Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың тиімді жолдарын айқындау
Кіріспе ... ... ... ...4.6
І Бастауыш сынып оқушыларында шығармашылық қабілетті дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ...7.28
1.1 Бастауыш сыныпта оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ...7.16
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін арттыру
жолдары ... ... ... ..17.28
ІІ Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың әдістері..29.56
2.1 Бастауыш сыныптың математика сабағында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мазмұны ... 29.37
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында шығармашылық қабілетін дамыту әдістері ... ... ... ... .38.56
Қорытынды ... ... ... ... .57.58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І Бастауыш сынып оқушыларында шығармашылық қабілетті дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ...7.28
1.1 Бастауыш сыныпта оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ...7.16
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін арттыру
жолдары ... ... ... ..17.28
ІІ Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың әдістері..29.56
2.1 Бастауыш сыныптың математика сабағында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мазмұны ... 29.37
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында шығармашылық қабілетін дамыту әдістері ... ... ... ... .38.56
Қорытынды ... ... ... ... .57.58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына жолдауында білім саласы туралы: «Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Н.Ә.Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет»,- делінген [1]. Демек, қарай отырып, Н.Ә.Назарбаев Зияткерлік мектептері – қазақстандық білім көшін бастап келе жатқанын және өзге мектептерге үлгі.
Кез-келген қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Сондықтан, егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі мен уақыт талабына сай оқушыларға сапалы білім берумен қатар, олардың шығармашылық қабілетін, ақыл-ой белсенділігін дамыту міндеті қойылып отыр [1].
Сол себепті, қазіргі таңда мектепте математика пәнін оқытудың әдістерін жетілдіру және оқу материалдарын оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр.
Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогика және психология ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
Кез-келген қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Сондықтан, егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі мен уақыт талабына сай оқушыларға сапалы білім берумен қатар, олардың шығармашылық қабілетін, ақыл-ой белсенділігін дамыту міндеті қойылып отыр [1].
Сол себепті, қазіргі таңда мектепте математика пәнін оқытудың әдістерін жетілдіру және оқу материалдарын оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр.
Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогика және психология ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
1 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы -2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауы, Астана (17қаңтар 2014ж.)
2 Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» - Алматы, 2007
3 «Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» ҚР Заңы 2013ж 22 қаңтар
4 Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті, стандарттары. Алматы 2012
5 Қоянбаев Р., Қоянбаев Ж. Педагогика - Алматы: Ғылым 2008ж.
6 Жайлауова М.К., Сартаева Н.Т. «Шығармашылық қабілеттер» ұғымының мәні. // «Жастар және қазіргі замандағы әлемдік мәселелер» республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Қарағанды, 2011.–72-74б.
7 Нағымжанова Қ.М. Креативтілік феноменінің педагогика және психологияда дамуы. // Білім.- №5 – 2006 – 10 б.
8 Кішібаева Д., Сихынбаева А. Оқушыларды шығармашылыққа баулуда белсенділігін, қызығушылығын арттыру жолдары. // Бастауыш мектеп. - №3. –
2009. – 13 б.
9 Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы, 2002. – 415 бет.
10 Бұзаубақова К.Ж. «Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру»,Алматы, 2002ж
11 Әбжанов С. «Оқушыларды шығармашылықпен дамыта оқыту» //Бастауыш мектеп// №2.2003ж
12 Орақова А.Ш. Оқу процесінде оқушылардың шығармашылығын дамытудың педагогикалық шарттары: канд. дисс. автореф. – Алматы, 2006. – 30 б.
13 Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту – ғылыми-педагогикалық проблема. // Білім-Образование. – 2004. - №2. – 16-20 бб.
14 Ахметов С. Бастауыш сыныптарда білім берудің тиімділігін арттыру
жолдары - Алматы, 2000
15 Жексенбаевой У.Б., Сатовой А.К. Педагогика и психология одаренности школьников: / под ред..-Алматы, 2002. с. 61-67.
16 Жанатбекова Н. Шығармашылық қабілеттілік – даму негізі. // Қазақстан мектебі. – 2006. - №2. – 15-17 бб.
17 Ержанов Н.. Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу қабілеттерін
ашу. / Мектеп технологиясы, №76 20036 36-б.
18 Рүстемов Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. / «Бастауыш
мектеп», №1, 2003, 33-б.Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педогогика- А.:
Дарын, 2004
19 Әмірова Ә.С. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыру. – Алматы, 2009. – 52 б.
20 Жұманбаева Қ. «Баланың логикалық ойлауын дамытудың жолдары»
Бастауыш мектеп №7 2001.
21 Кәкімова Ш.Л., Қашығынова Ә.Қ. «Оқушы шығармашылығын дамыту»
Бастауыш мектеп №1,2 2000.
22 Ғалымов Е. Бейнелеу өнері сабағында оқушы шығармашылығының көркемдік бірлігін табуды үйрету әдістері. / Әдіскер мұғалім, №3, 2003, 19-б.
23 Есмағанбетова Ш. «Оқушыларды танымдық іс-әрекетін қалыптастыру»
Алматы. Ғылым 2002.
24 Бастауыш білім беру деңгейінің «Математика» білім саласы бойынша оқу бағдарламалары (1– 4-сыныптар) Астана 2013
25 Оспанов Қ., Кочеткова О.В., Астамбаева Ж.Қ. «Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдістемесі». Алматы, 2005
26 Оспанов Т.Қ, Құрманалина Ш.Х., Құрманалина С.Х. Бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдiстемесi, І, ІІ бөлiм. Алматы. 1995, 2003
27 Сәкенова Р, Найманбаев П «Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2003
28 Төлеубаева С.К., Жүнісова Г., Есептер жинағы: Математика 5 Алматы «Мектеп» 2008 ж
29 Сейітқазина Қ., С.М.Аймахан, Г.У.Құдайбергенова, Қ.Мырзабекова «Математика», факультативтік курс, оқу-әдістемелік құрал. Қызылорда, 2010 жыл
30 Абжаппаров Ж. Логикалық есептер және олардың шешу жолдары. «Алматы». 2000
31 Әбілқасымова А.Е,Төлеубаева С.Қ. «Математика сабақтарында ұлттық ойындарды қолдану»Астана,2005 ж.
32 Қамысбаева Ж.З Оқушылардың дарындылығы мен шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдары Педагогика мәселелері - Вопросы педагогики. - 2011. - №3. - С. 41 - 44.
33 Ж.Сардарова «Оқушының шығармашылық бағытта дамуы»//Бастауыш мектеп// №7 2001
34 Қосанов Б.М. Математика курсындағы шығармашылық жаттығулар: орындау технологиясы. – Алматы, 2005. - 72 бет.
2 Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» - Алматы, 2007
3 «Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» ҚР Заңы 2013ж 22 қаңтар
4 Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті, стандарттары. Алматы 2012
5 Қоянбаев Р., Қоянбаев Ж. Педагогика - Алматы: Ғылым 2008ж.
6 Жайлауова М.К., Сартаева Н.Т. «Шығармашылық қабілеттер» ұғымының мәні. // «Жастар және қазіргі замандағы әлемдік мәселелер» республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Қарағанды, 2011.–72-74б.
7 Нағымжанова Қ.М. Креативтілік феноменінің педагогика және психологияда дамуы. // Білім.- №5 – 2006 – 10 б.
8 Кішібаева Д., Сихынбаева А. Оқушыларды шығармашылыққа баулуда белсенділігін, қызығушылығын арттыру жолдары. // Бастауыш мектеп. - №3. –
2009. – 13 б.
9 Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы, 2002. – 415 бет.
10 Бұзаубақова К.Ж. «Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру»,Алматы, 2002ж
11 Әбжанов С. «Оқушыларды шығармашылықпен дамыта оқыту» //Бастауыш мектеп// №2.2003ж
12 Орақова А.Ш. Оқу процесінде оқушылардың шығармашылығын дамытудың педагогикалық шарттары: канд. дисс. автореф. – Алматы, 2006. – 30 б.
13 Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту – ғылыми-педагогикалық проблема. // Білім-Образование. – 2004. - №2. – 16-20 бб.
14 Ахметов С. Бастауыш сыныптарда білім берудің тиімділігін арттыру
жолдары - Алматы, 2000
15 Жексенбаевой У.Б., Сатовой А.К. Педагогика и психология одаренности школьников: / под ред..-Алматы, 2002. с. 61-67.
16 Жанатбекова Н. Шығармашылық қабілеттілік – даму негізі. // Қазақстан мектебі. – 2006. - №2. – 15-17 бб.
17 Ержанов Н.. Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу қабілеттерін
ашу. / Мектеп технологиясы, №76 20036 36-б.
18 Рүстемов Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. / «Бастауыш
мектеп», №1, 2003, 33-б.Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педогогика- А.:
Дарын, 2004
19 Әмірова Ә.С. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыру. – Алматы, 2009. – 52 б.
20 Жұманбаева Қ. «Баланың логикалық ойлауын дамытудың жолдары»
Бастауыш мектеп №7 2001.
21 Кәкімова Ш.Л., Қашығынова Ә.Қ. «Оқушы шығармашылығын дамыту»
Бастауыш мектеп №1,2 2000.
22 Ғалымов Е. Бейнелеу өнері сабағында оқушы шығармашылығының көркемдік бірлігін табуды үйрету әдістері. / Әдіскер мұғалім, №3, 2003, 19-б.
23 Есмағанбетова Ш. «Оқушыларды танымдық іс-әрекетін қалыптастыру»
Алматы. Ғылым 2002.
24 Бастауыш білім беру деңгейінің «Математика» білім саласы бойынша оқу бағдарламалары (1– 4-сыныптар) Астана 2013
25 Оспанов Қ., Кочеткова О.В., Астамбаева Ж.Қ. «Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдістемесі». Алматы, 2005
26 Оспанов Т.Қ, Құрманалина Ш.Х., Құрманалина С.Х. Бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдiстемесi, І, ІІ бөлiм. Алматы. 1995, 2003
27 Сәкенова Р, Найманбаев П «Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту» Бастауыш мектеп №1 2003
28 Төлеубаева С.К., Жүнісова Г., Есептер жинағы: Математика 5 Алматы «Мектеп» 2008 ж
29 Сейітқазина Қ., С.М.Аймахан, Г.У.Құдайбергенова, Қ.Мырзабекова «Математика», факультативтік курс, оқу-әдістемелік құрал. Қызылорда, 2010 жыл
30 Абжаппаров Ж. Логикалық есептер және олардың шешу жолдары. «Алматы». 2000
31 Әбілқасымова А.Е,Төлеубаева С.Қ. «Математика сабақтарында ұлттық ойындарды қолдану»Астана,2005 ж.
32 Қамысбаева Ж.З Оқушылардың дарындылығы мен шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдары Педагогика мәселелері - Вопросы педагогики. - 2011. - №3. - С. 41 - 44.
33 Ж.Сардарова «Оқушының шығармашылық бағытта дамуы»//Бастауыш мектеп// №7 2001
34 Қосанов Б.М. Математика курсындағы шығармашылық жаттығулар: орындау технологиясы. – Алматы, 2005. - 72 бет.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -----
-----------------------4-6
І Бастауыш сынып оқушыларында шығармашылық қабілетті
дамытудың теориялық негіздері-------------------------- -------------
--------7-28
1.1 Бастауыш сыныпта оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамытудың теориялық негізі----------------------------- --------------
-----------7-16
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін арттыру
жолдары---------------------------- ----------------------------------
-----------------17-28
ІІ Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытудың әдістері--------------------------- -------------
-------29-56
1. Бастауыш сыныптың математика сабағында оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту мазмұны---------------------------- ------------------
------29-37
2. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында
шығармашылық қабілетін дамыту әдістері--------------------------- ----
-----38-56
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
-------------------57-58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- -------------
----------------59-60
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкестілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Қазақстан халқына жолдауында білім саласы туралы: Орта білім
жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Н.Ә.Назарбаев зияткерлік
мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс
және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың
сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру
болуға тиіс. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік
кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет,- делінген [1]. Демек, қарай
отырып, Н.Ә.Назарбаев Зияткерлік мектептері – қазақстандық білім көшін
бастап келе жатқанын және өзге мектептерге үлгі.
Кез-келген қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі, сол
қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Сондықтан,
егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі мен
уақыт талабына сай оқушыларға сапалы білім берумен қатар, олардың
шығармашылық қабілетін, ақыл-ой белсенділігін дамыту міндеті қойылып отыр
[1].
Сол себепті, қазіргі таңда мектепте математика пәнін оқытудың
әдістерін жетілдіру және оқу материалдарын оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамыту бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр.
Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогика және психология
ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі
атап көрсетілсе, аталмыш заңда: Педагог қызметкерлер оқушылардың
мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім,
білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің
көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті, - делінген [2].
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды
өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып
жатқанымен, оқушылардың жеке басының шығармашылық жақтарына терең үңіле
бермейді [3,4].
Психологиялық-педагогикалық еңбектерде шығармашылық қабілет,
шығармашылық қабілеттің құрылымы мен оның формалары ( П.П.Блонский,
А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн т.б.), адамның өнімді ойлауы, оның
ерекшеліктері мен даму заңдылықтары ( Д.Н.Богоявленский, Н.А.Мечинская
т.б.), арнайы ұйымдастырылған оқыту әдістерінің шығармашылық қабілетінің
дамуы мен ойлаудың икемділігіне тигізетін әсері ( П.Я.Гальперин,
А:В.Запорежец, Д.В.Эльконин, т.б.), жалпы қабілеттер мен арнайы қабілеттер
( Л.С.Выготский, В.А.Крутецкий, т.б.), ақыл-ой әрекеті мен оның элементтері
(Л.М.Фридман, М.М.Мұқанов, т.б.), тұлғаның шығармашылық қабілетінің
психологиясы (А.В.Брушлинский, С.Л.Рубинштейн, т.б.) жан-жақты
зерттелген[5].
Оқыту процесінде шығармашылық қабілет құрылымы аз қолданылғанымен,
ғылыми ізденіс процесінде ол оқушылардың пәндік іс-әрекеті ұғымына сәйкес
келеді. Басқаша айтқанда, оқушылардың шығармашылық қабілетінің нәтижесі өз
мәнінде ғылыми шығармашылық еңбектен айырмашылығы шамалы [6].
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мен оқудан тыс уақытындағы
іс-әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту - өскелең буынға тәлім-тәрбие
берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық
қабілеттің дамуы оқушылардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін
негізге ала отырып, оқу үдерісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекеттің
субъектісінің шығармашылық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және
сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және шығармашылық тапсырмаларды
ұтымды қолданудың мәні зор.
Қазіргі кезде мектептердегі білімдер жүйесінен бір дағдарыс кезеңдерін
көруге болады. Мұның мәні - оқыту әдіс-тәсілдерінің жеткіліксіздігі емес
немесе мектеп өмірін басқаша ұйымдастыру емес. Бүгінгі күннің негізгі
талабы - білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын,
шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын жаңаша ойлай алатын
шығармашылық адамға айналдыру.
Зерттеу жұмысымызда бастауыш мектеп кезеңінің алыу себебі балалардың
шығармашылықты жеке адам ретінде дамуына бұл кезеңнің мәні зор. Сондай-ақ
қабілетті оқушылардың шығармашылық потенциялын дамытуда оқыту жүйесіне
бірқатар өзгерістер енгізу, оқыту үдерісін біршама жаңаша ұйымдастыруды да
негізге алу қажет [7].
Қазіргі заман талабына сай қоғамның ой-санасының өсуі, жаңа
сапалық деңгейге шарықтау кезеңі, еліміздің егемендік алып, әлемнің
өркениетті елдерінің қатарына қосылуы жаңа заман жастарынан жаңашылдықты,
ізденімпаздықты талап етеді. Бұл кезеңде математика пәні басты мәнге ие.
Қазіргі кезеңдегі мектеп математикасында әлі қажетті шешімдері табылмаған
мәселелер аз емес. Солардың бірі – оқушылардың логикалық ойлау,ойлау
қабілеттерін дамыту, кітапқа, оқуға, білім алуға деген құштарлықтарын
арттыру.
Оқушылардың жеке ойлау қабілетін дамыту үшін олардың өзіндік күш-қуаты
мен сенімін арттырып, қолынан келетін көпістердің мүмкіндіктеріне бағыт
берген абзал. Логикалық жаттығуларды орындау баланың ақыл-ойын, қиялын, ой
ұшқырлығын дамытады.
Шығармашылық жұмыстар математикалық біліммен қатар күнделікті өмірде
кездесетін әр түрлі жағдайға байланысты болып келеді. Сондықтан есептерді
оқушылардың байқағыштығын, ойлауын, қиялын дамытуға негіздеу қажет.
Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті, мол
шығармашылық мүмкіндікті қажет етеді. Айтылған мәселелер диплом жұмысы
тақырыбының көкейкестілігін дәлелдейді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың
тиімді жолдарын айқындау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Бастауыш сыныпта математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға байланысты мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерделеу;
2. Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудың әдістемесіне дидактикалық талдау жасау;
Диплом жұмысының объектісі: Математика пәнін оқыту үдерісі
Диплом жұмысының пәні: Математика сабағында оқушыларының шығармашылық
қабілетін дамыту жұмыстарын ұйымдастыру.
Диплом жұмысының әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша ғылыми
әдебиеттерге, оқулыққа, бағдарламаға, әдістемелік құралға теориялық талдау
жасау. Мұғалімдердің озық тәжірибелерін оқып үйрену, оқу үдерісінде
пәнаралық байланыстың нәтижелерін бақылау.
Димлом жұмысының құрылымы:
Кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І Бастауыш сынып оқушыларында шығармашылық қабілетті
дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сыныпта оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамытудың теориялық негізі
Қазіргі қоғам жеке адамнан прогрессивті ойлай алатын белсенді
әрекетті, жан-жақты болуды талап етеді. Өйткені, адамның қоғамда
алатын орны, бүгіні және оның болашағы үнемі толғандыратын өзекті
мәселелер. Бұл қоғамның дамуымен тікелей байланысты.
Шығармашылық қабілетті дамыту мәселелеріне байланысты психологиялық
зерттеулер, кез-келген дені сау, ақыл-ойы қалыпты дамыған бала мектеп
бағдарламасын толық меңгереді және арнайы шығармашылық қабілетін дамыта
алатыны күмінсіз екенін көрсетті. Сонымен бірге психологияда ерекше орын
алатын туа біткен қасиет, дарын, талант немесе математикалық қабілет сияқты
белгілерді оқу әрекетін бөле қарастыратынын байқадық. Осы мәселеге
байланысты көптеген психологтар өз еңбектерінде оқуға қабілеттілік
ұғымының мазмұнын әр қырынан ашып көрсеткен. Олардың ішінді Л.С.Выготский,
М.М.Мұқанов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.А.Крутецкий дәлелдеулері
бойынша, қазіргі мектеп жағдайында оқытуда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың толық мүмкіндіктері бар екені көрсетілген.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі ежелден-ақ ұлы
ойшылдарымызды Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби ұлы Абайды ерекше
толғандырған, олар өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін
дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Бүкіл халықтың ұстазы ұлы Абай өзінің 43-ші қара сөзінде
бала өмірге келгендегі қабілеттерін әрі қарай дамытуды шыңдауды
қажет ететінін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал,
назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын
айтқан.
Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынандай анықтама береді: Шығармашылық-бұл
ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе бұрынғы нәрселердің
механикалық қайталануы емес, өзінің сонылығымен, біртумалығымен
ерекшеленетін болса, өзін - өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл
нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады. Бір нәрсені
жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де
көрінеді. Адам бойындағы қабілеттерді дамытып, олардың өшуіне жол бермеу
адамның рухани күшін нығайтып, өзін - өзі табуына көмектеседі [6].
Арнайы әдебиеттерде шығармашылық ұғымына әртүрлі анықтамалар
берілген. Мысалы, С.И.Ожеговтың сөздігінде Шығармашылық - жаңа материалдық
және мәдени құндылықтардың өмірге келуі деген анықтама беріледі. Ал,
энциклопедиялық сөздікте Шығармашылық – адамның іс-әрекетіндегі өз бетінше
жұмыс жасау мен белсенділіктің ең жоғары формасы. Бұл қандай да бір нәрсені
өзгерту, жетілдіру, жаңасын ойлап табу, түпнұсқасын шығаруға деген
қажеттілік делінген. С.Л.Рубинштейн ...шығармашылықдеп нәтижесінде жаңа
түпнұсқалық және әлеуметтік құнды өнім дайындалатын іс-әрекет аталады, -
дейді.Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді: Шығармашылық –
бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы
нәрселердің механикалық қайталануы емес, ол өзінің сонылығымен,
біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәлендіретін, дәлелдейтін
болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға
болады.Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту өте ертеден зерттеліп
келеді. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін
жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Шығармашылық - адамның өмір
шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс
жол табуы үшін адам ой түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай
білуге үйренуі керек .
Шығармашылық сөзі шығару, ойлап табу деген ұғымды білдіреді.
Философиялық сөздікте шығармашылық қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні
бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет, - деп көрсетілген [3].
Психолог Л.С. Выготскийдің пікірінше: Шығармашылық жаңалық ашатын
әрекет, деп атаған [5,6].
Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында әуел баста
салынған. Мұғалімнің міндеті - оқушыға оның бойында жасырынып жатқан
мүмкіндікті ашып көрсету.
Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей
бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері
шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халық және жеке адамның шығармашылығы
арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен
жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс - әрекетіне сол жетістіктерді
жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып
табыстарға қол жеткізеді.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік - экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше оқушыда шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиіс деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдардың
қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік береді.
Оқушының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден, кез -
келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақталған
тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез - келген оқушы шығармашылық әрекеттер
орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен
шығармашылық әрекеттің айырмашылығы - ол баланың өзін - өзі
қалыптастыруына, өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс -
тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.
Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қабілетін,
шығармашылығын дамыту мәселесі Б.М.Теплов, К.К.Платонов, М.Ә.Құдайқұлов,
Г.Қ.Нұрғалиева, Б.П.Тұрғынбаева, А.Б. Мырзабаев еңбектерінде қарастырған
[7].
Шығармашылық – жаңа рухани және материалдық құндылықтарды жасау
жолындағы адам әрекетінің нәтижесі, жемісі. Шығармашыл тұлға – өзінің
әрекеті мен қарым-қатынастары арқылы қоғамдық қатынастардың, қоғамдық
мұраттардың, құндылықтардың жеке көрінісі және субъектісі.
Шығармашылық – ең алдымен, адам әрекеті. Шығармашылықты әрекет
түрінде қарастыру адам дамуының мүмкіндігінің шексіздігін көрсетеді және
оның өзін белсенді етуге бастайды. Бiздің қарастырып отырған оқушылар мен
студенттердің шығармашылықпен өзін-өзі дамытуы олардың өз бетінше, сонымен
қатар арнайы да ұйымдастырылатын үрдiс. Онда оқушы мен студент белсенді
әрекет, академиялық ұтқырлық жағдайында болуға тиісті. Мұндай білімдік
әрекетте теориялық материал сол бiлiм алушының өз әрекеті арқылы меңгерілуі
қажет десек, осы үрдiс үшiн ол объект те субъект те болады. Баланы
жастайынан шығармашылыққа қалай баулу қажет? Психологтардың зерттеуі
бойынша өскелең ұрпақты шығармашылыққа баулуға өзекті болардай өзіндік
ерекше қабілет, бейімділік қажет. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту
мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды
қажет етеді. Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекеті
орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи
іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап
көрсеткен [5].
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең
алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Біріншіден, адамдардың
қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Сыныптағы оқушылардың
қабілеттері бірдей емес әрқайсысы әр пәнге және әр деңгейде қабілетті
болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге
бай, ал енді біреулері сурет салады. Олардың қабілеттерінің құрылымы, оны
құрайтын компоненттер әр түрлі болады. Мысалы: математикалық қабілеті басым
балаларда ойлау операциялары тез, бейнелеу өнеріне қабілетті балаларда
нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай білу, музыкаға
қабілетті бала есту, ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен
ерекшеленеді. Екіншіден, адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма,
әлде әр түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі
пікірлер. Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам
бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін
дәлелдейді.
Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да. Ол өзін - өзі
шынайы болмысына бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін - өзі жетілдіруге
де, сонымен қатар, сонымен қатар өзін - өзі жоюға да қабілетті болады.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан, талап
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін
жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады-деп
көрсетілген
Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту тұжырымдамасының жобасында.
Кез - келген дамыған өндіріс қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасауды
талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын адамның
негізгі іс - әрекеті ақыл - ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс –
әрекетте тасымалдай алуға негіздейді.
Оқушының шығармашылық іс - әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми - педагогикалық зерттеулердің обьектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық іс - әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына, өзіне -
өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі және
сыртқы түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік - жігер күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер
қуаттаймыз. Оның себебі, ұлы ғұламаларымыз осы ой - пікірде болған деп
білеміз [8].
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда сабақтарды
түрлендіріп өткізудің маңызы ерекше. Мұндай сабақтардың тиімділігін атап
өтсек: сабақ құрылымының ұйымдастырылуы, сыныптағы оқушылардың іс -
әрекетін бақылауға қолайлылық, оқу - танымдық тапсырмаларды орындаудағы
ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқыту уақытының үнемделуі.
Шығармашылық – бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған
нәрсе бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің сонылығымен,
біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін - өзі куәландыратын, дәлелдейтін
болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға
болады.
Оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту және оны тәрбиелеу – бүгінгі
таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі. Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі.
Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін
жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы
және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі
ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде
сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Мектеп – бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін,
ерекше құнды, қайталанбас кезеңі. Сондықтан да ондағы білім беру ісі –
үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да қадірлі жұмыс. Мектеп
балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу,
оқыту, қоршаған ортада дұрыс көзқараста болу, жағдайларды объективті түрде
бағалап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді [9].
Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп
жасына дейін де көрінеді. Адам бойындағы қабілеттерді дамытып, олардың
өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін нығайтып, өзін - өзі табуына
көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да. Ол өзін
- өзі шынайы болмысына бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін - өзі
жетілдіруге де, сонымен қатар, сонымен қатар өзін - өзі жоюға да қабілетті
болады. Адамның өз болмысын тануға ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан,
талап тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру
үшін жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады-деп
көрсетілген
Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту тұжырымдамасының жобасында.
Кез - келген дамыған өндіріс қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасауды
талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын адамның
негізгі іс - әрекеті ақыл - ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс -
әрекетте тасымалдай алуға негіздейді.
Оқушының шығармашылық іс - әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми - педагогикалық зерттеулердің обьектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық іс - әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына, өзіне - өзінің
сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі және сыртқы
түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік - жігер күші мен әсерленушілік
сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер қуаттаймыз. Оның
себебі, ұлы ғұламаларымыз осы ой - пікірде болған деп білеміз.
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда сабақтарды
түрлендіріп өткізудің маңызы ерекше. Мұндай сабақтардың тиімділігін атап
өтсек: сабақ құрылымының ұйымдастырылуы, сыныптағы оқушылардың іс -
әрекетін бақылауға қолайлылық, оқу - танымдық тапсырмаларды орындаудағы
ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқыту уақытының үнемделуі. Оқушы
шығармашылығына бағыт – бағдар беруді білім мазмұнына енгізуді
тұжырымдаған Мағжан Жұмабаев болатын.
Оқушылардың игерген білім деңгейіне байланысты шығармашылық
қабілеттің дамуы нәтижелі болу үшін оларды дидактикалық бірліктерді
ірлендіру әдісі негізінде оқытып шығармашылық әрекеттегі тәжірибелерін
байытудың қажеттілігі айтылды.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын
дәлелдейді.
1. Репродуктивті — іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай
алу деңгейі.
2. Шығармашылық — жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Шығармашылық сөзінің төркіні этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте шығармашылық
қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет, — деп түсіндіріледі. Ал көрнекті психолог Л.С. Выготский
шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған [9]. Шығармашылық — өте
күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан тек адамға
ғана тән. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе
бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің
мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез келген баланы
көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.
Бастауыш сынып оқушылары жалпы алғыр, шапшаң, ештеңені жасырмай,
нені болса да ашық, еркін айтады. Мақтау сүйгіш, мұғалімнің жетегіне
тез ілескіш, үлкендердің ой – пікіріне қатты сүйенеді. Сондықтан баланың
шығармашылығын дамытуда ұстаз көп еңбек сіңіру керек. Баланың қиялын
дамытып, ойын ілгері жетектеуде, түрлі лингвистикалық, жаттығулардың да
рөлі зор. Сабақ үрдісінде материалды салыстырып қарама – қарсы қою
әдісі арқылы да ұғындыру өз нәтижесін береді.
Шығармашылық тапсырмаларды пайдаланып оқыту оқушылардың білім сапасын
арттырып, ойлау қабілетін дамытудың тәсілі болып табылатыны, мәселені терең
түсініп, есте ұзақ сақталуын қамтамасыз ететін дәлелденді.
Жүргізілетін эксперименттік зерттеулер бізге шығармашылық тапсырмалардың
әдістемелік сипатын көрсетіп берді. Яғни оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуда мұғалімнің жетекшілігі мен ұйымдастыруы арқылы
шығармашылық тапсырмаларды қолданудың тиімділігі жоғары болатыны іс жүзінде
дәлелденді[10].
Бүгінгі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына
тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп құрылымында болып жатқан
өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының
бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты мәселелер орындаушылардан
шығармашылық бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап
етеді.
Шығармашылық қабілеттілік-бала өз бетінше жаңа бір бейне
құрумен сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болсын жаңалық
ашу арқылы, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық
дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі.
Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес жаратушы да [12].
Шығармашылық тапсырмаларды сұрыптау, оларды пайдалану кезінде, олар
баланың өмірлік тәжірибесін молайтып, практикалық іс-әрекет дағдысын
қалыптастыру көзделеді. Оқулықтар мазмұнында ұсынылып отырған шығармашылық
тапсымалар баланы конвергенттік (бір бағыттағы, жүйелі логикалық) ойлаудан,
дивергенттік (логикадан ауытқу) баланы ойлауға үйрететіндей етіп
лайықталынып беріледі. Өйткені баланың шығармашылық тапсырмаларды орындауға
арналған қабілеттерін, дамуы осы дивергенттік ойлаумен тығыз байланысты.
Сабақтардың практикалық бағытын күшейту, білімді жаңа жағдайға
тасымалдай білу, сол арқылы өзінің ашқан жаңалығының қуанышын
сезінетіндей болуы қарастырылды.
Баланың шығармашылық істеріне басшылық жасау, ондай нәтижеге жету үшін
мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас, сыйластық, түсіністік, ізгілік
ұстанымдарына негізделеді. Сабақтағы оқушының орны, рөлі алмасты, оның
еркіндігінің, дербестігінің болуы басты назарда ұсталды. Нәтижеде мұндай
оқыту баланың ақыл-ойын дамытып қана қоймай, сол арқылы пайдалана білу,
қоршаған дүниедегі жаңалықты көре білуге үйрететіндігі анықталды.
Оқушының дарындылығы жоғары болған жағдайда шығармашылық тапсырма
орындау барысында өз тұжырымын дәлелдейді. Қажет жағдайда пікірталас
туғызады, өз түсінігін жеткізе біледі. Өзіндік ойлауы мен топшылауы басым
болады.
Шығармашылық жұмыста қазіргі заман талабына сай кез келген ортада, кез
келген жағдайда өз ойын, пікірін жүйелеп айтатын мәдениетті дайындау үшін
бастауыш сыныптан бастап баланы байланыстырын сөйлеуге үйретудің әртүрлі
әдіс-тәсілдері іздестіріледі.
Көптеген ғалым педагогтардың, практик мұғалімдердін тәжірибесіне
сүйенсек, оқу-тәрбие үрдісі негізінде дамыту мәселесінде басты рөлді ең
алдымен, оқушының өз бетімен әрекеті, белсенділігі атқарады.
Баланы бастауыш сыныптан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға дағдыландыру
керек. Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп
келеді[12].
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен.:
қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Қабілеттілік-
белгілі бір істі орындап шығуға мүмкіндік беретін адамның жеке басының
қасиеті. Әр адамның белгілі бір әрекеттің бір түріне мүмкінділігін
білдіретін дара ерекшелігі болады. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті
білім жүйесінің, икемділік пен дағдынын, болуына байланысты. Бала қабілетін
дұрыс байқап, онымен сапасын арттыру мұғалімдердің маңызды міндеттерінің
бірі. Қабілет негізі екіге бөлінеді:
1. Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке жақтарын көрсететін
қабілет.
2. Жалпы қабілет.
Кез келген мұғалім үздіксіз ізденіп, оқушыға қажетті ақпараттар жинап,
бүгінгі болатын әрбір сабағына аз да болсын жаңалық енгізуге ұмтылуы керек.
Бұл үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең
алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, олар
әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып,
шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда
ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру
жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп шығады.
Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің
жолдарын көрсету керек. Шығармашылық — бүкіл тірішіліктің көзі. Адам
баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен
жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке
адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың
қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар ғана
қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары
болып саналатын бастауыш мектептің орны ерекше.
Бүгінгі таңда адамның әқыл-ойы, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын
талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешуде орта мектептің бастауыш
сатысының алатын орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық кейінгі
сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы
баршамызға белгілі. Оқу-тәрбие үрдісінде шығармашылық тұлға қалыптастыру
үшін әр оқушының бойында батылдық, еркіндік, үшқырлық, сезімталдық, талдай-
жинақтай білу сияқты кешенді қасиеттермен қатар, ерекше ой қызметі,
қайшылықтарды түсіну, шығармашылыққа деген құштарлығы болуы керек. Бүгінде
шығармашылық қабілеттерін дамыту басты назарда болып отыр. Ал оқушыда
шығармашылық белгілерінің болмауы үлкен проблемаға айналып ойландыруы тиіс.
Бір айта кететін мәселе шығармашылық тапсырмалар өз дәрежесінде орындалып,
тиісті нәтиже беру үшін, оларды дұрыс ұйымдастырудың ролі зор.
Оқушыларды қызықтыру, ойландыру, барлық жауаптарды тыңдау, оларды
талдау, дұрыс шешімді дәлелдеу сияқты кезеңдер тәсілі сақталуы керек.
Өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шеше білу, мемлекетімізді өркениетке
жеткізу шығармашыл адамдардың қолынан келмек. Тек шығармашылық адамға
өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді. Жеке тұлғаның
шығармашылығын дамыту бастауыш мектепте ерекше орын алады. Өйткені бастауыш
мектепте шығармашылық қабілеттерін дамытуға кеп мүмкіндіктер бар [12].
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп
келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың
назарында болғандығын шығармашылық теориясын жасауға деген көптеген
ізденістердің болғандығынан байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық
шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық педагогикасының
негізгі мақсаты — бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты
жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соны
шешімдер іздестіру болып табылады.
Шығармашылық іс-әрекеті.
1. Білуге деген құштарлығы жоғары ( көп сұрақтар қояды)
2. Интеллектуалды ойындарға қызығады, қиялдауды жақсы көреді.
3. Басқаларға өз жаңалығы туралы айтуға құштары жоғары.
4. Қалжыңдық сезімі жоғары.
5. Берілген шешімдерге дәлелдер талап етеді
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет
ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда қабілеттерді
тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке еркешеліктері
дей келе, олар қоғамдық —тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі
қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен
олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Қабілеттер мәселесін қорытындылай
келе, педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға айрықша
тоқталу жөн. Бірінші — адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде
болмауы. Қабілеттердің бірдей емес екендігін сыныпта отырған оқушылардың
әрқайсысының әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге
болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері
сурет салғанды тәуір көреді. Олардың қабілеттерінің құрлымы да, оны
құрайтын компоненттер де әр түрлі болады. Мәселен: математикалық қабілеті
басым балаларда ойлау операциялары тез, дәл болады да, бейнелеу өнеріне
қабілетті балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам
анықтай білу сияқты белгілер басым болады. Музыкаға қабілетті бала есту,
ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді[11].
Екінші — адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, әлде әр
түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі пікірлер
жайлы.
Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам
бойында әрекеттің бірнеше түрін оындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін
дәлелдейді. Мысалы ақындығымен қатар музыкаға, суретке қабілетті адамдар.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Біріншіден, кез келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге
дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе екіншіден, кез келген оқушы
шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады.
Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы — ол баланың өзін-өзі
қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді
іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Біздің
ойымызша, бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық,
шебер ұйымдастырушылық қажет.
Осыған орай, ғалымдар жүргізілген тәжірибе барысында, барлық
пәндердегі білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы
басты нысана болып алынуымен байланысты, оқулықтарда берілген
тапсырмалардан басқа өздігінен бақылау жүргізу, қарапайым тәжірибе,
эксперимент қою, мәтінмен, сызбамен, суретпен, диаграммамен жұмыс істеу,
жекеден жалпыны шығару, жалпыны жекелей қолдану т.б. сияқты оқушыны
іскерлікке, дербестіккебаулитын, ойына түрткі болып, шығармашылыққа
жетелейтін, өздігінен ізденіске салатын, айналадағы дүниемен қарым-
қатынысқа түсіретін, жаңалық ашып, оның нәтижесінің қызығына бөлейтін
әдіс-тәсілдер мен мазмұндық ойындар, қызықты тапсырмалар тұрақты жүргізіліп
отырылуы біз көтеріп отырған мәселені нәтижелі ететіні нақтыланды.
Оқушылардың шығармашылығынан туындаған өлең шумағын сыныпта оқып беру
арқылы оның осындай істерге деген ынтасын арттыруға болады. Жоғарыда
айтылған мәселені түйіндейтін болсақ, қызығушылық пен белсенділікті үнемі
арттырып отыру арқылы шығармашылық қабілеттің көптеген қырларын тәрбиелеп
қалыптастыруға болатындығы айқын көрінеді.
Оқушы шығармашылығын дамыту
Жан – жақты білімді, жоғары мәдениетті, шығармашылықпен ой толғай
білетін, оқу арқылы өзінің ой - өрісін, шығармашылық қабілетін дамыта
алатын жеке тұлға қалыптастыруымыз керек.
Қазіргі таңда шығармашылық тапсырмалар әр сабақта өтілетіндей
ұйымдастыру қажет. Ал қазір дәстүрлі сабақ пен шығармашылық сабақтың
айырмашылығын көрсете кетейін:
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдары
Қазіргі замандағы ұстаздар қауымының алдындағы үлкен мақсат: өмірдің
барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс — әрекетіне қабілетті, еркін
және жан — жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан алуан қиындықты
шеше білу тек шығармашыл адамның қолынан келеді. Шығармашыл адамның бойында
батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттер мен қатар ерекше
ой қызметі, қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа
деген құштарлық болу керек.
Психологтардың зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға
өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен. Сондықтан баланы
балабақша жасындағы кезінен бастап мектеп бітіргенге дейін үзбей, жүйелі,
сатылы түрде шығармашылыққа баулып, қиял-фантазиясын, ақыл-ойын,
икемділігін дамытып отыру қажет.
Көптеген ғалымдар әр баланың туа біткен шығармашылық
мүмкіндіктері бар, ол креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте
жүзеге асады деген пікірде. Демек, шығармашылық даралықты қалыптастыру
әлеуметтік орта шарттарына тәуелді. Мектеп білім беру әдістерін қолданып,
танымдық процесті ұйымдастыру тәсілдері арқылы баланың креативтілігін
дамытуды ынталандырады. Креативтілік туралы айтқанда шығармашылық ойлау
ғана емес, тұлғаның қасиеті мен дамуы да ескерілуі керек.
В.С.Шубинский шығармашылық процесті 3 сатыға бөліп, ондағы көрінетін
қабілет – қасиеттерді көрсеткен:
1. Жаңаны, өзгеше, тың дүниені сезе білу, қарама қайшылықтарды түсіне
білуде сезімталдық, сындарлылық, шығармашылық ой-талғауға бейімділік,
жан дүнисінде ішкі тартысты оята білу қабілеті, танымдық қызығушылық,
яғни шығармашылық көңіл-күйдің туу кезеңі.
2. Интуиция, шығармашылық қиял, әдемілікті сезіне білу, сөз ұшқырлығы,
қайшылықтарды түсіну, ой қызметінің ерекшелігі, батылдық,
шығармашылыққа деген ішкі құштарлық, яғни оқиға образ жасаудың бағдар
ұстанар кезеңі.
3. Өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, дәлелдеме,
дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу, яғни, сын дәлелдеме
сатысы.
Уақыт талабы оқушыларға сапалы білім берумен қатар, олардың
шығармашылық қабілетін, ақыл-ой белсенділігін дамыту міндетін қойып отыр.
Бұл мектепте математика пәнін оқытудың әдістерін жетілдіруді,
кемелдендіруді көздейді [12].
Бұл міндетті жүзеге асыру үшін алдымен 6-9 жастағы оқушылардың жас
ерекшелігіне тоқталу қажет. Бұл жас ой қызметіне ерекше ынтамен ұмтылып
тұратын, алғырлығы, шапшаңдығы, сезімталдығы басым кезең. Ештеңені жасырып
іркіп қалмайды, ішіне сақтап тұра алмайды, нені болса да ашық, еркін
айтады. Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалу
тиіс. Олар:
Шығармашылық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;
1. Жүйелі түрде шығармашылық әрекет жағдайында болуы;
2. Ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы деңгейіне жету;
3. Оқушының шығармашылық іс — әрекетіне жағдай туғызу;
Мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаттары – баланың білім игеру
кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін
белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді
жатқызуға болады:
Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау. (топтау, бақылау, қалыптастыру)
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді
жатқызуға болады:
1. Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау. (Топтау, бақылау, қапыптастыру)
2. Қызығушылық және шығармашылық пен таным белсенділігін арттыру.
3. Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай шығармашылық тапсырмаларды
әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату.
4. Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен
қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу.
5. Оқушының шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап
дамыту.
6. Шығармашылық қабілеттерді тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде
жинақтау, зерттеліп отырған мәселенің өсу динамикасын бақылау.
7. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен
өткізу.
Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке тұлғаны
тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай
шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату.
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен
қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу.
Оқушының шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап
дамыту.
Шығармашылық қабілеттерді тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде
жинақтау, зерттеліп отырған мәселенің өсу динамикасын бақылау [13].
Мұғалім өзінің ісіне іздемпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен
өткізу.
Көрнекті француз математигі Адамар шығармашылық процесті 4 кезеңге
бөледі:
1 Дайындық кезеңі.
2.Инкубация, жасырын идеялардың ұйыққа тірелу кезеңі.
З.Интуицияның жарқ етуі.Эврика.
4.Тексеру кезеңі.
Осы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бастауыш сынып
оқушыларына тән шығармашылық үрдістердің кезеңдерін төмендегідей
топтастыруға болады.
Схема -1 Шығармашылық үрдістердің кезеңдері
Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке
тұлғаны тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Жоғарыда атлған мәселенің екінші
тармағына тоқталатын болсақ, қызығушылық – оқыту, ақыл-ойды жетілдіру жеке
адам тәрбиесіне байланысты буын болып есептелінеді. Жаңалыққа деген
қызығушылық – басты ішкі талпыныс болып табылады. Бастауыш сынып
оқушыларында жаңа, өзі білмейтін іске деген қызығушылық басым болады. Ондай
істер баланың бар ақыл-ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше қуат
береді.
Бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Ол үшін мына төмендегі шарртар
орындалуы тиіс.
Бірінші – баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту ісін ерте бастап
қолға алу. Мысалы біз тіл үйрету үшін баланың туған сәтінен бастап сөйлесе
бастаймыз ғой.
Екінші - баланың жүйелі, тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық
әрекеттер, жағдайына болуы. Ерекше ойды талап ететін әлеуметік қарым-
қатынастар шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді деп
ойлаймыз.
Үшінші - шығармашылық жұмыстар баланың ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы
деңгейіне жетуі керек. Күн асқан сайын ол деңгей биіктей
беретіндей болуы қажет. Осьшдай тынымсыз ой қызметі ғана
бала дамуында үлкен нәтиже береді. Төртінші - және ең негізгі шарт - бала
әрекеттің әр түрімен айналусыға, тыңдауына деген еркіндігінің болуы.
Баланың жұмыспен айналусыға деген қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын
десе өз еркі болуы керек. Мұндай қызығушылығы, қажеттілік, табысқа жетудің
бірден-бір кепілі болып табылады. Бірақ балаға берілетін еркіндік үлкеннің
қамқорлығын, көмегін талап етеді. Міне, бұдан шығармашылық қабілеттер
дамытудың бесінші шарты шығады. Еркіндік - ойға не келсе соны істеуге, ал
қамқорлық көмек бала үшін жұмыс істеуге айналмауы керек.
Мұғалім үнемі оқушыға шығармашлық қабілетін дамыту жолдарын
нұсқап отырса, онда балалардың өздері де ізденіске түседі. Күнделікті
сабақтың сапалы өтуіне ыңғайлы тәсіл іздеу шарт.
Шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді
жатқызуға болады:
1. Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау.(топтау,бақылау, қалыптастыру)
2. Қызығушылық пен таным белсенділігін арттыру
3. Оқушы потенциалына сай шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік тұрғыда
жүйелі түрде орындату
4. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, саабақты шығармашылықпен
өткізу қажет [14].
Барлық балалар үшін шығармашылық оқытудың тиімділігін айтпай кетуге
болмайды. Мұны балалар үшін шығармашылық қабілетті дамыту мәселесі белсенді
болып саналған, оқытудың қазіргі заманғы мәселелерін талдау кезінде
анықтаған болатынбыз. Үйренудің осы алғашқы формасы – шығармашылық оқытудың
формасы болып табылады.
Дәл осы жайды Фрэнсис Бэкон: Ғылым патшалығына ену үшін біз кішкене
бала кейпіне енуіміз керек- дейді. Әрбір дені сау бала үшін зерттеу мен
білімге ұмтылу, жаңалыққа құштарлық – туа біткен қасиет екендігі
таңқаларлық жайт.
Мектеп жасында осы қасиеттердің тез жеңілдікпен жойылатындығы одан
да таңқаларлық.
XVII ғ. байқаған осы жағдай философтар мен педагог –
психологтарды оқытудың ең негізгі мәселесі етіп, баланың
шығармашылық және зерттеу қабілеттерін сақтап қалу екендігін
көрсетеді.
ХХ1 ғасырдың көкжиегінде өтіп жатқан білім беру жүйесінің қайта
жаңартылуы, баланың шығармашылық қабілетті тануға және болжам жасауға жаңа
көзқарасты талап етуде. Қабілетті балаларды тану – нақтылы бір баланың
дамуын талдаумен байланысты ұзақ процесс. Қайсыбір әдістің көмегімен
зеректіліктің айқындалуы мүмкін емес. Шығармашыл оқушыларды қабілетті
анықтаған кезде кешенді көзқарас танытқан маңыздырақ. Сонымен бірге сан
алуан әдістердің кең ауқымын қолдануға болады:
• балаларды бақылау әдістерінің сан алуан жолдары ;
• белгілі бір шығармашылық қабілеттілық жағдайын талдау міндетіне орай,
түрлі әдістемелерді қолдана отырып, психодиагностикалық зерттеулер
жүргізу;
• ұжымдық шығармашылық істерді даярлау барысында балалардың рөлдік
ойындарға, ми шабуылына атсалысуы;
• балалардың шығармашылық қызметінің нақтылы өнімдерін кәсіби шебер
мамандардың талдап, бағалауы (суреттер, өлеңдер, техникалық үлгілер және
т.б.);
• сан алуан зейіндік және пәндік олимпиадаларды, конференцияларды, спорт
жарыстарын, шығармашылық бәйгелерін, байқауларды, фестивальдарды
ұйымдастыру және т.б.
К.Д. Ушинский: Еріксіз көндірумен, күштеумен алған білім дамыған ақыл
тудыра қояр ма екен? - деген. Оқушылар бойында Шығармашылық әрекет
тәжірибесін қалыптастыру қажеттігі туралы И. Я. Лернер жазған болаты,
қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі.
В. В. Давыдов Жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр, жеке
тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және қабілеттігіне
байланысты деп есептеген 14].
Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді : Шығармашылық
– бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрыңғы
нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің соңғылығымен,
біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін - өзі куәландыратын, дәлелдейтін
болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға
болады [15].
Әрине, мәселе тек басты ұғымның мәнін түсінумен шектелмей, оның
мүмкіндіктеріде зерттелген. Айталық, оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері
В. В: Давыдов пен В. В. Репкин еңбектерінде қарастырылады. Бір нәрсені
жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де
қалыптаса бастайды. Бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге
асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі. Бастауыш мектепте
шығармашылық қабілеттері оқу әрекетінде көрінеді, даму өнімі – оқуға
құштарлық, ынталық. Жасөспірімдік кезінде оқушы оқу әрекетінің жеке – дара
субъектісі ретінде дами бастайды, В. В. Давыдов шығармашылық тұлғаның
сипаттамасы деп осыны есептейді.
Бастауыш сыныптағы шығармашылық әрекет жүйесін М.Р.Львов үшке
бөлінеді:
1. Оқушыда шығармашылық әрекет үшін алғы шарт болатын қасиеттерді
тәрбиелеу. Оған байқампаздық, қарым-қатынасқа түсуге даярлығы, тілдік
және жалпы белсенділігі, еске сақтау даярлығы, ойлау ерекшелігі
жатады. Бұл қасиеттер дәстүрлі танымдық, оқу әрекеті үшін өте
пайдалы. Шығармашылық үшін кездескен қиындықтарды және өз жалқаулығын
жеңе білу қажет. Шығармашылық эмоция танымдық қызығушылық, қиял мен
тығыз байланысты. Шығармашылық әрекет адамгершілік, ой және дене
дамуы жылдам дамыған оқушыларда сәтті жүреді.
2. Тұлғаның ерекшелігі, өзіндік түр-әлпеті шығармашылық әрекет түріне
жатады. Шығарма ретінде оқушының өз өмірінен, сурет бойынша,
көркемдік фильм, мультфильм, қойылымдар, табиғатты немесе ауа райын
бақылау, салт – дәстүрлердің бір көрінісін сипаттауға болады. Жазбаша
жұмыстармен қатар, оқушы суреттерінде тұлғалық ерекшелігі көрінеді.
Оқушы диалог, оқу ырғағы, тіпті жазу арқылы өзінің тұлғалақ
ерекшелігін көрсетеді.
3. Оқушылардың танымдық процесте зерттеушілік, құрастырушылық
әрекеттері.
Бала бойындағы біліктілікті, қабілетті дер кезінде танып, оның өз
мүмкіндігіне сенімін арттыруда математика сабағындағы және сабақтан тыс
уақыттағы ойындармен қатар математикалық ребустарды, сөз жұмбақтарды шешу
қызықты әзіл есептерді шығару логикалық жаттығуларды орындау баланың ақыл-
ойын, қиялын, ой ұшқырлығын дамытудың бірден-бір ұтымды тәсілі.
Ендеше, оқыту негізгі ерікті қызығушылық жағдайда болуы керек.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты – оқушыда өз жеке білім
траекториясын тыңдау қабілеттігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни,
педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін
әрекетіне бағытталу қажет. Шығармашылық әрекет – оқушыны өз жеке
шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже
туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет.
Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашуы: оқушы өзін белгілі бір жаңалықтардың
авторы ретінде сезінеді, бұл оған белгілі бір пән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -----
-----------------------4-6
І Бастауыш сынып оқушыларында шығармашылық қабілетті
дамытудың теориялық негіздері-------------------------- -------------
--------7-28
1.1 Бастауыш сыныпта оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамытудың теориялық негізі----------------------------- --------------
-----------7-16
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін арттыру
жолдары---------------------------- ----------------------------------
-----------------17-28
ІІ Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытудың әдістері--------------------------- -------------
-------29-56
1. Бастауыш сыныптың математика сабағында оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту мазмұны---------------------------- ------------------
------29-37
2. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында
шығармашылық қабілетін дамыту әдістері--------------------------- ----
-----38-56
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
-------------------57-58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- -------------
----------------59-60
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкестілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Қазақстан халқына жолдауында білім саласы туралы: Орта білім
жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Н.Ә.Назарбаев зияткерлік
мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс
және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың
сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру
болуға тиіс. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік
кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет,- делінген [1]. Демек, қарай
отырып, Н.Ә.Назарбаев Зияткерлік мектептері – қазақстандық білім көшін
бастап келе жатқанын және өзге мектептерге үлгі.
Кез-келген қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі, сол
қоғамдағы жеке адамның шығармашылық потенциалына байланысты. Сондықтан,
егеменді еліміз Қазақстанда шығармашылық жеке адамды дайындау қажеттігі мен
уақыт талабына сай оқушыларға сапалы білім берумен қатар, олардың
шығармашылық қабілетін, ақыл-ой белсенділігін дамыту міндеті қойылып отыр
[1].
Сол себепті, қазіргі таңда мектепте математика пәнін оқытудың
әдістерін жетілдіру және оқу материалдарын оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамыту бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр.
Шығармашылық жеке адамды қалыптастыру педагогика және психология
ғылымының кейбір жақтарын жаңаша қарауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі
атап көрсетілсе, аталмыш заңда: Педагог қызметкерлер оқушылардың
мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім,
білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің
көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті, - делінген [2].
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды
өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып
жатқанымен, оқушылардың жеке басының шығармашылық жақтарына терең үңіле
бермейді [3,4].
Психологиялық-педагогикалық еңбектерде шығармашылық қабілет,
шығармашылық қабілеттің құрылымы мен оның формалары ( П.П.Блонский,
А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн т.б.), адамның өнімді ойлауы, оның
ерекшеліктері мен даму заңдылықтары ( Д.Н.Богоявленский, Н.А.Мечинская
т.б.), арнайы ұйымдастырылған оқыту әдістерінің шығармашылық қабілетінің
дамуы мен ойлаудың икемділігіне тигізетін әсері ( П.Я.Гальперин,
А:В.Запорежец, Д.В.Эльконин, т.б.), жалпы қабілеттер мен арнайы қабілеттер
( Л.С.Выготский, В.А.Крутецкий, т.б.), ақыл-ой әрекеті мен оның элементтері
(Л.М.Фридман, М.М.Мұқанов, т.б.), тұлғаның шығармашылық қабілетінің
психологиясы (А.В.Брушлинский, С.Л.Рубинштейн, т.б.) жан-жақты
зерттелген[5].
Оқыту процесінде шығармашылық қабілет құрылымы аз қолданылғанымен,
ғылыми ізденіс процесінде ол оқушылардың пәндік іс-әрекеті ұғымына сәйкес
келеді. Басқаша айтқанда, оқушылардың шығармашылық қабілетінің нәтижесі өз
мәнінде ғылыми шығармашылық еңбектен айырмашылығы шамалы [6].
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу іс-әрекеті мен оқудан тыс уақытындағы
іс-әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту - өскелең буынға тәлім-тәрбие
берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық
қабілеттің дамуы оқушылардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін
негізге ала отырып, оқу үдерісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекеттің
субъектісінің шығармашылық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және
сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және шығармашылық тапсырмаларды
ұтымды қолданудың мәні зор.
Қазіргі кезде мектептердегі білімдер жүйесінен бір дағдарыс кезеңдерін
көруге болады. Мұның мәні - оқыту әдіс-тәсілдерінің жеткіліксіздігі емес
немесе мектеп өмірін басқаша ұйымдастыру емес. Бүгінгі күннің негізгі
талабы - білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын,
шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын жаңаша ойлай алатын
шығармашылық адамға айналдыру.
Зерттеу жұмысымызда бастауыш мектеп кезеңінің алыу себебі балалардың
шығармашылықты жеке адам ретінде дамуына бұл кезеңнің мәні зор. Сондай-ақ
қабілетті оқушылардың шығармашылық потенциялын дамытуда оқыту жүйесіне
бірқатар өзгерістер енгізу, оқыту үдерісін біршама жаңаша ұйымдастыруды да
негізге алу қажет [7].
Қазіргі заман талабына сай қоғамның ой-санасының өсуі, жаңа
сапалық деңгейге шарықтау кезеңі, еліміздің егемендік алып, әлемнің
өркениетті елдерінің қатарына қосылуы жаңа заман жастарынан жаңашылдықты,
ізденімпаздықты талап етеді. Бұл кезеңде математика пәні басты мәнге ие.
Қазіргі кезеңдегі мектеп математикасында әлі қажетті шешімдері табылмаған
мәселелер аз емес. Солардың бірі – оқушылардың логикалық ойлау,ойлау
қабілеттерін дамыту, кітапқа, оқуға, білім алуға деген құштарлықтарын
арттыру.
Оқушылардың жеке ойлау қабілетін дамыту үшін олардың өзіндік күш-қуаты
мен сенімін арттырып, қолынан келетін көпістердің мүмкіндіктеріне бағыт
берген абзал. Логикалық жаттығуларды орындау баланың ақыл-ойын, қиялын, ой
ұшқырлығын дамытады.
Шығармашылық жұмыстар математикалық біліммен қатар күнделікті өмірде
кездесетін әр түрлі жағдайға байланысты болып келеді. Сондықтан есептерді
оқушылардың байқағыштығын, ойлауын, қиялын дамытуға негіздеу қажет.
Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті, мол
шығармашылық мүмкіндікті қажет етеді. Айтылған мәселелер диплом жұмысы
тақырыбының көкейкестілігін дәлелдейді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың
тиімді жолдарын айқындау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Бастауыш сыныпта математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға байланысты мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерделеу;
2. Математика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудың әдістемесіне дидактикалық талдау жасау;
Диплом жұмысының объектісі: Математика пәнін оқыту үдерісі
Диплом жұмысының пәні: Математика сабағында оқушыларының шығармашылық
қабілетін дамыту жұмыстарын ұйымдастыру.
Диплом жұмысының әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша ғылыми
әдебиеттерге, оқулыққа, бағдарламаға, әдістемелік құралға теориялық талдау
жасау. Мұғалімдердің озық тәжірибелерін оқып үйрену, оқу үдерісінде
пәнаралық байланыстың нәтижелерін бақылау.
Димлом жұмысының құрылымы:
Кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І Бастауыш сынып оқушыларында шығармашылық қабілетті
дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сыныпта оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамытудың теориялық негізі
Қазіргі қоғам жеке адамнан прогрессивті ойлай алатын белсенді
әрекетті, жан-жақты болуды талап етеді. Өйткені, адамның қоғамда
алатын орны, бүгіні және оның болашағы үнемі толғандыратын өзекті
мәселелер. Бұл қоғамның дамуымен тікелей байланысты.
Шығармашылық қабілетті дамыту мәселелеріне байланысты психологиялық
зерттеулер, кез-келген дені сау, ақыл-ойы қалыпты дамыған бала мектеп
бағдарламасын толық меңгереді және арнайы шығармашылық қабілетін дамыта
алатыны күмінсіз екенін көрсетті. Сонымен бірге психологияда ерекше орын
алатын туа біткен қасиет, дарын, талант немесе математикалық қабілет сияқты
белгілерді оқу әрекетін бөле қарастыратынын байқадық. Осы мәселеге
байланысты көптеген психологтар өз еңбектерінде оқуға қабілеттілік
ұғымының мазмұнын әр қырынан ашып көрсеткен. Олардың ішінді Л.С.Выготский,
М.М.Мұқанов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.А.Крутецкий дәлелдеулері
бойынша, қазіргі мектеп жағдайында оқытуда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың толық мүмкіндіктері бар екені көрсетілген.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі ежелден-ақ ұлы
ойшылдарымызды Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби ұлы Абайды ерекше
толғандырған, олар өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін
дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Бүкіл халықтың ұстазы ұлы Абай өзінің 43-ші қара сөзінде
бала өмірге келгендегі қабілеттерін әрі қарай дамытуды шыңдауды
қажет ететінін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал,
назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын
айтқан.
Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынандай анықтама береді: Шығармашылық-бұл
ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе бұрынғы нәрселердің
механикалық қайталануы емес, өзінің сонылығымен, біртумалығымен
ерекшеленетін болса, өзін - өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл
нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады. Бір нәрсені
жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де
көрінеді. Адам бойындағы қабілеттерді дамытып, олардың өшуіне жол бермеу
адамның рухани күшін нығайтып, өзін - өзі табуына көмектеседі [6].
Арнайы әдебиеттерде шығармашылық ұғымына әртүрлі анықтамалар
берілген. Мысалы, С.И.Ожеговтың сөздігінде Шығармашылық - жаңа материалдық
және мәдени құндылықтардың өмірге келуі деген анықтама беріледі. Ал,
энциклопедиялық сөздікте Шығармашылық – адамның іс-әрекетіндегі өз бетінше
жұмыс жасау мен белсенділіктің ең жоғары формасы. Бұл қандай да бір нәрсені
өзгерту, жетілдіру, жаңасын ойлап табу, түпнұсқасын шығаруға деген
қажеттілік делінген. С.Л.Рубинштейн ...шығармашылықдеп нәтижесінде жаңа
түпнұсқалық және әлеуметтік құнды өнім дайындалатын іс-әрекет аталады, -
дейді.Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді: Шығармашылық –
бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы
нәрселердің механикалық қайталануы емес, ол өзінің сонылығымен,
біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәлендіретін, дәлелдейтін
болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға
болады.Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту өте ертеден зерттеліп
келеді. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін
жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Шығармашылық - адамның өмір
шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс
жол табуы үшін адам ой түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай
білуге үйренуі керек .
Шығармашылық сөзі шығару, ойлап табу деген ұғымды білдіреді.
Философиялық сөздікте шығармашылық қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні
бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет, - деп көрсетілген [3].
Психолог Л.С. Выготскийдің пікірінше: Шығармашылық жаңалық ашатын
әрекет, деп атаған [5,6].
Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында әуел баста
салынған. Мұғалімнің міндеті - оқушыға оның бойында жасырынып жатқан
мүмкіндікті ашып көрсету.
Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей
бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері
шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халық және жеке адамның шығармашылығы
арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен
жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс - әрекетіне сол жетістіктерді
жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып
табыстарға қол жеткізеді.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік - экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше оқушыда шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиіс деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдардың
қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік береді.
Оқушының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден, кез -
келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақталған
тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез - келген оқушы шығармашылық әрекеттер
орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен
шығармашылық әрекеттің айырмашылығы - ол баланың өзін - өзі
қалыптастыруына, өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс -
тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.
Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қабілетін,
шығармашылығын дамыту мәселесі Б.М.Теплов, К.К.Платонов, М.Ә.Құдайқұлов,
Г.Қ.Нұрғалиева, Б.П.Тұрғынбаева, А.Б. Мырзабаев еңбектерінде қарастырған
[7].
Шығармашылық – жаңа рухани және материалдық құндылықтарды жасау
жолындағы адам әрекетінің нәтижесі, жемісі. Шығармашыл тұлға – өзінің
әрекеті мен қарым-қатынастары арқылы қоғамдық қатынастардың, қоғамдық
мұраттардың, құндылықтардың жеке көрінісі және субъектісі.
Шығармашылық – ең алдымен, адам әрекеті. Шығармашылықты әрекет
түрінде қарастыру адам дамуының мүмкіндігінің шексіздігін көрсетеді және
оның өзін белсенді етуге бастайды. Бiздің қарастырып отырған оқушылар мен
студенттердің шығармашылықпен өзін-өзі дамытуы олардың өз бетінше, сонымен
қатар арнайы да ұйымдастырылатын үрдiс. Онда оқушы мен студент белсенді
әрекет, академиялық ұтқырлық жағдайында болуға тиісті. Мұндай білімдік
әрекетте теориялық материал сол бiлiм алушының өз әрекеті арқылы меңгерілуі
қажет десек, осы үрдiс үшiн ол объект те субъект те болады. Баланы
жастайынан шығармашылыққа қалай баулу қажет? Психологтардың зерттеуі
бойынша өскелең ұрпақты шығармашылыққа баулуға өзекті болардай өзіндік
ерекше қабілет, бейімділік қажет. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту
мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды
қажет етеді. Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекеті
орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи
іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап
көрсеткен [5].
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең
алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Біріншіден, адамдардың
қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Сыныптағы оқушылардың
қабілеттері бірдей емес әрқайсысы әр пәнге және әр деңгейде қабілетті
болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге
бай, ал енді біреулері сурет салады. Олардың қабілеттерінің құрылымы, оны
құрайтын компоненттер әр түрлі болады. Мысалы: математикалық қабілеті басым
балаларда ойлау операциялары тез, бейнелеу өнеріне қабілетті балаларда
нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай білу, музыкаға
қабілетті бала есту, ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен
ерекшеленеді. Екіншіден, адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма,
әлде әр түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі
пікірлер. Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам
бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін
дәлелдейді.
Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да. Ол өзін - өзі
шынайы болмысына бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін - өзі жетілдіруге
де, сонымен қатар, сонымен қатар өзін - өзі жоюға да қабілетті болады.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан, талап
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін
жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады-деп
көрсетілген
Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту тұжырымдамасының жобасында.
Кез - келген дамыған өндіріс қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасауды
талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын адамның
негізгі іс - әрекеті ақыл - ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс –
әрекетте тасымалдай алуға негіздейді.
Оқушының шығармашылық іс - әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми - педагогикалық зерттеулердің обьектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық іс - әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына, өзіне -
өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі және
сыртқы түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік - жігер күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер
қуаттаймыз. Оның себебі, ұлы ғұламаларымыз осы ой - пікірде болған деп
білеміз [8].
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда сабақтарды
түрлендіріп өткізудің маңызы ерекше. Мұндай сабақтардың тиімділігін атап
өтсек: сабақ құрылымының ұйымдастырылуы, сыныптағы оқушылардың іс -
әрекетін бақылауға қолайлылық, оқу - танымдық тапсырмаларды орындаудағы
ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқыту уақытының үнемделуі.
Шығармашылық – бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған
нәрсе бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің сонылығымен,
біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін - өзі куәландыратын, дәлелдейтін
болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға
болады.
Оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту және оны тәрбиелеу – бүгінгі
таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі. Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі.
Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін
жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы
және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі
ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде
сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Мектеп – бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін,
ерекше құнды, қайталанбас кезеңі. Сондықтан да ондағы білім беру ісі –
үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да қадірлі жұмыс. Мектеп
балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу,
оқыту, қоршаған ортада дұрыс көзқараста болу, жағдайларды объективті түрде
бағалап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді [9].
Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп
жасына дейін де көрінеді. Адам бойындағы қабілеттерді дамытып, олардың
өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін нығайтып, өзін - өзі табуына
көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да. Ол өзін
- өзі шынайы болмысына бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін - өзі
жетілдіруге де, сонымен қатар, сонымен қатар өзін - өзі жоюға да қабілетті
болады. Адамның өз болмысын тануға ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан,
талап тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру
үшін жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады-деп
көрсетілген
Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту тұжырымдамасының жобасында.
Кез - келген дамыған өндіріс қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасауды
талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын адамның
негізгі іс - әрекеті ақыл - ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс -
әрекетте тасымалдай алуға негіздейді.
Оқушының шығармашылық іс - әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми - педагогикалық зерттеулердің обьектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық іс - әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына, өзіне - өзінің
сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі және сыртқы
түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік - жігер күші мен әсерленушілік
сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер қуаттаймыз. Оның
себебі, ұлы ғұламаларымыз осы ой - пікірде болған деп білеміз.
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда сабақтарды
түрлендіріп өткізудің маңызы ерекше. Мұндай сабақтардың тиімділігін атап
өтсек: сабақ құрылымының ұйымдастырылуы, сыныптағы оқушылардың іс -
әрекетін бақылауға қолайлылық, оқу - танымдық тапсырмаларды орындаудағы
ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқыту уақытының үнемделуі. Оқушы
шығармашылығына бағыт – бағдар беруді білім мазмұнына енгізуді
тұжырымдаған Мағжан Жұмабаев болатын.
Оқушылардың игерген білім деңгейіне байланысты шығармашылық
қабілеттің дамуы нәтижелі болу үшін оларды дидактикалық бірліктерді
ірлендіру әдісі негізінде оқытып шығармашылық әрекеттегі тәжірибелерін
байытудың қажеттілігі айтылды.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын
дәлелдейді.
1. Репродуктивті — іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай
алу деңгейі.
2. Шығармашылық — жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Шығармашылық сөзінің төркіні этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте шығармашылық
қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет, — деп түсіндіріледі. Ал көрнекті психолог Л.С. Выготский
шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған [9]. Шығармашылық — өте
күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан тек адамға
ғана тән. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе
бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің
мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез келген баланы
көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.
Бастауыш сынып оқушылары жалпы алғыр, шапшаң, ештеңені жасырмай,
нені болса да ашық, еркін айтады. Мақтау сүйгіш, мұғалімнің жетегіне
тез ілескіш, үлкендердің ой – пікіріне қатты сүйенеді. Сондықтан баланың
шығармашылығын дамытуда ұстаз көп еңбек сіңіру керек. Баланың қиялын
дамытып, ойын ілгері жетектеуде, түрлі лингвистикалық, жаттығулардың да
рөлі зор. Сабақ үрдісінде материалды салыстырып қарама – қарсы қою
әдісі арқылы да ұғындыру өз нәтижесін береді.
Шығармашылық тапсырмаларды пайдаланып оқыту оқушылардың білім сапасын
арттырып, ойлау қабілетін дамытудың тәсілі болып табылатыны, мәселені терең
түсініп, есте ұзақ сақталуын қамтамасыз ететін дәлелденді.
Жүргізілетін эксперименттік зерттеулер бізге шығармашылық тапсырмалардың
әдістемелік сипатын көрсетіп берді. Яғни оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуда мұғалімнің жетекшілігі мен ұйымдастыруы арқылы
шығармашылық тапсырмаларды қолданудың тиімділігі жоғары болатыны іс жүзінде
дәлелденді[10].
Бүгінгі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына
тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп құрылымында болып жатқан
өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының
бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты мәселелер орындаушылардан
шығармашылық бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап
етеді.
Шығармашылық қабілеттілік-бала өз бетінше жаңа бір бейне
құрумен сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болсын жаңалық
ашу арқылы, жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық
дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі.
Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес жаратушы да [12].
Шығармашылық тапсырмаларды сұрыптау, оларды пайдалану кезінде, олар
баланың өмірлік тәжірибесін молайтып, практикалық іс-әрекет дағдысын
қалыптастыру көзделеді. Оқулықтар мазмұнында ұсынылып отырған шығармашылық
тапсымалар баланы конвергенттік (бір бағыттағы, жүйелі логикалық) ойлаудан,
дивергенттік (логикадан ауытқу) баланы ойлауға үйрететіндей етіп
лайықталынып беріледі. Өйткені баланың шығармашылық тапсырмаларды орындауға
арналған қабілеттерін, дамуы осы дивергенттік ойлаумен тығыз байланысты.
Сабақтардың практикалық бағытын күшейту, білімді жаңа жағдайға
тасымалдай білу, сол арқылы өзінің ашқан жаңалығының қуанышын
сезінетіндей болуы қарастырылды.
Баланың шығармашылық істеріне басшылық жасау, ондай нәтижеге жету үшін
мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас, сыйластық, түсіністік, ізгілік
ұстанымдарына негізделеді. Сабақтағы оқушының орны, рөлі алмасты, оның
еркіндігінің, дербестігінің болуы басты назарда ұсталды. Нәтижеде мұндай
оқыту баланың ақыл-ойын дамытып қана қоймай, сол арқылы пайдалана білу,
қоршаған дүниедегі жаңалықты көре білуге үйрететіндігі анықталды.
Оқушының дарындылығы жоғары болған жағдайда шығармашылық тапсырма
орындау барысында өз тұжырымын дәлелдейді. Қажет жағдайда пікірталас
туғызады, өз түсінігін жеткізе біледі. Өзіндік ойлауы мен топшылауы басым
болады.
Шығармашылық жұмыста қазіргі заман талабына сай кез келген ортада, кез
келген жағдайда өз ойын, пікірін жүйелеп айтатын мәдениетті дайындау үшін
бастауыш сыныптан бастап баланы байланыстырын сөйлеуге үйретудің әртүрлі
әдіс-тәсілдері іздестіріледі.
Көптеген ғалым педагогтардың, практик мұғалімдердін тәжірибесіне
сүйенсек, оқу-тәрбие үрдісі негізінде дамыту мәселесінде басты рөлді ең
алдымен, оқушының өз бетімен әрекеті, белсенділігі атқарады.
Баланы бастауыш сыныптан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға дағдыландыру
керек. Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп
келеді[12].
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен.:
қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Қабілеттілік-
белгілі бір істі орындап шығуға мүмкіндік беретін адамның жеке басының
қасиеті. Әр адамның белгілі бір әрекеттің бір түріне мүмкінділігін
білдіретін дара ерекшелігі болады. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті
білім жүйесінің, икемділік пен дағдынын, болуына байланысты. Бала қабілетін
дұрыс байқап, онымен сапасын арттыру мұғалімдердің маңызды міндеттерінің
бірі. Қабілет негізі екіге бөлінеді:
1. Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке жақтарын көрсететін
қабілет.
2. Жалпы қабілет.
Кез келген мұғалім үздіксіз ізденіп, оқушыға қажетті ақпараттар жинап,
бүгінгі болатын әрбір сабағына аз да болсын жаңалық енгізуге ұмтылуы керек.
Бұл үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең
алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, олар
әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып,
шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда
ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру
жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп шығады.
Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің
жолдарын көрсету керек. Шығармашылық — бүкіл тірішіліктің көзі. Адам
баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен
жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке
адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың
қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар ғана
қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары
болып саналатын бастауыш мектептің орны ерекше.
Бүгінгі таңда адамның әқыл-ойы, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын
талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешуде орта мектептің бастауыш
сатысының алатын орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық кейінгі
сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы
баршамызға белгілі. Оқу-тәрбие үрдісінде шығармашылық тұлға қалыптастыру
үшін әр оқушының бойында батылдық, еркіндік, үшқырлық, сезімталдық, талдай-
жинақтай білу сияқты кешенді қасиеттермен қатар, ерекше ой қызметі,
қайшылықтарды түсіну, шығармашылыққа деген құштарлығы болуы керек. Бүгінде
шығармашылық қабілеттерін дамыту басты назарда болып отыр. Ал оқушыда
шығармашылық белгілерінің болмауы үлкен проблемаға айналып ойландыруы тиіс.
Бір айта кететін мәселе шығармашылық тапсырмалар өз дәрежесінде орындалып,
тиісті нәтиже беру үшін, оларды дұрыс ұйымдастырудың ролі зор.
Оқушыларды қызықтыру, ойландыру, барлық жауаптарды тыңдау, оларды
талдау, дұрыс шешімді дәлелдеу сияқты кезеңдер тәсілі сақталуы керек.
Өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шеше білу, мемлекетімізді өркениетке
жеткізу шығармашыл адамдардың қолынан келмек. Тек шығармашылық адамға
өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді. Жеке тұлғаның
шығармашылығын дамыту бастауыш мектепте ерекше орын алады. Өйткені бастауыш
мектепте шығармашылық қабілеттерін дамытуға кеп мүмкіндіктер бар [12].
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп
келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың
назарында болғандығын шығармашылық теориясын жасауға деген көптеген
ізденістердің болғандығынан байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық
шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық педагогикасының
негізгі мақсаты — бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты
жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соны
шешімдер іздестіру болып табылады.
Шығармашылық іс-әрекеті.
1. Білуге деген құштарлығы жоғары ( көп сұрақтар қояды)
2. Интеллектуалды ойындарға қызығады, қиялдауды жақсы көреді.
3. Басқаларға өз жаңалығы туралы айтуға құштары жоғары.
4. Қалжыңдық сезімі жоғары.
5. Берілген шешімдерге дәлелдер талап етеді
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет
ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда қабілеттерді
тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке еркешеліктері
дей келе, олар қоғамдық —тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі
қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен
олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Қабілеттер мәселесін қорытындылай
келе, педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға айрықша
тоқталу жөн. Бірінші — адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде
болмауы. Қабілеттердің бірдей емес екендігін сыныпта отырған оқушылардың
әрқайсысының әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге
болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері
сурет салғанды тәуір көреді. Олардың қабілеттерінің құрлымы да, оны
құрайтын компоненттер де әр түрлі болады. Мәселен: математикалық қабілеті
басым балаларда ойлау операциялары тез, дәл болады да, бейнелеу өнеріне
қабілетті балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам
анықтай білу сияқты белгілер басым болады. Музыкаға қабілетті бала есту,
ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді[11].
Екінші — адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, әлде әр
түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі пікірлер
жайлы.
Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам
бойында әрекеттің бірнеше түрін оындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін
дәлелдейді. Мысалы ақындығымен қатар музыкаға, суретке қабілетті адамдар.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Біріншіден, кез келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге
дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе екіншіден, кез келген оқушы
шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады.
Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы — ол баланың өзін-өзі
қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді
іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Біздің
ойымызша, бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық,
шебер ұйымдастырушылық қажет.
Осыған орай, ғалымдар жүргізілген тәжірибе барысында, барлық
пәндердегі білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы
басты нысана болып алынуымен байланысты, оқулықтарда берілген
тапсырмалардан басқа өздігінен бақылау жүргізу, қарапайым тәжірибе,
эксперимент қою, мәтінмен, сызбамен, суретпен, диаграммамен жұмыс істеу,
жекеден жалпыны шығару, жалпыны жекелей қолдану т.б. сияқты оқушыны
іскерлікке, дербестіккебаулитын, ойына түрткі болып, шығармашылыққа
жетелейтін, өздігінен ізденіске салатын, айналадағы дүниемен қарым-
қатынысқа түсіретін, жаңалық ашып, оның нәтижесінің қызығына бөлейтін
әдіс-тәсілдер мен мазмұндық ойындар, қызықты тапсырмалар тұрақты жүргізіліп
отырылуы біз көтеріп отырған мәселені нәтижелі ететіні нақтыланды.
Оқушылардың шығармашылығынан туындаған өлең шумағын сыныпта оқып беру
арқылы оның осындай істерге деген ынтасын арттыруға болады. Жоғарыда
айтылған мәселені түйіндейтін болсақ, қызығушылық пен белсенділікті үнемі
арттырып отыру арқылы шығармашылық қабілеттің көптеген қырларын тәрбиелеп
қалыптастыруға болатындығы айқын көрінеді.
Оқушы шығармашылығын дамыту
Жан – жақты білімді, жоғары мәдениетті, шығармашылықпен ой толғай
білетін, оқу арқылы өзінің ой - өрісін, шығармашылық қабілетін дамыта
алатын жеке тұлға қалыптастыруымыз керек.
Қазіргі таңда шығармашылық тапсырмалар әр сабақта өтілетіндей
ұйымдастыру қажет. Ал қазір дәстүрлі сабақ пен шығармашылық сабақтың
айырмашылығын көрсете кетейін:
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдары
Қазіргі замандағы ұстаздар қауымының алдындағы үлкен мақсат: өмірдің
барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс — әрекетіне қабілетті, еркін
және жан — жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан алуан қиындықты
шеше білу тек шығармашыл адамның қолынан келеді. Шығармашыл адамның бойында
батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттер мен қатар ерекше
ой қызметі, қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа
деген құштарлық болу керек.
Психологтардың зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға
өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен. Сондықтан баланы
балабақша жасындағы кезінен бастап мектеп бітіргенге дейін үзбей, жүйелі,
сатылы түрде шығармашылыққа баулып, қиял-фантазиясын, ақыл-ойын,
икемділігін дамытып отыру қажет.
Көптеген ғалымдар әр баланың туа біткен шығармашылық
мүмкіндіктері бар, ол креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте
жүзеге асады деген пікірде. Демек, шығармашылық даралықты қалыптастыру
әлеуметтік орта шарттарына тәуелді. Мектеп білім беру әдістерін қолданып,
танымдық процесті ұйымдастыру тәсілдері арқылы баланың креативтілігін
дамытуды ынталандырады. Креативтілік туралы айтқанда шығармашылық ойлау
ғана емес, тұлғаның қасиеті мен дамуы да ескерілуі керек.
В.С.Шубинский шығармашылық процесті 3 сатыға бөліп, ондағы көрінетін
қабілет – қасиеттерді көрсеткен:
1. Жаңаны, өзгеше, тың дүниені сезе білу, қарама қайшылықтарды түсіне
білуде сезімталдық, сындарлылық, шығармашылық ой-талғауға бейімділік,
жан дүнисінде ішкі тартысты оята білу қабілеті, танымдық қызығушылық,
яғни шығармашылық көңіл-күйдің туу кезеңі.
2. Интуиция, шығармашылық қиял, әдемілікті сезіне білу, сөз ұшқырлығы,
қайшылықтарды түсіну, ой қызметінің ерекшелігі, батылдық,
шығармашылыққа деген ішкі құштарлық, яғни оқиға образ жасаудың бағдар
ұстанар кезеңі.
3. Өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, дәлелдеме,
дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу, яғни, сын дәлелдеме
сатысы.
Уақыт талабы оқушыларға сапалы білім берумен қатар, олардың
шығармашылық қабілетін, ақыл-ой белсенділігін дамыту міндетін қойып отыр.
Бұл мектепте математика пәнін оқытудың әдістерін жетілдіруді,
кемелдендіруді көздейді [12].
Бұл міндетті жүзеге асыру үшін алдымен 6-9 жастағы оқушылардың жас
ерекшелігіне тоқталу қажет. Бұл жас ой қызметіне ерекше ынтамен ұмтылып
тұратын, алғырлығы, шапшаңдығы, сезімталдығы басым кезең. Ештеңені жасырып
іркіп қалмайды, ішіне сақтап тұра алмайды, нені болса да ашық, еркін
айтады. Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалу
тиіс. Олар:
Шығармашылық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;
1. Жүйелі түрде шығармашылық әрекет жағдайында болуы;
2. Ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы деңгейіне жету;
3. Оқушының шығармашылық іс — әрекетіне жағдай туғызу;
Мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаттары – баланың білім игеру
кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін
белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді
жатқызуға болады:
Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау. (топтау, бақылау, қалыптастыру)
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді
жатқызуға болады:
1. Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау. (Топтау, бақылау, қапыптастыру)
2. Қызығушылық және шығармашылық пен таным белсенділігін арттыру.
3. Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай шығармашылық тапсырмаларды
әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату.
4. Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен
қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу.
5. Оқушының шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап
дамыту.
6. Шығармашылық қабілеттерді тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде
жинақтау, зерттеліп отырған мәселенің өсу динамикасын бақылау.
7. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен
өткізу.
Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке тұлғаны
тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай
шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату.
Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен
қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу.
Оқушының шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап
дамыту.
Шығармашылық қабілеттерді тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде
жинақтау, зерттеліп отырған мәселенің өсу динамикасын бақылау [13].
Мұғалім өзінің ісіне іздемпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен
өткізу.
Көрнекті француз математигі Адамар шығармашылық процесті 4 кезеңге
бөледі:
1 Дайындық кезеңі.
2.Инкубация, жасырын идеялардың ұйыққа тірелу кезеңі.
З.Интуицияның жарқ етуі.Эврика.
4.Тексеру кезеңі.
Осы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бастауыш сынып
оқушыларына тән шығармашылық үрдістердің кезеңдерін төмендегідей
топтастыруға болады.
Схема -1 Шығармашылық үрдістердің кезеңдері
Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке
тұлғаны тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Жоғарыда атлған мәселенің екінші
тармағына тоқталатын болсақ, қызығушылық – оқыту, ақыл-ойды жетілдіру жеке
адам тәрбиесіне байланысты буын болып есептелінеді. Жаңалыққа деген
қызығушылық – басты ішкі талпыныс болып табылады. Бастауыш сынып
оқушыларында жаңа, өзі білмейтін іске деген қызығушылық басым болады. Ондай
істер баланың бар ақыл-ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше қуат
береді.
Бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Ол үшін мына төмендегі шарртар
орындалуы тиіс.
Бірінші – баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту ісін ерте бастап
қолға алу. Мысалы біз тіл үйрету үшін баланың туған сәтінен бастап сөйлесе
бастаймыз ғой.
Екінші - баланың жүйелі, тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық
әрекеттер, жағдайына болуы. Ерекше ойды талап ететін әлеуметік қарым-
қатынастар шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді деп
ойлаймыз.
Үшінші - шығармашылық жұмыстар баланың ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы
деңгейіне жетуі керек. Күн асқан сайын ол деңгей биіктей
беретіндей болуы қажет. Осьшдай тынымсыз ой қызметі ғана
бала дамуында үлкен нәтиже береді. Төртінші - және ең негізгі шарт - бала
әрекеттің әр түрімен айналусыға, тыңдауына деген еркіндігінің болуы.
Баланың жұмыспен айналусыға деген қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын
десе өз еркі болуы керек. Мұндай қызығушылығы, қажеттілік, табысқа жетудің
бірден-бір кепілі болып табылады. Бірақ балаға берілетін еркіндік үлкеннің
қамқорлығын, көмегін талап етеді. Міне, бұдан шығармашылық қабілеттер
дамытудың бесінші шарты шығады. Еркіндік - ойға не келсе соны істеуге, ал
қамқорлық көмек бала үшін жұмыс істеуге айналмауы керек.
Мұғалім үнемі оқушыға шығармашлық қабілетін дамыту жолдарын
нұсқап отырса, онда балалардың өздері де ізденіске түседі. Күнделікті
сабақтың сапалы өтуіне ыңғайлы тәсіл іздеу шарт.
Шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді
жатқызуға болады:
1. Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау.(топтау,бақылау, қалыптастыру)
2. Қызығушылық пен таным белсенділігін арттыру
3. Оқушы потенциалына сай шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік тұрғыда
жүйелі түрде орындату
4. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, саабақты шығармашылықпен
өткізу қажет [14].
Барлық балалар үшін шығармашылық оқытудың тиімділігін айтпай кетуге
болмайды. Мұны балалар үшін шығармашылық қабілетті дамыту мәселесі белсенді
болып саналған, оқытудың қазіргі заманғы мәселелерін талдау кезінде
анықтаған болатынбыз. Үйренудің осы алғашқы формасы – шығармашылық оқытудың
формасы болып табылады.
Дәл осы жайды Фрэнсис Бэкон: Ғылым патшалығына ену үшін біз кішкене
бала кейпіне енуіміз керек- дейді. Әрбір дені сау бала үшін зерттеу мен
білімге ұмтылу, жаңалыққа құштарлық – туа біткен қасиет екендігі
таңқаларлық жайт.
Мектеп жасында осы қасиеттердің тез жеңілдікпен жойылатындығы одан
да таңқаларлық.
XVII ғ. байқаған осы жағдай философтар мен педагог –
психологтарды оқытудың ең негізгі мәселесі етіп, баланың
шығармашылық және зерттеу қабілеттерін сақтап қалу екендігін
көрсетеді.
ХХ1 ғасырдың көкжиегінде өтіп жатқан білім беру жүйесінің қайта
жаңартылуы, баланың шығармашылық қабілетті тануға және болжам жасауға жаңа
көзқарасты талап етуде. Қабілетті балаларды тану – нақтылы бір баланың
дамуын талдаумен байланысты ұзақ процесс. Қайсыбір әдістің көмегімен
зеректіліктің айқындалуы мүмкін емес. Шығармашыл оқушыларды қабілетті
анықтаған кезде кешенді көзқарас танытқан маңыздырақ. Сонымен бірге сан
алуан әдістердің кең ауқымын қолдануға болады:
• балаларды бақылау әдістерінің сан алуан жолдары ;
• белгілі бір шығармашылық қабілеттілық жағдайын талдау міндетіне орай,
түрлі әдістемелерді қолдана отырып, психодиагностикалық зерттеулер
жүргізу;
• ұжымдық шығармашылық істерді даярлау барысында балалардың рөлдік
ойындарға, ми шабуылына атсалысуы;
• балалардың шығармашылық қызметінің нақтылы өнімдерін кәсіби шебер
мамандардың талдап, бағалауы (суреттер, өлеңдер, техникалық үлгілер және
т.б.);
• сан алуан зейіндік және пәндік олимпиадаларды, конференцияларды, спорт
жарыстарын, шығармашылық бәйгелерін, байқауларды, фестивальдарды
ұйымдастыру және т.б.
К.Д. Ушинский: Еріксіз көндірумен, күштеумен алған білім дамыған ақыл
тудыра қояр ма екен? - деген. Оқушылар бойында Шығармашылық әрекет
тәжірибесін қалыптастыру қажеттігі туралы И. Я. Лернер жазған болаты,
қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі.
В. В. Давыдов Жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр, жеке
тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және қабілеттігіне
байланысты деп есептеген 14].
Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді : Шығармашылық
– бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрыңғы
нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің соңғылығымен,
біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін - өзі куәландыратын, дәлелдейтін
болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға
болады [15].
Әрине, мәселе тек басты ұғымның мәнін түсінумен шектелмей, оның
мүмкіндіктеріде зерттелген. Айталық, оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері
В. В: Давыдов пен В. В. Репкин еңбектерінде қарастырылады. Бір нәрсені
жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де
қалыптаса бастайды. Бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге
асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі. Бастауыш мектепте
шығармашылық қабілеттері оқу әрекетінде көрінеді, даму өнімі – оқуға
құштарлық, ынталық. Жасөспірімдік кезінде оқушы оқу әрекетінің жеке – дара
субъектісі ретінде дами бастайды, В. В. Давыдов шығармашылық тұлғаның
сипаттамасы деп осыны есептейді.
Бастауыш сыныптағы шығармашылық әрекет жүйесін М.Р.Львов үшке
бөлінеді:
1. Оқушыда шығармашылық әрекет үшін алғы шарт болатын қасиеттерді
тәрбиелеу. Оған байқампаздық, қарым-қатынасқа түсуге даярлығы, тілдік
және жалпы белсенділігі, еске сақтау даярлығы, ойлау ерекшелігі
жатады. Бұл қасиеттер дәстүрлі танымдық, оқу әрекеті үшін өте
пайдалы. Шығармашылық үшін кездескен қиындықтарды және өз жалқаулығын
жеңе білу қажет. Шығармашылық эмоция танымдық қызығушылық, қиял мен
тығыз байланысты. Шығармашылық әрекет адамгершілік, ой және дене
дамуы жылдам дамыған оқушыларда сәтті жүреді.
2. Тұлғаның ерекшелігі, өзіндік түр-әлпеті шығармашылық әрекет түріне
жатады. Шығарма ретінде оқушының өз өмірінен, сурет бойынша,
көркемдік фильм, мультфильм, қойылымдар, табиғатты немесе ауа райын
бақылау, салт – дәстүрлердің бір көрінісін сипаттауға болады. Жазбаша
жұмыстармен қатар, оқушы суреттерінде тұлғалық ерекшелігі көрінеді.
Оқушы диалог, оқу ырғағы, тіпті жазу арқылы өзінің тұлғалақ
ерекшелігін көрсетеді.
3. Оқушылардың танымдық процесте зерттеушілік, құрастырушылық
әрекеттері.
Бала бойындағы біліктілікті, қабілетті дер кезінде танып, оның өз
мүмкіндігіне сенімін арттыруда математика сабағындағы және сабақтан тыс
уақыттағы ойындармен қатар математикалық ребустарды, сөз жұмбақтарды шешу
қызықты әзіл есептерді шығару логикалық жаттығуларды орындау баланың ақыл-
ойын, қиялын, ой ұшқырлығын дамытудың бірден-бір ұтымды тәсілі.
Ендеше, оқыту негізгі ерікті қызығушылық жағдайда болуы керек.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты – оқушыда өз жеке білім
траекториясын тыңдау қабілеттігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни,
педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін
әрекетіне бағытталу қажет. Шығармашылық әрекет – оқушыны өз жеке
шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже
туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет.
Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашуы: оқушы өзін белгілі бір жаңалықтардың
авторы ретінде сезінеді, бұл оған белгілі бір пән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz