Ежелгi Римнің саяси ой-санасы
I. Ежелгi Римдегі саяси ой.сананың ерекшеліктері
II. Ежелгi Римдегі саяси.құқықтық ілімдердің негізгі ерекшеліктері
III. Ежелгi Римдегі саяси ойдың негізгі өкілдері
II. Ежелгi Римдегі саяси.құқықтық ілімдердің негізгі ерекшеліктері
III. Ежелгi Римдегі саяси ойдың негізгі өкілдері
Біртұтас Рим империясы б.з.д. 395 жылы түпкілікті түрде Батыс (Рим) және Шығыс (Константинополь) болып екі империяға бөлініп кетті. Олар Шығыс Рим және Византия болып 1453 жылға дейін өмір сүреді. Римнің тарихы ұзақ дамыды. Көбінде құлдардың күресімен байланысты болды. Құлдар өз алдына саяси концепциялар ұсынбаса да қоғамдық ой-пікірдің дамуына ықпал етті. Ежелгі Грек концепцияларының ықпалы болды. Әсіресе б.з.д. Y — ғасырдағы Солонның заңдары ықпалды болды. Ежелгі Грек авторларына Сократтың, Платонның, Аристотльдің көзқарастары жатымды ықпал жасады.
Ежелгi Римдегi саяси және құқықтық ойлардың тарихы бүтiндей мың жылды қамтиды және өзiнiң эволюциялық дамуында Ежелгi Римнiң ұзақ уақытқа созылған әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрiндегi айтулы өзгерiстердi бiлдiредi. Рим тарихының өзi үш кезеңге бөлiнедi: 1) патшалық Рим (б.з.д.754-510 жж.); 2) республикалық Рим (б.з.д. 509-28 жж.); 3) императорлық Рим (б.з.д. 27-б.з. 476 жж.) Сонымен бiрге бiртұтас Рим империясы б.з. 395 жылы екiге: Батыс және Шығыс Римге бөлiнедi. Шығыс Рим -Византия империясы 1453 жылға дейiн өмiр сүредi. Ежелгi Римдегi саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар халықтың әртүрлi топтары - патрицийлер мен плебейлер, нобилиттер (патрицийлер мен байыған плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қоғамның ақсүйектер тобы) мен популярлар (төменгi халықты қолдаушылар), ерiктiлер мен құлдар арасындағы өткiр күрес жағдайындағы ұзақ тарихы бойында үнемi дамып отырды.
Ежелгi Римдегi саяси және құқықтық ойлардың тарихы бүтiндей мың жылды қамтиды және өзiнiң эволюциялық дамуында Ежелгi Римнiң ұзақ уақытқа созылған әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрiндегi айтулы өзгерiстердi бiлдiредi. Рим тарихының өзi үш кезеңге бөлiнедi: 1) патшалық Рим (б.з.д.754-510 жж.); 2) республикалық Рим (б.з.д. 509-28 жж.); 3) императорлық Рим (б.з.д. 27-б.з. 476 жж.) Сонымен бiрге бiртұтас Рим империясы б.з. 395 жылы екiге: Батыс және Шығыс Римге бөлiнедi. Шығыс Рим -Византия империясы 1453 жылға дейiн өмiр сүредi. Ежелгi Римдегi саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар халықтың әртүрлi топтары - патрицийлер мен плебейлер, нобилиттер (патрицийлер мен байыған плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қоғамның ақсүйектер тобы) мен популярлар (төменгi халықты қолдаушылар), ерiктiлер мен құлдар арасындағы өткiр күрес жағдайындағы ұзақ тарихы бойында үнемi дамып отырды.
1.Жамбылов Д. Саясаттану. А., 2003
2.Қуандық Е. Саясаттану. А., 2001
3.Байдельдинов Л. А. Теориялық саясаттану. А., 2005
4.Мағзұмов М. Т. Саясаттану негіздері. Дәріс курсы. Өскемен, 2002
5.Рахметов Қ. Саясаттану. А., 2005
6.Абдильдина Х.С. Саясаттану. Оқу құралы. Астана, 2007
2.Қуандық Е. Саясаттану. А., 2001
3.Байдельдинов Л. А. Теориялық саясаттану. А., 2005
4.Мағзұмов М. Т. Саясаттану негіздері. Дәріс курсы. Өскемен, 2002
5.Рахметов Қ. Саясаттану. А., 2005
6.Абдильдина Х.С. Саясаттану. Оқу құралы. Астана, 2007
Ежелгi Римнің саяси ой-санасы
I. Ежелгi Римдегі саяси ой-сананың ерекшеліктері
II. Ежелгi Римдегі саяси-құқықтық ілімдердің негізгі ерекшеліктері
III. Ежелгi Римдегі саяси ойдың негізгі өкілдері
Ежелгі Римнің саяси ой-пікірлері. Үш кезеңге бөлінеді:
1. Патшалық (754-510), республикалық (509-28).
2. Императорлық (27-476).
Біртұтас Рим империясы б.з.д. 395 жылы түпкілікті түрде Батыс (Рим) және Шығыс (Константинополь) болып екі империяға бөлініп кетті. Олар Шығыс Рим және Византия болып 1453 жылға дейін өмір сүреді. Римнің тарихы ұзақ дамыды. Көбінде құлдардың күресімен байланысты болды. Құлдар өз алдына саяси концепциялар ұсынбаса да қоғамдық ой-пікірдің дамуына ықпал етті. Ежелгі Грек концепцияларының ықпалы болды. Әсіресе б.з.д. Y -- ғасырдағы Солонның заңдары ықпалды болды. Ежелгі Грек авторларына Сократтың, Платонның, Аристотльдің көзқарастары жатымды ықпал жасады.
Ежелгi Римдегi саяси және құқықтық ойлардың тарихы бүтiндей мың жылды қамтиды және өзiнiң эволюциялық дамуында Ежелгi Римнiң ұзақ уақытқа созылған әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрiндегi айтулы өзгерiстердi бiлдiредi. Рим тарихының өзi үш кезеңге бөлiнедi: 1) патшалық Рим (б.з.д.754-510 жж.); 2) республикалық Рим (б.з.д. 509-28 жж.); 3) императорлық Рим (б.з.д. 27-б.з. 476 жж.) Сонымен бiрге бiртұтас Рим империясы б.з. 395 жылы екiге: Батыс және Шығыс Римге бөлiнедi. Шығыс Рим -Византия империясы 1453 жылға дейiн өмiр сүредi. Ежелгi Римдегi саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар халықтың әртүрлi топтары - патрицийлер мен плебейлер, нобилиттер (патрицийлер мен байыған плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қоғамның ақсүйектер тобы) мен популярлар (төменгi халықты қолдаушылар), ерiктiлер мен құлдар арасындағы өткiр күрес жағдайындағы ұзақ тарихы бойында үнемi дамып отырды. Ежелгi Рим тарихында өздерiнiң құқықтық және әлеуметтiк жағдайын патрицийлермен теңестiру жолындағы плебейлер күресi маңызды роль атқарды. Плебейлердiң бұл күресi Римнiң алтыншы патшасы Сервий Туллийдiң реформа жасауына әкелiп соқты. Аталған реформа бойынша плебейлер Рим халқының құрамына қосылды және мүлiктiк белгiсi бойынша бес разрядқа бөлiндi. Реформа байлардың мемлекет басқарудағы артықшылығын бекiтiп бердi. Плебейлер халық жиналыстарына қатысуға және қоғамдық меншiктен үлес алуға құқығына ие болды. Бiрақ олардың құқықтық жағдайы патрицийлермен толық теңесе алмады. Сондықтан патрицийлерге қарсы күресiн ұзақ уақыт бойы жүргiзуiне тура келдi. Плебейлер күресiнiң көрнектi өкiлдерi ағайынды Тиберий және Гай Гракхтар болды. Халық трибундары болып сайланған олар iрi жер иеленушiлiктi шектеудi, артық жерлердi тәркiлеудi және оны жерсiз азаматтарға үлестiрудi талап еттi. Қала халқының кедей тобы үшiн Гай Гракх нанның бағасын арзандату, жол құрылысын салу сияқты ұсыныстар енгiздi. Бұл шараларды iске асыру әрекетi Рим қоғамындағы жоғары топтың қиян-кескi қарсылығын туғызды. Осының нәтижесiнде қарулы күрес басталып, күрес барысында ағайынды Гракхтар қаза тапты. Ежелгi Римнiң саяси-құқықтық ойы жалпы теориялық iзденiсте сол деңгейдегi ежелгi грек концепцияларының едәуiр ықпалына душар болды. Б.з.д. V ғасырдың орта кезiнде плебейлер жазба заңды құрастыруды талап еткен кезде гректiң заң шығару iсiмен, әсiресе Солон заңдарымен танысу үшiн Грецияға Рим елшiлерi жiберiлдi. Осындай танысудың нәтижесiнде ежелгi Рим құқығының басты құжаты XII кесте заңдары құрастырылды. Алғашқы он кесте б.з.д. 451 жылы, екi соңғы кесте б.з.д. 450-449 жылдары жасалып, қабылданды.
Ежелгi Римдегі саяси-құқықтық ілімдердің негізгі ерекшеліктері
Ежелгі Римдегі саяси және құқықтық ілімдердің жалпы сипаттамасы. Цицеронның құқық және мемлекет туралы ілімі. Рим стоиктерінің саяси және құқықтық идеялары. Сенека. Рим юристері құқық табиғаты және жүйесі туралы. Табиғи құқық. Халықтар құқығы. Жария және жеке құқық. Ерте христиандықтың саяси және құқықтық идеялары. Інжіл. Августиннің саяси-құқықтық ілімі.
Ежелгі Римдегі саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар халықтың әртүрлі топтары -- патрицийлер мен плебейлер, нобилиттер (патрицийлср мен байыған плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қоғамның ақсүйектер тобы) мен полярлар (төменгі халықты қолдаушылар). еріктілер мен кұлдар арасындағы өткір күрес жағдайындағы ұзақ тарихы бойында үнемі дамып отырды.
Адамның алғашқы табиғи жағдайдан саяси өмір мен мемлекеттің, заңдар мен ойлардың пайда болуына дейін прогрессивті дамуы туралы жалпы философиялық көзқарастар Гит Лукрецийдің "Заттың табиғаты туралы" поэмасында көрініс тапты және одан әрі дамытылды. Оның бұл шығармасында адамның, табиғаттың, әлемнің және қоғамның пайда болуы туралы мәселелер материалистік түрғыда жеңіл, түбірлі түрде өлеңмен баяндалады.
Дүниеде бәрінің негізі материя деп мойындай отырып, Лукреций "бәрі материядан шығады және бәрі сонымен өмір сүреді" деп атап көрсетеді Дінді ғылыми прогрестің кедергісі деп бөлген ол діни ұғымдарды да батыл сынға алады. Рим қоғамының кемшіліктерін де айыптап отырып, саяси күрес пен билікті өзінің жеке басының мүддесі үшін пайдаланушылар туралы теріс пікірде болды.
Бұл кездегі ресми христиан доктринасы мен христиандықтың саяси идеологиясының көрнекті қайраткері Аврелий Августин шешімінде схоластика қағидалары да көрініс тапты.
Ежелгі Римнің атақты шешен заңгері, мемлекеттік қайраткері және ойшылы Марк Туллий Цицерон б.з.д. 106 жылы туып, б.з.д. 43 жылы қайтыс болды. Ол кейінгі ұрпаққа, адамзат мәдениетіне орасан зор мұра қалдырған ұлы философ және саясаткер болды. Оның кең қамтылған шығармашылығында мемлекет пен құқық мәселелеріне көп орын берген. Бұл мәселелер оның осы тақырыпқа арнайы жазған мемлекет туралы "Құдайлардың табиғаты туралы", "Міндеттілік туралы", "Жамандық пен жақсылықтың шегі туралы" және "Заңдар туралы" еңбектерінде кең қамтылған.
Цицерон мемлекетке халық еңбегінің жемісі рстінде анықтама берді.
Мемлекеттін пайда болу себебі Цицерон адамдардың әлсіздігі мен қорқынышын емес, олардың туғаннан бірге жүру қажеттігіне ұмтылуынан деп есептейді. Бұл мәселе бойынша, Аристотельдің политиясын құптаған Цицерон сол кездегі мемлекеттің пайда болуының келісімдік сипаты туралы кең дамыған түсінігін жоққа шығарды. Ол мемлекет пен жеке меншіктің байланысын анықтап, мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі -- жеке меншікті қорғау туралы ережені мақұлдайды. Билеушылер санына қарай Цицерон мемлекеттің қарапайым үш формасын патша билігін (монархия), оптиматтарды (аристократия) және халық билігін (демократия) атап көрсетеді. Табиғат құқықтары, Цицерон бойынша, жазба зандардың қайсысынан болса да ерте, тіпті мемлекетпен де ерте пайда болған.. Заңның көмегі мен күші туралы Цицерон "coт -- сөйлейтін заң, ал заң -- әлсіз сот" деген анықтама береді, яғни әділ заң "әділдігі әркімге өзіне тиістісін беруден тұрады".
Ежелгі Грециядан бастау алған стоицизм римдік саяси-құқықтық ойда одан әрі жалғасын тапты. Рим стоиктерінің теориялық көзқарастары ежелгі грек стоиктерінің философиялық, этикалық және саяси-құқықтық концепцияларының едәуір ықпалында болғанымен, олардың өзіндік ерекшеліктері айқындалды және одан әрі дамытылды. Рим стоицизмнің басты өкілдері: Луций Анней Сенека 3 -65жж, Эпиктет 50 -- 140жж және Марк Аврелий Антонин.
Стоиктердің ілімі бойынша, әлем - біртұтас дене. Ол құдайлық пен адамдықтың арасындағы қарым-қатынас және оны әлемдік құдай ретінде қарастырады. Олардың айтуынша, әлемде болып жатқан өзгерістер қатал қажеттілік заңына бағынған, сондықтан ол белгілі бір мақсатты жолмен, яғни оны керек етуіне қарай дамиды. Қажеттілік заңын стоиктер қоғамдық өмірде де қолданылады деп есептейді.
Рим заңгерлерінің тек құқықтану саласында ғана емес, бүкіл әлемдік өркениетке қосқан үлесі айрықша. Олар құқықтануды алғаш рет жеке ғылым ретінде қарастырды.
Рим заңгерлерінің қызметі мынадай құқықтық мәселелерді шешуге көмектесті: 1) rеsponderе -- жеке адамдардың құқық мәселелері жөніндегі сұрақтарына жауап беру, 2) cavere -- келісімдер мен мәмілелер (шарттар) жасауға көмектесу және формулаларды хабарлау, 3) agere -- сот ісіне көмектесу.
Азаматтық құқық жинақталған Юстиниан кодификациясы "Корпус юрис цивилис" деп аталды. Бұл кодификацияға ең алдымен Гайдың институциялары кірді. Гай институциялары құқықтық бастауыш оқуға арналған рим құқығының негізін құрады. Мұнда сонымен біргс Ульпианның, Флорентиннің және Марцианның еңбектері де енгізілді. Институциялар төрт кітапқа, кітаптар титулға, титулдар параграфқа бөлінді.
Рим құқықтық ойының маңызды табыстарының бір құқықты бұқаралық (көпшілік) және жеке құқыққа бөлуі болып табылады. Олар бұқаралык (көпшілік) құқық саласында шіркеу иелері мен абыздардын кұқықтық жағдайы, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың өкілеттілігі, азаматтык және басқа да мемлекеттік-азаматтық институттар ұғымына талдау жасады. Цивильдік құқық саласында рим заңгерлері меншік, отбасы, өсиет, шарт мәселелеріне жан-жақты талдау жасады. Мүліктік қатынастарды реттеуде олар жеке меншікті қорғау позициясында болды. Олар меншік құқығын затты абсолютті түрде иелену және пайдалану деп түсіндірді. Яғни зат иесі затты жоюға да құқылы. Бірақ, меншік иесінің құқығы қаншама кең болғанымен, ол басқалармен санасуға міндетті. Рим заңгерлерінің құқық туралы ілімі құқықтық ойдың одан кейінгі дамуына үлкен ыкпалын тигізді.
Рим заңгерлерiнiң тек құқықтану саласында ғана емес, бүкiл әлемдiк өркениетке қосқан үлесi айрықша. Олар құқықтануды алғаш рет жеке ғылым ретiнде қарастырды. Құқықтанудың жеке ғылым ретiнде қалыптасуының өзiндiк алғышарттары да болды. Оның ең бастысы ежелгi грек және рим мәдениетiнiң қарқынды дамуы едi. Рим империясы көршi мемлекеттердi өздерiне бағындырып қана қойған жоқ, олардың құқықтық тәжiрибесiн, сот практикасын, саяси iстегi құжаттарын Рим тарихына бейiмдеп, өзiне тән ерекше құқық жүйесiн құрды. Рим құқығы үнемi жетiлдiрiлуде болды. Қазiргi құқықтануды терең түсiну үшiн Рим құқығының тарихи дамуымен, оның ерекшелiктерiмен, белгiлерiмен және сол кездегi құқықтық терминдер мен түсiнiктермен де жақсы таныс болу керек. Ежелгi Римде құқықпен айналысу алғашқы кезде абыздар алқасының бiрi понтификтердiң iсi болды. Жыл сайын понтификтердiң бiрi жеке адамдарға алқаның құқық мәселелерi жөнiндегi позициясын хабарлап отырды. Б.з.д. 300 жылдар шамасында құқықтану понтификтерден бөлiнiп шығады. Құқықтанудың басталуы сол кездегi деректер бойынша Гней Флавияның атымен байланыстырылады. Б.з.д. 253 жылы плебейлерден шыққан алғашқы жоғарғы понтифик Тиберий Корунканий өзiнiң шәкiрттерiмен бiрге заң мәселелерiне талдау жасап, құқықтанудың бұқаралық оқуын бастады. Б.з.д. II ғасырдың ортасында құқықтанудың, әсiресе азаматтық құқықтың дамуына М.Манилий, П.Муций Сцевола, М.Юний Брут едәуiр үлес қосты. Претор эдиктысына алғаш рет Сервий Сульпиций Руф түсiнiктеме бердi. Оның шәкiртi А.Офилий азаматтық құқық жөнiндегi көптеген кiтаптардың авторы болды. Офилийдiң шәкiртi К.Элий Туберон жеке және бұқаралық құқық туралы жазды. Рим заңгерлерiнiң қызметi мынадай құқықтық мәселелердi шешуге көмектестi: 1) respondere - жеке адамдардың құқық мәселелерi жөнiндегi сұрақтарына жауап беру, 2) cavere - келiсiмдер мен мәмiлелер (шарттар) жасауға көмектесу және формулаларды хабарлау, 3) agere - сот iсiне көмектесу. Римдiк құқық өзiнiң гүлденген кезеңiне республиканың соңғы кезеңi мен империяның алғашқы екi жарым ғасырында жеттi. Империяның алғашқы кезеңiнен бастап-ақ императорлар құқықтану беделiне сүйенуге және оны өз мүдделерiне бағындыруға тырысты. Осы мақсат үшiн Августиннiң билiк ету кезеңiнен бастап атақты заңгерлер император атынан жауап беруге арнайы құқықтар алды. Бұл кезде тек заң қызметкерлерi ғана емес, бүкiл құқық беделге ие болды. Қоғамның құқыққа деген осындай көзқарасы құқықтың үстем және әдiл болуына көмектестi. Заңдар мен құқықтық нормалар көп өзгерiске ұшырамады. Римдiктер құқық нормасын бұзуға, өзгертуге немесе жоюға асықпады. Құқықтық нормалар тек ешкiм қолданбаған жағдайда ғана жойылу керек деген принцип үстем болды. Заң шығару жұмысы құрметтi де қиын жұмыс ретiнде бағаланып, оның авторлары халық арасында үлкен беделге ие болды. Осы кезде құқықпен айналысқан заңгерлердiң үлкен тобы пайда болды. Олардың есiмдерi мен еңбектерi қазiргi күнге дейiн жеттi. Классикалық дәуiрдегi көптеген атақты заңгерлерден Гайды (II ғ.), Папинианды (II-III ғ.ғ.), Павелдi (II-III ғ.ғ.), Ульпианды (II-III ғ.ғ.) және Модестиндi (II-III ғ.ғ.) атауға болады. Император Юстинианның кезiнде рим құқығын бiр жүйеге келтiру - кодификациялау жүргiзiлдi. Кодификациялау рим құқы-ғының құлдырауымен тұспа-тұс келген едi. Бұл кезде рим құқығы бұрынғыдай қарқынды дамымады. Сондықтан да құқықтық нормаларда оның санынан гөрi сапасына көшу үрдiс алды. Азаматтық құқық жинақталған Юстиниан кодификациясы Корпус юрис цивилис деп аталды. Бұл кодификацияға ең алдымен Гайдың институциялары кiрдi. Гай институциялары құқықтық бастауыш оқуға арналған рим құқығының негiзiн құрады. Мұнда сонымен бiрге Ульпианның, Флорентиннiң және Марцианның еңбектерi де енгiзiлдi. Институциялар төрт кiтапқа, кiтаптар титулға, титулдар параграфқа бөлiндi. Кодификациялау сонымен бiрге дигестерлердi (немесе пандектылар) де қамтыды. Бұл бөлiмде б.з.д. I ғасырдан б.з. IV ғасырына дейiнгi 38 заңгердiң еңбектерiнен үзiндiлер алынды. Бүкiл дигестының 70 процентiн ұлы бес заңгердiң еңбектерi құрайды. Дигестыларда барлығы 1570 кiтаптан үзiндiлер келтiрiлдi. Кодификацияның үшiншi бөлiмi Юстиниан кодексi деп аталды. Бұған рим императорлары шығарған ресми жарлықтарымен бiрге Юстинианның өзiнiң де 50 жарлығы енгiзiлдi. Кодификациялаудың барлық жұмысын және дигестыларды құрастыруды VI ғасырдағы танымал рим заңгерi Трибониан басқарды. Рим заңгерлерiнiң қызметi ең алдымен құқықтық тәжiрибенiң қажетiн өтеуге және сол кездегi заңдарды қоғамның даму ерекшелiгi мен өзгерiсiне қарай бейiмдеуге бағытталды. Олар сонымен бiрге түсiнiктемелер мен нақты iстерге берген жауаптарында, кәсiптiк оқулықтарында көптеген жалпы теориялық қағидалар мен ережелерге талдаулар жасады. Бiрақ олар жалпы құқықтық принциптер мен анықтамаларды айқындауда нақты құқықтық мәселелердi талдауға көбiрек көңiл бөлдi. Олар кез-келген құқықтық норманы анықтауға асықпады. Өйткенi асығыс қадам жасауға жол берiлмейтiн I-II ғасырларда заңгерлердiң ережесiне айналған кез-келген анықтама қауiптi қағидасы да осы кезден қалған. Бұл туралы белгiлi рим заңгерi Яволен Цивильдiк құқықта кез-келген нәрсеге анықтама берудiң соңы насырға шаптырады, өйткенi оларды жоққа шығаратын жағдайлар аз кездеспейдi , - дедi. Ежелгi римдiк құқықтық ойдың ерте сатысында дiни ұғымдардың үстемдiгiне сәйкес құқық құдайдың берген сыйы ретiнде түсiндiрiледi және fas терминiмен белгiлендi. Ал jus деп аталған құқықта табиғи құқықтар мен құқықтық iлiмнiң одан кейiнгi даму тарихындағы құқықтану, әдет-ғұрып құқығы, заңдар, магистраттардың эдиктерi, сенаттың шешiмдерi, заңгерлер түсiндiрмелерi, принцепстiң жарлықтары, императорлардың конституциялары қамтылды. Ульпиан бүкiл құқықты бұқаралық және жеке құқық деп бөлдi. Өз кезегiнде жеке құқықтың өзi үш бөлiкке табиғи, халықтық және цивильдiк болып бөлiндi. Ульпиан халықтар құқығын табиғи құқықтың құрамды бiр бөлiгi ретiнде қарастырады. Өйткенi олардың арасындағы айырмашылық бұлардың мәнi, қасиетi және сапасына қарай емес, оның әрекет ету астарынан iздестiрiледi. Ульпианның айтуы бойынша, табиғат бүкiл тiршiлiк иелерiне табиғи құқық берген. Ер мен әйелдiң жақындасуы, одан баланың тууы, оған тәрбие беру тек адамдар ғана емес, басқа да тiршiлiк иелерiне тән қасиет. Ульпианның бұл ойын заңгер Гай да жалғастырды. Заңдар мен әдет-ғұрыптар арқылы басқарылатын барлық халықтар, - деп жазды ол, барлық адамға ортақ өздерiнiң жеке құқықтарын пайдаланады. Халықтар құқығы жалпы құқықтар ретiнде де, өзiнiң негiзi мен мәнi бойынша, табиғи құқықтар болып табылады. Өйткенi бұл құқықтары бүкiл адамдар арасына табиғи сана орнықтырады, барлық адамдарға бiрдей қолданылады, қорғалады және жалпы халықтық құқық болып саналады. Құқыққа тән оның қасиеттерi, және оның құрамды бөлiктерiнiң өзара байланысы мен бiрлiгi туралы заңгер Павел бiрқатар құнды пiкiрлер айтты. Оның құқықтың бiрыңғай сипаты туралы түсiндiрмелерiнде құқықтың түрлi бөлiктерiне қарағанда олардың әртүрлi өзара байланысының мағыналық аспектiлерi сөз болады. Құқық сөзi,- деп түсiндiрдi ол,- бiрнеше мағынада қолданылады, бiрiншiден, құқық , табиғи құқық ретiнде, әрқашан да әдiлеттi және қайырымды дегендi бiлдiредi, ал басқа мағынада құқық белгiлi бiр мемлекетке тұтас бәрiне немесе оның бiр бөлiгiне ғана пайдалы болып саналады . Дегенмен де бiздiң мемлекетте дұрыс құқық ретiнде преторлық құқықты (jus honorarium) атаймыз. Құқықты оқып үйрену үшiн, - деп атап көрсеттi Ульпиан, - ең алдымен jus (құқық) сөзiнiң қайдан шыққанын бiлу керек, ол justitia (шындық, әдiлдiк) сөзiнен шыққан. Цельстiң берген тамаша анықтамасында құқық дегенiмiз art (өнер), boni (қайырым) және aegni (теңдiк және әдiлдiк). Шындық пен әдiлдiк (justitua), Ульпианның пiкiрiнше, әркiмге өз құқығын тұрақты және үздiксiз беру болып табылады. Құқық әдiлдiгi туралы осындай жалпы түсiнiктен Ульпиан адал өмiр сүру, басқаға зиян келтiрмеу, әркiмге өзiнiң қажеттiгiн алуға мүмкiндiк беру деген қорытынды жасайды. Рим заңгерлерiнiң еңбектерiнде заң туралы түсiнiктемесi едәуiр орын алады. Мысалы, Папиниан заңға мынадай анықтама бередi. Заң дегенiмiз - ақылды адамдардың ұйғарымы мен шешiмi, әдейi немесе абайсызда жасалатын қылмысты ауыздықтауы, мемлекеттiң жалпы қорғаны Қарапайым тiлмен айтқанда, келтiрiлген заң анықтамасында оның жалпы құндылығы, ақылға қонымдылығы, әлеуметтiлiгi, жалпы мемлекеттiк сипаты (заңды мемлекеттiң қорғауы және орындау мiндеттiлiгi мағынасында) белгiлерi келтiрiлген. Тағы бiр рим заңгерi Марциан заң сипатына анықтама беруде гректiң ұлы ойшыл-шешенi Демосфеннiң сөзiн келтiредi. Оның айтуынша заң дегенiмiз - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Ежелгi Римдегі саяси ой-сананың ерекшеліктері
II. Ежелгi Римдегі саяси-құқықтық ілімдердің негізгі ерекшеліктері
III. Ежелгi Римдегі саяси ойдың негізгі өкілдері
Ежелгі Римнің саяси ой-пікірлері. Үш кезеңге бөлінеді:
1. Патшалық (754-510), республикалық (509-28).
2. Императорлық (27-476).
Біртұтас Рим империясы б.з.д. 395 жылы түпкілікті түрде Батыс (Рим) және Шығыс (Константинополь) болып екі империяға бөлініп кетті. Олар Шығыс Рим және Византия болып 1453 жылға дейін өмір сүреді. Римнің тарихы ұзақ дамыды. Көбінде құлдардың күресімен байланысты болды. Құлдар өз алдына саяси концепциялар ұсынбаса да қоғамдық ой-пікірдің дамуына ықпал етті. Ежелгі Грек концепцияларының ықпалы болды. Әсіресе б.з.д. Y -- ғасырдағы Солонның заңдары ықпалды болды. Ежелгі Грек авторларына Сократтың, Платонның, Аристотльдің көзқарастары жатымды ықпал жасады.
Ежелгi Римдегi саяси және құқықтық ойлардың тарихы бүтiндей мың жылды қамтиды және өзiнiң эволюциялық дамуында Ежелгi Римнiң ұзақ уақытқа созылған әлеуметтiк-экономикалық және саяси өмiрiндегi айтулы өзгерiстердi бiлдiредi. Рим тарихының өзi үш кезеңге бөлiнедi: 1) патшалық Рим (б.з.д.754-510 жж.); 2) республикалық Рим (б.з.д. 509-28 жж.); 3) императорлық Рим (б.з.д. 27-б.з. 476 жж.) Сонымен бiрге бiртұтас Рим империясы б.з. 395 жылы екiге: Батыс және Шығыс Римге бөлiнедi. Шығыс Рим -Византия империясы 1453 жылға дейiн өмiр сүредi. Ежелгi Римдегi саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар халықтың әртүрлi топтары - патрицийлер мен плебейлер, нобилиттер (патрицийлер мен байыған плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қоғамның ақсүйектер тобы) мен популярлар (төменгi халықты қолдаушылар), ерiктiлер мен құлдар арасындағы өткiр күрес жағдайындағы ұзақ тарихы бойында үнемi дамып отырды. Ежелгi Рим тарихында өздерiнiң құқықтық және әлеуметтiк жағдайын патрицийлермен теңестiру жолындағы плебейлер күресi маңызды роль атқарды. Плебейлердiң бұл күресi Римнiң алтыншы патшасы Сервий Туллийдiң реформа жасауына әкелiп соқты. Аталған реформа бойынша плебейлер Рим халқының құрамына қосылды және мүлiктiк белгiсi бойынша бес разрядқа бөлiндi. Реформа байлардың мемлекет басқарудағы артықшылығын бекiтiп бердi. Плебейлер халық жиналыстарына қатысуға және қоғамдық меншiктен үлес алуға құқығына ие болды. Бiрақ олардың құқықтық жағдайы патрицийлермен толық теңесе алмады. Сондықтан патрицийлерге қарсы күресiн ұзақ уақыт бойы жүргiзуiне тура келдi. Плебейлер күресiнiң көрнектi өкiлдерi ағайынды Тиберий және Гай Гракхтар болды. Халық трибундары болып сайланған олар iрi жер иеленушiлiктi шектеудi, артық жерлердi тәркiлеудi және оны жерсiз азаматтарға үлестiрудi талап еттi. Қала халқының кедей тобы үшiн Гай Гракх нанның бағасын арзандату, жол құрылысын салу сияқты ұсыныстар енгiздi. Бұл шараларды iске асыру әрекетi Рим қоғамындағы жоғары топтың қиян-кескi қарсылығын туғызды. Осының нәтижесiнде қарулы күрес басталып, күрес барысында ағайынды Гракхтар қаза тапты. Ежелгi Римнiң саяси-құқықтық ойы жалпы теориялық iзденiсте сол деңгейдегi ежелгi грек концепцияларының едәуiр ықпалына душар болды. Б.з.д. V ғасырдың орта кезiнде плебейлер жазба заңды құрастыруды талап еткен кезде гректiң заң шығару iсiмен, әсiресе Солон заңдарымен танысу үшiн Грецияға Рим елшiлерi жiберiлдi. Осындай танысудың нәтижесiнде ежелгi Рим құқығының басты құжаты XII кесте заңдары құрастырылды. Алғашқы он кесте б.з.д. 451 жылы, екi соңғы кесте б.з.д. 450-449 жылдары жасалып, қабылданды.
Ежелгi Римдегі саяси-құқықтық ілімдердің негізгі ерекшеліктері
Ежелгі Римдегі саяси және құқықтық ілімдердің жалпы сипаттамасы. Цицеронның құқық және мемлекет туралы ілімі. Рим стоиктерінің саяси және құқықтық идеялары. Сенека. Рим юристері құқық табиғаты және жүйесі туралы. Табиғи құқық. Халықтар құқығы. Жария және жеке құқық. Ерте христиандықтың саяси және құқықтық идеялары. Інжіл. Августиннің саяси-құқықтық ілімі.
Ежелгі Римдегі саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар халықтың әртүрлі топтары -- патрицийлер мен плебейлер, нобилиттер (патрицийлср мен байыған плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қоғамның ақсүйектер тобы) мен полярлар (төменгі халықты қолдаушылар). еріктілер мен кұлдар арасындағы өткір күрес жағдайындағы ұзақ тарихы бойында үнемі дамып отырды.
Адамның алғашқы табиғи жағдайдан саяси өмір мен мемлекеттің, заңдар мен ойлардың пайда болуына дейін прогрессивті дамуы туралы жалпы философиялық көзқарастар Гит Лукрецийдің "Заттың табиғаты туралы" поэмасында көрініс тапты және одан әрі дамытылды. Оның бұл шығармасында адамның, табиғаттың, әлемнің және қоғамның пайда болуы туралы мәселелер материалистік түрғыда жеңіл, түбірлі түрде өлеңмен баяндалады.
Дүниеде бәрінің негізі материя деп мойындай отырып, Лукреций "бәрі материядан шығады және бәрі сонымен өмір сүреді" деп атап көрсетеді Дінді ғылыми прогрестің кедергісі деп бөлген ол діни ұғымдарды да батыл сынға алады. Рим қоғамының кемшіліктерін де айыптап отырып, саяси күрес пен билікті өзінің жеке басының мүддесі үшін пайдаланушылар туралы теріс пікірде болды.
Бұл кездегі ресми христиан доктринасы мен христиандықтың саяси идеологиясының көрнекті қайраткері Аврелий Августин шешімінде схоластика қағидалары да көрініс тапты.
Ежелгі Римнің атақты шешен заңгері, мемлекеттік қайраткері және ойшылы Марк Туллий Цицерон б.з.д. 106 жылы туып, б.з.д. 43 жылы қайтыс болды. Ол кейінгі ұрпаққа, адамзат мәдениетіне орасан зор мұра қалдырған ұлы философ және саясаткер болды. Оның кең қамтылған шығармашылығында мемлекет пен құқық мәселелеріне көп орын берген. Бұл мәселелер оның осы тақырыпқа арнайы жазған мемлекет туралы "Құдайлардың табиғаты туралы", "Міндеттілік туралы", "Жамандық пен жақсылықтың шегі туралы" және "Заңдар туралы" еңбектерінде кең қамтылған.
Цицерон мемлекетке халық еңбегінің жемісі рстінде анықтама берді.
Мемлекеттін пайда болу себебі Цицерон адамдардың әлсіздігі мен қорқынышын емес, олардың туғаннан бірге жүру қажеттігіне ұмтылуынан деп есептейді. Бұл мәселе бойынша, Аристотельдің политиясын құптаған Цицерон сол кездегі мемлекеттің пайда болуының келісімдік сипаты туралы кең дамыған түсінігін жоққа шығарды. Ол мемлекет пен жеке меншіктің байланысын анықтап, мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі -- жеке меншікті қорғау туралы ережені мақұлдайды. Билеушылер санына қарай Цицерон мемлекеттің қарапайым үш формасын патша билігін (монархия), оптиматтарды (аристократия) және халық билігін (демократия) атап көрсетеді. Табиғат құқықтары, Цицерон бойынша, жазба зандардың қайсысынан болса да ерте, тіпті мемлекетпен де ерте пайда болған.. Заңның көмегі мен күші туралы Цицерон "coт -- сөйлейтін заң, ал заң -- әлсіз сот" деген анықтама береді, яғни әділ заң "әділдігі әркімге өзіне тиістісін беруден тұрады".
Ежелгі Грециядан бастау алған стоицизм римдік саяси-құқықтық ойда одан әрі жалғасын тапты. Рим стоиктерінің теориялық көзқарастары ежелгі грек стоиктерінің философиялық, этикалық және саяси-құқықтық концепцияларының едәуір ықпалында болғанымен, олардың өзіндік ерекшеліктері айқындалды және одан әрі дамытылды. Рим стоицизмнің басты өкілдері: Луций Анней Сенека 3 -65жж, Эпиктет 50 -- 140жж және Марк Аврелий Антонин.
Стоиктердің ілімі бойынша, әлем - біртұтас дене. Ол құдайлық пен адамдықтың арасындағы қарым-қатынас және оны әлемдік құдай ретінде қарастырады. Олардың айтуынша, әлемде болып жатқан өзгерістер қатал қажеттілік заңына бағынған, сондықтан ол белгілі бір мақсатты жолмен, яғни оны керек етуіне қарай дамиды. Қажеттілік заңын стоиктер қоғамдық өмірде де қолданылады деп есептейді.
Рим заңгерлерінің тек құқықтану саласында ғана емес, бүкіл әлемдік өркениетке қосқан үлесі айрықша. Олар құқықтануды алғаш рет жеке ғылым ретінде қарастырды.
Рим заңгерлерінің қызметі мынадай құқықтық мәселелерді шешуге көмектесті: 1) rеsponderе -- жеке адамдардың құқық мәселелері жөніндегі сұрақтарына жауап беру, 2) cavere -- келісімдер мен мәмілелер (шарттар) жасауға көмектесу және формулаларды хабарлау, 3) agere -- сот ісіне көмектесу.
Азаматтық құқық жинақталған Юстиниан кодификациясы "Корпус юрис цивилис" деп аталды. Бұл кодификацияға ең алдымен Гайдың институциялары кірді. Гай институциялары құқықтық бастауыш оқуға арналған рим құқығының негізін құрады. Мұнда сонымен біргс Ульпианның, Флорентиннің және Марцианның еңбектері де енгізілді. Институциялар төрт кітапқа, кітаптар титулға, титулдар параграфқа бөлінді.
Рим құқықтық ойының маңызды табыстарының бір құқықты бұқаралық (көпшілік) және жеке құқыққа бөлуі болып табылады. Олар бұқаралык (көпшілік) құқық саласында шіркеу иелері мен абыздардын кұқықтық жағдайы, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың өкілеттілігі, азаматтык және басқа да мемлекеттік-азаматтық институттар ұғымына талдау жасады. Цивильдік құқық саласында рим заңгерлері меншік, отбасы, өсиет, шарт мәселелеріне жан-жақты талдау жасады. Мүліктік қатынастарды реттеуде олар жеке меншікті қорғау позициясында болды. Олар меншік құқығын затты абсолютті түрде иелену және пайдалану деп түсіндірді. Яғни зат иесі затты жоюға да құқылы. Бірақ, меншік иесінің құқығы қаншама кең болғанымен, ол басқалармен санасуға міндетті. Рим заңгерлерінің құқық туралы ілімі құқықтық ойдың одан кейінгі дамуына үлкен ыкпалын тигізді.
Рим заңгерлерiнiң тек құқықтану саласында ғана емес, бүкiл әлемдiк өркениетке қосқан үлесi айрықша. Олар құқықтануды алғаш рет жеке ғылым ретiнде қарастырды. Құқықтанудың жеке ғылым ретiнде қалыптасуының өзiндiк алғышарттары да болды. Оның ең бастысы ежелгi грек және рим мәдениетiнiң қарқынды дамуы едi. Рим империясы көршi мемлекеттердi өздерiне бағындырып қана қойған жоқ, олардың құқықтық тәжiрибесiн, сот практикасын, саяси iстегi құжаттарын Рим тарихына бейiмдеп, өзiне тән ерекше құқық жүйесiн құрды. Рим құқығы үнемi жетiлдiрiлуде болды. Қазiргi құқықтануды терең түсiну үшiн Рим құқығының тарихи дамуымен, оның ерекшелiктерiмен, белгiлерiмен және сол кездегi құқықтық терминдер мен түсiнiктермен де жақсы таныс болу керек. Ежелгi Римде құқықпен айналысу алғашқы кезде абыздар алқасының бiрi понтификтердiң iсi болды. Жыл сайын понтификтердiң бiрi жеке адамдарға алқаның құқық мәселелерi жөнiндегi позициясын хабарлап отырды. Б.з.д. 300 жылдар шамасында құқықтану понтификтерден бөлiнiп шығады. Құқықтанудың басталуы сол кездегi деректер бойынша Гней Флавияның атымен байланыстырылады. Б.з.д. 253 жылы плебейлерден шыққан алғашқы жоғарғы понтифик Тиберий Корунканий өзiнiң шәкiрттерiмен бiрге заң мәселелерiне талдау жасап, құқықтанудың бұқаралық оқуын бастады. Б.з.д. II ғасырдың ортасында құқықтанудың, әсiресе азаматтық құқықтың дамуына М.Манилий, П.Муций Сцевола, М.Юний Брут едәуiр үлес қосты. Претор эдиктысына алғаш рет Сервий Сульпиций Руф түсiнiктеме бердi. Оның шәкiртi А.Офилий азаматтық құқық жөнiндегi көптеген кiтаптардың авторы болды. Офилийдiң шәкiртi К.Элий Туберон жеке және бұқаралық құқық туралы жазды. Рим заңгерлерiнiң қызметi мынадай құқықтық мәселелердi шешуге көмектестi: 1) respondere - жеке адамдардың құқық мәселелерi жөнiндегi сұрақтарына жауап беру, 2) cavere - келiсiмдер мен мәмiлелер (шарттар) жасауға көмектесу және формулаларды хабарлау, 3) agere - сот iсiне көмектесу. Римдiк құқық өзiнiң гүлденген кезеңiне республиканың соңғы кезеңi мен империяның алғашқы екi жарым ғасырында жеттi. Империяның алғашқы кезеңiнен бастап-ақ императорлар құқықтану беделiне сүйенуге және оны өз мүдделерiне бағындыруға тырысты. Осы мақсат үшiн Августиннiң билiк ету кезеңiнен бастап атақты заңгерлер император атынан жауап беруге арнайы құқықтар алды. Бұл кезде тек заң қызметкерлерi ғана емес, бүкiл құқық беделге ие болды. Қоғамның құқыққа деген осындай көзқарасы құқықтың үстем және әдiл болуына көмектестi. Заңдар мен құқықтық нормалар көп өзгерiске ұшырамады. Римдiктер құқық нормасын бұзуға, өзгертуге немесе жоюға асықпады. Құқықтық нормалар тек ешкiм қолданбаған жағдайда ғана жойылу керек деген принцип үстем болды. Заң шығару жұмысы құрметтi де қиын жұмыс ретiнде бағаланып, оның авторлары халық арасында үлкен беделге ие болды. Осы кезде құқықпен айналысқан заңгерлердiң үлкен тобы пайда болды. Олардың есiмдерi мен еңбектерi қазiргi күнге дейiн жеттi. Классикалық дәуiрдегi көптеген атақты заңгерлерден Гайды (II ғ.), Папинианды (II-III ғ.ғ.), Павелдi (II-III ғ.ғ.), Ульпианды (II-III ғ.ғ.) және Модестиндi (II-III ғ.ғ.) атауға болады. Император Юстинианның кезiнде рим құқығын бiр жүйеге келтiру - кодификациялау жүргiзiлдi. Кодификациялау рим құқы-ғының құлдырауымен тұспа-тұс келген едi. Бұл кезде рим құқығы бұрынғыдай қарқынды дамымады. Сондықтан да құқықтық нормаларда оның санынан гөрi сапасына көшу үрдiс алды. Азаматтық құқық жинақталған Юстиниан кодификациясы Корпус юрис цивилис деп аталды. Бұл кодификацияға ең алдымен Гайдың институциялары кiрдi. Гай институциялары құқықтық бастауыш оқуға арналған рим құқығының негiзiн құрады. Мұнда сонымен бiрге Ульпианның, Флорентиннiң және Марцианның еңбектерi де енгiзiлдi. Институциялар төрт кiтапқа, кiтаптар титулға, титулдар параграфқа бөлiндi. Кодификациялау сонымен бiрге дигестерлердi (немесе пандектылар) де қамтыды. Бұл бөлiмде б.з.д. I ғасырдан б.з. IV ғасырына дейiнгi 38 заңгердiң еңбектерiнен үзiндiлер алынды. Бүкiл дигестының 70 процентiн ұлы бес заңгердiң еңбектерi құрайды. Дигестыларда барлығы 1570 кiтаптан үзiндiлер келтiрiлдi. Кодификацияның үшiншi бөлiмi Юстиниан кодексi деп аталды. Бұған рим императорлары шығарған ресми жарлықтарымен бiрге Юстинианның өзiнiң де 50 жарлығы енгiзiлдi. Кодификациялаудың барлық жұмысын және дигестыларды құрастыруды VI ғасырдағы танымал рим заңгерi Трибониан басқарды. Рим заңгерлерiнiң қызметi ең алдымен құқықтық тәжiрибенiң қажетiн өтеуге және сол кездегi заңдарды қоғамның даму ерекшелiгi мен өзгерiсiне қарай бейiмдеуге бағытталды. Олар сонымен бiрге түсiнiктемелер мен нақты iстерге берген жауаптарында, кәсiптiк оқулықтарында көптеген жалпы теориялық қағидалар мен ережелерге талдаулар жасады. Бiрақ олар жалпы құқықтық принциптер мен анықтамаларды айқындауда нақты құқықтық мәселелердi талдауға көбiрек көңiл бөлдi. Олар кез-келген құқықтық норманы анықтауға асықпады. Өйткенi асығыс қадам жасауға жол берiлмейтiн I-II ғасырларда заңгерлердiң ережесiне айналған кез-келген анықтама қауiптi қағидасы да осы кезден қалған. Бұл туралы белгiлi рим заңгерi Яволен Цивильдiк құқықта кез-келген нәрсеге анықтама берудiң соңы насырға шаптырады, өйткенi оларды жоққа шығаратын жағдайлар аз кездеспейдi , - дедi. Ежелгi римдiк құқықтық ойдың ерте сатысында дiни ұғымдардың үстемдiгiне сәйкес құқық құдайдың берген сыйы ретiнде түсiндiрiледi және fas терминiмен белгiлендi. Ал jus деп аталған құқықта табиғи құқықтар мен құқықтық iлiмнiң одан кейiнгi даму тарихындағы құқықтану, әдет-ғұрып құқығы, заңдар, магистраттардың эдиктерi, сенаттың шешiмдерi, заңгерлер түсiндiрмелерi, принцепстiң жарлықтары, императорлардың конституциялары қамтылды. Ульпиан бүкiл құқықты бұқаралық және жеке құқық деп бөлдi. Өз кезегiнде жеке құқықтың өзi үш бөлiкке табиғи, халықтық және цивильдiк болып бөлiндi. Ульпиан халықтар құқығын табиғи құқықтың құрамды бiр бөлiгi ретiнде қарастырады. Өйткенi олардың арасындағы айырмашылық бұлардың мәнi, қасиетi және сапасына қарай емес, оның әрекет ету астарынан iздестiрiледi. Ульпианның айтуы бойынша, табиғат бүкiл тiршiлiк иелерiне табиғи құқық берген. Ер мен әйелдiң жақындасуы, одан баланың тууы, оған тәрбие беру тек адамдар ғана емес, басқа да тiршiлiк иелерiне тән қасиет. Ульпианның бұл ойын заңгер Гай да жалғастырды. Заңдар мен әдет-ғұрыптар арқылы басқарылатын барлық халықтар, - деп жазды ол, барлық адамға ортақ өздерiнiң жеке құқықтарын пайдаланады. Халықтар құқығы жалпы құқықтар ретiнде де, өзiнiң негiзi мен мәнi бойынша, табиғи құқықтар болып табылады. Өйткенi бұл құқықтары бүкiл адамдар арасына табиғи сана орнықтырады, барлық адамдарға бiрдей қолданылады, қорғалады және жалпы халықтық құқық болып саналады. Құқыққа тән оның қасиеттерi, және оның құрамды бөлiктерiнiң өзара байланысы мен бiрлiгi туралы заңгер Павел бiрқатар құнды пiкiрлер айтты. Оның құқықтың бiрыңғай сипаты туралы түсiндiрмелерiнде құқықтың түрлi бөлiктерiне қарағанда олардың әртүрлi өзара байланысының мағыналық аспектiлерi сөз болады. Құқық сөзi,- деп түсiндiрдi ол,- бiрнеше мағынада қолданылады, бiрiншiден, құқық , табиғи құқық ретiнде, әрқашан да әдiлеттi және қайырымды дегендi бiлдiредi, ал басқа мағынада құқық белгiлi бiр мемлекетке тұтас бәрiне немесе оның бiр бөлiгiне ғана пайдалы болып саналады . Дегенмен де бiздiң мемлекетте дұрыс құқық ретiнде преторлық құқықты (jus honorarium) атаймыз. Құқықты оқып үйрену үшiн, - деп атап көрсеттi Ульпиан, - ең алдымен jus (құқық) сөзiнiң қайдан шыққанын бiлу керек, ол justitia (шындық, әдiлдiк) сөзiнен шыққан. Цельстiң берген тамаша анықтамасында құқық дегенiмiз art (өнер), boni (қайырым) және aegni (теңдiк және әдiлдiк). Шындық пен әдiлдiк (justitua), Ульпианның пiкiрiнше, әркiмге өз құқығын тұрақты және үздiксiз беру болып табылады. Құқық әдiлдiгi туралы осындай жалпы түсiнiктен Ульпиан адал өмiр сүру, басқаға зиян келтiрмеу, әркiмге өзiнiң қажеттiгiн алуға мүмкiндiк беру деген қорытынды жасайды. Рим заңгерлерiнiң еңбектерiнде заң туралы түсiнiктемесi едәуiр орын алады. Мысалы, Папиниан заңға мынадай анықтама бередi. Заң дегенiмiз - ақылды адамдардың ұйғарымы мен шешiмi, әдейi немесе абайсызда жасалатын қылмысты ауыздықтауы, мемлекеттiң жалпы қорғаны Қарапайым тiлмен айтқанда, келтiрiлген заң анықтамасында оның жалпы құндылығы, ақылға қонымдылығы, әлеуметтiлiгi, жалпы мемлекеттiк сипаты (заңды мемлекеттiң қорғауы және орындау мiндеттiлiгi мағынасында) белгiлерi келтiрiлген. Тағы бiр рим заңгерi Марциан заң сипатына анықтама беруде гректiң ұлы ойшыл-шешенi Демосфеннiң сөзiн келтiредi. Оның айтуынша заң дегенiмiз - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz