Дене шынықтыру сабақтарында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру



КІРІСПЕ ... ... ... 2 бет

1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... 6 бет
1.1 Оқыту барысында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық мәселесі ... ...6 бет
1.2 Дене шынықтыру пәні бойынша патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың қазіргі күй.жайы ... ... ... 25 бет
1.3 Дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойындағы патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың мүмкіндіктері мен ерекшеліктері ... ... ... ..42 бет

2 МЕКТЕПТЕ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ АРТТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... 53 бет
2.1 Патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыруда пайдаланудың педагогикалық жолдары ... ... ... 53 бет
2.2 Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда патриоттық қасиеттерді дене шынықтыруда пайдаланудың технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69 бет

Қорытынды ... ... ... .81 бет

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... 83 бе

Қосымшалар
Тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін, жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру үшін мақсатты ықпалда жүзеге асатын іс-әрекет. Мектеп барлық кезде жас жеткіншектерге елін, халқын, туған жерін сүю және қорғау сезімдерін дарытып және дамытып келеді. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын үздіксіз ізденіске түсірген ізгі мұрат екені даусыз. Мектеп оқушыларының бойында патриоттыққа қасиеттерді қалыптастыру мәселесі барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің назарынан тыс болмаған. Ал бүгінгі таңда жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанға айналу, яғни жаңарту үдерісі қоғамымыздың барлық саласында, соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге сай дамуды талап етеді. Оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру бір науқандық іс-шара емес. Патриоттық қасиеттерді қалыптастыру үдерісінің өз идеологиясы және айқын жүйесі бар. Мектептерде оқушылардың бойында патриоттыққа қасиеттерді қалыптастыру ақын-жыраулардың тағылымдарын оқыту арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, жеткіншектерді елін, халқын, туған жерін сүюге тәрбиелеу қазақ халқының батырларының өмірі мен ерліктерін, олардың туған жерін жауларынан қаймықпай қорғағандықтарын баяндау арқылы жүзеге асырылу жолдары да бар. Сондай-ақ, қазақ зиялыларының мұраларын оқытудың маңызы зор. Оқушыларды патриоттыққа, Отанын сүюге, елін қорғауға бұрынғы Кеңес Одағы кезеңіндегі жүргізілген іс-шаралардың озық үлгілерін пайдалануға да болады. Қазіргі таңда қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару үдерісіне оң көзқарас қоғам мүшелерінің осы патриоттық сезімі үлкен ықпал жасауда.
1 Қазақстан Республикасындағы «Білім туралы» заңы. - Алматы, 2005. – 200 б.
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. №2, 2004. – 4б.
3 Назарбаев Н. Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - №32-33, 19 ақпан, 2005.
4 Назарбаев Н. Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. 2 наурыз, 2006.
5 Назарбаев Н. Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. №55, 1наурыз, 2007.
6 Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1. – М., 1974. 584 с.
7 Макаренко А.С. Сочинения. Т.5. – М., 1951. – 511 с.
8 Егоров Н.П., Куфаев В.И., Янковская А.В. Воспитание советского патриотизма в школе. М., 1951. – 240 с.
9 Щукина Г.И. (отв. редактор), Голанта Е.Я., Радина К.Д. Педагогика. -М.: Просвещение, 1966.
10 Лихачев Б.Т. Педагогика курс лекции. – М.: Прометей, Юратай 1998.
11 Харламов И.Ф. Педагогика: Учебное пособие. – М., 2000. – 516 с.
12 Қозыбаев М.Қ. Ата тарихы туралы сыр // Егемен Қазақстан, 3 қазан, 1992.
13 Жарықбаев Қ. Қазақтың ұлттық мінез бітістері, олардың кейбір ерекшеліктері // Жантану негіздері. – Алматы, 2002. – 415 б.
14 Темірбеков А., Балаубаев С. Психология: Оқулық. – Алматы: Мектеп, 1966. – 230 б.
15 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995. – 352 б.
16 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. – Алматы: Білім, 1995. – 232 б.
17 Мұхамединова Н.А. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының мұраларындағы ұлттық құндылықтар негізінде оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу. – Алматы, 2006. – 133 б.
18 Ақпаев Т.А., Адамбеков М.Т., Тастанов Ә.Ж. Оқушылардың дене тәрбиесін қалыптастырудың ілімдік және әдістемелік негіздері. –Алматы, 2002. -140 б.
19 Назарбаев Н. Тарихи толқынында. –Алматы: Атамұра, 1999. –271 б.
20 Құраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы, Т. 2, 1991.
21 Түркістан халықаралық энциклопедия // Бас редакторы Нысанбаев Ә. Алматы, 2000. – 655 б.
21 Түркістан халықаралық энциклопедия // Бас редакторы Нысанбаев Ә. Алматы, 2000. – 655 б.
22 Ысқақов Б. Қорқыт ата кітабы. Түркі тілінен аударған Ысқақов Б. - Алматы: Жазушы, 1994. – 160 б.
23 Баласағұн Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, - 1986. – 607 б.
24 Үш пайғамбар //Құрастырған Нысаналы А. – Алматы: Дәуір, 1992. – 184 б.
25 Қалиұлы С. Төле би // Төле би әңгімелер, аңыздар, қанатты сөздер және шешендік толғаулар. - Алматы, 1992. – 194 б.
26 Алтынсарин Ы. Өнер-білім бар жұрттар. – Алматы: Жалын, 1991. – 240 б.
27 Құнанбаев А. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. – Алматы. 1961. - 692 б.
28 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 318 б.
29 Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. – Алматы. 2002. – 189б.
30 Момышұлы Б. Т. I, - Алматы: Жазушы, 2001. – 479 б.
31 Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы IV томдық; //Өлеңдері мен поэмалары. Құрастырған Оразақын Асқар. Т. I, 2001. - 448 б.
32 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 2003. – 494 б.
33 Айталы А. Ұлттық және азаматтылық сәйкестілік // Ақиқат. №9, 1997. – 37-39 б.
34 Рысбекұлы Қ. Бекзат – Астана: Ер Дәулет, 2005. – 141 б.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:   
МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 бет

1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОқушылардыҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ
ҚАСИЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 6 бет
1. Оқыту барысында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... .6 бет
2. Дене шынықтыру пәні бойынша патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың
қазіргі күй-жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25 бет
3. Дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойындағы патриоттық
қасиеттерді қалыптастырудың мүмкіндіктері мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42 бет

2 Мектепте ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫ оқыту арқылы ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА
ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ АРТТЫРУДЫҢ
Әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...53 бет
1. Патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыруда пайдаланудың
педагогикалық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53 бет
2.2 Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда патриоттық қасиеттерді дене
шынықтыруда пайдаланудың
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69 бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 81 бет

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83 бе

Қосымшалар

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинақтап,
іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін, жас ұрпақтың бойына
сіңіру, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру
үшін мақсатты ықпалда жүзеге асатын іс-әрекет. Мектеп барлық кезде жас
жеткіншектерге елін, халқын, туған жерін сүю және қорғау сезімдерін дарытып
және дамытып келеді. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын
үздіксіз ізденіске түсірген ізгі мұрат екені даусыз. Мектеп оқушыларының
бойында патриоттыққа қасиеттерді қалыптастыру мәселесі барлық кезде де
қоғам мен мемлекеттің назарынан тыс болмаған. Ал бүгінгі таңда жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстанға айналу, яғни жаңарту үдерісі қоғамымыздың барлық
саласында, соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге
сай дамуды талап етеді. Оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді
қалыптастыру бір науқандық іс-шара емес. Патриоттық қасиеттерді
қалыптастыру үдерісінің өз идеологиясы және айқын жүйесі бар. Мектептерде
оқушылардың бойында патриоттыққа қасиеттерді қалыптастыру ақын-жыраулардың
тағылымдарын оқыту арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, жеткіншектерді
елін, халқын, туған жерін сүюге тәрбиелеу қазақ халқының батырларының өмірі
мен ерліктерін, олардың туған жерін жауларынан қаймықпай қорғағандықтарын
баяндау арқылы жүзеге асырылу жолдары да бар. Сондай-ақ, қазақ зиялыларының
мұраларын оқытудың маңызы зор. Оқушыларды патриоттыққа, Отанын сүюге,
елін қорғауға бұрынғы Кеңес Одағы кезеңіндегі жүргізілген іс-шаралардың
озық үлгілерін пайдалануға да болады. Қазіргі таңда қоғамның саяси,
әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару үдерісіне оң көзқарас қоғам
мүшелерінің осы патриоттық сезімі үлкен ықпал жасауда. Дейтұрғанмен,
еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы жағдайында қоғамдық келісімді одан
әрі нығайту міндеті басты назарда тұрғандықтан, жеткіншектердің патриоттық
көзқарасын қалыптастыруда жаңа бағыттың қажет екендігі де аңғарылды.
Өйткені, өткен озық тәжірибелердің патриоттық сезімге игі әсер ететін
тәлімді-тағылымдық әлеуеті мен бүгінгі мектептегі тәрбие әрекетінде,
олардың пайдалануы арасында қайшылықтар қатты сезілуде. Себебі Отан, сенім,
ерлік дәстүрлерге құрмет, парыз, абырой, ар-намыс, елі үшін өзін құрбан ету
сияқты құндылықтарға көзқарас өзгеріп кетті. Әлеуметтік-адамгершілік бағыт
бұрмаланып кетті, керісінше жастарға өзімшілдік тән. Күнделікті өмірде бұл
жастардың маңызды азаматтық міндеттерін орындамауы, әлеуметтік және рухани
толыспағандығын көрсетуі, әртүрлі діни секталарға кіруі, жасөспірімдер
арасында заңсыз топтардың пайда болуы сияқты іс-әрекеттерден көрінеді.
Туындап отырған жағдайлардың себебінің бірі еліміз егемендік алғаннан кейін
патриоттық тәрбиенің мәні мен рөлін жете бағаламауында болып отыр.
Патриоттық тәрбиенің практикадағы бай жинақталған тәжірибесінің ғана беделі
түскен жоқ, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының мүддесін қорғауға
дайын және қабілетті патриоттық азаматтың да, яғни тұлғаны
қалыптастыру мен дамыту идеясының да беделі түсіп кетті. Ал, Қазақстанда
білім беру жүйесін әлемдік стандартқа жақындату саясаты жүргізіліп жатқан
кезеңде, мектептердегі оқу мен тәрбие ісінің мазмұнына қазіргі талапқа сай
жан-жақты ойластырылған ең тиімді жұмыс түрлері мен тәсілдерін іздестіруді
талап етеді. Сондай жаңа тәсілдер туралы ой Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңында [1], Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасында [2, 16б.], сондай-ақ, елбасы
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған жолдауларында [3,4,5] көрсетілген.
Нақ осы құжаттар, заңдар бүгінгі таңда патриоттық тәрбиелеудің негізгі
бағыттарын айқындап берді.
Бүгінгі таңда патриоттық ұғымы жаңа тұрғыда көрініс береді, ол елді
жаудан қорғау ғана емес, сонымен қатар, ол елді тоқыраудан,
космополитизмнен қорғау деп түсіну қажет. Қазіргі таңдағы патриоттық
қасиеттерді қалыптастырудың ұстанатын жол - әр елдің өзіндік ерекшеліктерін
ескере отырып модернизацияға, экономиканы көтеруге, алға жылжу үшін барлық
әлеуметтік күшін жұмылдыруға, өзінің бүгіні мен болашағына немқұрайлы
қараудан және енжарлық жағдайдан шығуға ұмтылу. Бұл көпұлтты және
көпконфессиялы ел жағдайында шынайы патриоттыққа қалыптастыруды қамтамасыз
ету үшін білім беру саласы қазіргі кездегі әлеуметтік маңызды құндылықтар
мен мақсаттарды қоғамның жаңа құндылық жүйесіне біріктіруі қажет. Ол
ашықтықты, вариативтілікті, рухани және мәдени мазмұнға бай, ұлтаралық
татулықты, толеранттылықты қамтамасыз етуге бағытталған сара жол болуы
қажет.
Біз қарастырған патриоттық тәрбиесі философиялық, психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерде, ғылыми еңбектерде арқылы көрініс тауып жатты.
Оқушылардың патриоттыққа тәрбиелеуде классик-педагогтар К.Д.Ушинский
[6], А.С.Макаренко [7], В.А.Сухомлинский үлкен үлес қосты. Олар өз
еңбектерінде патриоттық тәрбиенің маңызды идеяларын қарастырып, бағыттарын
көрсетті.
Советтік патриотизмді Н.П.Егоров [8] қарастырса, Г.И.Щукина [9],
Б.Т.Лихачев [10], еңбектерінде патриотизмнің мән-мазмұнын қарастырады.
Бүгінгі таңдағы патриоттық тәрбиенің міндеттері, мазмұны мен әдістері
И.Ф.Харламовтың [11] оқу құралында көрініс алған. Сонымен қатар,
И.Е.Кравцев, М.А.Терентий, А.В.Русецкий оқушылардың бойында патриоттық
қасиеттерді қалыптастырудың ғылыми-теориялық, әдістемелік жақтарын
өздерінің зерттеу жұмыстарында қарастырған.
Қазақстан халқының патриоттық көзқарасын қалыптастыруда терең ғылыми
зерттеулер жүргізіліп, жаңа бағыттар іздестірудің үлкен маңызы болды. Осы
тұрғыдан алғанда Отандық ғалымдардың еңбектерінің орны ерекше. Тарихшылар
М.Қ.Қозыбаев [12], М.Мұқанов, философтар А.Айталы, Д.Раев, А.Қасабеков,
Ж.Алтаев, психологтар Н.Елікбаев, Қ.Б.Жарықбаев [13], А.Темірбеков,
С.Балаубаевтардың [14] еңбектерінде қарастырылды. Педагогика саласында
зерттеулер жүргізген Отандық ғалымдар С.Қалиев [15], С.Ұзақбаева [16],
К.Құнантаева, Р.А.Джанабаева еңбектерінде педагогика тарихы мен теориясына
қатысты мәселелер қамтылған. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін
оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу мәселелеріне түрлі бағыттарда
Е.Жұматаева, Д.С.Құсайынова оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу жұмыстарының
мазмұнына, міндеттеріне, оны шешудегі әдіс-тәсілдеріне қатысты ұсыныстар
береді, ал Р.Н.Кенжебаева жаратылыстану пәні негізінде қарастырса,
Ж.Н.Қалиев гуманитарлық пәндер негізінде, А.Қ.Дүйсенбаев зерттеулер
жүргізді. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының мұралары арқылы
оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу жолдарын Н.А.Мұхамединова [17] жан-жақты
қарастырып талдаса, Е.К.Утегенов оқу-тәрбие үдерісінде Отанымызды болашақ
қорғаушыларды патриотизмге тәрбиелеудің жолдарын қарастырады.
Ал дене тәрбиесінің ілімі, педагогикалық жүйе ретінде дене шынықтыру
мәдениетін, дене мүмкіндіктерін дамыту мәселесін М.Сапарбаев, Е.Уаңбаев,
Ж.Оңалбек, С.Тайжанов, Б.А.Тойлыбаев, Т.Ж.Бекбатчаев, Б.Төтенаев,
Т.А.Ақпаев т.б зерттеген [18].
Оқушылардың бойында патриоттық рухта тәрбиелеуде жинақталған ғылыми
қордың бар екендігін, алайда оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу қоғам
сұранысынан туындаған өзекті мәселе екенін ғылыми еңбектерге жасаған
талдаулар көрсетіп отыр.
Дейтұрғанмен, дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойында
патриоттық қасиеттерді қалыптастыру мәселесіне жете көңіл бөлінбегендігі,
дене шынықтыру пән ретінде, атап айтсақ, білім беру саласында маңыздылығын
жете түсінбеуі, дене шынықтыру пәнінің тәрбиелік мүмкіндіктері жете
қарастырылмағандығы анықталды. Бұл мәселені мақсатты түрде шешу үшін дене
шынықтыру пәнінің тәрбиелік мүмкіндіктерін, оның әдіс-тәсілдерін дамыту
жолдарын жете зерттеп талдау қажеттігі туындайды. Сонымен, ғылыми
әдебиеттер мен білім беру саласындағы ізденістерді талдау:
- оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы жаңа тұжырымдамалық бағдарды анықтаудың
қажеттілігі мен оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді дене шынықтыру
пәнінің әлеуеттік мүмкіндіктері мен дене шынықтыруды оқыту арқылы
патриоттық қасиеттерді ұйымдастыру жүйесінің қалыптаспағандығының
арасындағы;
- оқушылардың бойында патриоттық қасиеттердің өзектілігі мен дене
шынықтыруды оқыту арқылы осы мәселені шешудің ғылыми-педагогикалық
негіздердің жеткіліксіз зерттелгендігінің арасындағы қарама-қайшылықтардың
бар екендігін аңғартады.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында оқушылардың бойында
патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыру пәнінің
мүмкіндіктерімен ұштастыра жүргізу мәселесі тақырыпты Дене шынықтыру
сабақтарында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларын дене
шынықтыру арқылы патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың теориялық
негіздерін анықтап, әдістемелік негізін жасау және оның сабақ үлгілері.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін орта мектептегі патриоттық
қасиеттерді қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойында
патриоттық қасиеттерді қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларын дене шынықтыруды оқыту
үдерісінде патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың теориялық негізін
айқындау және мәнін ашып көрсету;
- жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына дене шынықтыру арқылы
патриоттыққа тәрбие берудің бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін анықтау;
- оқушыларға патриоттық тәрбие берудің мазмұнын жетілдірудің
бағдарламасын жасау, оның сабақ үлгілерін тексеріп, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: мектепте дене шынықтыруды оқыту үдерісінде
оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерге тәрбиелеудің тиімділігі артады,
егер:
- отандық философиялық, тарихи, психологиялық, педагогикалық
еңбектерде “патриот”, “патриоттық тәрбие” ұғымдарының мәні талданса;
оқушыларға патриоттық қасиет берудің теориялық және әдістемелік қағидалары
оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланылса;
- Қазақстанның өзгерген қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық
жағдайында оқушыларды патриоттық қасиеттердің мазмұны ғылыми-әдістемелік
тұрғыдан негізделіп, оқу-тәрбие мазмұны патриоттыққа тәрбиелейтін жаңа
материалдармен толықтырылса;
- дене шынықтыруды оқыту үдерісі патриоттық қасиеттерді қалыптастыруға
бағытталса және дене шынықтыруды оқыту арқылы патриоттық қасиеттерге
тәрбиелеудің озық тәжірибелері анықталып ғылыми және әдістемелік негізі
жасалса.
Зерттеудің әдістері – зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді теориялық және
әдістемелік тұрғыдан талдау, сынып мұғалімдерінің патриоттық тәрбие
берудегі іс-тәжірибелерімен және мекемелердің құжаттарымен (ресми
материалдар, жоспарлар, бағдарлама) танысу, сауалнама және әңгімелесу,
педагогикалық бақылау, баға беру.

1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОқушылардыҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ
ҚАСИЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ негіздері
1.1 Оқыту барысында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мәселесі

Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан жаңару процесі өткен тарихымызды
объективті тұрғыдан дұрыс бағалауға, оны мектептің оқу-тәрбие үдерісінде
күн талаптарына сай тиімді пайдалануға қолайлы жағдай жасауда. Ал егеменді
ел болғанымыз ата-бабаларымыздың жерін, елін жаудан жан аямай қорғауының
арқасында екені тарихтан белгілі. Қай ғасырда болсын, елін, халқын сүюге,
яғни халқын патриоттық сезімге тәрбиелеу мәселелері назардан тыс қалып
көрген емес. Қоғамның әртүрлі дамуы жағдайында бұл өткір мәселе әрқалай
шешіліп отырған. Біздің пайымдауымызша, ғұлама ойшылдардың еңбектерінде
бірыңғай дидактикалық, тәлімдік сарындағы ой-пікірлерімен бірге көркем
эпикалық туындылардың да түпкі мағынасы тарих сабақтарын, тарихи оқиғалар
өзегіндегі даналық тәлімдерді тағлым еткендігі көрінеді. Қазіргі таңда
халықтық сананың қайта жаңғырған кезінде, жастарға ұлттық ерлік дәстүрге
деген құрмет пен жақсы көзқарас қалыптастыра білу - педагог-тарихшылардың
басты міндеттерінің бірі. Ұлттық бай мұрада “Қазақтардың қайталанбас ерлік
әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние” екендігі туралы
елбасы Н.Ә.Назарбаев та атап көрсеткен [19, 145 б.]. Осыған орай, бүгінгі
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық оң өзгеріске байланысты бұл мәселенің
көптеген салаларын ұрпақ тәрбиесіне әлі де болса бағыттауды қажеттейді. Ал,
осы мәселені шешу – қазақ халқының мәдени-рухани жетістіктеріне көңіл
қойып, ата-баба дәстүрін қастерлеуге, сонымен ұрпақты патриоттық рухта
тәрбиелеуге зор ықпал жасайды. Осы тұрғыдан алғанда қазақ қауымының ең
алғаш іргесі қаланып, рухани дамуына өз үлестерін қосып дем беруші қазақ
ғұлама ғалымдарының тәлім-тәрбиелік мұрасындағы халықтық ерлік
дәстүрлерінің қалыптасуына, патриоттық мәселелеріне шолу жасауды қажет деп
білеміз.
Ертедегі түркілердің ерлік туралы ой-пікірлері, алғашқы педагогикалық
ескерткіштер тікелей халық өмірінің, халықтық ерлік дәстүрінің ықпалымен
пайда болғанын көрсетеді. Ғылымның көрнекті өкілдері, орта ғасыр мәдениеті
қайраткерлерінің жерлестеріміз жинақтаған аса бай тәрбие тәжірибесін есепке
алмауы мүмкін емес болатын. “Әл-Фараби трактаттарынан бастап” “Түркі
тіліндегі Гүлістанға” дейінгі ерлік дәстүр баяндалған педагогикалық ой
даналығына үздіксіз назар аударылғаны байқалады. Ата-баба мұралары
негізінде тәлім-тәрбие барысында жеткіншектерді патриоттыққа, өз халқына
деген сүйіспеншілікке, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне, еңбек
сүйгіштікке, адалдыққа, кішіпейілділікке, елінің мүддесін өзінің мүддесінен
жоғары қою сияқты қасиеттерге тәрбиелеу міндеті басты назарда тұрды.
Осындай қасиеттердің тарихи генезисі (“genesis” грек тілінен – “шығу тегі”
дегенді білдіреді) жеке мемлекеттердің құрылуы және нығаюымен, олардың
ұлттық тәуелсіздігі үшін күресімен байланысты. Ұлттық патриоттыққа
тәрбиелеудің генезисін тану үшін орта ғасырлық және кейінгі ұлы ойшылдар
мен ғұламалардың еңбектеріне қысқаша шолу жасау қажеттілік танытады, себебі
қазақ халқының ерлік дәстүрінің қалыптасуында ойшылдардың ықпалы зор болды.
Ел тарихын ата-баба мұралары арқылы зерделеудің оқушылардың бойында
патриоттық қасиеттерді қалыптастыру рөлінің маңызды екендігінің себебі
патриоттық адамдарда сан ғасырлар бойы қалыптасқан терең сезім болып
табылады. Бұл ойды отандық ғалымдар А.Темірбеков, С.Балаубаевтар қуаттай
келе: “Тарихты үйренудің патриоттық сезімді қалыптастыруға әсері күшті” –
деп тұжырымдайды [14, 212 б.]. Ал қазақ елінің тарихы бай, жеткіншектерге
үлгі боларлық батырларға, олардың ұлан-ғайыр жерін қорғаудағы ерлік
істеріне толы тарихы бар деп айта аламыз. Қазақстан Республикасы
тәуелсіздік алған соң қазақ халқының тарихын Т.Сұлтанов және С.Кляшторный
түбегейлі зерттеді. Аталған ғалымдар қазақ тарихының ежелгі сақ дәуірінен
басталатындығын археологиялық және тарихи деректерге сүйене отырып, ғылыми
тұрғыда негіздеді. Осы орайда белгілі ғалым Қ.Жарықбаев: “Ата-бабаларымыз
Алтайдан Атырауға, Еділ мен Жайыққа дейінгі ұлан-ғайыр, кең жазира даланы
ғасырлар бойы басқыншы жаудан сан рет қорғап, бостандық пен тәуелсіздік
жолында шыбын жанын пида еткен. Біздер халқымыздың қас батырлары Қабанбай
мен Бөгенбайды, Исатай мен Махамбетті, Кенесары мен Наурызбайды, Қасымхан
мен Абылай ханды, Амангелді мен Бауыржанды қадір тұтып, қастерлейміз.
Олардың халқы үшін қалтқысыз қызмет еткенін өзімізге үлгі-өнеге етіп,
осындай ата-бабалармыздың болғанын қалайша мақтан тұтпаймыз!” – деп жазады
[13, 378 б.]. Халқымыздың мұрасына ықыласпен қарау қазіргі мәдениетімізді
байытудың бір көзі. Халқымыздың тарихына көз жіберсек, Күлтегін,
Білгеқаған, Тоныкөктен бастап халқын, жерін, тілін қорғаудағы өшпес
ерліктерге толы күрес жолдарын көреміз. Күлтегін жазбасында:
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым...
Түркі иелігінен айырылған халықты
Ата-баба мекеніне орнатты... [20, 14 б.]
Күлтегін ежелгі түркілердің тамаша ерлік сипаттарын бойына жан-жақты
дарытқан жау-жүрек батыр, ұлан-ғайыр кең даланы еркін билеген дала халқының
қайсар жауынгері [15, 84 б.]. Күлтегін қабіріне қойылған екі ескерткіштің
бірі ғылымда кіші жазу, ал екіншісі үлкен жазу деп аталып кеткен.
Бұлардың әрқайсысын түрік елінің даңқты әскери қолбасшысы Күлтегіннің
жауынгерлік жорықтарын мадақтап, жырлауға арналған қаһармандық дастан деуге
болады. Бұл дастандардың авторы өз дәуірінің аса дарынды ақыны, көрнекті
қоғам қайраткері Йоллығ тегін ( 8 ғ.) [21, 374 б.]. Тас жазуларда ерлік пен
ездік, соғыс пен бейбітшілік, құлдық пен тәуелсіздік, тәлім-тәрбие жайлары
баяндалады. Мысалы, Бізге жеңіс әперген жер-суымыз-Отанымыз деп білу
керек... Қандай қағанат болмасын, оның халқының арасында пәтуасыз (жалқау,
оңбаған) табылса, онда сол халықтың қанша соры бар десеңізші!- Құлақ қойып
тыңдаңыздар, тереңнен ойлап толғаныңыздар... Су ағысы тартылса жас
жапырақ қурайды, адамдардан күш кетсе – жат кісіге бағынады...-деген
сөздердің тәрбиелік мәнінің қаншалықты зор екендігін аңғару қиын емес [15,
84 б.]. Білге Күлтегіннің ағасы болған. Білге немере ағасы Можоға (Қапаған)
еріп бірқатар жорықтарға қатысты. 14 жасында Тардуш елінің шады
лауазымын алған. Мого мен Шығыс Түрік қағанатының қаған тағына отырып,
Білге қаған лауазымын алады. Білге қаған өз туыстарының қолынан уланып
өлген. Оның ескерткіші күні бүгінге дейін сақталған. Ескерткіште елді
халық едім, елім енді қайда. Қағаны бар ел едім, қағаным енді қайда, қай
қағанға іс-күшімізді жұмсар екенбіз деген шешен тілмен ел тағдырын
жырлайды [21, 246 б.].
Тоныкөк – Түркі қағанатының (8ғ.) көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткері, кемеңгер ойшылы, түркі елінің алғашқы үш қағанатының (Елтеріс,
Қанаған, Білге қағандар) ақылгөй кеңесшісі, қалың қол бастаған ерен батыры,
дарынды ақыны. Тоныкөк жазуы-Түркі қағанатының саяси, қоғамдық және
әлеуметтік өмірін ежелгі түркі поэзиясы стилінде зор шеберлікпен бейнелеп
көрсеткен, идеялық мазмұны мен көркемдік дәрежесі биік әдеби жәдігерлік.
Тоныкөк жазуы 313 өлең жолынан тұрады. Бұл жырда түрік елінің сан қырлы
өмірінде Тоныкөктің тарихи рөл атқарғаны ерекше атап айтылады [21, 580 б.].
Құлыптасқа жазылған осы ескерткіштер “Орхон-Енисей жазуы” деп те аталады.
Ұлы Түркі қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты, мәдениеті мен
жауынгерлік жортуылдары айшықты да мәнерлі тілмен өсиет үлгісінде
баяндалады. Бұл жазбалардың жас жеткіншектер үшін тәрбиелік мәні зор,
жазбалар жастарымызды елін, халқын сүюге, ерлікке шақырады. Осындай ұлттық
мәдениет үшін айрықша мәні бар тарихи-мәдени, ежелгі қолжазбалардың,
кітаптар мен басқа да дерек көздерінің сақталуын қамтамасыз ету үшін
“Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы бойынша елімізде біршама жұмыстар
атқарылды. Көрнекті ғұламалардың мұрасын зерделеу, сондай-ақ қазақ халқының
мұрасындағы тарихи мәні бар сирек кездесетін қолжазбаларды, кітаптарды және
мұрағат құжаттарын табу мақсатында шетел мұрағаттары мен кітапханаларында
жұмыс жүргізу үшін ғылыми-зерттеу экспедициялары ұйымдастырылды және
ұйымдастырылуда.
Сырдарияның орта және төменгі бойын жайлаған оғыздар мен қыпшақтар
арасынан шыққан күйші Қорқыт Атаның тағылымдарының тәрбиелік мәні үлкен.
Қорқыт Ата (7-8 ғасырлар, кейбір деректерде 9-10 ғасырлар) – түркі халқына
ортақ ұлы ойшыл, жырау, қобызшы. Тарихшылардың айтуынша, дана Қорқыт
Мұхаммед пайғамбардың замандасы екен. Сыр бойында туған, Қорқыттың бейіті
Қызылорда облысының Қармақшы стансасынан 18 шақырым жерде тұр. Рашид әд-Дин
өзінің “Жами ат-тауарих” атты тарихи шежіресінде Қорқытты қайы тайпасынан
шыққан десе, Әбілхазының “Түрік шежіресінде” оның тегі баят деп
көрсетілген. Мұның екеуі де оғыз ұлысына кіретін этностар. Тарихи
шежірілерде Қорқыт Ата өмірде ізгі, артына әдеби-музыкалық мұрасы қалған
тарихи тұлға ретінде сомдалған. Осы күнге жеткен “Қорқыт ата кітабы” –
Қорқыт Атаның тарихи тұлға екендігін растайтын жазба жәдігерлерінің
бастысы. “Қорқыт ата” кітабының сюжеті XV ғасырда проза түрінде хатқа
түскен. Әдебиет зерттеушілері Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Жолдасбековтер
және Еуропа зерттеушілері бұл кітапты жыр үлгісімен жазылған деп бағалайды.
“Қорқыт” сөзінің тарихи-лингвистикалық мағынасы “қор” және “құт” сөзінен
шыққан дейді. Құт – құт-береке, құтты болсын дегендегі “құт” түбірі деп
түсіндіреді [22, 71 б.]. Сонымен қатар “Қорқыт ата” кітабының екі нұсқасы:
бірі Дрезденде (Германия), екіншісі Ватиканда (Италия) сақталған.
Дрездендегі нұсқасы 12 сюжеттен, Италиядағы нұсқасы 6 сюжеттен тұрады. 1950
жылы Бакуде (“Деде Қорқыт”), 1962 жылы Мәскеуде (“Книга моего деда Коркут”)
басылған. Орыс, неміс, италян тілдеріне аударылған. Қазақ тіліне
аударғандар Ә.Қоңыратбаев, М.Жолдасбеков, Ш.Ыбраев. “Қорқыт ата” дастаны
бір жағынан түркі аңыздарының, мақал-мәтелдерінің, даналық сөздерінің асыл
сандығындай келісті мұра.
Бүгінгі педагогика ғылымының басты сипаты – ежелгі түркі мұраларының
даму ерекшеліктері мен тарихи үрдісіне қазіргі түркі тектес елінің
педагогикасының қалыптасып, тарихи еңбектер арқылы ғылымилық көзқарастың
орнығуы, болашақ ерлік мектептердің дәстүрін қалыптастырды. Ортақ қасиеттер
дарытты, рухани тұтастығын көрсетті. Қорқыт ата жастарды елін, жерін сүюге,
ержүрек болуға шақырады. Мысалы: “Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай
білмеген қорқаққа қылыш сермеп, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің
садағының оғы да қылыштай кесіп түседі... Қолыңа ұстаған болат қылышың
мұқалмасын. Жауға атқан садағың өткір болсын. ” - деп кемеңгер атамыз
жастарға бата беріп, батыл, ержүрек, қайсарлыққа шақырады [22, 160 б.].
Бұл еңбекте ғылым мен мәдениеттің әр қилы салалары әр қырынан ашылды,
мінсіз қоғамның қағидалары берілді, өмірлік тәжірибелер баяндалды. Белгілі
тұжырымдар негізінде адамның өмір сүруінің нақты, күнделікті бағыттары
белгіленді, өмір мәні пайымдалды, министр мен қолбасшыдан бастап хатшы,
елші, жазушы, жылнамашы, шарапқұюшы, аспаз, ғалым, балгер, сиқыршы,
жұлдызшы, көпес, қолөнерші, егінші, малшы тағы басқа кәсіп иелеріне тән
қасиеттер сипатталады.
“Құтты біліктің” Еуропа әлеміне әйгілі болуы австриялық шығыстанушы
Фон Хаммер Пургисталь есімімен тікелей байланысты. Ол 1976 жылы Стамбул
қаласында аталмыш қолжазбаны қолға түсіріп, Вена кітапханасына сыйға
тартқан. Еңбекті алғаш рет неміс тілінде жарыққа шығарған белгілі
шығыстанушы Г.Бамбери 1891-1910 жылдары дастанның түпнұсқасымен қоса, оның
неміс тілінде аудармасын жариялаған. Дастанның үзінділерін тұңғыш орыс
тіліне аударған С.Е.Малов, 1971 жылы М.Гребнев “Бақытты болу ғылымы” деген
атпен дастанның еркін аудармасын жасады. 1986 жылы дастанды Асқар Егеубаев
қазақ тіліне аударды.
Сонау ерте заман ғұламаларының бірі – Жүсіп Баласағұни өзінің
классикалық “Құтадғу білік” атты еңбегінде адамды бақытқа жеткізу жолдарын,
адам баласының құтты тұрмысын, әдет-ғұрпын, сана-сезімін, өмірге
көзқарасын, сол кезеңде өмір сүрген түркі жұртының ерекшелігін жырлайды.
“Құтты білік” халықтың құты, ырысы болған ілім. Ұрпақтарға, адамға бақыт
берген, құт әкелетін білім. Ғасырлар бойы көзі ашық, көкірегі ояу ұрпаққа
ерлік, адамдық, азаматтық қасиеттерін, әдеп, адалдық, ерлік дәстүрлерін
сіңірген еңбек. Бұл еңбектің әр жолдарына үңілген сайын туған елдің, өскен
жердің рухани байлығының өшпес қайнар көздерін сезіне түсеміз. Түркі
халықтары ғылымының, тілі мен өнерінің, ерлік дәстүрлерінің тынысын байқап,
құнарлы топырағының ыстық табы бойға тарайтынын сезінеміз.
“Кітап атын “Құтадғу білік” қойдым – Құтын тұтсын оқушым білікті
ойдың!”- дейді Жетісудің Құзарда (Баласағұн) қаласынан шыққан ұлы ойшыл
алғашқы тарауларында. Ж.Баласағұнидің “Құтты білік” деген дастанын
елін сүйердің (1069 жыл) саясат, мемлекет басқару, әскерлік іс жөніндегі
педагогикалық трактат десе де болады: “Білік біліп – төрден орын аларсың,
Білік білсең – күшті, берік адамсың, Біліксіз тіл, жүрек неге жарасын,
Жанды судай біліктен күш табасың, Қанша білсең, іздеп тағы, тағы да,
Білікті адам жетер тілек, бағына” – дей келе, мұның негізін халық
тәрбиесінің бастауынан табуға болатынын айтады [23, 134 б.]. Жүсіп
Баласағұни туған халқының салтын, әдет-ғұрыптарын, ерлік дәстүрлерін жақсы
біледі, оның рухани өміріне тереңдей енеді. X-XI ғасырларда өмір сүріп, сол
дәуірдің озық өнер туындысын дүниеге әкелген Жүсіп Баласағұни еңбегі
қазіргі жастар үшін патриоттық тәрбиелік маңызы жоғары және бүгінгі таңда
да өте қажет.
“Қайда жүрсең де ерлікпен қатар ақкөңілдік те керек” деген сөздер
арқылы Жүсіп Баласағұни патриотты болу үшін жаман мінез, жат қылықтардан
аулақ болуға шақырады. Намысты болудың түбі ар-ұяттарын таза ұстауларымен
тікелей байланысты дейді. “Намыс – арын бағып, жауын сындырар” – деген
тәліми өсиеті халық түсініктері арқылы жастарға халықтық ерлік тәрбие
қағидалары жайында керекті құнды қасиеттерді ұсынады. Ғұламаның бұл
пікірлерінде біреулердің ерлік ісін көрсең, оны ардақтай біл, күнәліні
кешіре біл... Өзіңе де, өзгеге де бейбітшілік тіле... деген терең ой жатыр.
“Құтты білік” қазіргі қазақ еліне байырғы елдің, мемлекеттік дәстүрін,
суреткерлігін, тұрмыс-салтын, ерліктерін таныстыруымен қымбат.
Ғұламалар, халықтық тәрбие дәстүрлерін жетік білуді, баланың мінез-
құлық ережелерін жүйелеуге көмектесе отырып, оларды психология жағынан
қарастырады. Қазақтың халықтық педагогикасында үлкендердің, ата-аналардың
жеке басының жақсы істерін үлгі ету, тәрбиеге “ұят”, “ар”, “намыс”
ұғымдарын кең пайдалана отырып сендіру, үйрету, жаттықтыру, көтермелеу,
мадақтау, жазалау әдістерімен үнемі жүзеге асырылып отырды. Сонымен қатар
Жүсіп Баласағұни қағидасы жастарға ізгі көзқарас, балалар мен қыздар
тәрбиесіне саралап қарау, жас ерекшеліктерін ескеріп отыру, ерлікке баулу,
ұлттық мәдениетке, ана тіліне, туған жерге аялап қарау, қолөнерге,
ұсталыққа ерте баулу сияқты мәселелерге қатты көңіл бөліп отырған.
Сондықтан бұл қағида педагогикалық жүйедегі халықтық тәрбиенің негізгі
өзегі болып табылады, түркі жұртының тәліми тәжірибесінің қалыптасуы
осындай ойлармен сабақтас. Жастардың ерлік тәрбиесі туралы Жүсіп
Баласағұнидің пікірлері мына жолдардан байқалады: “Толып жатыр жүрген
жандар жер басып; Көңілі ашық, әділ ерге - ел ғашық” [23, 188 б.] – деген
сөздері дәлелдейді. Осы сөздердің бәрі де елін сүюге, патриот болуға
үйрететін, оның мәнін аша түсудің амалы деуге болады. Жүсіп Баласағұнидің
“Құтты білік” дастаны соншалық мол мазмұнды арқау етуімен қатар, негізгі
айтар ойы – адамның жеке тұлға болып жетілуі мен кісілік кемелденуі сол
арқылы мемлекет пен қоғамды қуатты ету. Дастан мазмұны өте астарлы, танымы
терең де тұңғиық ұғым-түсініктерге толы. Оған ерекше үңіліп, зерттей қарар
болсақ, шығарманың өзегі – халықтық ерлік дәстүрге бай тәлім-тәрбие арқылы
ұрпақты толық патриотты адам ретінде қалыптастыру екенін танимыз. “Құтты
біліктің” 15 тарауы түгелдей дерлік тәлім-тәрбиелік мәселелерді әр қырынан
сөз етеді.
Оның:
Ақылды-ұлы, біл, білімді-білікті,
Қонса екеуі, ұлы етер жігітті...
“Ақылды пайда болса, ұлылық болады,
Білім кімде, сол білікті болады.
Ақылды ұғар, білімділер біледі,
Түгел болар білімді, есті тілегін...” –
деген ұлағатты өсиеттері күні бүгінге дейін өзінің тәрбиелік мәнін
жоймай келеді. Сонымен қатар дастанның 52-тарауында от басында ұл мен қызды
қалай тәрбиелеу керек, оларды оқытудың жолдары, бала тәрбиелеудегі ата-
ананың рөлі, басқа да мәселелер сол заман тұрғысынан әңгімеге арқау болады.
Махмұд Қашқаридың аса бай мұрасынан біз үшін аса құндысы халықты
адамгершілік әрекеттерге бағыттай отыра, оларды әркімнің нақты ісімен
байланыстырады. Оның түсінігінде “Отан” және “өмір” мағыналас ұғымдар. Бұл
мемлекеттің мүддесін қорғау ғана емес, қоғам өміріне белсене араласу,
әлеуметтік әділеттілікті сақтау ғана емес, адамдарға, елге қажет нәрсені
жасауға дайын тұрғандығын көрсетеді. Оның “Сөздігінен” елге, жерге, Отанға
деген сүйіспеншілік сезіміне баулу, адамдарға құрмет сезімін қалыптастыру
тәрбиенің негізгі міндеттерінің бірі болғанына көз жеткізуге болады. Махмұд
Қашқаридың ерлік туралы жырларында патриоттық ерекше бейнеленген:
Қоршап алып үйірелік,
Аттан түсіп жүгірелік,
Арыстандай күркірелік,
Күші оның кемісін.
Өз заманының қаһармандары мен батырларының патриоттық қасиеттері мен
батылдықтарын рухтандыра жырлайды:
Ерен ерлер шақырысты,
Қырын көзбен бағысты,
Бар қарумен қағысты,
Қылыш қынға күшпен сыйды.
Махмұд Қашқаридың ерлік жырларының маңызы сол, жас оқушылардың бойында
патриоттық қасиеттерді, халық пен Отан мүддесіне берілгендік рухында
баулуды жүзеге асыруымен құнды. “Сөздіктегі” “Жауға шап”, “Мыңлақ елін
алғанбыз”, “Ертіс суы желекті” шығармаларына назар аударсақ, “Жауға шап”
жырының негізгі мәні жат жерлік басқыншыларға қарсы бірігу, ал “Мыңлақ елін
алғанбыз” нұсқасында батыр өзінің жасақтарын жауға қарсы күреске бастап
барады және жұмыла, бірлесіп бірін-бірі қолдап шайқасқандықтан жеңіске
жеткендігін баяндайды. Халық батырларды елдің берекесі, рахаты, тыныштығы
үшін, туған жер үшін өмірін қиюға даяр тұратын тұлға ретінде таниды. Мақмұд
Қашқари шығармаларынан, елін қорғауға, халқын жаулап алушылардан құтқаруға
қабілетті ұрпақ өсіру елжандылыққа тәрбиелеудің басты бағыттарының бірін
құрағанын аңғару қиын емес.
Қорыта айтсақ, ортағасырлық ойшылдар педагогикалық ойларында,
адамгершілік, патриоттық, гуманистік, имандылық сияқты моральдық қасиеттер
болған жағдайда ғана терең руханилық қалыптасатынын көрсетіп, болашаққа
бағыт сілтеген.
XV-XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырынан өздерінің тәлімдік идеяларымен
Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жырау секілді дала философтары ерекше
көзге түседі.
XIV ғасырдың аяғында XV ғасырдың басында өмір сүрген ақын, жырау,
философ Асан Қайғының құнды мұраларының орны бөлек. Халқының қамын жеп,
оның береке-бірлігін, келешектегі бағытын, көрегер күнін аңсаған Асан Қайғы
өз елінің алдағы тағдыры не болмақ деген толғаныспен күн кешті. Ел аузында
оның есіміне “қайғы” деген ат қосақталып, аңызға айналды. Ш.Уәлиханов Асан
Қайғыны “көшпенділер философы” деп атаса, М.Әуезовтың “өзінен қалған қысқа
сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да заман аңғарынан да бірталай
көрініс, білік-дерек береді,” - деген пікірінен Асан Қайғының халқының қал-
жағдайын жан дүниесімен түсініп, оған өзінің бар күш-жігерін жұмсағанын,
үлесін қосқанын білеміз. Орыс патшасы отарлауының мән-жайын алдын-ала
айтып, қауіп-қатерді дәл болжағанын мына жолдардан көруге болады: “Ол күнде
қарындастан қайыр кетер, Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер, Ұлы, қызың
орысқа бодан болып, Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер? ” [24, 471-472
бб.]
Ислам мәдениетіндегі софылық ағымның Сыр бойындағы өкілі Ахмет
Йассауи. Ол бүкіл түркі жұртының рухани атасы болды. Ахмет Йассауи өз
ілімінде психологиялық түсініктерге көңіл аударып ақиқатқа, сана-сезімге
рухани жаңаруға барар жолда адам шариғат, тарихат, мағрипат, хақиқат сияқты
төрт сатыдан өту керек екендігін ескертеді. Йассауитанушылар оның
дүниетанымының мәні “адамның өзін-өзі тануы” арқылы “хақты тану”, яғни
алғашқысы “тәуба”, соңғысы “құлдық” деген пікірді айтады [21, 425 б.].
Орта ғасыр ғұламалары Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, т.б.
халықтардың бір-бірімен әдет-ғұрып, салт-дәстүр тұрғысынан халықтық тәліми
қағидаларына сүйене отырып патриоттық тәрбиелеу керектігін ескерген. Әл-
Фарабидің халықтық тәліми идеялары әлемге кең тараған, яғни әлемдік
өркениетке зор үлес қосқан ойшыл ғалым. Ғұламаның елді сүйе білудің
маңызын, халықтар арасындағы туысқандық пен достықты жырлайтын ой
пікірлерінің жалғасы Ж.Баласағұни, М.Қашқари шығармаларында да орын алады.
Ж.Баласағұнидің “Ақыл қайда болса, ұлылық толады, білім кімде болса билікті
болады”, “Білім білсе, әзіз тірлік өткерер” деген ойлары халықтық тәрбиеге
нақты дәлел болып сүйенеді [23, 21 б.]. Ғұлама ғалымның ойынша, патриоттық
қасиеттерді ұрпақ бойына сіңіру, жалпы түркі жұртының, тәлім-тәрбие
қағидаларының басты өзегі екендігі айқындалды.
Әр халықтың ерлік дәстүрінің шығу тарихын, уақыт мезгілін, ұлттық
образын, іс-әрекеттердің шын маңыздылығын ұлттық тұлғада ашып көрсету
арқылы біз түркі халқының болмысын танимыз.
Іргесі берік елді Ауызы бір елді
Жау ала алмас. Дау ала алмас.
Ұлтарақтай болса да Ат төбеліндей болса да
Ата қонысы жер қымбат. Туып өскен ел қымбат.
Туған жер - тұғырың, Туған ел – қыдырың.
Атамекен туған жер – Кіндігіңді кескен жер,
Кір-қоңыңды жуған жер. Кісі болып өскен жер - деп айтып
кеткен қағидаларынан бастау алатын патриоттық тәрбие мазмұны ұрпақты
ауызбірлікке, елін, жерін, халқын сүюге, қорғауға ықпал жасайтын жағымды
мінез-құлықтық қасиеттерге баулиды.
Біз ата-баба тәрбиесі ұлағатының қазіргі қазақ халқының жас ұрпағының
дінінде, ділінде, рухани дүниесінде қайта жандануына күш салуымыз керек.
Бұл мақсатты іске асыру үшін ұлттық тәрбиеміздің көне бастауларына көз
жіберіп, ғұламалардың еңбектерін қарастырдық.
Ежелгі қазақ даласында тәрбие ісі негізделген рухани тұғырлар халықтың
бала тәрбиелеу дәстүрінен туындап отырған. Бұл дәстүрдің тарихи тамыры
терең және жан-жақты, онда түркі жұртының тәжірибесінен тиянақты түйіні
тұжырымдалып, белгілі заңдылық деңгейіне көтерілген. Біз ата-баба мұраларын
саралай келе, ата-бабаларымыз жастарды:
- тіл алғыш елгезек болуға үйреткендігін,
- адалдық пен шындыққа баулуды көздегендігін,
- білгір бол, білікті бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан
қарияның сөзін тыңда, ақпа құлақ болма, құйма құлақ бол дегенді бойларына
сіңіре білгендігін,
- үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйретуді басты міндет етіп қойғандығын,
- ел қорғаны батыр бол, халқыңа қызмет ет деп үйреткендігін, яғни
осындай тәрбиелік мәні зор өсиеттердің әрқашанда басты ұстанымда
болғандығын көреміз.
Көп жылдар бойға сіңген отарлау мен құлдық сезімі ұлттық тарихымыздағы
ақтаңдақтарды белсенді түрде ашып, қара таңдақтарды қайта қарауға мұрша
берген жоқ. Ол ұзақ уақыт әкімшіл-әміршіл биліктің идеологиялық қыспағында
қалып, қалай тартса солай додаға түсіп, көрінгеннің қанжығасында көкпар
болып кете барды. Бір жағы жоңғар шапқыншылығы, екінші жағы Ресей
отаршылдығынан ұлан далада емін-еркін тіршілік еткен көшпелі қазақ
қауымының тәуелсіздігі аяққа тапталып, аяусыз езгіге түсті. Соның бір
қасіретті беттері “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” кезінде жазылды.
Осындай қоғамдық-әлеуметтік себеп-салдарынан жер күңіреніп, ел босты. Сол
кезде Қожаберген жыраудың “Елім-ай” дастаны жырланды. Бұл дастанда ел
басына осындай қиын-қыстау күн туған шақта ел-жұрттың бірлігі мен тірлігін
көксеп, халықтың іргесін бекітуге шақырады:
Күн бар ма енді бізге жиналатын,
Дәм-тұзы туған елдің бұйыратын.
Сауықшыл, бейбіт жатқан қазақ едік,
Жау көрсек, қарсы бірге жұмылатын.
Өскенбіз қазақ ұлы бір ұяда,
Қызыққан ел емеспіз дүнияға.
Үлкенді кіші сыйлап әрқашанда,
Топ болса сөз бастатқан қарияға.
Салғанмен қалмақ қатты бұліншілік
Қуса да елді жерден быт-шыт қылып.
Шыдаңдар тобың бұзбай, азаматым,
Арылар әлі-ақ бастан қиыншылық [24, 173 б.].
Осы алмағайып заманда қазақ көгіне үркердей болып шыққан Төле
Әлібекұлы (1663-1756), Қаз дауысты Қазыбек Келдібекұлы (1665-1758) мен
Әйтеке Байбекұлы (1682-1766) бытыраған халқының басын қосып, ел-жұртты
бірлікке шақырып, шешендік те, көсемдік те қасиет танытты. Жау
шапқыншылығынан талайлардың тағдыры таразыға түскенде, ел-жұртының
бірлігі мен тірлігін көксеген билеріміздің орны ерекше. “Азаматтық.
Теңдік. Туыстықты” ту етіп көтерген Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке
заманы тарихымыздың бөлінбейтін тұтас тарауы. Олар бұл асыл мұраттарды
жүзеге асыру жолында арпалысып, жанын жалау етіп, құрақ ұшты, әр бұтаның
түбінде шілдей тозып, шашырап, құрып бара жатқан халқын көріп, оның
тұтастығын сақтап қалуға бар күш-жігер, қайраттарын сарп етті. Туған халқы
бірте-бірте ес жиып, етек жауып, еңселі ел қатарына қосылған тұсында да
тұғырларынан таймай, келешегіне үлкен үміт артып, бар көреген
ұйымдастырушылық қабілеттерін жұмсаған. Албан руының батыры Қарабек
бастаған бірнеше адам: “Қалмақ хандығына бағынып, соғысты тоқтату керек”
-дейді. Төле би бұларды “қалмақ ханына қазақты сатқалы жүрген опасыздар” -
деп жиналыстан қуады. Албанның басқа батырларының бәрі Төле биді жақтап,
Қарабекке қарсы шықты. Төле би қалған елге мынадай патриоттық сезім мен
рухани күш беретін толғау айтты:
Атадан бала туса игі,
Ата жолын қуса игі.
Бетіне келер ұлдың,
Өзі біліп жуса игі.
Білгеннің тілін алмаса,
Ел ішінен қуса игі.
Мұнан кейін Төле би елін күреске шақырып, былай дейді:
Көсіле шабар жерің бар,
Қол боларлық елің бар.
Қол бастайтын ерің бар.
Атадан қалған жолың бар.
Ат басына күн туса,
Ауыздықпен су ішер.
Қайрат етсек қасқайып,
Қиындық іс әле-ақ өтер,-
деп елге рухани күш, қажымас қайрат береді [25, 52 б.].
Сонымен қатар халқымыздың тарихында Қаз дауысты Қазыбек бидің қалмақ
ханы Қоңтайшыға айтқан мына бір сөздерінен ұлттық патриотизмге толы, жалын
атқан сезімдері сақталған:
“Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан
елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз.
Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз, асқақтаған хан
болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп
тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды! Ұл мен қызды қаматып
отыра алмайтын елміз. Сен қалмақ болсаң, біз қазақ, қарпысқалы келгенбіз,
сен темір болсаң, біз көмір, еріткелі келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы
табысқалы келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға
көнбесең шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан, алысқалы
келгенбіз. Жаңа үйреткен жас тұлпар жарысқалы келгенбіз, тұтқыр сары
желіммен, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітіміңді айт, не тұрысатын
жеріңді айт!” – деген шешендік сөздерінен қазақ халқының көксеген ой-
арманы жауласу, қастасу емес, достасу екенін, бейбіт заманды
қалайтындығын байқаймыз [25, 97-98 бб.]. Қазіргі таңдауда әрбір қазақ
азаматы бұл шешендік сөздерді жанына жақын қабылдайды. Әрбір патриотты
азамат өз халқының бақыты, елінің бейбіт жағдайда өмір сүруі мен бірлікте
екенін шын жүрегімен сезіне алады.
Артына келелі істерімен қатар, аталы сөз қалдырған, есімі ел жадында
сақталған Әйтеке би бір сөзінде:
“Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң жауға найзаң тисін, бай
болып елге пайдаң тимесе, батыр болып жауға найзаң тимесе, елден бөтен үйің
күйсін” [25, 146-147 бб.]. Сан ғасырлық тарих бетіне үңілсек қазақтың
ұлттық тәрбиесінен нәр алған талай әлемге әйгілі, елін қорғаған батырлар
да, билер де, тілге шешен ақындар да тәрбиеленіп шыққанын білеміз.
Халық қамқоршысы болған батыр ұлдардың ерлігін кейінгі ұрпаққа паш
ету, қазіргі заманда болашақ ұрпақты патриоттыққа баулудың өзекті мәселесі
болып отыр. Халық Махамбет, Исатайдай адал, батыр ұлдарының ерлігін еске
түсіру арқылы, кейінгі ұрпақтың олардан үлгі алып, солардың жолын қуса
екен, халық қамын жесе екен деген тілекті көздейді.
Арманы бар ма жігіттің, Жалаулы найза қолға алып,
Қапылыста тап берген, Қолақпандай қомданып,
Тайталасты жауымен Жау тоқтатып айқаста
Туып-өскен жері үшін. Құрбан болса ел үшін.
Қазақ топырағында ағартушылық идеяның туын алғаш көтерген Шоқан
Шыңғысұлы Уәлиханов ғылым-біліммен мейлінше мол сусындаған, жан-жақты
білімді, озат ойлы, ерекше дарынды адам. Небәрі отыз-ақ жыл өмір сүрген
Шоқан аз өмірінің ішінде ғылымның көптеген салаларына бағасын мәңгі
жоймайтын үлес қосты. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен
этнографиясын зерттеген шовинист орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың
тарихына, мәдениетіне және ұлттық психологиясына қиянат жасап, екінші
сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр
жағдайында алғаш қирата соққы беріп, туған халқының ұлттық ар-намысын
қызғыштай қорғап, қазақ халқын “тағы халық” деп қарау мүлде қате, халқымыз
ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи көшіп-қонудың салдарынан оқу-
білімнен кенжелеу қалса да, рухани бай, прогресс атаулыға ұмтылған,
жаңалыққа ерекше бейім халық деп тебіренді. Демек, Шоқан Шыңғысұлы
Уәлиханов өз елін, халқын жан-тәнімен сүйген адам. Біз оның еңбектерін
үнемі қолданып, оны болашақ ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеуде үлгі тұтар
тұлға ретінде көрсетуіміз керек. Сонымен қатар Шоқанның еліне, туған жеріне
деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами
дүниетанымының дамуына бірнеше факторлардың әсер еткендігін өз еңбегінде
Р.Жаңабаева атап көрсетеді. “Шоқанның рухани жетілуіне, еліне, Отанына
сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері Көкше өңірінің (Оқжетпес,
Құсмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты, ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары
тікелей әсер етті десек артық болмайды”, – дей келе, “Ол бала жасынан әжесі
Айғанымнан естіген ертегі, аңыз-әңгімелері, батырлардың ерліктері
туралы естеліктері оның ұлттық патриотизмінің қалыптасуына әсер
етті, туған елінің, Отанының алдында жауапкершілігін арттырды, халық
дәстүрлерін бағалай білуге үйретті” – деп тұжырымдайды автор. Сондай-ақ
Шоқанның ұлттық дүниетанымының, ұлттық патриотизмінің, адами-патриоттық
және интернационалдық көзқарастарының қалыптасуына әкесі Шыңғыстың әсері
ерекше болғандығын, оның орыс ғалым-қайраткерлермен достығы, олардың
мәдениетін меңгеруімен байланыстырады зерттеуші ғалымдар [16, 232 б.].
Халқын сүйген, сүйген де оның жарқын болашағына шексіз сенген
патриотты, жігерлі күрескер Ы.Алтынсарин: “Ал енді құдай басыма не салса
да, мен күшімнің жеткенінше туған еліме пайдалы адам болайын деген негізгі
ойымнан, талабымнан еш уақытта да қайтпаймын”, - деп Н.И.Ильминскийге (1884
жылы 14 сентябрь) жазған хатында ұлы ағартушы туған халқының тамаша
болашағына сенді [26, 195 б.]. Осыдан біз Ы.Алтынсаринның ұстаз-тәрбиеші
ретінде алдына мақсат етіп қойған ұрпақты патриоттық қасиеттердің
мәселелерін көреміз. Олар: жас жеткіншектерді адал еңбекке өнер-білімге,
достыққа, патриоттыққа тағы басқа да асыл қасиеттерге тәрбиелеу.
Ы.Алтынсаринның: “Менің ойымша, көңілдің қошы, бақыт дегеннің бәрі де ата-
бабаның өмір сүрген және жерленген жерінде, туған ошағының басында
жақсырақ, ал қайғы дегеннің қандайы да, тіпті ажалдың өзі де сол жерде
жеңіл болатын сияқты” - деген Н.И.Ильминскийге (1862 жылы 26 январь,
Орынбор бекінісі) жазған хатынан оның адамдық болмысын терең түсініп,
бағалауда жас ұрпақ үшін рухани қазына және оларды патриоттық қасиеттердің
таусылмас байлығы [26, 147 б.].
Ақын Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ,
өлеңдерінен елдің қайғылы халдері, оның айналасындағы мылқау қара күштің
басымдығына, жұртым, елім деп күңіренеді, бірақ ақын сары уайым,
үмітсіздікке түсіп кетпейді. Ол елін сүйгендіктен кемшіліген батыра айтады.
Сонымен бірге келешегіне, туған халқының шығармашылық қабілетіне әбден
сенеді. Ақын мына өлеңінде өзінің мақсатын айқын көрсетеді:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін,
Көкірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін [27, 145 б.].
Оның “Адамзаттың бәрін сүй бауырым-деп” деген сөзі барша жұртты
жауласуды, күш көрсетуді білместен, тату-тәтті өмір сүруге шақырады.
Тарихи ескерткіштердің сырына қаныға, үлгі болар ірі тұлғалардың
ерліктері, еңбектерімен таныса жас өспірімдер ата-бабаларымыздың тамаша
патриот болғандары туралы құнды деректер алады. Патриоттық қасиеттердің
үдерісі жүйелі түрде жүргізілмесе де, ата-бабаларымызға патриоттық тәрбие
ананың ақ сүтімен берілгені, ұлтымыздың талай шапқыншылықтардан жойылып
кетпей, қазіргі кезде өз алдына мемлекет болып отыруы патриоттықтың арқасы
деп айтуымызға болады. Қазақ халқының хандары: Әбіллхайыр, Абылайхан,
Есімхан, батырлары: Қарасай, Бөгенбай, Қабанбай, одан бергі кездегі Ұлы
Отан соғысында ерлік көрсеткен батырлар: Нүркен Әбдіров, Мәншүк Маметова,
Әлия Молдағұлова, Қарсыбай Спатаев, Иван Панфилов, Бауыржан Момышұлы,
Талғат Бегелдинов, Рахымжан Қошқарбаевтардың ерліктері сөз жүзінде емес, іс
жүзінде өздерінің Отанын, жерін, халқын қалай сүю керектігін жеткіншектерге
үйрететіні анық.
Кезінде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті кезінде республикада
отызыншы жылдары орын алған зорлық-зомбылықтың салдарынан социалистік
заңдылықты бұзудың құрбаны болып, жазықсыз жазаға ұшыраған қазақ мәдениеті
мен әдебиетінің бір топ қайраткерлерін ақтау туралы қаулы қабылданған
болатын. Осы қаулыда және Орталық Комитеттің осы мәселелерді зерттеу үшін
құрған арнаулы комиссиясының қорытындыларында А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев
және Ж.Аймауытовтың қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдебиеттік
қызметі жайлы толық баяндалған. Сонымен бірге онда олардың шығармасына
қатысты “тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру”, “қателіктері мен
уақытша адасуларын сын тұрғыдан қарап зерделеу” қажеттігі атап көрсетілді.
Алайда халқымыздың біртуар ұлдары кеңестік идеологиялық зорлықтың құрбаны
болса да, туған халқы үшін Алаш орда азаматтары санатындағы ісі өлген жоқ.
Олар ұлттық сезім, Отанға, елге деген сүйіспеншілік негізінде нақты іс
атқарып, тарихтың жарқын беттерін жаза білді. Жүсіпбек Аймауытов көптеген
шығармаларын жаңа, жас ұрпаққа, оларды жаңа рухта, күрескерлікке,
адамгершілікке тәрбиелеуге арнады. Жүсіпбек Аймауытовтың артында бірталай
ғылыми мұра да қалды. Олардың ішінде “Тәрбиеге жетекші”, “Психология”, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыруда пайдаланудың педагогикалық жолдары
Дене мәдениеті және спорт факультеті
Тәрбиенің түрлері
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу жолдарын анықтау
Дене тәрбиесі арқылы қабылдауды дамыту
Оқушыларды тәрбиелеудің маңызы мен құралдары
Оқушылардың дене тәрбиесін қозғалыс-қимыл жаттығулары арқылы ұйымдастыру ерекшеліктері
Оқушы жастарға патриоттық тәрбие берудегі алғышарттар
Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пәнінде қолдану
Ұлттық құндылықтарды тасымалдаушы ретінде жеке тұлғаны қалыптастырудағы білім мен тәрбие берудің рөлі
Пәндер