Алтын орданың рухани мәдениетінің тарихы
КІРІСПЕ ... ... ... ... 3
I .АЛТЫН ОРДАДАҒЫ ТІЛ, ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ ДАМУЫ
1.1. Тіл мен жазудың таралуы ... ..10
1.2. Алтын Орда әдебиеті ... ... ... ...18
1.3. Ғылымы ... ... ... ..28
II. АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІНДЕГІ ДІННІҢ ТАРАЛУЫ
2.1. Исламның таралу тарихы ... ..39
2.2. Басқада Діни конфессиялар ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .66
ҚОСЫМШАЛАР.
I .АЛТЫН ОРДАДАҒЫ ТІЛ, ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ ДАМУЫ
1.1. Тіл мен жазудың таралуы ... ..10
1.2. Алтын Орда әдебиеті ... ... ... ...18
1.3. Ғылымы ... ... ... ..28
II. АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІНДЕГІ ДІННІҢ ТАРАЛУЫ
2.1. Исламның таралу тарихы ... ..39
2.2. Басқада Діни конфессиялар ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .66
ҚОСЫМШАЛАР.
Шыңғыс хан ұрпағының орнатқан Алтын Орда полиэтникалық мемлекет еді. Осылай бола тұрса да шапқыншылар уақыт өте келе қыпшақ мәдениетіне бас иді. Қыпшақ тілі халықаралық тілге айналды. Бұл кезеңде дала өркениеті ғылым мен білімге, өнерге, рухани өмірге ғажайып үлестер қосты [1].
XIII – XIV ғасыр – Қазақстан территориясында материалдық және рухани мәдениеттің гүлденген кезеңі болып табылады. Орталықтанған мемлекет жазба әдебиеттің, ғылымның, және дәстүрлі ауызша әдебиеттің дамуына жағдай жасап берді. Жалпы бұл кезеңде, қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетінің негізі қаланды. Бүгінгі таңдағы барша түркі халықтары осынау мәдениеттің мұрагерлері болып табылады [2].
Алтын Орда тек қана қанаушылықпен, жауынгершілікпен ғана айналысатын ел секілді әсер қалдырады. Бірақ, шың мәнінде, сол кезеңде де сәулет өнеріне, ғылымға, әдебиетке көп көңіл бөлінген [3].
Жошы ұлысы көптеген әдеби ескерткіштерді мұра ретінде қалдырған. Бірақ, бұл ескерткіштердің көбі Алтын Орданың астанасы Сарай – Берке және Сарай – Бату, Сарайшық, Хажи – тархан қалаларының қиратылуы мен өртелуі нәтижесінде жойылған болатын. Бірақ сақталған деректердің өзі де Алтын Орданың мәдениетінің, әдебиетінің және өнерінің жоғары деңгейде болғанына көз жеткізіп отыр [4].
XIII – XIV ғасыр – Қазақстан территориясында материалдық және рухани мәдениеттің гүлденген кезеңі болып табылады. Орталықтанған мемлекет жазба әдебиеттің, ғылымның, және дәстүрлі ауызша әдебиеттің дамуына жағдай жасап берді. Жалпы бұл кезеңде, қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетінің негізі қаланды. Бүгінгі таңдағы барша түркі халықтары осынау мәдениеттің мұрагерлері болып табылады [2].
Алтын Орда тек қана қанаушылықпен, жауынгершілікпен ғана айналысатын ел секілді әсер қалдырады. Бірақ, шың мәнінде, сол кезеңде де сәулет өнеріне, ғылымға, әдебиетке көп көңіл бөлінген [3].
Жошы ұлысы көптеген әдеби ескерткіштерді мұра ретінде қалдырған. Бірақ, бұл ескерткіштердің көбі Алтын Орданың астанасы Сарай – Берке және Сарай – Бату, Сарайшық, Хажи – тархан қалаларының қиратылуы мен өртелуі нәтижесінде жойылған болатын. Бірақ сақталған деректердің өзі де Алтын Орданың мәдениетінің, әдебиетінің және өнерінің жоғары деңгейде болғанына көз жеткізіп отыр [4].
І ДЕРЕКТЕР
а) Жарияланған деректер
1. Аноним Искендера как генеалогический источник // Золотоордынская цивилизация. Сборник статей. Выпуск 1. – Казань: Институт истории им. Ш.Мард- жани АН РТ, 2008. – С. 121
2. Моңғолдың құпия шежіресі 1998 жыл, 224 б.
3. Истрория Казахстана В западных источниках XII – XX в.в. Том IV. Гальперич Ч. Россия и степь: Георгий Вернадский и евразийство. Часть 1. Россия и Золотая Орда. Вклад монголов в средневековую русскую историю. Часть 2. Пер. С англ. Д.М. Костиной. / Сост. М.К. Койгелдиев. – Алматы: Санат, 2005. – 264 с.
4. История Казахстана в персидских источниках /Отв. ред. М.Х. Абусеитова. – Алматы: Дайк – Пресс, 2007. Том V. Извлечения из сочинений XIII – XIX веков – 476 с.
5. История Казахстана в арабских источниках. Т. III. Извлечения из сочинений XII – XVI веков / Отв. ред. А.К. Муминов. Сост., перевод с арабского яз., введ.,комент. А.К. Муминова; составление указателей У.А. Утепбергеновой. – Алматы: Дайк – Пресс, 2006. – 272 с.
6. Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. Хорезми. Мұхаббат – наме / Құраст.: Ж. Жармұхамедұлы, С. Қорабай, С. Қосан. – Алматы: таймас баспа үйі, 2010. – 488 б.
7. Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. Сайф Сарайи. Гүлстан би – т – түрки / Құрсат.: Ә. Керімұлы. – Алматы: Таймас баспа үйі, 2010 – 480 б.
8. Өтеміс кажы. Шынғыс-наме / Факсимиле, транскрипциясы, В. П. Юдиндікі.Алғы сөзін жазған, түсіндірмелері мен көрсеткіштерін жасаған М. К>. Әбусейітова. — Алматы: Дайк-Пресс, 2005. — 400 б.Қазақстан тарихы туралы қытай деректері. I том. Саяхатнамалар мен тарихи-географиялық еңбектерден таңдамалылар. — Алматы: Дайк-Пресс, 2005. —396 б.
9. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. – Алматы: ҚазАқпарат, 2008.
б) Мерзімді баспасөз:
10. Родина журналы 2004. №2 – 36 б.
11. Восток Афро – Азиатское общество: истрия и современность 2011. №1 – 59 б.
12. Вестник КазНУ Алматы Қазақ университеті, 2014 №1. – 356 б.
13. Жақсыбай Самрат Алтын Орда біздің Орда Егемен Қазақстан 2013 қазан
14. Анар Төлеуханқызы Дің мен дәстүр Егемен Қазақстан 2011 қыркүек – қазан
15. Жалын 2014 №4 34 б.
16. А.М. Жунусбекова Алтын Орда мәдениеті тарихының тарихнамасы Вестник КазНУ 2004. №4 – 292 б
17. Жанұзақ Ғизатов Алтын Орда хандары Ақиқат 2007. - №9 96 б
18. Зікірия Жандарбек Алтын Орда мемлекетіндегі билер институты Қазақстан тарихы 2006 №3
19. Егемен Қазақстан 2003 қаңтар – ақпан
ІІ АРНАУЛЫ ӘДЕБИЕТ
20. Кульпин Э.С. Золотая Орда: Проблемы генезиса российского государство. Изд. 2 – е, испр. М.: КомКнига, 2006. – 176 с.
21. Б. Греков А. Якубовский Золотая Орда (Очерк истории Улуса Джучи в период сложении и рассвета в XIII – XIV вв.) Ленинград, 1937. – 201 с.
22. Юдин В.П. Центральная Азия в XIV – XVIII веках глазами востоковеда. – Алматы: Дайк – пресс, 2001. – 384 с.
23. Греков И.Б. ВОСТОЧНАЯ ЕВРОПА И УПОДОК ЗОЛОТОЙ ОРДЫ (на рубеже XIV – XV вв.) Наука, 1975. – 518 с.
24. Григорьев А.П. Монгольская дипломатика XIII – XV вв Ленинград, 1978. – 131 c.
25. Еникеев Г.Р. Великая Орда: друзья, враги, наследники. (Московско – татарская коаляция: XIV – XVII вв.). – М.: Алгоритм, 2013. – 336 c.
26. Каргалов В.В. Свержение монголо – татарского ига. М., Просвещеие, 1973
27. Федоров – Давыдов Кочевники Восточной Европы под властью золото ордынских ханов, издательство московского университета 1966. – 272 с
28. Харан – Даван Э. Русь монгольская: Чингиз – хан и монголосер. – М.:Аграф, 2002. – 320 с.
29. Б. Греков А. Якубовский Золотая Орда и её падения Академия наук СССР, 476 с.
30. Пачекаев Р.Ю. Цари Ордынские. Биография ханов и правитлей. Золотой Орды – СПб.: ЕВРАЗИЯ. 2010. – 408 с.
31. Пачекаев Р.Ю. Право Золотой Орды / Редактор И.М. Миргазеев. – Казань: Издательство Фэн АН РТ, 2009. – 260 с.
32. В. Тизенгаузен Сборник материалов отнасящихся к истории Золотой Орды, Том 1. – 563 с.
33. Бегалин Қ. Алтын Орда хандары. – Алматы: адамдар ЖШС, 2007. – 272 б.
34. Актуальные проблемы казахстанского монголоведения: прошлое, настоящее и перспиктивы Алматы: Дайк пресс, 1999. – 152 с.
35. Ш.Р. Момынова Материалы по истории Казахстана (XIII – XVIII вв.)
36. Вяткин Очерки по истории Казахской ССР – Т1. – 376 с.
37. Данияров К. Альтернативная история Казахстана. – Алматы: Жибек жолы, 1998. – 208 с.
38. Данияров К. Альтернативная история Улыса Жошы – Золотой Орды. – Алматы: Жибек жолы, 1999. – 226 с.
39. Данияров Қ. Қазақстанның баламалы тарихы – Алматы: Жібек жолы, 1997. – 120 б.
40. Қуандық Е.С. XIV және XX – шы ғасырлар аралығындағы ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ТАРИХЫ бойынша лекциялар: Оқу құралы. – Алматы: Дәуір, 2013. – 592 бет.
41. Сұлтанов Т.И. Алтын Орда. Еуразия даласындағы Шыңғысхан ұрпақтарының мемлекеті. – Алматы: Мектеп, 2004. – 176 б. (Жетінші сөз сериясы)
42. А. Күзембайұлы Е.А. Әбіл История Казахстана: Учебник для вузов. 8 – е изд. перераб. и доп. / - Костанай: Костанайский региональный институт исторических исследований, 2006. – 350 c.
43. Хамит Маданов Қазақ халқының арғы – бергі тарихы Алматы, 1995 ж
44. Рыспай К. Қазақстан Республикасының тарихы. – Алматы, 2005. – 368 б.
45. Нығмет Мыңжан Қазақтың көне тарихы / (Дайындаған М. Қани. – Алматы: Жалын, 1994. – 400 б.
46. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. – Алматы: Қаржы – қаражат, 1995. – 198 б.
47. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық, 2 – ші басылым. – Алматы, 2003. – 301 б.
48. Қазақстан тарихы очерктер Алматы Дәуір баспасы 1994. – 445 б.
49. Қазақтың көне тарихы / (Дайныдаған М. Қани. – Алматы: Жалын, 1993. – 400 б.
50. Қадырбаев А.Ш. Қазақстан Шыңғысхан мен оның мұрагерлері дәуірінде XII – XIV ғасырлар Алматы, 1992. – 29 б.
51. История Казахстана: Курс лекций Под ред. К.С. Каражана. – Алматы: Заң әдебиеті, 2009. – 432 с.
52. Аманжолов Қ.Р. Түркі халықтарының тарихы. 2 – кітап: (XIV ғасырдан XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең). – Алматы: Білім, 2005 -320 б.
53. Аманжол Кузембайулы История дореволюционного казахстана Учебник. – Алма – ата: Республиканский издательский кабинет по учебной и методической литературе, 1992.
54. Қоңыратбаев Тынысбек. Ертедегі ескерткіштер: Сыр бойының ежелгі тарихы мен мәдениеті. Зерттеу. – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б.
55. Артықбаев Ж. История Казахстана: Учебник. – Астана: Фолиант, 2013. – 352 с.
ІІІ АНЫҚТАМАЛАР, СӨЗДІКТЕР
а) энциклопедиялар:
56. Артықбаев Ж.О. Пірманов Ә.Б. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ (энциклопедиялық басылым). – Алматы: Атамұра, 2008. – 544 б.
57. История казахской государственности (древность и средньевековье): монографическое исследование – Алматы: изд. Адамдар, 2007. – 416 б.
58. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Том 2. – Алматы: Атамұра, 1997. 624 c.
59. Қазақ ССР тарихы көне заманнан бүгінге дейін Бес томдық. Қазақ ССР Ғылым баспасы Алматы 1983
60. Қазақтар. Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. I том. Тарихи оқиғалар. – 2 – ші басылым. – Алматы: Білік баспа үйі, 2003. – 373 б.
61. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 2 – том. – Алматы: Атамұра, 2010. – 640 бет.
IV ЭЛЕКТРОНДЫ РЕСУРСТАР
62. https://i-news.kz/news/2012/12/24/6799592-altyn_orda_zhane_islam_700_zhyl.html Алтын Орда және Ислам – 700 жыл
63. http://el.kz/m/articles/view/content-1217
64. https://www.zharar.com/kz/shygarma/2319-altyn.html
65. http://portal.kazntu.kz/files/publicate/ тілі.pdf
66. http://www.ahmerov.com/book_432_chapter_5_Religioznaja_situaija_v_Orde:_khristianstvo_i_islam..html
67. http://michael-engel.io.ua/album517321
68. http://ufagen.ru/node/5575
69. http://www.moluch.ru/archive/46/5568/
70. http://www.mtss.ru/?page=lang_orda
71. http://group-global.org/kk/publication/25308-altyn-orda-duiri-debietindegi-shygystyk-syuzhetter-men-folklorlyk-saryndar
72. http://kangly.kz/t-l-alardan-ta-ylym/328-zhamal-arshi
73. http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/231-kazak-adebieti/2524-ejelgi-kazak-adebieti.html
74. http://www.azattyq.org/content/Kazakhstan_muhabbatmane_horezmi/2138927.html
75. http://bibliofond.ru/view.aspx?id=726726
76. http://e-islam.kz/qazaqstandagy-islam/ishki-kategoriyalar/aza-standa-y-islam-tarikhy/item/3430-altyn-ordany-ajbarly-bileushisi-berke-khan
АЛТЫН ОРДАНЫҢ АЙБАРЛЫ БИЛЕУШІСІ БЕРКЕ ХАН
Бейсенбі, 18.09.2014
Мұхан Исахан
77. http://archive.turkystan.kz/kz/articles/view/48694 Мұхан Исахан, Рүстем Сыздықов
78. http://e-history.kz/kz/contents/view/1053 Источник: http://e-history.kz/kz/contents/view/1053 © e-history.kz
79. http://www.pravoslavie.ru/38349.html
а) Жарияланған деректер
1. Аноним Искендера как генеалогический источник // Золотоордынская цивилизация. Сборник статей. Выпуск 1. – Казань: Институт истории им. Ш.Мард- жани АН РТ, 2008. – С. 121
2. Моңғолдың құпия шежіресі 1998 жыл, 224 б.
3. Истрория Казахстана В западных источниках XII – XX в.в. Том IV. Гальперич Ч. Россия и степь: Георгий Вернадский и евразийство. Часть 1. Россия и Золотая Орда. Вклад монголов в средневековую русскую историю. Часть 2. Пер. С англ. Д.М. Костиной. / Сост. М.К. Койгелдиев. – Алматы: Санат, 2005. – 264 с.
4. История Казахстана в персидских источниках /Отв. ред. М.Х. Абусеитова. – Алматы: Дайк – Пресс, 2007. Том V. Извлечения из сочинений XIII – XIX веков – 476 с.
5. История Казахстана в арабских источниках. Т. III. Извлечения из сочинений XII – XVI веков / Отв. ред. А.К. Муминов. Сост., перевод с арабского яз., введ.,комент. А.К. Муминова; составление указателей У.А. Утепбергеновой. – Алматы: Дайк – Пресс, 2006. – 272 с.
6. Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. Хорезми. Мұхаббат – наме / Құраст.: Ж. Жармұхамедұлы, С. Қорабай, С. Қосан. – Алматы: таймас баспа үйі, 2010. – 488 б.
7. Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. Сайф Сарайи. Гүлстан би – т – түрки / Құрсат.: Ә. Керімұлы. – Алматы: Таймас баспа үйі, 2010 – 480 б.
8. Өтеміс кажы. Шынғыс-наме / Факсимиле, транскрипциясы, В. П. Юдиндікі.Алғы сөзін жазған, түсіндірмелері мен көрсеткіштерін жасаған М. К>. Әбусейітова. — Алматы: Дайк-Пресс, 2005. — 400 б.Қазақстан тарихы туралы қытай деректері. I том. Саяхатнамалар мен тарихи-географиялық еңбектерден таңдамалылар. — Алматы: Дайк-Пресс, 2005. —396 б.
9. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. – Алматы: ҚазАқпарат, 2008.
б) Мерзімді баспасөз:
10. Родина журналы 2004. №2 – 36 б.
11. Восток Афро – Азиатское общество: истрия и современность 2011. №1 – 59 б.
12. Вестник КазНУ Алматы Қазақ университеті, 2014 №1. – 356 б.
13. Жақсыбай Самрат Алтын Орда біздің Орда Егемен Қазақстан 2013 қазан
14. Анар Төлеуханқызы Дің мен дәстүр Егемен Қазақстан 2011 қыркүек – қазан
15. Жалын 2014 №4 34 б.
16. А.М. Жунусбекова Алтын Орда мәдениеті тарихының тарихнамасы Вестник КазНУ 2004. №4 – 292 б
17. Жанұзақ Ғизатов Алтын Орда хандары Ақиқат 2007. - №9 96 б
18. Зікірия Жандарбек Алтын Орда мемлекетіндегі билер институты Қазақстан тарихы 2006 №3
19. Егемен Қазақстан 2003 қаңтар – ақпан
ІІ АРНАУЛЫ ӘДЕБИЕТ
20. Кульпин Э.С. Золотая Орда: Проблемы генезиса российского государство. Изд. 2 – е, испр. М.: КомКнига, 2006. – 176 с.
21. Б. Греков А. Якубовский Золотая Орда (Очерк истории Улуса Джучи в период сложении и рассвета в XIII – XIV вв.) Ленинград, 1937. – 201 с.
22. Юдин В.П. Центральная Азия в XIV – XVIII веках глазами востоковеда. – Алматы: Дайк – пресс, 2001. – 384 с.
23. Греков И.Б. ВОСТОЧНАЯ ЕВРОПА И УПОДОК ЗОЛОТОЙ ОРДЫ (на рубеже XIV – XV вв.) Наука, 1975. – 518 с.
24. Григорьев А.П. Монгольская дипломатика XIII – XV вв Ленинград, 1978. – 131 c.
25. Еникеев Г.Р. Великая Орда: друзья, враги, наследники. (Московско – татарская коаляция: XIV – XVII вв.). – М.: Алгоритм, 2013. – 336 c.
26. Каргалов В.В. Свержение монголо – татарского ига. М., Просвещеие, 1973
27. Федоров – Давыдов Кочевники Восточной Европы под властью золото ордынских ханов, издательство московского университета 1966. – 272 с
28. Харан – Даван Э. Русь монгольская: Чингиз – хан и монголосер. – М.:Аграф, 2002. – 320 с.
29. Б. Греков А. Якубовский Золотая Орда и её падения Академия наук СССР, 476 с.
30. Пачекаев Р.Ю. Цари Ордынские. Биография ханов и правитлей. Золотой Орды – СПб.: ЕВРАЗИЯ. 2010. – 408 с.
31. Пачекаев Р.Ю. Право Золотой Орды / Редактор И.М. Миргазеев. – Казань: Издательство Фэн АН РТ, 2009. – 260 с.
32. В. Тизенгаузен Сборник материалов отнасящихся к истории Золотой Орды, Том 1. – 563 с.
33. Бегалин Қ. Алтын Орда хандары. – Алматы: адамдар ЖШС, 2007. – 272 б.
34. Актуальные проблемы казахстанского монголоведения: прошлое, настоящее и перспиктивы Алматы: Дайк пресс, 1999. – 152 с.
35. Ш.Р. Момынова Материалы по истории Казахстана (XIII – XVIII вв.)
36. Вяткин Очерки по истории Казахской ССР – Т1. – 376 с.
37. Данияров К. Альтернативная история Казахстана. – Алматы: Жибек жолы, 1998. – 208 с.
38. Данияров К. Альтернативная история Улыса Жошы – Золотой Орды. – Алматы: Жибек жолы, 1999. – 226 с.
39. Данияров Қ. Қазақстанның баламалы тарихы – Алматы: Жібек жолы, 1997. – 120 б.
40. Қуандық Е.С. XIV және XX – шы ғасырлар аралығындағы ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ТАРИХЫ бойынша лекциялар: Оқу құралы. – Алматы: Дәуір, 2013. – 592 бет.
41. Сұлтанов Т.И. Алтын Орда. Еуразия даласындағы Шыңғысхан ұрпақтарының мемлекеті. – Алматы: Мектеп, 2004. – 176 б. (Жетінші сөз сериясы)
42. А. Күзембайұлы Е.А. Әбіл История Казахстана: Учебник для вузов. 8 – е изд. перераб. и доп. / - Костанай: Костанайский региональный институт исторических исследований, 2006. – 350 c.
43. Хамит Маданов Қазақ халқының арғы – бергі тарихы Алматы, 1995 ж
44. Рыспай К. Қазақстан Республикасының тарихы. – Алматы, 2005. – 368 б.
45. Нығмет Мыңжан Қазақтың көне тарихы / (Дайындаған М. Қани. – Алматы: Жалын, 1994. – 400 б.
46. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. – Алматы: Қаржы – қаражат, 1995. – 198 б.
47. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық, 2 – ші басылым. – Алматы, 2003. – 301 б.
48. Қазақстан тарихы очерктер Алматы Дәуір баспасы 1994. – 445 б.
49. Қазақтың көне тарихы / (Дайныдаған М. Қани. – Алматы: Жалын, 1993. – 400 б.
50. Қадырбаев А.Ш. Қазақстан Шыңғысхан мен оның мұрагерлері дәуірінде XII – XIV ғасырлар Алматы, 1992. – 29 б.
51. История Казахстана: Курс лекций Под ред. К.С. Каражана. – Алматы: Заң әдебиеті, 2009. – 432 с.
52. Аманжолов Қ.Р. Түркі халықтарының тарихы. 2 – кітап: (XIV ғасырдан XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең). – Алматы: Білім, 2005 -320 б.
53. Аманжол Кузембайулы История дореволюционного казахстана Учебник. – Алма – ата: Республиканский издательский кабинет по учебной и методической литературе, 1992.
54. Қоңыратбаев Тынысбек. Ертедегі ескерткіштер: Сыр бойының ежелгі тарихы мен мәдениеті. Зерттеу. – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б.
55. Артықбаев Ж. История Казахстана: Учебник. – Астана: Фолиант, 2013. – 352 с.
ІІІ АНЫҚТАМАЛАР, СӨЗДІКТЕР
а) энциклопедиялар:
56. Артықбаев Ж.О. Пірманов Ә.Б. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ (энциклопедиялық басылым). – Алматы: Атамұра, 2008. – 544 б.
57. История казахской государственности (древность и средньевековье): монографическое исследование – Алматы: изд. Адамдар, 2007. – 416 б.
58. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Том 2. – Алматы: Атамұра, 1997. 624 c.
59. Қазақ ССР тарихы көне заманнан бүгінге дейін Бес томдық. Қазақ ССР Ғылым баспасы Алматы 1983
60. Қазақтар. Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. I том. Тарихи оқиғалар. – 2 – ші басылым. – Алматы: Білік баспа үйі, 2003. – 373 б.
61. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 2 – том. – Алматы: Атамұра, 2010. – 640 бет.
IV ЭЛЕКТРОНДЫ РЕСУРСТАР
62. https://i-news.kz/news/2012/12/24/6799592-altyn_orda_zhane_islam_700_zhyl.html Алтын Орда және Ислам – 700 жыл
63. http://el.kz/m/articles/view/content-1217
64. https://www.zharar.com/kz/shygarma/2319-altyn.html
65. http://portal.kazntu.kz/files/publicate/ тілі.pdf
66. http://www.ahmerov.com/book_432_chapter_5_Religioznaja_situaija_v_Orde:_khristianstvo_i_islam..html
67. http://michael-engel.io.ua/album517321
68. http://ufagen.ru/node/5575
69. http://www.moluch.ru/archive/46/5568/
70. http://www.mtss.ru/?page=lang_orda
71. http://group-global.org/kk/publication/25308-altyn-orda-duiri-debietindegi-shygystyk-syuzhetter-men-folklorlyk-saryndar
72. http://kangly.kz/t-l-alardan-ta-ylym/328-zhamal-arshi
73. http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/231-kazak-adebieti/2524-ejelgi-kazak-adebieti.html
74. http://www.azattyq.org/content/Kazakhstan_muhabbatmane_horezmi/2138927.html
75. http://bibliofond.ru/view.aspx?id=726726
76. http://e-islam.kz/qazaqstandagy-islam/ishki-kategoriyalar/aza-standa-y-islam-tarikhy/item/3430-altyn-ordany-ajbarly-bileushisi-berke-khan
АЛТЫН ОРДАНЫҢ АЙБАРЛЫ БИЛЕУШІСІ БЕРКЕ ХАН
Бейсенбі, 18.09.2014
Мұхан Исахан
77. http://archive.turkystan.kz/kz/articles/view/48694 Мұхан Исахан, Рүстем Сыздықов
78. http://e-history.kz/kz/contents/view/1053 Источник: http://e-history.kz/kz/contents/view/1053 © e-history.kz
79. http://www.pravoslavie.ru/38349.html
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Джусупов Қанат Мұратұлы
АЛТЫН ОРДАНЫҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ ТАРИХЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011400 Тарих
Қостанай 2016ж
Қостанай Мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді ___________2015г.
Қолы __________т.ғ.к. Наурызбаева Э.К
(кафедра меңгерушісі)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АЛТЫН ОРДАНЫҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ ТАРИХЫ
5В011400 Тарих
Орындаған: Джусупов Қ.М.
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., Наурызбаева Э.К.
Костанай 2016
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I .алтын ордадағы тіл, әдебиет және ғылым дамуы
1.1. Тіл мен жазудың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.2. Алтын Орда әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
II. Алтын орда дәУіріндегі діннің таралуы
2.1. Исламның таралу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2. Басқада Діни конфессиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Шыңғыс хан ұрпағының орнатқан Алтын Орда полиэтникалық мемлекет еді. Осылай бола тұрса да шапқыншылар уақыт өте келе қыпшақ мәдениетіне бас иді. Қыпшақ тілі халықаралық тілге айналды. Бұл кезеңде дала өркениеті ғылым мен білімге, өнерге, рухани өмірге ғажайып үлестер қосты [1].
XIII - XIV ғасыр - Қазақстан территориясында материалдық және рухани мәдениеттің гүлденген кезеңі болып табылады. Орталықтанған мемлекет жазба әдебиеттің, ғылымның, және дәстүрлі ауызша әдебиеттің дамуына жағдай жасап берді. Жалпы бұл кезеңде, қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетінің негізі қаланды. Бүгінгі таңдағы барша түркі халықтары осынау мәдениеттің мұрагерлері болып табылады [2].
Алтын Орда тек қана қанаушылықпен, жауынгершілікпен ғана айналысатын ел секілді әсер қалдырады. Бірақ, шың мәнінде, сол кезеңде де сәулет өнеріне, ғылымға, әдебиетке көп көңіл бөлінген [3].
Жошы ұлысы көптеген әдеби ескерткіштерді мұра ретінде қалдырған. Бірақ, бұл ескерткіштердің көбі Алтын Орданың астанасы Сарай - Берке және Сарай - Бату, Сарайшық, Хажи - тархан қалаларының қиратылуы мен өртелуі нәтижесінде жойылған болатын. Бірақ сақталған деректердің өзі де Алтын Орданың мәдениетінің, әдебиетінің және өнерінің жоғары деңгейде болғанына көз жеткізіп отыр [4].
Алтын орда дәуірі - өз кезінде Алтын Орда мемлекетінің құрамына енген түркі тілдес тайпалар мен халықтардың, соның ішінде қазақ халқының да әдебиет, мәдениетінің қалыптасу және дамуындағы аса маңызды белестердің бірі болғанын көреміз. Бұл тарихи, мәдени мұралар Алтын Орда ыдыраған кезде одан бөлінген халықтардың мәдениет қорына қосылды [5].
Алтын Орданың гүлденген кезеңінде жергілікті халықтардың жан - жақты дамуы байқалды. Ол тек саяси үстемділік емес, сонымен бірге мәдениетті, әдебиетті, фольклорды, музыканы, өнерді де қамтыды. Сол себепті де XIII - XIV ғасырларда Еуразия халықтарының тарихы мен мәдениетінің дамуына аса зор ықпал еткен Жошы ұлысының тарихын зерттеу мәселесі ғалымдардың назарын өзіне ерте аударты.
Алтын Орда мемлекетінің Еуропа мен Азия халықтарының тарихи дамуына тигізген әсері мен ықпалы обьективті түрде әділ бағалау мәселесі әлі де күрделі және дисскусиялық бағыттардың бірі болып табылады. Сөзсіз, ортағасырдағы мұндай ірі еуразиялық мемлекеттің тарихы әлем зерттеушілерінің назарын өзіне ерте қаратты. XVIII ғасырдың басында Батыс Еуропада XVIII ғасырдың аяғынан бастап Ресейде бастауын алған зерттеулердің нәтижесінде қазірге дейін мәселенің өзіндік ауқымды тарихнамасы қалыптасты. Алайда, Жошы ұрпақтарының мемлекетінің тарихына қатысты кешенді түрде толық қарастырылмаған мәселелер бүгінгі күннің өзінде баршылық, солардың бірі - Алтын орда мәдениетінің тарихнамасы [6].
Жоғары да атап өткеніміздей, Алтын Орда тарихын зерттеуге әлем тарихшыларының назары ерте ауды. Алтын Орда тарихнамасына ресей тарихшылары, сонымен қоса шетел тарихшылары және өзіміздің отандық тарихышылар қалам тартқан болатын. Алтын Орда тарихы қаншалықты жақсы зерттелгенімен, оның кейбір тұстары әлі де болса кешенді түрде зерттеуді қажет етіп отыр. Нақтырақ айтатын болсақ, ол Алтын Орданың мәдениет саласы. Бүгінгі таңда Алтын Орданың мәдениетіне зейін қойып, оны талқыға салып, зерттегендер қатары саусақпен санарлықтай ғана. Ал, оның рухани мәдениетінің тарихын зерттеумен айналысатындар, тіптен жоқтың қасы. Алтын Орда тарихы мәселесінде рухани мәдениет саласы әлі де түпкілікті зерттелмеген, беті ашық мәселе болып табылады. Бұл тақырып алдағы уақытта кешенді түрде зерттеуді қажет етіп отыр. Сол себепті де бұл тақырып өзекті болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Алтын Орда рухани мәдениетінің тарихын кешенді түрде зерттеу. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
- Алтын Ордада тіл мен жазудың таралуын қарастыру.
- Алтын Орда әдебиетін талдау.
- Алтын Орда ғылымын зерттеу.
- Алтын Ордада исламның таралу тарихымен танысу.
- Алтын Ордадағы басқа діни конфессияларға шолу жасау.
Зерттелу деңгейі: Алтын Орданың рухани мәдениетінің тарихы бойынша арнайы зерттеу жұмысы жүргізілмеген. Дегенмен оның кейбір тұстары Қазақстан тарихы мен оның тарихнамасына арналған тарихи мәселелерді қарастыратын біршама еңбектерде, сонымен қоса ресей тарихнамасы мен шетел тарихнамсында көрініс тапқан.
Ресей зерттеушілері бастапқы кезеңнен-ақ, моңғолдарды бөгденің жерін басып алушы басқыншы, варварлар ретінде көрсетуді көздеді. Алтын Орданың саясатының кереғар жағын (татар-моңғол езгісі) ғана көрсетуге тырысты. Мұндай пікірлер бастапқы кезеңдегі орыстың белгілі тарихшылары В.Н. Татищев, М.М. Щербатов, П.И. Рычков, А.Н. Голицын еңбектерінде көрініс тапты. Бірақ орыс зерттеушілерінің келесі бір тобы татар-моңғол езгісінің зардаптарын сипаттай отырып, Ресей мемлекеттілігінің қалыптасуына Алтын Орда сыртқы саясатының оң әсері болғанын мойындады. Бұл көзқарасты қалыптастырушы орыс тарихының атасы атанған Н.М. Карамзин болды. Оның пікірі М.П. Погодин, Д.И. Иловайский еңбектерінде жалғасын тапты. Олардың пікірінше, моңғол шапқыншылығынан кейінгі Алтын Орда билігі дәуірінде Русь жерінде княздардың өзара алауыздықтары, талас-тартыстары тоқтатылып, ұлы князьдің билігі күшейді және мемлекеттіліктің негізі осы кезеңде жасалды деген тұжырымдамалық қорытынды жасады. Бұл жөнінде Н.М. Карамзин былайша атап өткен еді: Әрине, Батудың шапқыншылығы нәтижесіндегі талқандау, қирату, кіріптарлық, құлдық мұның барлығы сол кезеңдегі жылнамалар арқылы белгілі болғандай ұлы алапаттардың бірі болғаны рас; алайда оның игілікті салдары да болғаны күмән тудырмайды. (Егер Русь моңғол билігін мойындамаған жағдайда - А.Н.), княздар арасындағы талас-тартыстар жүз жылға дейін созылғанда: оның соңы қалайша аяқталатыны белгісіз еді. Шамасы, біздің отанымыз құрып кетуі мүмкін бе еді: Литва, Польша, Венгрия мен Швецияның қай-қайсысы болса да Ресейді бөлшектеп, біржолата тұралатып тастаудан тайынбайтын еді; онда біз Мәскеуге бірігу арқылы сақтап қалған мемлекеттік болмысымыз бен сенімімізден жоғалтатын едік; Мәскеу өзінің айбындылығы үшін хандар алдында борышкер [7].
Әсіресе белгілі ғалымдар Б. Греков пен А. Якубовскийдің Золотая Орда (Очерк истории Улуса Джучи в период сложении и рассвета в XIII - XIV вв.) ізденістері өте нәтижелі болды. Алтын Орда тарихын зерттеуге бірнеше еңбек жазған авторлар, бұл еңбекте де маңызды мәселелерді қарастырған. Әсіресе Алтын Орданың рухани мәдениеті жайында аса құнды деректер кездеседі. Алтын орданың әдебиет мен дін саласы толыққанды зерттелген. Сонымен қоса Алтын орданың тілі мен ғылымы жайында деректер қатары кездеседі [8].
Кеңестік тарихнамада Алтын Орда тарихына қатысты мәселелерді жүйелі түрде қарастырған Б.Д. Греков пен А.Ю. Якубовский ғылыми деңгейі жоғары зерттеу еңбегін 1937 жылы жарыққа шығарды. Бұл ғылыми еңбектің авторлары, бір жағынан, Алтын Орда саясатының басқыншылық, қиратушылық рөлін көрсетсе, екінші жағынан орыс жылнамалары мен шығыс деректері арқылы Алтын Орда державасының саясатын объективті түрде, оның позитивті жақтарын көрсетуге тырысқан. Бұл сол кезеңдегі қалыптасқан саяси жағдайға байланысты авторлардың тәуекелге барып жасаған ерлігі ретінде бағалауға болады [9].
Алтын Орданың қоғамдық - саяси құрылымының тарихын арнайы зерттеген Федоров - Давыдов Ұлық ұлыс империясының қоғамдық - саяси құрылымына арнаған еңбегі бүгінге дейін құндылығын жойған жоқ. Федоров - Давыдов Кочевники Восточной Европы под властью золото ордынских ханов деген еңбегінде Алтын Орданың дің және діңи төзімділік саясатын ұстанғаны жайында мәліметтер кездеседі. Әрбір ел басқарған хандарға тоқталып, олардың ұстанған саясатын жазған [10].
Алтын Орданы зерттеуде өз үлесін қосқандардың бірі Греков И.Б. және оның Восточная Европа и Упадок Золотой Орды (на рубеже XIV - XV вв.) атты еңбегі. Бұл еңбекте Алтын Орданың рухани мәдениеті жайлы аса құнды мәліметтер бар. Дін мәселесі өте жақсы қарастырылған. Көптеген орыс тарихшылары сияқты, Греков те діни төзімділік саясатын жақсы зерттеп жазған [11].
Орыс тарихшыларының ішінде Юдин В.П. Алтын Орда мемлекетінің мәселесін толық зерртеумен айналысқан тарихшы болып табылады. Оның Алтын Орда тарихына қатысыты бірнеше еңбектері бар. Өзінің Центральная Азия в XIV - XVIII веках глазами востоковеда атты еңбегінде Алтын Орданың рухани мәдениетіне де біршама тоқталып өткен. В.П. Юдиннің Алтын Орда тарихы жайлы қалдырған деректері әлі күнге өз құндылығын жойған жоқ [12].
Осы зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты мәселелер Ресейлік тарихнамада да көрініс тапқан. Мәселен, Алтын Орданың рухани мәдениетіне қатысты деректер Кульпиннің Э.С. Золотая Орда: Проблемы генезиса российского государство атты еңбегінде жақсы баяндалған. Бұл еңбекте Алтын Ордадағы тараған басқа діни конфессиялар жайында мәліметтер кездестіруге болады. Алтын Ордада мемлекеттік дін христиан діні болған жағдайда, елдің дамуы қандай бағытта болуы мүмкіндігін баяндаған, бұл жерде автор өзінің жеке көзқарасын жазады [13].
Алтын Орда тарихына ден қойып, қызығушылықпен зерттеген орыс тарихшыларының бірі Пачекаев Р.Ю. Оның Цари Ордынские. Биография ханов и правитлей. Золотой Орды еңбегі бүгінгі таңда бағалы еңбек болып табылады. Бұл еңбекте Алтын Орда хандарының дің төңірегінде ұстанған саясаттары жайында материалдар жазылған [14].
Орыс тарихшысы Пачекаев Р.Ю. қолынан туындаған Алтын Орда жайлы тағы бір дерегі Право Золотой Орды атты еңбегі. Бұл еңбекте де Алтын Орданың рухани өмірінен сыр шертетін деректер баршылық [15].
Алтын Орда тарихына қалам тартқан орыс тарихшыларының бірі Еникеев Г.Р. және оның Великая Орда: друзья, враги, наследники. (Московско - татарская коаляция: XIV - XVII вв.). еңбегін атап көрсетуге болады. Бұл еңбекте Алтын Орда жік - жікке бөлініп зерттелген. Соның ішінде Алтын Орданың рухани мәдениеті жайында да құнды деректерде кездестіруге болады [16].
Алтын Орда тарихына орыс тарихшыларымен қатар қазақ ғалымдары да қалам тартқан болатын.
Алтын Орда жайлы еңбек жазғандардың қатарына Данияров К. Жатқызуға болады. Оның Альтернативная история Улыса Жошы - Золотой Орды еңбегін өз жұмысымды жазу барысында пайдаландым. Бұл еңбекте де рухани мәдениетке қатысы бар деректер келтірілген [17].
Сұлтанов Т.И. Алтын Орда. Еуразия даласындағы Шыңғысхан ұрпақтарының мемлекеті атты еңбегің осы сөздеріміздің басты дәлелі ретінде келтіруімізге болады. Бұл еңбекте Алтын Орданың рухани мәдениеті жақсы қарастырылған [18].
А. Күзембайұлы Е.А. Әбіл История Казахстана: Учебник для вузов. Еңбегінде атап өтуге болады. Бұл еңбекте Алтын Ордаға арнайы тарау бөлінген. XIII - XV ғасырдағы рухани мәдениет толық қарастырылған. Бұл еңбекте Алтын орданың тілі мен жазуы, әдебиеті мен ғылымы, сонымен қоса Алтын Орданы діні зерделеп жазылған [19].
Жұмысты жазу барысында септігі тиген еңбектердің бірі Бегалиннің Қ. Алтын Орда хандары - еңбегі. Бұл еңбекте автор дін мәселесіне де көңіл аударған. Берке, Өзбек хандар тұсындағы исламның таралу тарихы егжей - тегжейлі зерттелген [20].
Шетел тарихнамасынан Харан - Даванды атап өтуге болады. Моңғол тарихына соның ішінде, нақты Алтын Орда мемлекеті тарихына қалам тарқандардың бірі Харан - Даван Э. Оның Русь монгольская: Чингиз - хан и монголосер еңбегі осы тақырыпқа арнайы жазылған. Бұл еңбекте жалпы Алтын Орда тарихы баяндалады [21].
Деректемелік негізі: Алтын Орда рухани мәдениетінің тарихы тақырыбында нақты жазылған әдебиет жоқтын қасы. Бірақ Алтын Орда дәуіріндегі Қазақстан жері жайлы мәліметтер Мәдени Мұра бағдарламасы бойынша моңғол, түркі, араб, парсы, қытай деректері бойынша жазылған деректерде көрініс табады. Сонымен қоса, дипломдық жұмысты жазу барысында тақырыбымызға байланысты ғылыми зерттеулер, мерзімдік баспасөздегі мақалалар және электонды ресурстарды пайдаландым.
-Дерек ретінде пайдаланған еңбектердің бірі Муин - ад - дин Натанзидің Аноним Искендера атты еңбегі. Автор өзі еңбегінде Алтын Орда ханы Өзбекті тілге тиек етеді. Өзбек ханды өте әділ басшы ретінде суреттеп көрсетеді. Діни төзімділік саясатын ұстанған елде, мұсылмандықтың таралуына зор үлес қосқан хан ретінде көрсетіледі. Өзбек ханның ұлы Жәнібек жайлы да сөз қозғалады. Ол әкесінің саясатын одан әрмен жалғастырып, Алтын Орда халқын ислам дініне қаратады [22].
-Аса бағалы дерек көзі болған еңбектердің бірі Истрория Казахстана В западных источниках XII - XX в.в. Том IV. Еңбегі. Батыс деректемелерінде негізі қозғалатын дін мәселесі болса, бұл еңбекте де дін мәселесі жақсы зерттелген [23].
- Алтын Орда тарихының бай мұрасының қатарына моңғол деректерінен біз Моңғолдың құпия шежіресі еңбегін жатқыза аламыз. Бұл еңбекте де маңызы зор деректер қатары сақталған [24].
- Парсы деректерінің қатарына Тарих-и джахангуша еңбегін, және парсы деректерінің тағыда бірі - Джами ат-тауарих (Жылнамалар жинағы) еңбектерін жатқызуымызға болады. Авторы белгілі парсы тарихшысы және саяси қайраткері Рашид ад-Дин Фазлаллах ибн Имад ад-Даула Абу-л-Хайр Хамадани (1247-1318жж) еңбектеріде парсы деретерінің негізін құрайды [25].
- Сол уақыттағы орта Азиядағы тарихи оқиғалар арасында ерекше көзге түсетіні діни көзқарас мәселесі. Біз бұл діни мәселелерге қатысты деректерді негізінен араб деректерінен таба аламыз. ХІІ-ХV ғасырлардағы Қазақстан тарихындағы деректердің ішінде ерекше орын алатын деректердің бірі осы - араб тіліндегі жазба деректер. Бір жағынан - Қазақстан аумағында болып жатқан тарихи құбыластарды суреттейді. Бірақ бұл құбылыстарды суреттеу ертерек көрші Мәуренахр жерінде бастау алған. Екінші жағынан - Мемлекеттерде болып жатқан діни құбылыстарға толық сипаттама беріліп отырған. Бұл діни ескерткіштердің көбі діни уағыздаушылардың қолынан туындап отырған [26].
- Алтын Орда тарихы мен дінінен мол ақпарат беретін түркі деректерінінің қатарына Өтеміс Қажының Шыңғыс-наме еңбегін жатқызуға болады. Бұл Шыңғыс-наме еңбегі Алтын Орда мен Қазақстан тарихы бойынша әлі де болса зерттеушілердің назарынан тыс қалып келе жатқан шығармаларыдың біріне болып отыр. Мұны, тегі, бұл шығарманың көшірмесінің көп тарамауымен байланысты түсіндірушілер қатары бар. Қазіргі таңда оның бір ғана көшірмесі бар екені аңықталған [27].
- Тек қана Алтын Орда мемлекетінің тарихына ғана емес, сонымен қоса бүкіл әлем тарихын зерттеуге зор үлес қосатын деректер қатарына біз қытай деректерін жатқызуымызға болады. Қытай да жазылған деректердің ішінен маған диплом жұмысын жазу барысында көмек ретінде, моңғол шапқыншылығы дәуіріне жататын деректер кездесті. Бұл дәуірге қатысты мына төрт еңбекті кіргізуге болады: Ли Чжичанның (XIII ғ.) Чанчунь Чжэньжэнь си ю цзи (Чанчунь Чжэньжэньнің батысқа саяхат естеліктері) атты сапарнамасы; Елюй Чуцайдың (XIII ғ.) Си ю лу (Батысқа саяхат естеліктері) атты сапарнамасы; Лю Юйдің (XIII ғ.) Си ши цзи (Батысқа елшілік сапарынан естеліктер) атты саяхат естелігі; Лю Цидің (XIII ғ.) Бэй ши цзи (Солтүстікке елшілік сапар естелігі) атты саяхат естелігі. Оның ішінде Алтын Орда тарихына қатысты (Чанчунь Чжэньжэньнің батысқа саяхат естеліктері [28].
-М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында жарық көретін Әдеби жәдігерлер сериясы бойынша жиырма томдық басылымды дайныдап, жариялау жұмысын жалғастыруда. Аталған басылымның басты мақсаты - халықтың ежелгі заманнан бергі жазба мұралары мен әдеби жәдігерлерін сол күйінде өзіне қайтару, түркі халықтарына ортақ ежелгі және орта ғасыр әдеби ескерткіштер мен XV - XIX ғасырлардағы ақындар шығармаларын неғұрлым толық жариялау. Оқырманға ұсынылып отырған Әдеби жәдігерлер сериясының 11 - томы ортағасырлық түркі мәдениеті тарихының аса құнды жәдігері - Тәзкире - и Бұғра хан (Сұлтан Сатұқ Бура хан хазының шежіресі) шығармасы мен көрнекті түркі ақыны Хорезмидің Мұхаббат - наме поэмасына арналған [29].
-Оқырмандарға ұсынылып отырған Әдеби жәдігерлер сериясының 9 - томына XIV ғасырдағы түркі поэзиясының көрнекті өкілі Сайф Сарайидің Гүлстан би - т - түрки (түрікше Гүлстан) шығармасы еніп отыр. Алтын Орда мемлекеті дәуірлеген тұста жазылған Гүлстан би - т - түрки шығармасы - парсы - тәжік әдебиетінің классигі Сағдидің Гүлстан дастанының еркін аудармасы. 1391 жылы іске асырылған аударманың қолжазбасы Лейден университетінің кітапханасында (Голландия) сақтаулы [30].
Диплом жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Біздің дипломдық жұмысты жазу барысында тарихи зерттеу жұмыстарын жүргізуде қолданылатын әдістерді қолданған болатынбыз. Біздің тақырыбымыз дәуірлеу мәселесіне қатысты болғандықтан, зерттеу барысында масштабты әдістер қолданысқа кірді. Белгілі уақыт шеңберіндегі тарихи үдерісті зерттегендіктен дихронды әдісті қолдандық. Зерттеу барысында жекеден жалпығы және жалпыдан жекеге өту әдісін пайдаландым.
Диплом жұмысының сыннан өтуі және жариялылығы. Диплом жұмысының нәтижелері 2016 жылдың 26 сәуірінде Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты қабырғасында, Тарих және өнер факультетінің базасында Әлейхан Бөкейхановтың 150 жылдығына арналған орай өткен ғылыми конференцияда апробациядан өткен болатын. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері келешекте мектепте тарих сабағын беру барысында пайдалана аламыз. Бұл жұмыстың тағы бір жақсы тұсы болашақта мен магистратураға түспек ойым болса, бұл тақырыпты қайтадан жандандырып, тарихнамалық базасын кеңейтіп, диссертациялық жұмыс жазып шығуыма болады. Отандық тарихта Алтын орда рухани мәдениетінің тарихы мәселесін көтерген тарихшылар саусақпен саналық болғандықтан, біздің жұмысымыздың қолданысқа өтетініне сенімдіміз.
Ғылыми жаңалығы: Алтын Орданың рухани мәдениеті жайлы еңбектер бір жүйеге келтіріп, алғаш рет кешенді тұрғыда зерттелді.
Жұмыстың объектісі: Зерттеу жұмысының обьектісі Моңғол империясының құлдырауы нәтижесінде пайда болған, Алтын Орда мемлекетінің рухани мәдениетінің тарихы.
Диплом жұмысының пәні: XIII - XV ғасырлардағы Алтын Орда рухани мәдениетінің тарихын, тарихи тұрғыдан талдау.
Диплом жұмысының хронологиялық ауқымы: Негізі жұмысымыздың хронологиялық шегіне Алтын Орданың тарихи сахнада пайда болған кезі мен құлдырау кезіне дейінгі уақытты - ХIII - ХV ғасырлар аралығын алып отырмыз.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан бес бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І. АЛТЫН ОРДАДАҒЫ ТІЛ, ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
0.1. Тіл мен жазудың таралуы
Алтын Орда хандығы өз құрамына енген түркі тілдес тайпалар мен халықтардың ежелден келе жатқан, ел басқару жүйесін өзгертпей бұрынғы қалпында қалдырды. Түркі тілдес тайпалар мен халықтардың феодал шоңжарлары - да өзінің халық бұқарасына үстемдігі мен төтенше құқығын сақтау және нығайту үшін Алтын Орда үстемдігіне ынтасымен қызмет етті. Жергілікті түркі тілдес тайпалардың феодал - шонжарлары мен моңғолдардың, әскери феодал - шонжарлары арасындағы жақындық одақ барған сайын күшейіп, олар өзара құдалы болып қыз алысып, қыз берісті. Моңғол шоңжарларының түркі тілдес тайпалардың қызынан туған балалары отбасында аналарының тілін үйреніп түрікше тілі шықты, бұл жағдай жаулап алушылардың жергілікті халыққа сіңіп кетуін тездетті. Келе - келе моңғол хандары мен шоңжарлары да қыпшақ тілінде сөйлейтін болды. Сөйтіп, Алтын Орда мемлекетінің ресми әдеби тілі бұрыннан осы өңірде қалыптасқан қыпщақ тілі болды [31, 14 - 15 б.].
Алтын Орда мемлекетінде көне ұйғыр жазуы қолданылды, Алтын Орда хандарының жарлықтары осы көне ұйғыр жазуымен жазылды. Ислам діңі үстем орынға шығып, араб жазуы қолданылғаннан кейін де, бұл жазу араб жазуымен қатар қолданылып XVI ғасырға дейін жетті [32, 16 б.].
XIV - XV ғасырларда Орта Азия мен Хорезмнің, Оңтүстік Қазақстан мен Батыс Жетісудің негізгі мәдени ошақтарында рухани өмір жандана түсті. Моңғолдар жаулап алған өлкелерде моңғол тілі үстемдік ете алмай, Жошы мен Шағатай ұлыстарында хан жарлықтары көбінесе түрік тілінде жазылды. Мұнда араб және парсы тілдерімен қатар түрік тілі әдеби және ғылыми шығармалар тілі болды. Қазақстан жеріне қоныстанған моңғолдардың тез арада түріктеніп кетуі мұнда түркі тілдес халықтың басым болғандығын көрсетеді. Жалпы алғанда, XIV ғасырдың аяғына қарай Қазақстан мен Орта Азияны алып жатқан үлкен құрлықта татар, қырым татары, әзербайжан, ескі өзбек, (шағатай), қазақ, түркмен және түрік әдеби тілдерінің негіздері қалыптасты.
Моңғолдар Дешті Қыпшақтың негізгі халқымен сіңісіп кеткеннен кейін түрік тілі, дәлірек айтқанда, қыпшақ тілі Алтын Орданың ортақ тіліне айналды.
Алтын Орданың ыдырау дәуірінде қыпшақтардың тілі ортақтығына байланысты Қыпшақ - ноғай кіші тобы қалыптасып, одан соң ол XIV - XV ғасырларда қазақ және ноғай тілдеріне бөлінді. Бұл уақытта осы аймақта түрік тілдерінде араб алфавиті барған сайын тез таралды [33, 62 б.].
Моңғолдардың үстемдігі түрік - қыпшақ тілінің таралуына бөгет болған жоқ, керсінше тіріктендіру процесі жеделденді. Алтын Орда кезеңінде жазбаша деректер үш диалекті - қыпшақ, оғыз, қарлұқ тілдеріннің негізінде жасалған түркі (шағатай) тілінде жазылды [34, 278 б.].
Ғылым, өнер қайраткерлерін сөз еткенде Алтын Ордамен мәдени, дипломатиялық тығыз қатынас жасаған мамлүктер Египетін айтпай кетуге болмайды. Тарихшылардың мәліметіне қарағанда, арабтың Мұхтар ибн Махмұд аз - Закиди, Махмұд ибн Ахмед ибн Муса сияқты ғалымдары Алтын Орда астанасы -- Сарайда тұрып еңбек етсе, Махмұд ибн Фатшах ас - Сараи, Шехаб - ад - дин ас - Сараи, Махмұд ибн Абдалах Абу - т - Тина ас - Сараи сияқты қыпшақтар мамлүк Египетінің орталығы -- Каирде ұстаздық еткен. Сондықтан олардың шығармалары тіл үйрету, сабақ оқыту мақсатымен жазылған. "Китаб ал - идрак ли - лисан ал - атрак" ("Түркі тілінің түсіндірме кітабы", авторы -- Әбу Хайан), "Китаб ат - тухфат уз - закиа фи лұғат ат - туркиа" ("Түркі тілі туралы ерекше сыйлы кітап", авторы белгісіз), "Ал - Каванин ал - куллийа ли - дабт ал - лұғат ат - туркиа" (Түркі тілдерін үйрететін толық құрал", авторы белгісіз) сияқты толып жатқан сөздіктер мен грамматикалық трактаттар осы екі мемлекетке ортақ мұра болып есептеледі. Сөйтіп, Алтын Орда дәуірінде жалпы түркілік әдеби тілдің бір нұсқасы есебінде өз әдеби тілі, оның көркем әдебиет стилі, ғылыми стилі және іс-қағаз стилі қалыптаса бастаған еді. Кейіннен бұлар, барлық қыпшақ, оғыз тілдері сияқты, қазақ әдеби тілінің дамуы барысында алғашқы бастаулардың бірі ретінде қызмет етті [35].
Алтын Орда кезеңі де тіл тарихында ерекше орын алды. Бұл кезеңде
Хорезмидің Мұххабатнамесі , Құтба ақынның Хұсрау - Шырын поэмасы, Сайф Сарайидың Гүлістан - бит түркиі (Түрік тіліндегі Гүлістан)
, Рабғузидің Қиссасул әнбиясы, көне қыпшақ жазбасы Кодекс куманикус
(Құман тілінің сөздігі) сияқты тарихи шығармалар дүниеге келді.Бұл
шығармалар да түркі тілінде жазылғанымен, ана тіліміздің лексика -
грамматикалық ерекшеліктерін танып саралауда алатын орны үлкен. Қазір
жоғарыда аталған шығармалар тіл ғылымының айналымында жан - жақты
зерделеніп зерттелуде [36].
XIII - XIV ғасырларда тіл және жазба әдебиет өз дамуының жалғасын тапты. Монғол тілі қазақ даласында кең етек жая қойған жоқ. Мөңке хан мен Бату ханның кезінде - ақ барлық мемлекеттік заңды құжаттар түркі тілінде жүргізілді. Қарапайым халық арасында қыпшақ тілі өз әмірін жүргізіп тұрды, қыпшақ тілі өз алдына бірнеше диалекттерден құралды. Елдің отырықшы Оңтүстік аудандарында және Қырым жерінде шығыс - түрік тілдер тобы - оғыз және ұйғыр - қарлұқ тілдері сақталып қалды. Хазаз және соғды тілдері қолданыстан шығып қалды.
Әдеби тіл көптеген өзгерістерге ұшырады. XI - XII ғасырларда жазба әдебиетте үстемдік еткен түркі тілі екі бағытта өз жалғасын тапты. Ол қарлұқ - ұйғыр және оғыз - қыпшақ тілдері. Біріншісі шағатай ұлысында тарады, сол себепті де кей ғалымдар арасында шағатай тілі деп те аталады. Оғыз - қыпшақ тілі екі бірдей елде жақсы дамыды. Ол Алтын Орда мемлекеті және мәмлүктік Египет. Алтын Ордада оғыз - қыпшақ тілі Қырым және Хорезм жерлерінде қалыптасқан еді.
Қазақстан территориясында ислам дінінің қабылдануына дейін жазба - жазу екі бағытта жүрді ол - дәстүрлі руникалық жазба және монғолдардың келуімен пайда болған ұйғыр әліпбиі. Барлық мемлекеттік және заңды құжаттар осы ұйғыр жазбасымен жазылды. Алайда, XIV ғасырдын бірінші ширегінен араб әліпбиі кең етек жаяды. Ол түркі тіліне ыңғайланып, өзгертілген күйде болды.
Қыпшақ тілінің ең басты ескерткіші XIII ғасырда жазылғаан Кодекс Куманикус. Бұл қолжазба Петрарки кітапханасынан табылып, бүгінгі таңда Венециядағы Марка шіркеуінде сақтаулы тұр. Бұл қолжазба 1303 жылы Қырымда жазылған. Қолжазба негігі екі бөліктен тұрады. Бірінші бөлігінде латын - парсы - қыпшақ сөздігі, екінші бөлігінде қыпшақ - неміс - латын сөздігі жазылған, сонымен қоса христиан дінінің қыпшақ тілінде жазбалары жазылған.
Қыпшақ тілінің ерте ескерткіші араб - қыпшақ сөздігі Терджуман турки уа араби еңбегі. 1245 жылы араб графикасымен Египетте жазылды. Өз атауына қарамастан, бұл еңбектің құрамына араб - қыпшақ сөздігінен басқа, монғол - парсы және араб - монғол сөздіктері кіреді. Сөдікте жалпы саны 2,5 мың сөз бар.
Ал - Гарнатидің Асир Ад - Дина Абу Хайяна еңбегін атап өткен жөн. Бұл түркі тілі жайлы түсіндірмелі еңбек. Бұл еңбектің авторы түбі африканың бербер тайпасынан шыққан, кейін арабиялық Испанияның мәдени орталығы Гренада қаласында тұрған. XIII ғасырдың аяғында Ал - Гарнати Каир қаласына көшіп, медреседе сабақ береді. Осы қалада тұрып, қыпшақ тілінің грамматикасы, фонетикасы және лексикасы жайлы бірнеше еңбегін жазады. Бізге дейін оның тек 1312 жылы жазылған бір еңбегі ғана жеткен.
Осы кезеңде Жамал ад - Дин Мұхаммед Абдуллахтың ат - Түркі еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек қыпшақ және түркі тілдерін жақсы меңгергісі келген жандарға арналып жазылған. Бұл еңбектің өзіндік ерекшелігі - автор еңбекті жазу барысында пайдаланған еңбектерінің тізімін атап көрсеткен, алайда бұл еңбектер бүгінгі күнге жетпеген [37, 100 - 101 б.].
Алтын Орда территориясында түркі тіліде кездесетін. Біл өте әмбебап тіл болғанымен, ғылыми еңбектер түркі тілінде жазыла қойған жоқ. Бұл тіл тек қарым - қатынас үшін пайдаланылды. Түркі тілінде теологиялық және тарихи еңбектер жазылған жоқ, тек аз мөлшерде халықтық дастандар жазылып отырды. Алайда, жоғары шенеуніктер мемлекеттік құжаттарды түркі тілінде жазып отрды. Ислам дінің қабылдануымен, медреселерде араб тілі оқытыла бастады [38, 22 б.].
Алтын Орда қалаларында қарым - қатынас тілі түркі - татар болды. Тіпті Қырымда да түркі тілі үстемдік етті. Базарларда сауда түркі тілінде жүргізілген.
Алтын Орда мен Иран арасында тығыз мәдени және сауда қарым - қатынастары орнығады. Сол себептіде парсы мәдениеті Алтын Орда қалаларына тез арада ене бастайды. Алтын Ордада парсы тілі кеңінен етек жаяды [39, 29 б.].
XIV ғасырдың өзінде - ақ Алтын Ордада әдеби тіл қалыптасты. Бірақ ол моңғол тілі емес, түркі тілі еді. Моңғолдардың тек өз атауын сақтап қалғаны болмаса, тілі жойылуға жақын қалған болатын. XV ғасырда моңғол тілінде сөйлейтіндер қатары жоқтың қасы болды. Тіпті, хан құжаттары да түркі тілінде немесе жергілікті қыпшақ тілінде жазылатын болған. Алайда, XIII ғасырда кейбір дипломатиялық келіссөздер моңғол тілінде де жүргізіліп тұрған [40, 48 - 49 б.].
Жошы ұлысы тарихта Алтын Орда деген атаумен белгілі XIII - XV ғасырлардағы мемлекет. Осынау аталған тарихи кезеңде Моңғолия территориясында қарым - қатынас және ресми тіл моңғол тілі болды. Еуроплық саяхатшы Вильгель Рубруктың дерегі бойынша, XIII ғасырдың бірінші жартысында моңғолдар ұйғыр жазуын пайдаланған. Мөнке ханның француз королі IX Людовикке жіберілген грамотасы, моңғол тілінде, бірақ ұйғыр жазуымен жазылған делінеді. XIII - XV ғасырларда Алтын Орданың ресми тілі қандай болғанын айту қиын. Себебі моңғолдардың жоғары билеушілері жеркілікті түркі тілдес халықтармен ассимилияцияға ұшыраған болатын. Араб авторы Шихаб ад - Дин Ахмад ибн Фадлаллах әл - Умари Алтын Ордадағы моңғол тілінің ассимиляцияға ұшырау процессін жазған болатын. Әл - Умаридің айтуы бойынша: бұл жер ертеректе қыпшақтар жері болған көрінеді. Моңғолдар бұл жерді басып алғаннан кейін, қыпшақтар моңғолдардың қол астына өткен. Кейін моңғолдар жергілікті түркі тілдес халықтармен арасласып, сіңісіп бір халықтай болып кеткен. Әл - Умаридің жазбалары бойынша, 1380 жылдан кейін бірде - бір құжат моңғол тілінде жүргізілмеген, яғни Шыңғыс хан тұқымы толығымен түркіленген.
1930 жылы Еділ өзенінің сол жағалауында қолжазба табылған болатын. Қолжазба ұйғыр әліпбиімен, моңғол тілінде жазылған. Бұл қолжазбаларда моңғолдардың ежелгі лирикалық әдеби туындылары жазылған көрінеді. Бұл табылған қолжазба шамамен XIII - XIV ғасырларға жатады. Бұдан көретініміз, XIV ғасырда Алтын Орданың әр түлі топ өкілдері моңғол жазуын пайдаланып, моңғол тілінде сөйлеген. Жоғары билік басындағы Шыңғыс тұқымдары орда ішінде моңғол тілінде сөйлеген көрінеді. Парсы авторы Вассафтың кейбір сақталған деректеріне қарасақ, Алтын Орда ханы Өзбек (1312 - 1340) ордадағы өз жақындарымен моңғол тілінде сөйлескен.
XIII - XV ғасырлардағы Алтын Орданың ресми тіліне қайта оралайық. Дегенмен, ресми тілде көптеген ресми құжаттар жүргізіледі.
Алтын Орданың бірінші билеушісі Батый ханның (1227 - 1255) кезінде, барлық ресми құжаттар моңғол тілінде жүргізілген. Бұл жайлы Батый ордасында болып қайтқан Плано Карпини жазған болатын. Алтын ордаға Еуропадан келіп түскен грамотар, ресми құжаттар алдымен орыс тіліне аударылған. Себебі, орыс халқы арасында латын тілін білетіндер баршылық болды. Кейін орыс тілінен парсы тіліне аударылған. Парсы тілінен тағыда бір шығыстық тіл - моңғол тіліне аударылған көрінеді.
Ал 1253 жылы Рубрук ордаға француз королі IX Людовиктің Сартақ хан атына жазған грамотасын жеткізеді. Бұл грамота араб тіліне аударылған.
Ал мәмлүктік Египетпен екі ел арасында қарым - қатынас парсы - араб тілдерінде жүргізілген. 1263 жылы Берке ханның Египетке жолдаған хаты да осы екі тілдің бірінде жазылған көрінеді. Бұл хатта Берген ханның ислам дінін қабылдағаны жайлы жазылған. Берке ханның уәзірі Шараф ад - Дин әл - Казвини Египеттен келген елшілермен араб тілінде де түркі тілінде де сөйлесе білген [41].
Шыңғысханның немересі, Жошының ұлы батый хан Алтын Орда мемлекетінің негізін салады. Дешті Қыпшақ территориясында көптеген түркі тілдес тайпалар мекен етті. Түркі тілдес халықтармен (басым бөлігі қыпшақтар) сіңісіп, моңғол - татарлар түркі тілін қабылдайды. XIII ғасырда Алтын Ордада моңғол тілі әлі де қолданыста болды. Бірақ, көп ұзамай Алтын Орданың ресми және әдеби тілі болып, түркі тілі танылады. Мысалы 1383 жылы Кутб өзінің Құсырау мен Шырын шығармасын түркі тілінде жазған. Тарихтан танып білгеніміз, осы тарихи кезеңде моңғол - татарларда жазу болған. Оның басты дәлелі ретінде моңғол - татар басшыларының қолында болған Алтун дефтер кітабын айтуға болады [42].
XIV - XV ғасырларда Орта Азия мен Хорезмнің, Оңтүстік Қазақстан мен Батыс Жетісудың негізгі мәдени ошақтарында рухани өмір жандана түсті. Моңғолдар жаулап алған өлкелерде моңғол тілі үстемдік ала алмай, Жошы мен Шағатайдың ұлыстарындахан жарлықтары көбіне түрік тілінде жазылды. Мұнда араб және парсы тілдерімен қатар түрік тілі әдеби және ғылыми шығармалар тілі болды. Қазақстан жерінде қоныстанған моңғолдардың тез арада түріктеніп кетуі, мұнда түркі тілдес халықтың басым болғандығын көрсетеді. Жалпы алғанда, XIV ғасырдың аяғына қарай Қазақстан мен Орта Азияны алып жатқан ұлы құрлықта татар, қырым татары, әзірбайжан, ескі өзбек (шағатай), қазақ, түрікмен және түрік әдеби тілдерінің негізі қалыптасты. Моңғолдар Дешті Қыпшақтың негізгі халқымен сіңісіп кеткеннен кейін түрік тілі, дәлірек айтқанда, қыпшақ тілі Алтын Орданың әдеби тіліне айналды. Алтын Орданың ыдырау дәуірінде қыпшақтардың тілі ортақтығына байланысты Қыпшақ - ноғай кіші тобы қалыптасып, одан соң ол XIV - XV ғасырларда қазақ және ноғай тілдеріне бөлінді. Бұл уақытта осы аймақта түрік тілдерінде араб алфавиті тез арада таралды [43, 80 - 81 б.].
Моңғол хандары мен шонжарлары түркі тайпаларының ру басыларымен құдаласып, олардан туған балалар аналарының тілін үйренгендіктен жаулаушылардың жергілікті халыққа сіңіп кету процесін тездетті. Келе - келе билік жүргізуші моңғолдар қыпшақ тілінде сөйлейтін болды. Алтын Орда мемлекетінің ресми тілі - бұрыннан осы өңірде қалыптасқан қыпшақ тілі болды [44, 55 б.].
XIV - XV түрік әдеби тілінің негізігі үш диалекті тобының: қарлұқ - ұйғыр, ұйғыр - оғыз, қыпшақ - оғыз тобының ілгеріде басталған құралу, түзілу, қалыптасу процестері жедел дамиды. Моңғол басқыншылығы болса да, моңғол тілі халық арасына жайылмайды. Жергілікті тұрлаулы түрік ортасы селдіреген моңғол элементтерін брйына тез сіңіреді. XIV - XV ғғ. түрік тілінің қыпшақ тобының ноғай топшасы ішінен, қазақ тілі тазаланып шығады. Бұл топшаға қазақ тілімен бірге ноғай және қарақалпақ тілдері кіреді [45, 122 б.].
Алтын Орда мемлекетінде көне ұйғыр жазуы қолданылды, Алтын Орда хандарының жарлықтары осы көне ұйғыр жазуымен жазылды. Ислам діні үстем орынға өтіп, араб жазуы қолданылғаннан кейін де, бұл жазу араб жазуымен қатар қолданылып 16 - ғасырға дейін жетті [46, 205 б.].
Алтын Орда халқының басым көпшілігі түркі тілдес тайпалардан, оғыздар мен қыпшақтардан болғандықтан Алтын Орда, Ақ орда дәуірлерінде көне қыпшақ тілі ресми әдеби тіл ретінде қолданылды. XIII ғасырда қыпшақ тілі Батыс Еуропа жиһангездері мен саяхатшылары үшін халықаралық тіл болып есептелсін - делінеді бір құжатта [47, 93 б.].
Моңғол басқыншыларының өздерінен әлдеқайда басым түркі халықтарымен сіңісіп кетуі уақыттың еншісіндегі жағдай еді. Бұл көрініс XIII ғасырдың аяғында айқын көріне бастады. Әсіресе бұл тілдік жағынан қатты көрініс тапты. Көне моңғол тіліндегі сөздер күшін жойып, түркі сөздерімен ауыстырылды. Ресми іс қағаздар Бату хан мен оның інісі Беркенің кезінде моңғол тілінде жүргізілсе, кейін бұл түркі тіліне аударылды [48, 60 - 61 б.].
Моңғол халқының түркіленуі XIII ғасырдың соңында айқын көріне бастады. Араб авторы Әл - Омари деректері бойынша моңғолдардың түркіленуі тілдік жағынан көзге түсе бастады. Автордың деректеріне сүйенер болсақ, моңғол тілі Алтын Ордада кең етек жая алмай, хандық жарлықтар түркі тілінде жарық көріп отырған. Әдеби және ғылыми шығарамалар тілі болып, араб және парсы тілдері, сонымен қоса түркі, яғни қыпшақ тілі есептелді [49, 15 - 17 б.].
Алтын Орда мемлекетін Шыңғысхан ұрпақтары басқарды. Оның құрамына: қыпшақтар, наймандар, қияттар, керейлер, арғындар, алшындар, қоңыраттар, дулаттар, үйсіндер, шапыраштылар, ошақтылар, уақтар, ыстылар және қаңлылар кірді. Бұл тарихи кезеңде Алтын Ордада ортақ мемлекеттік тіл қалыптаса бастады. Бұл тіл қазіргі қазақ тіліне өте жақын болды. Олардың тілі екі диалекттен тұрды: оның бірі шағатай тілі болса, екіншісі қыпшақ - оғыз тілі [50, 23 б.].
Алтын ордада татарлар, өзбектер, қазақтар, ноғайлықтар саны жағынан басым болды. Бұдан Алтын Орданың түркі тілдес халықтарының арасында ортақ мемлекеттік тілі болмағанын көреміз. Сауда - саттық істері Орданың әр бөлігінде, сәйкесінше түрлі тілде жүргізілді. Алтын Орда тілінің негізінде қарахан - ұйғыр тілінін тамыры жатыр. Түркі тілдері белгілі бір дәстүр бойынша жалғасып отқан. Ол өз бастауын руна жазуларынан алады. Кейін, руна жазуы көне ұйғыр тілінін құрамына енді. Көне ұйғыр тілі өз кезегінде, қарахан - ұйғыр тілінің негізін қалады. Қарахан - ұйғыр тілі оғыз және қыпшақ тілінің элементтерін сіңіріп, ортағасырлық түркі тілінін негізін қалап шығарды [51].
Басым бөлігін қыпшақтар құраған, түркі тілдес тайпалардың арасында қалған моңғол - татарлар бірте - бірте түркі тілін қабылдады. XIII ғасырда алтын Ордада моңғол тілі әлі де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Джусупов Қанат Мұратұлы
АЛТЫН ОРДАНЫҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ ТАРИХЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011400 Тарих
Қостанай 2016ж
Қостанай Мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді ___________2015г.
Қолы __________т.ғ.к. Наурызбаева Э.К
(кафедра меңгерушісі)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АЛТЫН ОРДАНЫҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ ТАРИХЫ
5В011400 Тарих
Орындаған: Джусупов Қ.М.
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., Наурызбаева Э.К.
Костанай 2016
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I .алтын ордадағы тіл, әдебиет және ғылым дамуы
1.1. Тіл мен жазудың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.2. Алтын Орда әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
II. Алтын орда дәУіріндегі діннің таралуы
2.1. Исламның таралу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2. Басқада Діни конфессиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Шыңғыс хан ұрпағының орнатқан Алтын Орда полиэтникалық мемлекет еді. Осылай бола тұрса да шапқыншылар уақыт өте келе қыпшақ мәдениетіне бас иді. Қыпшақ тілі халықаралық тілге айналды. Бұл кезеңде дала өркениеті ғылым мен білімге, өнерге, рухани өмірге ғажайып үлестер қосты [1].
XIII - XIV ғасыр - Қазақстан территориясында материалдық және рухани мәдениеттің гүлденген кезеңі болып табылады. Орталықтанған мемлекет жазба әдебиеттің, ғылымның, және дәстүрлі ауызша әдебиеттің дамуына жағдай жасап берді. Жалпы бұл кезеңде, қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетінің негізі қаланды. Бүгінгі таңдағы барша түркі халықтары осынау мәдениеттің мұрагерлері болып табылады [2].
Алтын Орда тек қана қанаушылықпен, жауынгершілікпен ғана айналысатын ел секілді әсер қалдырады. Бірақ, шың мәнінде, сол кезеңде де сәулет өнеріне, ғылымға, әдебиетке көп көңіл бөлінген [3].
Жошы ұлысы көптеген әдеби ескерткіштерді мұра ретінде қалдырған. Бірақ, бұл ескерткіштердің көбі Алтын Орданың астанасы Сарай - Берке және Сарай - Бату, Сарайшық, Хажи - тархан қалаларының қиратылуы мен өртелуі нәтижесінде жойылған болатын. Бірақ сақталған деректердің өзі де Алтын Орданың мәдениетінің, әдебиетінің және өнерінің жоғары деңгейде болғанына көз жеткізіп отыр [4].
Алтын орда дәуірі - өз кезінде Алтын Орда мемлекетінің құрамына енген түркі тілдес тайпалар мен халықтардың, соның ішінде қазақ халқының да әдебиет, мәдениетінің қалыптасу және дамуындағы аса маңызды белестердің бірі болғанын көреміз. Бұл тарихи, мәдени мұралар Алтын Орда ыдыраған кезде одан бөлінген халықтардың мәдениет қорына қосылды [5].
Алтын Орданың гүлденген кезеңінде жергілікті халықтардың жан - жақты дамуы байқалды. Ол тек саяси үстемділік емес, сонымен бірге мәдениетті, әдебиетті, фольклорды, музыканы, өнерді де қамтыды. Сол себепті де XIII - XIV ғасырларда Еуразия халықтарының тарихы мен мәдениетінің дамуына аса зор ықпал еткен Жошы ұлысының тарихын зерттеу мәселесі ғалымдардың назарын өзіне ерте аударты.
Алтын Орда мемлекетінің Еуропа мен Азия халықтарының тарихи дамуына тигізген әсері мен ықпалы обьективті түрде әділ бағалау мәселесі әлі де күрделі және дисскусиялық бағыттардың бірі болып табылады. Сөзсіз, ортағасырдағы мұндай ірі еуразиялық мемлекеттің тарихы әлем зерттеушілерінің назарын өзіне ерте қаратты. XVIII ғасырдың басында Батыс Еуропада XVIII ғасырдың аяғынан бастап Ресейде бастауын алған зерттеулердің нәтижесінде қазірге дейін мәселенің өзіндік ауқымды тарихнамасы қалыптасты. Алайда, Жошы ұрпақтарының мемлекетінің тарихына қатысты кешенді түрде толық қарастырылмаған мәселелер бүгінгі күннің өзінде баршылық, солардың бірі - Алтын орда мәдениетінің тарихнамасы [6].
Жоғары да атап өткеніміздей, Алтын Орда тарихын зерттеуге әлем тарихшыларының назары ерте ауды. Алтын Орда тарихнамасына ресей тарихшылары, сонымен қоса шетел тарихшылары және өзіміздің отандық тарихышылар қалам тартқан болатын. Алтын Орда тарихы қаншалықты жақсы зерттелгенімен, оның кейбір тұстары әлі де болса кешенді түрде зерттеуді қажет етіп отыр. Нақтырақ айтатын болсақ, ол Алтын Орданың мәдениет саласы. Бүгінгі таңда Алтын Орданың мәдениетіне зейін қойып, оны талқыға салып, зерттегендер қатары саусақпен санарлықтай ғана. Ал, оның рухани мәдениетінің тарихын зерттеумен айналысатындар, тіптен жоқтың қасы. Алтын Орда тарихы мәселесінде рухани мәдениет саласы әлі де түпкілікті зерттелмеген, беті ашық мәселе болып табылады. Бұл тақырып алдағы уақытта кешенді түрде зерттеуді қажет етіп отыр. Сол себепті де бұл тақырып өзекті болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Алтын Орда рухани мәдениетінің тарихын кешенді түрде зерттеу. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
- Алтын Ордада тіл мен жазудың таралуын қарастыру.
- Алтын Орда әдебиетін талдау.
- Алтын Орда ғылымын зерттеу.
- Алтын Ордада исламның таралу тарихымен танысу.
- Алтын Ордадағы басқа діни конфессияларға шолу жасау.
Зерттелу деңгейі: Алтын Орданың рухани мәдениетінің тарихы бойынша арнайы зерттеу жұмысы жүргізілмеген. Дегенмен оның кейбір тұстары Қазақстан тарихы мен оның тарихнамасына арналған тарихи мәселелерді қарастыратын біршама еңбектерде, сонымен қоса ресей тарихнамасы мен шетел тарихнамсында көрініс тапқан.
Ресей зерттеушілері бастапқы кезеңнен-ақ, моңғолдарды бөгденің жерін басып алушы басқыншы, варварлар ретінде көрсетуді көздеді. Алтын Орданың саясатының кереғар жағын (татар-моңғол езгісі) ғана көрсетуге тырысты. Мұндай пікірлер бастапқы кезеңдегі орыстың белгілі тарихшылары В.Н. Татищев, М.М. Щербатов, П.И. Рычков, А.Н. Голицын еңбектерінде көрініс тапты. Бірақ орыс зерттеушілерінің келесі бір тобы татар-моңғол езгісінің зардаптарын сипаттай отырып, Ресей мемлекеттілігінің қалыптасуына Алтын Орда сыртқы саясатының оң әсері болғанын мойындады. Бұл көзқарасты қалыптастырушы орыс тарихының атасы атанған Н.М. Карамзин болды. Оның пікірі М.П. Погодин, Д.И. Иловайский еңбектерінде жалғасын тапты. Олардың пікірінше, моңғол шапқыншылығынан кейінгі Алтын Орда билігі дәуірінде Русь жерінде княздардың өзара алауыздықтары, талас-тартыстары тоқтатылып, ұлы князьдің билігі күшейді және мемлекеттіліктің негізі осы кезеңде жасалды деген тұжырымдамалық қорытынды жасады. Бұл жөнінде Н.М. Карамзин былайша атап өткен еді: Әрине, Батудың шапқыншылығы нәтижесіндегі талқандау, қирату, кіріптарлық, құлдық мұның барлығы сол кезеңдегі жылнамалар арқылы белгілі болғандай ұлы алапаттардың бірі болғаны рас; алайда оның игілікті салдары да болғаны күмән тудырмайды. (Егер Русь моңғол билігін мойындамаған жағдайда - А.Н.), княздар арасындағы талас-тартыстар жүз жылға дейін созылғанда: оның соңы қалайша аяқталатыны белгісіз еді. Шамасы, біздің отанымыз құрып кетуі мүмкін бе еді: Литва, Польша, Венгрия мен Швецияның қай-қайсысы болса да Ресейді бөлшектеп, біржолата тұралатып тастаудан тайынбайтын еді; онда біз Мәскеуге бірігу арқылы сақтап қалған мемлекеттік болмысымыз бен сенімімізден жоғалтатын едік; Мәскеу өзінің айбындылығы үшін хандар алдында борышкер [7].
Әсіресе белгілі ғалымдар Б. Греков пен А. Якубовскийдің Золотая Орда (Очерк истории Улуса Джучи в период сложении и рассвета в XIII - XIV вв.) ізденістері өте нәтижелі болды. Алтын Орда тарихын зерттеуге бірнеше еңбек жазған авторлар, бұл еңбекте де маңызды мәселелерді қарастырған. Әсіресе Алтын Орданың рухани мәдениеті жайында аса құнды деректер кездеседі. Алтын орданың әдебиет мен дін саласы толыққанды зерттелген. Сонымен қоса Алтын орданың тілі мен ғылымы жайында деректер қатары кездеседі [8].
Кеңестік тарихнамада Алтын Орда тарихына қатысты мәселелерді жүйелі түрде қарастырған Б.Д. Греков пен А.Ю. Якубовский ғылыми деңгейі жоғары зерттеу еңбегін 1937 жылы жарыққа шығарды. Бұл ғылыми еңбектің авторлары, бір жағынан, Алтын Орда саясатының басқыншылық, қиратушылық рөлін көрсетсе, екінші жағынан орыс жылнамалары мен шығыс деректері арқылы Алтын Орда державасының саясатын объективті түрде, оның позитивті жақтарын көрсетуге тырысқан. Бұл сол кезеңдегі қалыптасқан саяси жағдайға байланысты авторлардың тәуекелге барып жасаған ерлігі ретінде бағалауға болады [9].
Алтын Орданың қоғамдық - саяси құрылымының тарихын арнайы зерттеген Федоров - Давыдов Ұлық ұлыс империясының қоғамдық - саяси құрылымына арнаған еңбегі бүгінге дейін құндылығын жойған жоқ. Федоров - Давыдов Кочевники Восточной Европы под властью золото ордынских ханов деген еңбегінде Алтын Орданың дің және діңи төзімділік саясатын ұстанғаны жайында мәліметтер кездеседі. Әрбір ел басқарған хандарға тоқталып, олардың ұстанған саясатын жазған [10].
Алтын Орданы зерттеуде өз үлесін қосқандардың бірі Греков И.Б. және оның Восточная Европа и Упадок Золотой Орды (на рубеже XIV - XV вв.) атты еңбегі. Бұл еңбекте Алтын Орданың рухани мәдениеті жайлы аса құнды мәліметтер бар. Дін мәселесі өте жақсы қарастырылған. Көптеген орыс тарихшылары сияқты, Греков те діни төзімділік саясатын жақсы зерттеп жазған [11].
Орыс тарихшыларының ішінде Юдин В.П. Алтын Орда мемлекетінің мәселесін толық зерртеумен айналысқан тарихшы болып табылады. Оның Алтын Орда тарихына қатысыты бірнеше еңбектері бар. Өзінің Центральная Азия в XIV - XVIII веках глазами востоковеда атты еңбегінде Алтын Орданың рухани мәдениетіне де біршама тоқталып өткен. В.П. Юдиннің Алтын Орда тарихы жайлы қалдырған деректері әлі күнге өз құндылығын жойған жоқ [12].
Осы зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты мәселелер Ресейлік тарихнамада да көрініс тапқан. Мәселен, Алтын Орданың рухани мәдениетіне қатысты деректер Кульпиннің Э.С. Золотая Орда: Проблемы генезиса российского государство атты еңбегінде жақсы баяндалған. Бұл еңбекте Алтын Ордадағы тараған басқа діни конфессиялар жайында мәліметтер кездестіруге болады. Алтын Ордада мемлекеттік дін христиан діні болған жағдайда, елдің дамуы қандай бағытта болуы мүмкіндігін баяндаған, бұл жерде автор өзінің жеке көзқарасын жазады [13].
Алтын Орда тарихына ден қойып, қызығушылықпен зерттеген орыс тарихшыларының бірі Пачекаев Р.Ю. Оның Цари Ордынские. Биография ханов и правитлей. Золотой Орды еңбегі бүгінгі таңда бағалы еңбек болып табылады. Бұл еңбекте Алтын Орда хандарының дің төңірегінде ұстанған саясаттары жайында материалдар жазылған [14].
Орыс тарихшысы Пачекаев Р.Ю. қолынан туындаған Алтын Орда жайлы тағы бір дерегі Право Золотой Орды атты еңбегі. Бұл еңбекте де Алтын Орданың рухани өмірінен сыр шертетін деректер баршылық [15].
Алтын Орда тарихына қалам тартқан орыс тарихшыларының бірі Еникеев Г.Р. және оның Великая Орда: друзья, враги, наследники. (Московско - татарская коаляция: XIV - XVII вв.). еңбегін атап көрсетуге болады. Бұл еңбекте Алтын Орда жік - жікке бөлініп зерттелген. Соның ішінде Алтын Орданың рухани мәдениеті жайында да құнды деректерде кездестіруге болады [16].
Алтын Орда тарихына орыс тарихшыларымен қатар қазақ ғалымдары да қалам тартқан болатын.
Алтын Орда жайлы еңбек жазғандардың қатарына Данияров К. Жатқызуға болады. Оның Альтернативная история Улыса Жошы - Золотой Орды еңбегін өз жұмысымды жазу барысында пайдаландым. Бұл еңбекте де рухани мәдениетке қатысы бар деректер келтірілген [17].
Сұлтанов Т.И. Алтын Орда. Еуразия даласындағы Шыңғысхан ұрпақтарының мемлекеті атты еңбегің осы сөздеріміздің басты дәлелі ретінде келтіруімізге болады. Бұл еңбекте Алтын Орданың рухани мәдениеті жақсы қарастырылған [18].
А. Күзембайұлы Е.А. Әбіл История Казахстана: Учебник для вузов. Еңбегінде атап өтуге болады. Бұл еңбекте Алтын Ордаға арнайы тарау бөлінген. XIII - XV ғасырдағы рухани мәдениет толық қарастырылған. Бұл еңбекте Алтын орданың тілі мен жазуы, әдебиеті мен ғылымы, сонымен қоса Алтын Орданы діні зерделеп жазылған [19].
Жұмысты жазу барысында септігі тиген еңбектердің бірі Бегалиннің Қ. Алтын Орда хандары - еңбегі. Бұл еңбекте автор дін мәселесіне де көңіл аударған. Берке, Өзбек хандар тұсындағы исламның таралу тарихы егжей - тегжейлі зерттелген [20].
Шетел тарихнамасынан Харан - Даванды атап өтуге болады. Моңғол тарихына соның ішінде, нақты Алтын Орда мемлекеті тарихына қалам тарқандардың бірі Харан - Даван Э. Оның Русь монгольская: Чингиз - хан и монголосер еңбегі осы тақырыпқа арнайы жазылған. Бұл еңбекте жалпы Алтын Орда тарихы баяндалады [21].
Деректемелік негізі: Алтын Орда рухани мәдениетінің тарихы тақырыбында нақты жазылған әдебиет жоқтын қасы. Бірақ Алтын Орда дәуіріндегі Қазақстан жері жайлы мәліметтер Мәдени Мұра бағдарламасы бойынша моңғол, түркі, араб, парсы, қытай деректері бойынша жазылған деректерде көрініс табады. Сонымен қоса, дипломдық жұмысты жазу барысында тақырыбымызға байланысты ғылыми зерттеулер, мерзімдік баспасөздегі мақалалар және электонды ресурстарды пайдаландым.
-Дерек ретінде пайдаланған еңбектердің бірі Муин - ад - дин Натанзидің Аноним Искендера атты еңбегі. Автор өзі еңбегінде Алтын Орда ханы Өзбекті тілге тиек етеді. Өзбек ханды өте әділ басшы ретінде суреттеп көрсетеді. Діни төзімділік саясатын ұстанған елде, мұсылмандықтың таралуына зор үлес қосқан хан ретінде көрсетіледі. Өзбек ханның ұлы Жәнібек жайлы да сөз қозғалады. Ол әкесінің саясатын одан әрмен жалғастырып, Алтын Орда халқын ислам дініне қаратады [22].
-Аса бағалы дерек көзі болған еңбектердің бірі Истрория Казахстана В западных источниках XII - XX в.в. Том IV. Еңбегі. Батыс деректемелерінде негізі қозғалатын дін мәселесі болса, бұл еңбекте де дін мәселесі жақсы зерттелген [23].
- Алтын Орда тарихының бай мұрасының қатарына моңғол деректерінен біз Моңғолдың құпия шежіресі еңбегін жатқыза аламыз. Бұл еңбекте де маңызы зор деректер қатары сақталған [24].
- Парсы деректерінің қатарына Тарих-и джахангуша еңбегін, және парсы деректерінің тағыда бірі - Джами ат-тауарих (Жылнамалар жинағы) еңбектерін жатқызуымызға болады. Авторы белгілі парсы тарихшысы және саяси қайраткері Рашид ад-Дин Фазлаллах ибн Имад ад-Даула Абу-л-Хайр Хамадани (1247-1318жж) еңбектеріде парсы деретерінің негізін құрайды [25].
- Сол уақыттағы орта Азиядағы тарихи оқиғалар арасында ерекше көзге түсетіні діни көзқарас мәселесі. Біз бұл діни мәселелерге қатысты деректерді негізінен араб деректерінен таба аламыз. ХІІ-ХV ғасырлардағы Қазақстан тарихындағы деректердің ішінде ерекше орын алатын деректердің бірі осы - араб тіліндегі жазба деректер. Бір жағынан - Қазақстан аумағында болып жатқан тарихи құбыластарды суреттейді. Бірақ бұл құбылыстарды суреттеу ертерек көрші Мәуренахр жерінде бастау алған. Екінші жағынан - Мемлекеттерде болып жатқан діни құбылыстарға толық сипаттама беріліп отырған. Бұл діни ескерткіштердің көбі діни уағыздаушылардың қолынан туындап отырған [26].
- Алтын Орда тарихы мен дінінен мол ақпарат беретін түркі деректерінінің қатарына Өтеміс Қажының Шыңғыс-наме еңбегін жатқызуға болады. Бұл Шыңғыс-наме еңбегі Алтын Орда мен Қазақстан тарихы бойынша әлі де болса зерттеушілердің назарынан тыс қалып келе жатқан шығармаларыдың біріне болып отыр. Мұны, тегі, бұл шығарманың көшірмесінің көп тарамауымен байланысты түсіндірушілер қатары бар. Қазіргі таңда оның бір ғана көшірмесі бар екені аңықталған [27].
- Тек қана Алтын Орда мемлекетінің тарихына ғана емес, сонымен қоса бүкіл әлем тарихын зерттеуге зор үлес қосатын деректер қатарына біз қытай деректерін жатқызуымызға болады. Қытай да жазылған деректердің ішінен маған диплом жұмысын жазу барысында көмек ретінде, моңғол шапқыншылығы дәуіріне жататын деректер кездесті. Бұл дәуірге қатысты мына төрт еңбекті кіргізуге болады: Ли Чжичанның (XIII ғ.) Чанчунь Чжэньжэнь си ю цзи (Чанчунь Чжэньжэньнің батысқа саяхат естеліктері) атты сапарнамасы; Елюй Чуцайдың (XIII ғ.) Си ю лу (Батысқа саяхат естеліктері) атты сапарнамасы; Лю Юйдің (XIII ғ.) Си ши цзи (Батысқа елшілік сапарынан естеліктер) атты саяхат естелігі; Лю Цидің (XIII ғ.) Бэй ши цзи (Солтүстікке елшілік сапар естелігі) атты саяхат естелігі. Оның ішінде Алтын Орда тарихына қатысты (Чанчунь Чжэньжэньнің батысқа саяхат естеліктері [28].
-М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында жарық көретін Әдеби жәдігерлер сериясы бойынша жиырма томдық басылымды дайныдап, жариялау жұмысын жалғастыруда. Аталған басылымның басты мақсаты - халықтың ежелгі заманнан бергі жазба мұралары мен әдеби жәдігерлерін сол күйінде өзіне қайтару, түркі халықтарына ортақ ежелгі және орта ғасыр әдеби ескерткіштер мен XV - XIX ғасырлардағы ақындар шығармаларын неғұрлым толық жариялау. Оқырманға ұсынылып отырған Әдеби жәдігерлер сериясының 11 - томы ортағасырлық түркі мәдениеті тарихының аса құнды жәдігері - Тәзкире - и Бұғра хан (Сұлтан Сатұқ Бура хан хазының шежіресі) шығармасы мен көрнекті түркі ақыны Хорезмидің Мұхаббат - наме поэмасына арналған [29].
-Оқырмандарға ұсынылып отырған Әдеби жәдігерлер сериясының 9 - томына XIV ғасырдағы түркі поэзиясының көрнекті өкілі Сайф Сарайидің Гүлстан би - т - түрки (түрікше Гүлстан) шығармасы еніп отыр. Алтын Орда мемлекеті дәуірлеген тұста жазылған Гүлстан би - т - түрки шығармасы - парсы - тәжік әдебиетінің классигі Сағдидің Гүлстан дастанының еркін аудармасы. 1391 жылы іске асырылған аударманың қолжазбасы Лейден университетінің кітапханасында (Голландия) сақтаулы [30].
Диплом жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Біздің дипломдық жұмысты жазу барысында тарихи зерттеу жұмыстарын жүргізуде қолданылатын әдістерді қолданған болатынбыз. Біздің тақырыбымыз дәуірлеу мәселесіне қатысты болғандықтан, зерттеу барысында масштабты әдістер қолданысқа кірді. Белгілі уақыт шеңберіндегі тарихи үдерісті зерттегендіктен дихронды әдісті қолдандық. Зерттеу барысында жекеден жалпығы және жалпыдан жекеге өту әдісін пайдаландым.
Диплом жұмысының сыннан өтуі және жариялылығы. Диплом жұмысының нәтижелері 2016 жылдың 26 сәуірінде Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты қабырғасында, Тарих және өнер факультетінің базасында Әлейхан Бөкейхановтың 150 жылдығына арналған орай өткен ғылыми конференцияда апробациядан өткен болатын. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері келешекте мектепте тарих сабағын беру барысында пайдалана аламыз. Бұл жұмыстың тағы бір жақсы тұсы болашақта мен магистратураға түспек ойым болса, бұл тақырыпты қайтадан жандандырып, тарихнамалық базасын кеңейтіп, диссертациялық жұмыс жазып шығуыма болады. Отандық тарихта Алтын орда рухани мәдениетінің тарихы мәселесін көтерген тарихшылар саусақпен саналық болғандықтан, біздің жұмысымыздың қолданысқа өтетініне сенімдіміз.
Ғылыми жаңалығы: Алтын Орданың рухани мәдениеті жайлы еңбектер бір жүйеге келтіріп, алғаш рет кешенді тұрғыда зерттелді.
Жұмыстың объектісі: Зерттеу жұмысының обьектісі Моңғол империясының құлдырауы нәтижесінде пайда болған, Алтын Орда мемлекетінің рухани мәдениетінің тарихы.
Диплом жұмысының пәні: XIII - XV ғасырлардағы Алтын Орда рухани мәдениетінің тарихын, тарихи тұрғыдан талдау.
Диплом жұмысының хронологиялық ауқымы: Негізі жұмысымыздың хронологиялық шегіне Алтын Орданың тарихи сахнада пайда болған кезі мен құлдырау кезіне дейінгі уақытты - ХIII - ХV ғасырлар аралығын алып отырмыз.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан бес бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І. АЛТЫН ОРДАДАҒЫ ТІЛ, ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
0.1. Тіл мен жазудың таралуы
Алтын Орда хандығы өз құрамына енген түркі тілдес тайпалар мен халықтардың ежелден келе жатқан, ел басқару жүйесін өзгертпей бұрынғы қалпында қалдырды. Түркі тілдес тайпалар мен халықтардың феодал шоңжарлары - да өзінің халық бұқарасына үстемдігі мен төтенше құқығын сақтау және нығайту үшін Алтын Орда үстемдігіне ынтасымен қызмет етті. Жергілікті түркі тілдес тайпалардың феодал - шонжарлары мен моңғолдардың, әскери феодал - шонжарлары арасындағы жақындық одақ барған сайын күшейіп, олар өзара құдалы болып қыз алысып, қыз берісті. Моңғол шоңжарларының түркі тілдес тайпалардың қызынан туған балалары отбасында аналарының тілін үйреніп түрікше тілі шықты, бұл жағдай жаулап алушылардың жергілікті халыққа сіңіп кетуін тездетті. Келе - келе моңғол хандары мен шоңжарлары да қыпшақ тілінде сөйлейтін болды. Сөйтіп, Алтын Орда мемлекетінің ресми әдеби тілі бұрыннан осы өңірде қалыптасқан қыпщақ тілі болды [31, 14 - 15 б.].
Алтын Орда мемлекетінде көне ұйғыр жазуы қолданылды, Алтын Орда хандарының жарлықтары осы көне ұйғыр жазуымен жазылды. Ислам діңі үстем орынға шығып, араб жазуы қолданылғаннан кейін де, бұл жазу араб жазуымен қатар қолданылып XVI ғасырға дейін жетті [32, 16 б.].
XIV - XV ғасырларда Орта Азия мен Хорезмнің, Оңтүстік Қазақстан мен Батыс Жетісудің негізгі мәдени ошақтарында рухани өмір жандана түсті. Моңғолдар жаулап алған өлкелерде моңғол тілі үстемдік ете алмай, Жошы мен Шағатай ұлыстарында хан жарлықтары көбінесе түрік тілінде жазылды. Мұнда араб және парсы тілдерімен қатар түрік тілі әдеби және ғылыми шығармалар тілі болды. Қазақстан жеріне қоныстанған моңғолдардың тез арада түріктеніп кетуі мұнда түркі тілдес халықтың басым болғандығын көрсетеді. Жалпы алғанда, XIV ғасырдың аяғына қарай Қазақстан мен Орта Азияны алып жатқан үлкен құрлықта татар, қырым татары, әзербайжан, ескі өзбек, (шағатай), қазақ, түркмен және түрік әдеби тілдерінің негіздері қалыптасты.
Моңғолдар Дешті Қыпшақтың негізгі халқымен сіңісіп кеткеннен кейін түрік тілі, дәлірек айтқанда, қыпшақ тілі Алтын Орданың ортақ тіліне айналды.
Алтын Орданың ыдырау дәуірінде қыпшақтардың тілі ортақтығына байланысты Қыпшақ - ноғай кіші тобы қалыптасып, одан соң ол XIV - XV ғасырларда қазақ және ноғай тілдеріне бөлінді. Бұл уақытта осы аймақта түрік тілдерінде араб алфавиті барған сайын тез таралды [33, 62 б.].
Моңғолдардың үстемдігі түрік - қыпшақ тілінің таралуына бөгет болған жоқ, керсінше тіріктендіру процесі жеделденді. Алтын Орда кезеңінде жазбаша деректер үш диалекті - қыпшақ, оғыз, қарлұқ тілдеріннің негізінде жасалған түркі (шағатай) тілінде жазылды [34, 278 б.].
Ғылым, өнер қайраткерлерін сөз еткенде Алтын Ордамен мәдени, дипломатиялық тығыз қатынас жасаған мамлүктер Египетін айтпай кетуге болмайды. Тарихшылардың мәліметіне қарағанда, арабтың Мұхтар ибн Махмұд аз - Закиди, Махмұд ибн Ахмед ибн Муса сияқты ғалымдары Алтын Орда астанасы -- Сарайда тұрып еңбек етсе, Махмұд ибн Фатшах ас - Сараи, Шехаб - ад - дин ас - Сараи, Махмұд ибн Абдалах Абу - т - Тина ас - Сараи сияқты қыпшақтар мамлүк Египетінің орталығы -- Каирде ұстаздық еткен. Сондықтан олардың шығармалары тіл үйрету, сабақ оқыту мақсатымен жазылған. "Китаб ал - идрак ли - лисан ал - атрак" ("Түркі тілінің түсіндірме кітабы", авторы -- Әбу Хайан), "Китаб ат - тухфат уз - закиа фи лұғат ат - туркиа" ("Түркі тілі туралы ерекше сыйлы кітап", авторы белгісіз), "Ал - Каванин ал - куллийа ли - дабт ал - лұғат ат - туркиа" (Түркі тілдерін үйрететін толық құрал", авторы белгісіз) сияқты толып жатқан сөздіктер мен грамматикалық трактаттар осы екі мемлекетке ортақ мұра болып есептеледі. Сөйтіп, Алтын Орда дәуірінде жалпы түркілік әдеби тілдің бір нұсқасы есебінде өз әдеби тілі, оның көркем әдебиет стилі, ғылыми стилі және іс-қағаз стилі қалыптаса бастаған еді. Кейіннен бұлар, барлық қыпшақ, оғыз тілдері сияқты, қазақ әдеби тілінің дамуы барысында алғашқы бастаулардың бірі ретінде қызмет етті [35].
Алтын Орда кезеңі де тіл тарихында ерекше орын алды. Бұл кезеңде
Хорезмидің Мұххабатнамесі , Құтба ақынның Хұсрау - Шырын поэмасы, Сайф Сарайидың Гүлістан - бит түркиі (Түрік тіліндегі Гүлістан)
, Рабғузидің Қиссасул әнбиясы, көне қыпшақ жазбасы Кодекс куманикус
(Құман тілінің сөздігі) сияқты тарихи шығармалар дүниеге келді.Бұл
шығармалар да түркі тілінде жазылғанымен, ана тіліміздің лексика -
грамматикалық ерекшеліктерін танып саралауда алатын орны үлкен. Қазір
жоғарыда аталған шығармалар тіл ғылымының айналымында жан - жақты
зерделеніп зерттелуде [36].
XIII - XIV ғасырларда тіл және жазба әдебиет өз дамуының жалғасын тапты. Монғол тілі қазақ даласында кең етек жая қойған жоқ. Мөңке хан мен Бату ханның кезінде - ақ барлық мемлекеттік заңды құжаттар түркі тілінде жүргізілді. Қарапайым халық арасында қыпшақ тілі өз әмірін жүргізіп тұрды, қыпшақ тілі өз алдына бірнеше диалекттерден құралды. Елдің отырықшы Оңтүстік аудандарында және Қырым жерінде шығыс - түрік тілдер тобы - оғыз және ұйғыр - қарлұқ тілдері сақталып қалды. Хазаз және соғды тілдері қолданыстан шығып қалды.
Әдеби тіл көптеген өзгерістерге ұшырады. XI - XII ғасырларда жазба әдебиетте үстемдік еткен түркі тілі екі бағытта өз жалғасын тапты. Ол қарлұқ - ұйғыр және оғыз - қыпшақ тілдері. Біріншісі шағатай ұлысында тарады, сол себепті де кей ғалымдар арасында шағатай тілі деп те аталады. Оғыз - қыпшақ тілі екі бірдей елде жақсы дамыды. Ол Алтын Орда мемлекеті және мәмлүктік Египет. Алтын Ордада оғыз - қыпшақ тілі Қырым және Хорезм жерлерінде қалыптасқан еді.
Қазақстан территориясында ислам дінінің қабылдануына дейін жазба - жазу екі бағытта жүрді ол - дәстүрлі руникалық жазба және монғолдардың келуімен пайда болған ұйғыр әліпбиі. Барлық мемлекеттік және заңды құжаттар осы ұйғыр жазбасымен жазылды. Алайда, XIV ғасырдын бірінші ширегінен араб әліпбиі кең етек жаяды. Ол түркі тіліне ыңғайланып, өзгертілген күйде болды.
Қыпшақ тілінің ең басты ескерткіші XIII ғасырда жазылғаан Кодекс Куманикус. Бұл қолжазба Петрарки кітапханасынан табылып, бүгінгі таңда Венециядағы Марка шіркеуінде сақтаулы тұр. Бұл қолжазба 1303 жылы Қырымда жазылған. Қолжазба негігі екі бөліктен тұрады. Бірінші бөлігінде латын - парсы - қыпшақ сөздігі, екінші бөлігінде қыпшақ - неміс - латын сөздігі жазылған, сонымен қоса христиан дінінің қыпшақ тілінде жазбалары жазылған.
Қыпшақ тілінің ерте ескерткіші араб - қыпшақ сөздігі Терджуман турки уа араби еңбегі. 1245 жылы араб графикасымен Египетте жазылды. Өз атауына қарамастан, бұл еңбектің құрамына араб - қыпшақ сөздігінен басқа, монғол - парсы және араб - монғол сөздіктері кіреді. Сөдікте жалпы саны 2,5 мың сөз бар.
Ал - Гарнатидің Асир Ад - Дина Абу Хайяна еңбегін атап өткен жөн. Бұл түркі тілі жайлы түсіндірмелі еңбек. Бұл еңбектің авторы түбі африканың бербер тайпасынан шыққан, кейін арабиялық Испанияның мәдени орталығы Гренада қаласында тұрған. XIII ғасырдың аяғында Ал - Гарнати Каир қаласына көшіп, медреседе сабақ береді. Осы қалада тұрып, қыпшақ тілінің грамматикасы, фонетикасы және лексикасы жайлы бірнеше еңбегін жазады. Бізге дейін оның тек 1312 жылы жазылған бір еңбегі ғана жеткен.
Осы кезеңде Жамал ад - Дин Мұхаммед Абдуллахтың ат - Түркі еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек қыпшақ және түркі тілдерін жақсы меңгергісі келген жандарға арналып жазылған. Бұл еңбектің өзіндік ерекшелігі - автор еңбекті жазу барысында пайдаланған еңбектерінің тізімін атап көрсеткен, алайда бұл еңбектер бүгінгі күнге жетпеген [37, 100 - 101 б.].
Алтын Орда территориясында түркі тіліде кездесетін. Біл өте әмбебап тіл болғанымен, ғылыми еңбектер түркі тілінде жазыла қойған жоқ. Бұл тіл тек қарым - қатынас үшін пайдаланылды. Түркі тілінде теологиялық және тарихи еңбектер жазылған жоқ, тек аз мөлшерде халықтық дастандар жазылып отырды. Алайда, жоғары шенеуніктер мемлекеттік құжаттарды түркі тілінде жазып отрды. Ислам дінің қабылдануымен, медреселерде араб тілі оқытыла бастады [38, 22 б.].
Алтын Орда қалаларында қарым - қатынас тілі түркі - татар болды. Тіпті Қырымда да түркі тілі үстемдік етті. Базарларда сауда түркі тілінде жүргізілген.
Алтын Орда мен Иран арасында тығыз мәдени және сауда қарым - қатынастары орнығады. Сол себептіде парсы мәдениеті Алтын Орда қалаларына тез арада ене бастайды. Алтын Ордада парсы тілі кеңінен етек жаяды [39, 29 б.].
XIV ғасырдың өзінде - ақ Алтын Ордада әдеби тіл қалыптасты. Бірақ ол моңғол тілі емес, түркі тілі еді. Моңғолдардың тек өз атауын сақтап қалғаны болмаса, тілі жойылуға жақын қалған болатын. XV ғасырда моңғол тілінде сөйлейтіндер қатары жоқтың қасы болды. Тіпті, хан құжаттары да түркі тілінде немесе жергілікті қыпшақ тілінде жазылатын болған. Алайда, XIII ғасырда кейбір дипломатиялық келіссөздер моңғол тілінде де жүргізіліп тұрған [40, 48 - 49 б.].
Жошы ұлысы тарихта Алтын Орда деген атаумен белгілі XIII - XV ғасырлардағы мемлекет. Осынау аталған тарихи кезеңде Моңғолия территориясында қарым - қатынас және ресми тіл моңғол тілі болды. Еуроплық саяхатшы Вильгель Рубруктың дерегі бойынша, XIII ғасырдың бірінші жартысында моңғолдар ұйғыр жазуын пайдаланған. Мөнке ханның француз королі IX Людовикке жіберілген грамотасы, моңғол тілінде, бірақ ұйғыр жазуымен жазылған делінеді. XIII - XV ғасырларда Алтын Орданың ресми тілі қандай болғанын айту қиын. Себебі моңғолдардың жоғары билеушілері жеркілікті түркі тілдес халықтармен ассимилияцияға ұшыраған болатын. Араб авторы Шихаб ад - Дин Ахмад ибн Фадлаллах әл - Умари Алтын Ордадағы моңғол тілінің ассимиляцияға ұшырау процессін жазған болатын. Әл - Умаридің айтуы бойынша: бұл жер ертеректе қыпшақтар жері болған көрінеді. Моңғолдар бұл жерді басып алғаннан кейін, қыпшақтар моңғолдардың қол астына өткен. Кейін моңғолдар жергілікті түркі тілдес халықтармен арасласып, сіңісіп бір халықтай болып кеткен. Әл - Умаридің жазбалары бойынша, 1380 жылдан кейін бірде - бір құжат моңғол тілінде жүргізілмеген, яғни Шыңғыс хан тұқымы толығымен түркіленген.
1930 жылы Еділ өзенінің сол жағалауында қолжазба табылған болатын. Қолжазба ұйғыр әліпбиімен, моңғол тілінде жазылған. Бұл қолжазбаларда моңғолдардың ежелгі лирикалық әдеби туындылары жазылған көрінеді. Бұл табылған қолжазба шамамен XIII - XIV ғасырларға жатады. Бұдан көретініміз, XIV ғасырда Алтын Орданың әр түлі топ өкілдері моңғол жазуын пайдаланып, моңғол тілінде сөйлеген. Жоғары билік басындағы Шыңғыс тұқымдары орда ішінде моңғол тілінде сөйлеген көрінеді. Парсы авторы Вассафтың кейбір сақталған деректеріне қарасақ, Алтын Орда ханы Өзбек (1312 - 1340) ордадағы өз жақындарымен моңғол тілінде сөйлескен.
XIII - XV ғасырлардағы Алтын Орданың ресми тіліне қайта оралайық. Дегенмен, ресми тілде көптеген ресми құжаттар жүргізіледі.
Алтын Орданың бірінші билеушісі Батый ханның (1227 - 1255) кезінде, барлық ресми құжаттар моңғол тілінде жүргізілген. Бұл жайлы Батый ордасында болып қайтқан Плано Карпини жазған болатын. Алтын ордаға Еуропадан келіп түскен грамотар, ресми құжаттар алдымен орыс тіліне аударылған. Себебі, орыс халқы арасында латын тілін білетіндер баршылық болды. Кейін орыс тілінен парсы тіліне аударылған. Парсы тілінен тағыда бір шығыстық тіл - моңғол тіліне аударылған көрінеді.
Ал 1253 жылы Рубрук ордаға француз королі IX Людовиктің Сартақ хан атына жазған грамотасын жеткізеді. Бұл грамота араб тіліне аударылған.
Ал мәмлүктік Египетпен екі ел арасында қарым - қатынас парсы - араб тілдерінде жүргізілген. 1263 жылы Берке ханның Египетке жолдаған хаты да осы екі тілдің бірінде жазылған көрінеді. Бұл хатта Берген ханның ислам дінін қабылдағаны жайлы жазылған. Берке ханның уәзірі Шараф ад - Дин әл - Казвини Египеттен келген елшілермен араб тілінде де түркі тілінде де сөйлесе білген [41].
Шыңғысханның немересі, Жошының ұлы батый хан Алтын Орда мемлекетінің негізін салады. Дешті Қыпшақ территориясында көптеген түркі тілдес тайпалар мекен етті. Түркі тілдес халықтармен (басым бөлігі қыпшақтар) сіңісіп, моңғол - татарлар түркі тілін қабылдайды. XIII ғасырда Алтын Ордада моңғол тілі әлі де қолданыста болды. Бірақ, көп ұзамай Алтын Орданың ресми және әдеби тілі болып, түркі тілі танылады. Мысалы 1383 жылы Кутб өзінің Құсырау мен Шырын шығармасын түркі тілінде жазған. Тарихтан танып білгеніміз, осы тарихи кезеңде моңғол - татарларда жазу болған. Оның басты дәлелі ретінде моңғол - татар басшыларының қолында болған Алтун дефтер кітабын айтуға болады [42].
XIV - XV ғасырларда Орта Азия мен Хорезмнің, Оңтүстік Қазақстан мен Батыс Жетісудың негізгі мәдени ошақтарында рухани өмір жандана түсті. Моңғолдар жаулап алған өлкелерде моңғол тілі үстемдік ала алмай, Жошы мен Шағатайдың ұлыстарындахан жарлықтары көбіне түрік тілінде жазылды. Мұнда араб және парсы тілдерімен қатар түрік тілі әдеби және ғылыми шығармалар тілі болды. Қазақстан жерінде қоныстанған моңғолдардың тез арада түріктеніп кетуі, мұнда түркі тілдес халықтың басым болғандығын көрсетеді. Жалпы алғанда, XIV ғасырдың аяғына қарай Қазақстан мен Орта Азияны алып жатқан ұлы құрлықта татар, қырым татары, әзірбайжан, ескі өзбек (шағатай), қазақ, түрікмен және түрік әдеби тілдерінің негізі қалыптасты. Моңғолдар Дешті Қыпшақтың негізгі халқымен сіңісіп кеткеннен кейін түрік тілі, дәлірек айтқанда, қыпшақ тілі Алтын Орданың әдеби тіліне айналды. Алтын Орданың ыдырау дәуірінде қыпшақтардың тілі ортақтығына байланысты Қыпшақ - ноғай кіші тобы қалыптасып, одан соң ол XIV - XV ғасырларда қазақ және ноғай тілдеріне бөлінді. Бұл уақытта осы аймақта түрік тілдерінде араб алфавиті тез арада таралды [43, 80 - 81 б.].
Моңғол хандары мен шонжарлары түркі тайпаларының ру басыларымен құдаласып, олардан туған балалар аналарының тілін үйренгендіктен жаулаушылардың жергілікті халыққа сіңіп кету процесін тездетті. Келе - келе билік жүргізуші моңғолдар қыпшақ тілінде сөйлейтін болды. Алтын Орда мемлекетінің ресми тілі - бұрыннан осы өңірде қалыптасқан қыпшақ тілі болды [44, 55 б.].
XIV - XV түрік әдеби тілінің негізігі үш диалекті тобының: қарлұқ - ұйғыр, ұйғыр - оғыз, қыпшақ - оғыз тобының ілгеріде басталған құралу, түзілу, қалыптасу процестері жедел дамиды. Моңғол басқыншылығы болса да, моңғол тілі халық арасына жайылмайды. Жергілікті тұрлаулы түрік ортасы селдіреген моңғол элементтерін брйына тез сіңіреді. XIV - XV ғғ. түрік тілінің қыпшақ тобының ноғай топшасы ішінен, қазақ тілі тазаланып шығады. Бұл топшаға қазақ тілімен бірге ноғай және қарақалпақ тілдері кіреді [45, 122 б.].
Алтын Орда мемлекетінде көне ұйғыр жазуы қолданылды, Алтын Орда хандарының жарлықтары осы көне ұйғыр жазуымен жазылды. Ислам діні үстем орынға өтіп, араб жазуы қолданылғаннан кейін де, бұл жазу араб жазуымен қатар қолданылып 16 - ғасырға дейін жетті [46, 205 б.].
Алтын Орда халқының басым көпшілігі түркі тілдес тайпалардан, оғыздар мен қыпшақтардан болғандықтан Алтын Орда, Ақ орда дәуірлерінде көне қыпшақ тілі ресми әдеби тіл ретінде қолданылды. XIII ғасырда қыпшақ тілі Батыс Еуропа жиһангездері мен саяхатшылары үшін халықаралық тіл болып есептелсін - делінеді бір құжатта [47, 93 б.].
Моңғол басқыншыларының өздерінен әлдеқайда басым түркі халықтарымен сіңісіп кетуі уақыттың еншісіндегі жағдай еді. Бұл көрініс XIII ғасырдың аяғында айқын көріне бастады. Әсіресе бұл тілдік жағынан қатты көрініс тапты. Көне моңғол тіліндегі сөздер күшін жойып, түркі сөздерімен ауыстырылды. Ресми іс қағаздар Бату хан мен оның інісі Беркенің кезінде моңғол тілінде жүргізілсе, кейін бұл түркі тіліне аударылды [48, 60 - 61 б.].
Моңғол халқының түркіленуі XIII ғасырдың соңында айқын көріне бастады. Араб авторы Әл - Омари деректері бойынша моңғолдардың түркіленуі тілдік жағынан көзге түсе бастады. Автордың деректеріне сүйенер болсақ, моңғол тілі Алтын Ордада кең етек жая алмай, хандық жарлықтар түркі тілінде жарық көріп отырған. Әдеби және ғылыми шығарамалар тілі болып, араб және парсы тілдері, сонымен қоса түркі, яғни қыпшақ тілі есептелді [49, 15 - 17 б.].
Алтын Орда мемлекетін Шыңғысхан ұрпақтары басқарды. Оның құрамына: қыпшақтар, наймандар, қияттар, керейлер, арғындар, алшындар, қоңыраттар, дулаттар, үйсіндер, шапыраштылар, ошақтылар, уақтар, ыстылар және қаңлылар кірді. Бұл тарихи кезеңде Алтын Ордада ортақ мемлекеттік тіл қалыптаса бастады. Бұл тіл қазіргі қазақ тіліне өте жақын болды. Олардың тілі екі диалекттен тұрды: оның бірі шағатай тілі болса, екіншісі қыпшақ - оғыз тілі [50, 23 б.].
Алтын ордада татарлар, өзбектер, қазақтар, ноғайлықтар саны жағынан басым болды. Бұдан Алтын Орданың түркі тілдес халықтарының арасында ортақ мемлекеттік тілі болмағанын көреміз. Сауда - саттық істері Орданың әр бөлігінде, сәйкесінше түрлі тілде жүргізілді. Алтын Орда тілінің негізінде қарахан - ұйғыр тілінін тамыры жатыр. Түркі тілдері белгілі бір дәстүр бойынша жалғасып отқан. Ол өз бастауын руна жазуларынан алады. Кейін, руна жазуы көне ұйғыр тілінін құрамына енді. Көне ұйғыр тілі өз кезегінде, қарахан - ұйғыр тілінің негізін қалады. Қарахан - ұйғыр тілі оғыз және қыпшақ тілінің элементтерін сіңіріп, ортағасырлық түркі тілінін негізін қалап шығарды [51].
Басым бөлігін қыпшақтар құраған, түркі тілдес тайпалардың арасында қалған моңғол - татарлар бірте - бірте түркі тілін қабылдады. XIII ғасырда алтын Ордада моңғол тілі әлі де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz