенді фразаларды таңдап ала білу
қажет. Ән ережелерінде мұндай әдісті қолданудың тәрбиелік маңызы аса зор.
Балаларды тез, ширақ тыныс алуға дағдыландырған жөн.Олай болса, тыныс алу
әдістеріне дағдыландыру хормен ән айту тәрбиесінің жауапты бөлігі болып
саналады.
Дыбыстауға қатысатын мүшелердің қызметі. Адамның дыбыстауға қатысатын
мүшелері: тіл, жақ, ерін, жұтқыншақ, жұмсақ таңдай және сол мүшелерді
әрекетке келтіріп тұратын ауыз ішіндегі бұлшық еттер болып есептеледі. Адам
өз ойын осы мүшелердің көмегімен сөз арқылы басқаларға жеткізеді. Осы
мүшелердің біреуінің зақымдалуы немесе баланыың жастайынан дұрыс ссөйлеуге
дағдыланбауы сөзді дұрыс айтуға үлкен кесірін тигізеді.
Ән салғанда артикуляция мүшелерінің көмегімен ғана фонетикалық
ерекшеліктерді дұрыс меңгеру, әннің мазмұнын, өзекті мәселесін тыңдаушыға
дұрыс жеткізе алады. Ән сөзінде дауысты дыбыстардың дұрыс айтылуын мұқият
қадағалау жөн. Қазақ тіліндегі а, ә, о, ө, ұ, у, ү, и, ы, і, е сияқты
дауысты дыбыстар өз орнында дұрыс айтылмаса, сөз тыңдаушының құлағына
түрпідей тиеді, әннен нәр алудың орнына адамның көңілінде реніш пайда
болады. Сонымен қай тілде болса да дауысты дыбыстардың өзіндік фонетикалық
ерекшеліктері болады. Ән салғанда дауысты дыбыстарды дұрыс айтуда
артикуляциялық мүшелер: шықшыт, ерін және жұмсақ таңдайдың атқаратын ролі
аса маңызды. Дыбыстардың өзгеруіне қарай шықшытты төмен түсіру, жұмсақ
таңдайды көтере түсу, ал ерінді шамадан тыс жайып жібермей табиғи қалыпта
ұстау, дауысты дыбыстардың сыңғырлап әдемі әрі дұрыс естілуінің басты
шарты. Ән салғанда қатаң және ұяң дыбыстардың да өзіндік айтылу
ерекшеліктері бар. Сондықтан әндеткенде ауызды шамадан тыс кере ашу, европа
халықтарының ән дәстүріне сай келгенімен, біздің фонетикалық тіл
ерекшелігімізге үйлеспейді. Сол себепті дауысты дыбыстарды айтқанда
шықшытты жай ғана түсіріп, ауыздың табиғи ашылу қалпын сақтау дұрыс.
Тыңдау қабілеті. Балаларды музыканы тыңдай білуге, яғни жақсы жаманын,
дұрыс қатесін ажырата білуге баулу, олардың эстетикалық сезімдерін
жетілдіреді, музыкалық мәдениетін жоғарылата, көтере түседі. Балаларға
халық әндерін тыңдатып, оны айтқызып үйретудің балалар санасында өзінің
туып өскен еліне махаббат сезімін оятып, патриоттыққа баулуда үлкен мәні
бар. Бұл жөнінде ескертетін бір жай, балаларға тыңдататын немесе үйрететін
әндер олардың жас ерекшеліктеріне сай болуы керек. Олай болмағанда
үйретілген ән жағымсыз әсерін тигізуі мүмкін. Балалар тыңдайтын, үйренетін
әндер көркемдік дәрежесі жоғары және бала санасына қонымды болса, оны
елжірей тыңдап, құлшына үйренеді.
Балалардың тыңдау қабілетін дамыту олардың музыкалық тәрбиесіне ғана
жағымды әсерін тигізіп қоймай, жалпы дыбыс қырағылығы немесе есту
қырағылығының жетілуіне де үлкен ықпал жасайды. Қорыта айтқанда, ұлы орыс
ғалымы И.П.Павлов адамның есту қабілетіне анализатор (талдағыш) деп жоғары
баға бергенін ескере отырып, музыкалық тәрбиеде жалықпай еңбек ету қажет.
Әдетте қай сыныпта болмасын, әнді нашар айтатын, ән айтқанда гүрілдеп
бір ғана нотамен (тонмен) айтатын музыкалық тыңдау қабілеті нашар балалар
кездеседі. Мұндай балалар музыка сабағында онша көңілді болмай, оның орнына
басқа нәрсемен шұғылданғанды тәуір көреді. Сондықтан оларды музыкамен
шұғылданбаса да болады деп қарау қате көзқарас. Қайта, осындай балаларды
музыка мұғалімі шетке қақпай не елеусіз қалдырмай, оларға сабақтан тыс
арнайы 10-15 минут уақыт бөліп, қатарға қосудың әдіс-амалын қарастырулары
керек. Бұл, әрине, оқытушыға оңайға түспейді, дегенмен ондай музыкалық есту
қабілеті нашар балалар жөнінде нақтылы практикалық әдістерді баланың жеке
басының мүмкіндіктерін зерттей отырып, үнемі іздестіруі керек. Ән
педагогтарының көпшілігінің бұл жөніндегі пікірі мынадай: егер мұндай
балаларға қосымша сабақ өткізу арқылы нақтылы көмек берілсе, онда олардың
тыңдау қабілеті дамып музыкаға деген ынтасы артады.
Дауыстың өзгеруі - мутация. Балалар даусының өзгеруі балиғатқа толу
жағдайымен байланысты. Мутация латын тілінің Mutatio - өзгеру, ауысу деген
сөзінен алынған. Мутация балалар организмінің жалпы өсуіне және жыныстық
толысуына байланысты олрдың дауысының өзгеруі мағынасында қолданылады.
Балиғатқа толу кезінде балалардың дауысында күрделі өзгерістер пайда
болады, яғни ер балалардың дауысы ерлер даусына, ал қыз балалар дауысы әйел
даусына көшеді.
Бала организмі жыныстық жағынан өсіп, толысуына байланысты оның
дауысында болатын өзгерісті, яғни мутациялық құбылысты үш кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезең – балалардың 7-12 немесе 13 жасқа дейінгі өсу кезеңі,
бұл мутацияға дейінгі кезең деп аталады. 7-8 жасқа дейінгі ер балалар мен
қыз балалардың тыныс алуы, дауыстарының бір-бірінен айтарлықтай
өзгешеліктері болмайды. Ал 10 жасқа жеткенде организмдерінің баяу
өсетіндігіне қарамастан, дауыс бояуының, күшінің әжептәуір өзгеріп
айқындала бастағандығы сезіледі. Бұрын сыңғырлаған, дауыстың орнына енді
қоюлау, күштірек, орнықты дауыстар пайда болады. Бұл өзгерістерге
байланысты баланың қырағылығы, өз бетімен тыңдау қабілеті де арта бастайды.
Сонымен әлі айқын қалыптаса қоймағанмен, ер балалар мен қыз балалар даусы
бөлектеніп даралана түседі. Ал 12-13 жастарға келген бала сөйлесе немесе ән
салса оның даусы өз икеміне көнбей, өте қолайсыз жағдайға ұшырайды, яғни ән
салғанда жоғарғы тондарды ала алмай даусы әлсірейді, сөйлегенде қырылдап,
дауысы жарықшақтанып шығады (5).
Ән педагогикасының ғылыми негіздеріне біріншіден, жеңілден біртіндеп
күрделендіру тәсілі жатады. Себебі, алғашқы сабақтарда шәкірттің табиғи ән
дауысы тыңдалып, дауыс мүмкіншілігі мен музыкалық білім деңгейі анықталады.
Осыған байланысты әндік дауысқа арналған жаттығулар мен орындалатын
шығармалар белгіленеді. Белгіленген шығармалар мен дауыс жаттығулары жеңіл,
әрі көлемі жағынан шағын болмаса, бірден берілген күрделі жаттығулар мен
шығармалар әндік дауысқа үлкен салмақ түсіріп, түрлі жайсыздықтарға әкеп
соғады, дамыту процесін тежейді.
Екіншіден, әр шәкірттің жеке басының ән айту дауысының ерекшеліктерін,
кемшіліктерін ескере отырып, ән айту дауысын тәрбиелеу әдістемесі
қолданылады. Хормен ән айтудан бұрын әр әншінің табиғи үнін ашу мақсатында
ән өнерінің түрлі дағдылары тәрбиеленеді. Әр әншінің музыкалық қабілеті мен
қабылдау деңгейі, мінез-құлқы мен психологиясы, дауыс мүмкіншіліктері
ескеріледі.
Үшіншіден, хормен ән айтуды тәрбиелеуде дауыс техникасын көркемдік-
орындаушылық шеберлікпен ұштастыра дамыту негізгі міндеттердің біріне
саналады. Дауыс техникасын дамыту алғашқы сабақтардан бастап жүргізіледі.
Вокалды-хор техникасын қалыптастыру үшін музыка мұғалімі дыбыстау
мүшелерінің құрылысын, қызметін, ән айтуға, сөйлеуге қатысатын функциясын
білуі қажет. Музыка мұғалімі балаларға әнді дұрыстап үйретуді мақсат етіп
қойғаннан кейін, қайткенде де хормен ән айтудың орындаушылық шеберлігінің
сапасын жетілдіруге бар ынтасын сала қимылдауы керек. Хормен ән айтудың
үйлесімді шығуында үн құрылымы дикция және нюанстарды бере алатын
дағдылықты вокалды-хор техникасы, болмаса вокалдық шеберлік деп атайды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының психофизиологиялық ерекшеліктері
Балалардың жас ерекшеліктерін, психологиялық-физиологиялық, дербес
ерекшеліктерін есепке алу - оқыту және тәрбие беру жүйесіндегі негізгі
принциптерінің бірі. Оқыту және тәрбие беру ісінде осы принципті мұғалім
әр уақытта басшылыққа алады. Балалардың жас ерекшеліктеріне сай мектептің
ішкі тәртіп ережелері, сабақ және тәрбие жұмыстарының кестелері, оқу
жоспарлары мен бағдарламасы жасалынады. Осылардың негізінде мектептегі оқу
және тәрбие жұмыстарының мазмұны, формалары мен әдістері оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай іс жүзіне асырылады.
Оқу және тәрбие жұмыстарының барысында балалардың жас кезеңдерін еске
алу – қажетті шарттардың бірі.
Хормен ән айтуды жүзеге асыру сөзсіз музыка мұғалімдерінен қажырлы
еңбекті, зерттеу әдістері мен заңдарын терең меңгеруді талап етеді.
Осылайша, музыка мұғалімі бастауыш, орта, жоғары сынып оқушыларының
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерін, талғам мен қызығушылықтарын
ескеріп, олардың танымдық көзқарастарының өсуіне, ой-сезімі мен ішкі рухани
жан байлығы, ән айту мәдениеттілігі мен әдептілігінің дамуына хормен ән
айту арқылы үздік ұлттық музыкалық туындыларды насихаттап, дәріптеуде
өзінің іс-шараларын дұрыс жоспарлағаны жөн.
Хормен ән айту жүйесі материалды жақсы меңгеруге септігін тигізетін,
білім сапасына әсер ететін, мәтіндерді дұрыс қолдануды қалыптастыратын,
ойлаудың дамуына әсер ететін, пәнге деген қызығушылығын арттыратын, өнердің
әр саласындағы туындыларды біліп, талдау жасай алатын, білімнің әр
саласынан деректер келтіруге дағдыландыратын оқытудың бір тәсілі ретінде
қарастырылады.
Жалпы, ресей ғалымы, көрнекті ұстаз О.Апраксина музыканы, біздің ретте,
хормен ән айту дағдыларын оқушыларға үйрету мен қабылдауға тәрбиелеу, басқа
да қабілеттерді дамыту секілді белгілі бір кезеңдерден өтуі керек деп оны
шартты 4 кезеңге бөледі: бірінші кезең – 1,2 сыныптар,
екінші кезең – 3,4 сыныптар, үшінші кезең – 5-7 сыныптар, төртінші кезең –
9-11 сыныптар.
Әрбір кезеңнің ерекшеліктеріне байланысты хормен ән айтудағы музыкалық
талғамды қалыптастыру оңай деп санауға болмайды. Дегенмен, музыкалық
талғамды қалыптастырудың белгілі бір сатысынан өткен балалардың музыкалық
талғамының әрі қарай дұрыс бағытта дамуына музыка мұғалімі хормен ән айту
арқылы қалыптастырып, дамытуға көп көңіл бөлуі қажет.
Ғалым-психологтар (Л.Выготский, А.Леонтьев, Д.Эльконин) балалық шақты
кезеңдерге бөлудің жалпы үлгісін былайша көрсетеді.
Жас мерзімдері Баланың өсу кезіндегі
психологиялық мінездемесі
6 жастан 10 жасқа дейінОйындық іс-әрекет, елестету, адамдар
қарым-қатынастары мен іс-қимылының жалпы мәніне
бағыт алу және олардың ішінен бағыну мен
басқару сәттерін бөліп қарау қабілеттері
дамиды, сондай-ақ жалпы абыржу мен сапалы түрде
оларға көңіл бөлу қалыптасады.
10 жастан 15 жасқа Қоғамдық пайдалы іс-әрекет осы жастағы
дейін балаларға тән, олар еңбек, оқу
қоғамдық-ұйымдастыру, спорт немесе көркем
үйірмелер түрлерін қамтиды. Қоғамдық пайдалы
іс-әрекеттің осы түрлерін орындау барысында
жасөсіпірімдерде кез-келген ұжымда сондағы
қабылданған қарым-қатынас нормаларына сәйкес
қатынас жасай алу, өз әрекеттеріне баға беру,
өзінің “мен”, яғни сана-сезімінің
мүмкіндіктерін бағалай білуі қалыптасады.
15 жастан 17-18 жасқа Оқу-кәсіптік іс-әрекеттерді жоғарғы сынып
дейін оқушылары мен кәсіптік-техникалық оқу
орындарының оқушылары орындайды. Осының
арқасында олар еңбекке деген сұраныс, кәсіптік
зерттеушілік, қызығушылықтары дамиды, өзінің
өмірлік жоспарын құру қабілеті, тұлғаның
идеалдық өнегелілік және азаттық сапарлары мен
тұрақты көзқарастары қалыптасады. Осы жаста өз
қызығушылығына негізделе отырып, өз еңбегін
жоспарлап, таңдаулы мамандықтардың біреуінің
алғашқы сатыларына қол жеткізеді.
Бастауыш сынып оқушылары физикалық дамуы қалыпты және ақырын жүреді.
Олардың іс-әрекетінің ең басты және жетекші түрі – оқу. Ол алдын-ала
жасалған жоспар мен бағдарлама бойынша мұғалімнің басшылығымен жүйелі түрде
іске асырылып отырады. Оқу оқушылардың таным қабілетін дамытады, дүниеге
деген адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады. Оқудың
барысында сыныптан сыныпқа көшкен сайын оқушының ой-өрісі кеңейеді, білімі
тереңдейді, жауапкершілігі артып, алдына қойған мақсаттарына талпынады.
Адам өміріндегі әр жас кезеңі оның көрсеткіштері ретінде болатын
көптеген факторлардың жиынтығымен анықталады. Д.Б.Эльконин дамудың өзін де,
және оның кезеңдерін де шарттаушы негізгі үш факторларды, көрсеткіштерді
айтады (6). Бала өміріндегі белгілі бір жасы, немесе оның дамуының сәйкес
кезеңі, - бұл өте бір тұйықталған кезең, оның мәні, ең алдымен, осы
кезеңнің бала дамуының жалпы көрсеткішіндегі орнымен және функционалды
мағынасымен анықталады. Әр жас немесе кезең келесі көрсеткіштермен
сипатталады:
1) дамудың белгілі бір әлеуметтік ситуациясымен немесе осы кезеңде
баланың үлкендермен қатынасқа түсуінің нақты формасымен;
2) іс-әрекеттің негізгі немесе жетекші типімен (бала дамуының
белгілі бір кезеңдерін сипаттайтын іс-әрекеттің бірнеше алуан
түрлері бар;
3) негізгі психикалық жаңа құрылымдармен (әр кезеңде олар жекеленген
психикалық процестерден тұлға қасиеттеріне дейін болады).
Осы көрсеткіштердің барлығы да Д.Б.Эльконин бойынша, өзара
әрекеттесудің және өзара әсер етудің аса күрделі қатынастарында орналасқан.
А.В.Петровский анықтаушы өлшем деп дамудың әлеуметтік ситуациясын, дәлірек
айтқанда, саналы ортаны, қауымдастықты есептейді. Педагогикалық психология
үшін оның мәндісі - жас ерекшеліктік кезеңдерге бөлудің әлеуметтік-
психологиялық аспектісі болып табылады, яғни тиянақты және өзгермелі орта
түсінігін, тұлға дамуы мен ерекшелігінің байланысын, топқа, ортаға,
бейімделу процесінің алмасуы мен сабақтастығын, ондағы дараландыру мен ары
қарай ықпалдасуды ұйғаратын жақ. Педагогикалық тұрғыдан жете ұғынып тиімді
ұйымдастырылатын оқу- тәрбие іс-әрекеттері оқушылардың адамгершілік
қасиеттерін, ынтасы мен бейімділігін, қабілеті мен дарындылығын үнемі
дамытып отырудың зор қазынасы.
Бастауыш мектеп шағында баланың дене, психикалық дамуында кейбір
ерекшеліктер байқалады. Олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі
қалыптасу сатысында болады, мидың үлкен жарты шарының функциялары дамиды.
Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 30-35
кг шамасында болады.
Мектепке кірерде бала дене жағынан алға қарай недәуір өріс алып,
бұлшық еттері мен шеміршектері және сүйектері недәуір нығайып қалады. Қол
бармағының нығаюы сүйектенуі 9-10 жаста қалыптасады да, табаны 10-11
жаста сүйектеніп бітеді. Осының нәтижесінде кіші оқушының 10-11 жасқа
толғанша жазуға тез болдырып, қиналады. Сондықтан бастауыш мектеп
жасындағыларды жазба жұмысымен көп айналыстыруға, әсіресе бірдемені
көшіріп жазуға көп уақытын жіберуге болмайды.
7-8 жас арасында бала жылына 2,5 кг-дай қосады. Бойы жылына 5 см
өседі. Бұл кезде әсіресе кеудесі көтеріліп, жүрегі мен тыныс органдары
недәуір қалыптасып қалады. Бірақ жүрегінің соғуы 84-90-ға дейін барады
ересектердікі 70-72 жиілігімен соғады. Осының өзі баланы недәуір
қиналдыратын болса да, қан айналыс системасының жұмысын одан әрі
жақсартады. Мұның себебі қан айналыс түтіктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz