Орыс философиялық ойлары
1 Орыс философиясының дамуындагы ерекше тарихи кезеңдер
2 П.Я. Чаадаевтың орыс философиясына қосқан үлесі
3 Соловьевтың философиясы
2 П.Я. Чаадаевтың орыс философиясына қосқан үлесі
3 Соловьевтың философиясы
Орыс мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері мынада: біріншіден, орыс мемлекеті Батыс пен Шығыс өркениеттерінің қиылысу кеңістігінде орын тепкен. Екіншіден, орыс мәдениеті көптеген Батыс және Шығыс мәдениеттерінен кейін қалыптасқан, ал XIX ғасырдан бастап өзі де басқа елдерге ықпал ете бастаған.
Орыс мәдениеті өзі үшін ыңғайлы жағдайды, сонымен қатар, бұзылуды да зорлық ықпалды да басынан кешірген. Соған қарамастан өзіндік реңі, келбеті бар мәдениетті жасай алған, оны не батыстық, не шығыстық типке бірден жатқызу қиын.
Үшіншіден, Ресей әруақытта көп ұлтты, көп мәдениетті құрылым, бірақ оларды біріктіретін, бір – біріне етене жақын ететін негіз де болған.
Төртіншіден, өзінің дамуында ұзақ уақыт артта қалушылық пен қуып жетушілікті басынан кешіргендіктен, Ресей бөтен идеялар мен үрдісті тез қабылдауға ғана емес, оны өз жағдайына лайықтап өзгертуге, дамытуға мүмкіндік беретін сирек қабілеттілікке ие болды.
Бесіншіден, орыс қоғамына әруақытта үлкен қиыншылық қақтығыс, кенеттен жарылыс жағдайы тән. Мұның бастапқы себептері - өкімет билігінің жоғары болуы, дін мен партия идеологиясының диктаты, тұрақты, епетейсіз мемлекеттік машинаның үстемдігі. Сондықтан еркіндіктің дамуы үшін маңызды сала – рухани сала болды.
Орыс мәдениеті өзі үшін ыңғайлы жағдайды, сонымен қатар, бұзылуды да зорлық ықпалды да басынан кешірген. Соған қарамастан өзіндік реңі, келбеті бар мәдениетті жасай алған, оны не батыстық, не шығыстық типке бірден жатқызу қиын.
Үшіншіден, Ресей әруақытта көп ұлтты, көп мәдениетті құрылым, бірақ оларды біріктіретін, бір – біріне етене жақын ететін негіз де болған.
Төртіншіден, өзінің дамуында ұзақ уақыт артта қалушылық пен қуып жетушілікті басынан кешіргендіктен, Ресей бөтен идеялар мен үрдісті тез қабылдауға ғана емес, оны өз жағдайына лайықтап өзгертуге, дамытуға мүмкіндік беретін сирек қабілеттілікке ие болды.
Бесіншіден, орыс қоғамына әруақытта үлкен қиыншылық қақтығыс, кенеттен жарылыс жағдайы тән. Мұның бастапқы себептері - өкімет билігінің жоғары болуы, дін мен партия идеологиясының диктаты, тұрақты, епетейсіз мемлекеттік машинаның үстемдігі. Сондықтан еркіндіктің дамуы үшін маңызды сала – рухани сала болды.
Орыс философиялық ойлары
1 Орыс философиясының дамуындагы ерекше тарихи кезеңдер
2 П.Я. Чаадаевтың орыс философиясына қосқан үлесі
3 Соловьевтың философиясы
Орыс мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері мынада: біріншіден, орыс
мемлекеті Батыс пен Шығыс өркениеттерінің қиылысу кеңістігінде орын тепкен.
Екіншіден, орыс мәдениеті көптеген Батыс және Шығыс мәдениеттерінен кейін
қалыптасқан, ал XIX ғасырдан бастап өзі де басқа елдерге ықпал ете
бастаған.
Орыс мәдениеті өзі үшін ыңғайлы жағдайды, сонымен қатар, бұзылуды да
зорлық ықпалды да басынан кешірген. Соған қарамастан өзіндік реңі, келбеті
бар мәдениетті жасай алған, оны не батыстық, не шығыстық типке бірден
жатқызу қиын.
Үшіншіден, Ресей әруақытта көп ұлтты, көп мәдениетті құрылым, бірақ
оларды біріктіретін, бір – біріне етене жақын ететін негіз де болған.
Төртіншіден, өзінің дамуында ұзақ уақыт артта қалушылық пен қуып
жетушілікті басынан кешіргендіктен, Ресей бөтен идеялар мен үрдісті тез
қабылдауға ғана емес, оны өз жағдайына лайықтап өзгертуге, дамытуға
мүмкіндік беретін сирек қабілеттілікке ие болды.
Бесіншіден, орыс қоғамына әруақытта үлкен қиыншылық қақтығыс, кенеттен
жарылыс жағдайы тән. Мұның бастапқы себептері - өкімет билігінің жоғары
болуы, дін мен партия идеологиясының диктаты, тұрақты, епетейсіз
мемлекеттік машинаның үстемдігі. Сондықтан еркіндіктің дамуы үшін маңызды
сала – рухани сала болды.
Орыс философиясының дамуында мынадай ерекше тарихи кезеңдер болған.
1 кезең – Ресей философиялық ойлауының қалыптасуы мен дамуы – XI-XVII
ғасырлар.
2 кезең – орыстың қайта өркендеу философиясы – XVIII-XIX ғасырлардың басы.
3 кезең – XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы философия
4 кезең – кеңес дәуіріндегі орыс философиясы
Орыс философиясы батыста қалыптасқан эмпиризм, рационализм, идеализм
сияқты философиялық ағымдар ықпалынан тыс өзіндік жолмен ерекше сипатта
дамыған. Сондықтан оның мағыналық жүйесінде батыс адамына түсініксіз кейбір
мәселелер де кездесіп отырады.
Орыс философиясына мынадай ерекшеліктер тән:
- діни ықпалдың, әсіресе православие ықпалының молдығы;
- философиялық ойлар мен ізденістердің көркем шығармашылық, әдеби сын,
публицистика, өнер түрінде берілуі;
- біртұтастық, яғни орыс ойшылдарының бәрлігі дерлік жеке проблемамен емес,
өзекті мәселелердің кешенді жүйесімен айналысқан;
- мораль және адамгершілік мәселелерінің үлкен маңызы;
Орыс философиясының пәнінің негізін қалаған мәселелер:
- адам мәселелері;
- ғарыштық (ғарышты біртұтас бірыңғай организм ретінде қабылдау);
- Шығыс пен Батыс арасындағы Ресейдің өзіндік тарихи даму жолын таңдау
мәселесі;
- билік мәселесі;
- мемлекет мәселесі;
- әлеуметтік әділеттілік мәселесі;
- идеалды қоғам мәселесі;
- болашақ мәселесі.
Орыс философиясының алғашқы дәуірі IX – XIII ғасырларды қамтиды. Оның
негізгі мәселелері:
моральдық және адамгершілік ұстанымдар;
христиандық дінді түсіндіру, оны пұтқа табынушылықпен, байланыстыру;
мемлекет, құқық, табиғат мәселелері.
Бұл дәуірде философияны дамытқан көрнекті өкілдер – Иларион,
В.Мономах, Климент Смолятич, Филипп Пустынник.
Иларион Ізгілік пен Заң туралы сөз деген еңбегінде христиандық
сенім, оның Ресейдің тарихындағы маңызын жан – жақты қарастыра отырып,
қасиетті дүние құдыретінің сәулесін асқақтату және орыс жерінің қоғамдық -
әлемдік процеске қосылғандығының тарихи – құдайлық идеясын дамытады.
Владимир Мономах ізгілік пен зұлымдық, ерлік, адалдық, тұрақтылық
сияқты моральдық сұрақтарды талдап, кейінгі ұрпаққа өмір сүру кодексін
ұсынады.
XIII – XVII ғасырларды орыс философиясында орыс руханилығын сақтау,
қорғау, мемлекет құрылымы, таным мәселелері зерттелді. Бұл дәуірде Сергий
Радонежский (XIV ғ.), Философий (XVI ғ.), Максимилиан Грек (1475 - 1556),
Андрей Курбский (1528-1583), Нил Сорский, Юрий Крижанич (XVII) сияқты
ойшылдар өмір сүрді. Осы уақытта Мосвка – үшінші Рим идеясы және шіркеуді
жетілдіру, дін мен адамгершілік ұстанымдардың өзара қарым – қатынасы
мәселелері зерттелген.
XVIII ғасырда орыс философиясы екі негізгі бағытта дамыған:
- Петр реформаларының дәуіріндегі философтар;
- XVIII ғасырдың ортасындағы және екінші жартысындағы философия.
Бірінші бағыттағы Феофан Прокопович, В.Н.Гатищев, А.Д.Кантемир
дамытты. Олардың философиясы әлеуметтік – саяси сипатта өрбіді, өйткені
аталған ойшылдар монархия құрылысының сұрақтары, император билігі, құқығы,
соғыс пен бейбітшілік сияқты әлеуметтік – саяси мәселелерге көңіл бөлді.
Материалистік философияны М.В. Ломоносов, А.Н.Радищев дамытты.
М.В.Ломоносов Ресейдегі материалистік дәстүрдің негізін қалады. Ол
заттардың атомистикалық, корпускулярдық құрылымы туралы гипотеза ұсынды.
Өзінің шығармаларында этикаға, мораль, адамгершілік мәселелеріне көп назар
аударды.
А.Н.Радищев болмысты материалистік тұрғыдан негіздеумен қатар әлеуметтік –
саяси сұрақтарды қамтыды. Халық билігі үшін күресіп, қарапайым адамның
саяси, құқықтық азаттығын түсіндіретін, ақтайтын озық идеялар ұсынды.
XIX ғасырда декабристер, анархистер, революциялық демократтар, теологиялық,
атеистік, ғарыштық қозғалыстар кеңінен өріс алды.
Декабристердің философиялық көзқарастары П.Пестель, Н.Муравьев,
И.Якушкин, М.Лунин, И.Киреевский шығармашылығында көрініс тапты.
Декабристер философиясы әлеуметтік саяси мәселелерге көңіл бөлді. Оның
өзекті идеялары мыналар:
- табиғи құқық приоритеті;
- Ресей үшін құқықтық құрылымның қажеттілігі;
- крепостнойлық құқықтың жойылуы, жердің оның шын иесіне берілуі;
- адамның жеке бостандығы.
П.Я Чаадаев (1974-1856) тарих философиясын дамытты. Оны адам және қоғам
философиясы қызықтырды.
Чаадаевтың пікірінше, адам - материалдық және рухани субстанцияның бірлігі.
Адам өзін тек ұжымда ғана адам ретінде сезіне алады. Туғанынан өмірінің
соңына дейін ұжымда өмір сүретін болғандықтан, адам онда тұлға ретінде өсіп
жетіледі. Ұжымдық өмір - адамның басқа тіршілік иелерінен ең негізгі
айырмашылығы. Чаадаев менмен жекешіл эгоизмнің барлық түріне қарсы шықты.
Ойшылдың пікірінше, тарихи процесс құдайдың көріп келдігіне сүйенеді. Құдай
еркінің шынайы көрінісі – христиандық дін.
Христиандық дін – тарихтың өзегі, қозғаушы күші.
Философиялық хаттар деген еңбегінде П.Я.Чаадаев Ресейдің тағдыры туралы
сөз қозғайды. Оның пікірінше, Ресей әлемдік тарихи процестен қол үзіп,
сыртта қалды. Бұл, әрине, жақсы үрдіс емес. Батыс мәдениетінің
құндылықтарына көңіл аудара отырып, сонымен қатар, өзіндік тарихи дәстүрі
мен ерекшеліктерін сақтау арқылы Ресей бүкіл адамзаттық өркениеттен
мәртебелі орын алуы тиіс.
Географиялық фактор халық пен мемлекеттің тағдыры мен тарихына әсер етеді.
Ойшыл Ресейдегі орталық биліктің диктатын, крепостнойлық құқықтың болуын,
патша өкіметінің шектен тыс деспоттық сипатын ұшы – қиыры жоқ үлкен
территориясының ықпалымен түсіндіруге болады деп ойлады.
Ресейдің тарихи жолын таңдауы мәселесімен батысшылдар мен славяншылдар
айналысты.
Батысшылдар өкілі – А.И.Герцен, Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин,
В.Г.Белинский. Олардың пікірінше, басқа өркениеттен тыс Ресейдің өзіндік
жолы жоқ. Ресей әлемдік өркениеттің даму қарқынына ілесе алмай артта
қалған.
Ресей үшін батыс құндылықтарын игеріп, қалыпты өркениетті елге айналуы өте
маңызды.
Батысшылдар сол уақыттағы батыс философиясындағы материализм, эмпиризм
дәстүрлерін меңгеріп, оны орыс философиясына енгізуге тырысты. 1848 жылы
Европа елдеріндегі революцияның ықпалымен батысшылдар екі топқа бөлініп
кетеді: орта либералдар – Л.В.Анненков, В.Л.Боткин, Г.Н.Грановский,
К.Д.Кавелин және революциялық демократтар – В.Г.Белинский, А.И.Герцен,
Н.П.Огарев.
Батысшылдардың қарсыластары славяншылдар болды. Олардың қатарына
А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, Ю.Ф. Самарин, А.Н:Островский, К.С. және
И.С.Аксаковтар жатады.
Славяншылдардың пікірінше, Ресейдің тарихи болмысының негізін
православие мен қауымдық өмір салты құрайды. Орыс халқы өзінің ділі жағынан
батыс адамдарына мүлдем ұқсамайды. Орыстар әулиелікті, соборлылықты,
діншілдік, ұжымшылдықты құрметтейді, оларға батыстық эгоизм мен
бәсекешілдік мүлдем жат.
XIX ғасырдың ортасында Ресейде ортодоксалді – монархиялық діни
философия дамыды. Оның негізгі мақсаты – сол кездегі қоғамдық саяси және
адамгершілік ахуалды сақтап қалу және оған қарсы топтарды сынау. Идеялық
кредосы – православие, патша өкіметі және халықтық. Осы құндылықтарды
дәріптеу және негіздеу – Н.Ф. Федоров және К.Н.Леонтьевтің бастапқы
ұстанымы болған.
Федоровтың пікірінше, әлем біртұтас. Табиғат, Құдай, Адам бір –
бірімен ерік және ақылдың күшімен өзара байланысқан біртұтастық. Олар бір –
біріне әсер етеді, энергия алмасады.
Адам өмірі қысқа, өлім – үлкен қасірет. Адам баласы осы үлкен
кесепатты, яғни өлімді жеңу үшін бірігуі қажет. Федоров осындай болашаққа
сенді. Оның ойынша, ғылым мен техниканың дамуы арқасында адам өз өмірін
ұзарта алады, немесе қайтадан тіріле алады. Қайтадан тірілуге үмітті
құдайдың өзі сыйлаған. Н.Федоров адамдардың арасындағы дөрекілікке,
жауласушылыққа қарсы шықты. Адамгершіліктің жоғары ұстанымдарын игеруге
шақырды. Барлық адамдардың адамгершілік нормаларын бұлжытпай орындауы,
олардың бәрін бақытты етеді деп ойлады.
Н.Федоров өзінің ілімін өз өмірінен бөліп қарамайды, өте жұпыны қарапайым
өмір сүрді, кез келген меншікті күнә деп есептегендіктен идеялары мен
кітаптарын да жарияламаған.
Н.Федоров қайтыс болғаннан кейін оның шәкірттері еңбектерінің таңдамалы
бөліктерін Жалпы іс философиясы деген айдармен басып шығарған.
Орыс философиясының діни бағытының тағы да бір көрнекті өкілі –
К.Н.Леонтьев. Философ орыс өмірінің жағымсыз жақтарын өткір сынаған.
Ресейде дами бастаған капиталистік қатынастарды сынап, Ресей оқшауланған
православиелік – христиандық орталық болуы қажет деп есептеген.
К.Н.Леонтьев тарихи процесті адам өмірімен салыстырған. Адам өмірі
сияқты оның да туу, даму,өркендеу және құрдымға кету кезеңдері болады.
Мемлекеттің сақталуының кепілі – ішкі деспотиялық бірлігі. Мемлекетті
сақтаудың мақсаты - күш пен әділетсіздіктің, құлдықтың болуы.
Леонтьевтің пікірінше, адамдар арасындағы теңсіздік Құдайдың тілегі,
сондықтан ол табиғи және орынды.
Орыстың атақты жазушылары Ф.М.Достоевский мен Л.Н.Толстой діни
философияны дамытты.
Ф.М.Достоевский (1821-1881) Ресейдің болашағын капитализм және
социализммен байланыстырған жоқ, Ресей өзінің дамуында ұлттық негізге, яғни
дәстүр мен салтқа сүйенуі қажет. Адамның да, мемлекеттің де тағдырында дін
ерекше роль атқарады. Адамның рухани дамуы дінге негізделген.
Ф.М.Достоевский адам өмірінің екі вариантын ұсынған. Біріншісі – адам
абсолютті еркіндікте, ешқандай беделді, тіпті Құдайды да мойындамайды.
Өзінің ойына не келсе, соны істеп, өзін Құдайдай сезінеді. Ойшылдың
пікірінше, бұл өте қауіпті жол. Ол адамның өзіне де, айналасындағыларға
қатер төндіреді.
Екіншісі – барлық іс - әрекетінде, бастауларында, Құдайға сену, оған
сүйену. Бұл адамға қажетті жол, дұрыс жол, оны қорғайтын жол.
Л.Н.Толстой (1828-1910) өзіндік ерекшелігі бар діни – философиялық
ілімде жасады. Толстойшылдықтың мәнісі мынада:
- көптеген діни догматтар сынға ұшырап, жойылуы қажет.
- дін қарапайым, әлі әркімге түсінікті болуы керек;
- құдай, дін – бұл игілік, махаббат, ақыл және ұждан;
- өмірдің мәні - өзін өзі жетілдіру;
- жер бетіндегі негізгі зұлымдық - өлім және күш қолдану;
- кез келген мәселені шешудің негізгі құралы ретінде күш қолдануда бас
тарту;
- адамның тәртібінің негізі – зұлымдыққа қарсы болмау;
- мемлекет – күш қолдану аппараты, оны құрту қажет.
Өзінің осындай философиялық – діни көзқарастары үшін Л.Н.Толстой анафемаға,
яғни шіркеуден аластатуға ұшыраған.
Орыс философиясының революциялық – демократизм бағытының негізгі
өкілдері – Н.Г.Чернышевский, халықшылдар – Н.К.Михайловский, М.А.Бакунин,
П.Л.Лавров, Л.И.Ткачев, анархист П.Кропоткин, марксист Г.В.Плеханов.
Бұлардың бәрінің ортақ сипаты - көзқарастарының әлеуметтік – саяси бағыты.
Осы ойшылдардың бәрі сол уақытта қоғамдық – саяси тәртіпке қарсы болды,
бірақ Ресейдің болашағы туралы әр түрлі ұстанымдар ұсынды.
Н.Г. Чернышевский аграрлы Ресейге қайта оралуды ұсынды, яғни жеке
еркіндік пен қауымдық өмірді дамыту, қажет деп есептеді.
Халықшылдар капитализмді басып өтіп, тікелей социализмге өтуді ұсынды. Бұл
үшін барлық тәсілдерді, тіпті террорды да пайдалану қажеттігін ескертті.
Анархистер мемлекетті сақтау қажет емес деген пікірді айтты.
Марксистер Ресейдің болашағын қоғамдық меншікке негізделген социализммен
байланыстырды.
XIX ғасырдың философиялық дамуы либералды бағытпен аяқталады. Оның
көрнекті өкілі В.С.Соловьев (1853-1900).
Оның негізгі философиялық идеялары:
- бүкіл бірлік идеясы – материалдық және рухани болмыстың бірігуі мен
үйлесуі;
- адам өмірінің бастапқы қыры адамгершілік, оның төменгі деңгейі – құқық,
жоғарғы деңгейі – сүйіспеншілік;
- барлық ұрпақтардың өзара байланысына негізделген прогресс идеясы;
- игіліктің көрінісі болатын Құдай идеясы;
- өмір жолы құдай, адамгерішілік, игілік құндылықтарына құрылған құдайдан
адам идеясы;
- жалпы Құдай даналығы – София идеясы;
- Қасиетті Русь (Москва – Үшінші Рим), Ұлы Русь (1 Петр реформалары)
және Еркін Русь (Пушкин мен декабристер рухы) идеяларынан құралған
біртұтас орыс идеясы.
Ресейде XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырдың басында діни, ғарыштық,
жаратылыстану – ғылыми, кеңестік және шетелдік орыс философиясы сияқты
көрнекті бағыттар дамыды.
XX ғасырдың 90 жылдары мен XX ғасырдың 10 жылдары аралығын орыс
мәдениетінің алтын ғасыр деп бағалайды. Бұл уақытта орыс әдебиеті, өнері,
философиясы жақсы қарқынмен өрістеген. Осы уақыттағы діни философияның
өкілдері – С.Н.Булгаков, ағайынды Трубецкийлар, П.А.Флоренский, С.Л.Франк.
С.Н.Булгаков (1871-1944) барлық христиан шіркеулерін біріктіретін
экуменикалық шіркеу құруды ұсынды. Марксизм идеяларымен танысып, оны
аграрлы Ресейге жарамайтынын ескертті. Қоғамдық прогресс пен әлеуметтік
идеал мәселелерін діни – метафизикалық жолмен табуға болады деп есептеп,
В.С.Соловьевтің бүкіл бірлік философиясына бет бұрыс жасады.
Л.А.Флоренский әлемнің бірлігін мойындаған, софиология ілімін жасады.
София – ғарыш болмысының үйлесуі мен бүтіндігі. Ғарышты тірі бүтіндік деп
қарастырып, барлығы бірінде, бірі – барлығында өмір сүреді деп пікір
қорытқан.
Жаратылыстану – ғылыми философия И.М.Сеченов, Д.И.Менделеев,
М.М.Ковалевский, Х.А.Тимирязев шығармашылығында өрбіді.
Материалистік бағыттың өкілдері – Сеченов, Менделеев, Тимирязев
болмысты биология, химия, физика, медицина тұрғысынан зерттейді.
Мечников және Ковалевский қоғамның дамуында географиялық, климаттық,
экономикалық факторлардың рөлін анықтауға көңіл бөлді.
XX ғасырдың 20 жылдарынан бастап 90 жылдарға дейін кеңес дәуіріндегі
орыс философиясы дамыды. Оның маңызды үш кезеңін атап өтуге болады.
- 1917 – 30 жылдары ресми марксистік лениндік философия мен бұрынғы тарихи
дәстүрлердің арасындағы пікір – талас дәуірі;
- 30 – 50 жылдары – философия қоғамның ресми идеологиясына айналды;
- 50 – 80 жылдары – кеңес философиясының дербес дами бастау уақыты. Осы
тарихи дәуірде кеңес орыс философтары құндылықтар, гносеология, сана,
идеалдық, мәдениет, философиялық әдістер мәселесімен айналысты.
Н.И.Бухарин психика, сана мәселесімен, А.Богданов тектология, яғни
жүйелер теориясымен, А.Ф.Лосев адам, тарих, А.Гумилев тарих, этногенез,
М.Мамардавшвили мораль, адамгершілік, Б.Лотман қоғам, философия, тарих
мәселелерімен айналысты.
Шетелдерде орыс философиясын П.С.Мережковский (1864-1941), Л.Шестов
(1866-1938), А.Н.Бердеяв (1874-1938), П.Сорокин (1889-1968) дамытты.
Н.А.Бердяев экзистенциалдық – діни сипаттағы философияны өрбітіп,
еркіндік, шығармашылық мәселелерімен айналысты. ОЙшыл өз творчествосында
Ресейдің тарихи тағдырына көңіл бөліп, орыс идеясын ұсынды. Ресей батысқа
да, шығысқа да ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі бар қоғам құрып, осы екеуінің
арасын жақындастыратын ерекше миссияны орындауы тиіс деп есептеді.
Питирим Сорокин – АҚШ-та өмір сүрген орыс философы. Адам мен қоғам
мәселесімен жан – жақты айналыса отырып, батыс әлемі үшін аса маңызды болып
есептелінген стратификация және әлеуметтік мобилділік теориясын жасады.
Стратификация – кірісі, кәсібі, ұлты, ықпалына байланысты қоғамның
жікке бөлінуі. Қоғамның тұрақтылығының бастапқы кепілі – халықтың
әлеуметтік мобилділігі, яғни бір страттан екінші стратқа өту мүмкіндігі.
ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫ жалпы сипаты
X-XIII ғ. ежелгі Ресейдегі философиялық және әлеуметтік ойдың пайда
болу. Ежелгі орыс халқы мен ежелгі орыс феодалдық мемлекетінің қалыптасуы.
Ежелгі славяндардың көп құдайқа сенушілігінен (политеизм) бір құдай
сеніміне өтуі (монотеизм). Феодалдық қоқам ресми идеологиясы есебіндегі
христиандық тұсінігі. Христиан ілімінің пұтқа табынушылық қөзқарастарқа
қарсы күресінің сипаты. Повести временных лет (XI- XII в.в.), Слово о
законе и благодати Иллариона (XI в.), Слово о полке Игоре (XII в.),
Молении Даниила заточника (XII- XIII в.в.), Бытии Александра Невского
және басқа да ежелгі орыс шығармаларының философиялық, социологиялық,
патриоттық, этикалық идеялары.Ежелгі орыс апокриптикалық жазбаларындағы
Аристотель, Платон, Гиппократ идеяларының мазмұны. Толковой Палей (XI-
XII в.в.), Пчелы (XII в.) кітаптарының философиялық идеялары. Филипп
Пустынниктің Зеркало немесе Диоптре еңбегіндегі Өалам және төрт
бастамалардың, тән мен жанның қатынасы туралы мәселелер.
XIV-XVII ғасырлардағы Ресейдің философиялық және әлеуметтік ойы.
Москва князьдығының пайда болуы және бір орталыққа бағынған Ресей
мемлекетінің құрылуы. Орыс халқының монгол-татар жаулап алушыларына қарсы
күресінің бейнесі және публицистикалық, философиялық әдебиеттердегі
(Задонщина XIVв, Сказание о князьях Владимирских XVв. т.б.) мемлекеттік
бірігушілік тенденцияларының күшейуі. Москва третий Рим XVI Қ.
Еңбегіндегі Филофейдің провиденциалистік теория. Иосифляндардың – Иосиф
Володский (1440-1515) және нестяжательдердің - Пил Сорский басшылығымен
(1433-1508) саяси, діни-моральдық, философиялық айтыстары. Марк Гректің
(1475-1556) философиялық және қоғамдық идеялары. Иван Грозныйдың (1520-
1584) және Андрей Курбский (1538-1583) хаттарының идеялық мазмұны. Матвей
Башкиннің, Феодосий Косоның, Артемидің дін бұзарлық (еретиктік ) іс-
әрекеттері. Голубиная книга, және Прение живота и смертидің пантеистік
себеп, дәлелдері.
XVII ғ. Ресей және Украинадағы философиялық ой.
Жалпыресейлік нарықтың пайда болуы, орыс, украин және белорус ұлттарының
қалыптасуы. Украинаның Ресейге қосылуы (1654 ж.) және оның маңызы. XVII
ғ.Ресейде ағартушылық және жаратылыстану ғылымдарының дамуы. Киев-Могилян
Коллегиясының (1631) маңызы. Славян-грек-латын академиясының (1687 ж.) және
Ф.М. Ртищев (1649 ж.) мектебінің Ресейдегі философиялық білімді таратуы.
XVII ғ. соңы мен XVIII ғ. бірінші жартысындағы Ресейдегі философиялық,
әлеуметтанушы ой Петрдің қайта құрулары мен оның мазмұны. XVII ғ. соңы мен
XVIII ғ. бірінші жартысындағы Ресейдегі ғылым мен мәдениет, ғылым
академиясын құру. Ғылыми жасақ. XVIII ғ.басындағы Ресейдегі қоғамдық және
философиялық ойдың көрнекті өкілдері: В.Н. Татищев (1686-1750),
Ф.Прокопович (1631-1736), А.Д. Кантемир (1708-1744). Таным теориясы мен
сұрақтарының жете зерттелуі, Қылымды топтау (жіктеу) жаратылыстың құқық
теориясы. И.Т.Посошков (1652-1726).
М.В.Ломоносов
М.В.Ломоносов (1711-1765) Ресейде алдыңғы қатарлы жаратылыстану мен
материалистік философияның негізгі қалаушы. Оның XVII- XVIII ғ.ғ.
философиялық ой мен жаратылыстану жетістіктерін қорытындылауы, әдіс
мәселесін жете зерттеуі. М.В. Ломоносовтың дін ілімінен ғылымның
тәуелсіздігі үшін күресі. Тбиғат пен табиғат заңдарының материалистік
түсіндірмесі. М.В. Ломоносовтың Корпускулярлық философиясы. Материя
қозғалысы мен заттардың сақталу заңының ғылыми-экспериментальдік және
философиялық дәлелдемесі. Материя қозғалысының мәңгілігі және алғашқы
қозғау салудың терістелу мәселелері. М.В.Ломоносовтың таным теориясы мен
екінші сапалылықтың субъективті-идеалистік түсіндірмесі. Деизм
материалистик козқарастардың көрініс табу түрі есебінде.
XVIII ғ.екінші жартысындағы орыс ағартушылары
Ресейде крепостнойлыққа қарсы ағартушылық идеологияның дүниеге келуі XVIII
ғ. орыс ағартушылары: Н.Н. Поповский (1730-1760), А.А. Барсов (1730-1791),
Д.С.Анечков (1735-1779), Я.П. Козельский (1724-1794), А.Я.Поленов (1738-
1816), Д.И.Фонвизин (1743-1792),Н.И. Новиков (1744-1818), П.С. Батурин
(1740-1803) және олардың қоғамдық көзқарастары. Ағартушылар философия пәні
мен міндеттері туралы. Табиғаттың материалистік түсіндірмесі және Вольф пен
Лейбницті сынау. Таным теориясы, туа біткен идеялар теориясының сыны, қисын
мәселерінің жете зерттелуі. Ағартушылар деизмі шіркеудің мистикалық
идеологиясына қарсы күрестің түрі. Діни сенімдердің пайда болуының
жаратылыстық теориясының негізделуі. Ағартушылардың жаратылыстық
келісімшарт пен жаратылыстық құқық теориясын дамытуы. Десницкийдің қоғамдық
және отбасылық басқару мен жеке меншік сұрақтары шешіміне тарихи тұрғыдан
келуі. Ресейдегі Вольфтік философия. Г.Теплов (1711-1779), М.М. Щербатовтың
(1733-1790) идеалистік-мистикалық философияны насихаттаудағы атқарған ролі.
А.Н.Радищев (1749-1802)
Радищевтің Путишествие из петербурга в Москву еңбегі, оның негізгі
идеялары. Радищевтің О человеке, о его смертности и бессмертии трактаты.
Оның табиқатқа материалистік көзқарасты дамытуы.Адам туралы ілім, өлім мен
мәңгілік мәселесі. Таным теориясындақы материалистік сенсуализмнің
негізделуі. Парасаттық пен сезімдік ара қатынасы. Радищевтің тұлқа мен
адамзат қоқамы тұсіндірмесі.
XIX ғ.бірінші жартысындақы Ресейдегі философиялық ой
Декабристердің философиясы мен әлеумет танымы. 1812 жылғы Отан соқысының
Ресейдегі қоғамдық ойдың дамуына ықпалы. Ағартушылар: И.П.Пнин (1773-1805),
А.Ф. Бестужев (1761-1810), В.В.Понулаев (1779-1816), А.С. Кайсаров (1780-
1813), В.Ф. Малиновский (1765-1814), А.С. Лубни (1770-1815), А.П.Куницын
(1783-1840), Т.Фү Осиповский (1765-1832). Ағартушылардың философиялық
қөзқарастары. Осиповский мен Лубнинның материалистік таным теориясы мен
қисын сұрақтарын зерттеуі. Олардың канттың идеалистік таным теориясы мен
қисын сұрақтарын зерттеуі. Олардың канттың идеалистік таным теориясын
сынауы. Ағартушылар философиясындақы деизм элементтері. Әлеуметтанымдық
концепциялардың өнделуі. Москва даналық сүюшілер үйірмесі.
В.Ф.Достоевскийдің (1804-1869), Д.Ф.Вневитиновтің (1805-1827), И.В.
Киреевскийдің (1806-1856), П.В.Киреевскийдің философиялық және әлеуметтік
идеялары.
Декабристер көзқарастарының қалыптасуы. Дворян революционерлердің:
К.Ф.Раевский (1795-1872), С.И.Муравьев-Апостол (1796-1826), А.Бестужев
(1797-1837), Н.Бестужев (1791-1855), Н.Крюков (1800-1854), Н.Муравьев (1796-
1843), Д.Якушин (1793-1857), И.Тургенев (1789-1871), П.Борисов (1800-1854),
Н.Горбачевский (1800-1869), Н.А.Фонвизиннің (1788-1854) басты идеологиясы.
Декабристердің әлеуметтік қайта құрулар мен қоқамдық прогресси идеялары.
Табиғат пен оның зандары, адам мен оның санасы түсіндірмесі. Діннің сыны.
Декабристер қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік пен тап күресі туралы.
Мальтустік, расистік, провиденциалистік кертартпа теориялардың сыны.
Декабристердің этикалық идеялары. Отан сүйгіштік.
XIX Қ. 30-40 жылдарындағы ресейдің философиялық және әлеуметтік ойы:
Уваров пен шевыревтің ресми халықшылдық философиясы және оның сыны.
Либерализм идеологиясының пайда болуы.
Славянофилдік-помещиктік- либералдық идеология тұрі. Славянофилдіктің
басты өкілдері: А.С.Хомяков (1804-1860),К.С. Аксаков (1817-1856), Ю.Ф.
Самарин (1819-1876).Славянофилдердің философиялық көзқарастары. Олардың
Шеллинг пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Орыс философиясының дамуындагы ерекше тарихи кезеңдер
2 П.Я. Чаадаевтың орыс философиясына қосқан үлесі
3 Соловьевтың философиясы
Орыс мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері мынада: біріншіден, орыс
мемлекеті Батыс пен Шығыс өркениеттерінің қиылысу кеңістігінде орын тепкен.
Екіншіден, орыс мәдениеті көптеген Батыс және Шығыс мәдениеттерінен кейін
қалыптасқан, ал XIX ғасырдан бастап өзі де басқа елдерге ықпал ете
бастаған.
Орыс мәдениеті өзі үшін ыңғайлы жағдайды, сонымен қатар, бұзылуды да
зорлық ықпалды да басынан кешірген. Соған қарамастан өзіндік реңі, келбеті
бар мәдениетті жасай алған, оны не батыстық, не шығыстық типке бірден
жатқызу қиын.
Үшіншіден, Ресей әруақытта көп ұлтты, көп мәдениетті құрылым, бірақ
оларды біріктіретін, бір – біріне етене жақын ететін негіз де болған.
Төртіншіден, өзінің дамуында ұзақ уақыт артта қалушылық пен қуып
жетушілікті басынан кешіргендіктен, Ресей бөтен идеялар мен үрдісті тез
қабылдауға ғана емес, оны өз жағдайына лайықтап өзгертуге, дамытуға
мүмкіндік беретін сирек қабілеттілікке ие болды.
Бесіншіден, орыс қоғамына әруақытта үлкен қиыншылық қақтығыс, кенеттен
жарылыс жағдайы тән. Мұның бастапқы себептері - өкімет билігінің жоғары
болуы, дін мен партия идеологиясының диктаты, тұрақты, епетейсіз
мемлекеттік машинаның үстемдігі. Сондықтан еркіндіктің дамуы үшін маңызды
сала – рухани сала болды.
Орыс философиясының дамуында мынадай ерекше тарихи кезеңдер болған.
1 кезең – Ресей философиялық ойлауының қалыптасуы мен дамуы – XI-XVII
ғасырлар.
2 кезең – орыстың қайта өркендеу философиясы – XVIII-XIX ғасырлардың басы.
3 кезең – XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы философия
4 кезең – кеңес дәуіріндегі орыс философиясы
Орыс философиясы батыста қалыптасқан эмпиризм, рационализм, идеализм
сияқты философиялық ағымдар ықпалынан тыс өзіндік жолмен ерекше сипатта
дамыған. Сондықтан оның мағыналық жүйесінде батыс адамына түсініксіз кейбір
мәселелер де кездесіп отырады.
Орыс философиясына мынадай ерекшеліктер тән:
- діни ықпалдың, әсіресе православие ықпалының молдығы;
- философиялық ойлар мен ізденістердің көркем шығармашылық, әдеби сын,
публицистика, өнер түрінде берілуі;
- біртұтастық, яғни орыс ойшылдарының бәрлігі дерлік жеке проблемамен емес,
өзекті мәселелердің кешенді жүйесімен айналысқан;
- мораль және адамгершілік мәселелерінің үлкен маңызы;
Орыс философиясының пәнінің негізін қалаған мәселелер:
- адам мәселелері;
- ғарыштық (ғарышты біртұтас бірыңғай организм ретінде қабылдау);
- Шығыс пен Батыс арасындағы Ресейдің өзіндік тарихи даму жолын таңдау
мәселесі;
- билік мәселесі;
- мемлекет мәселесі;
- әлеуметтік әділеттілік мәселесі;
- идеалды қоғам мәселесі;
- болашақ мәселесі.
Орыс философиясының алғашқы дәуірі IX – XIII ғасырларды қамтиды. Оның
негізгі мәселелері:
моральдық және адамгершілік ұстанымдар;
христиандық дінді түсіндіру, оны пұтқа табынушылықпен, байланыстыру;
мемлекет, құқық, табиғат мәселелері.
Бұл дәуірде философияны дамытқан көрнекті өкілдер – Иларион,
В.Мономах, Климент Смолятич, Филипп Пустынник.
Иларион Ізгілік пен Заң туралы сөз деген еңбегінде христиандық
сенім, оның Ресейдің тарихындағы маңызын жан – жақты қарастыра отырып,
қасиетті дүние құдыретінің сәулесін асқақтату және орыс жерінің қоғамдық -
әлемдік процеске қосылғандығының тарихи – құдайлық идеясын дамытады.
Владимир Мономах ізгілік пен зұлымдық, ерлік, адалдық, тұрақтылық
сияқты моральдық сұрақтарды талдап, кейінгі ұрпаққа өмір сүру кодексін
ұсынады.
XIII – XVII ғасырларды орыс философиясында орыс руханилығын сақтау,
қорғау, мемлекет құрылымы, таным мәселелері зерттелді. Бұл дәуірде Сергий
Радонежский (XIV ғ.), Философий (XVI ғ.), Максимилиан Грек (1475 - 1556),
Андрей Курбский (1528-1583), Нил Сорский, Юрий Крижанич (XVII) сияқты
ойшылдар өмір сүрді. Осы уақытта Мосвка – үшінші Рим идеясы және шіркеуді
жетілдіру, дін мен адамгершілік ұстанымдардың өзара қарым – қатынасы
мәселелері зерттелген.
XVIII ғасырда орыс философиясы екі негізгі бағытта дамыған:
- Петр реформаларының дәуіріндегі философтар;
- XVIII ғасырдың ортасындағы және екінші жартысындағы философия.
Бірінші бағыттағы Феофан Прокопович, В.Н.Гатищев, А.Д.Кантемир
дамытты. Олардың философиясы әлеуметтік – саяси сипатта өрбіді, өйткені
аталған ойшылдар монархия құрылысының сұрақтары, император билігі, құқығы,
соғыс пен бейбітшілік сияқты әлеуметтік – саяси мәселелерге көңіл бөлді.
Материалистік философияны М.В. Ломоносов, А.Н.Радищев дамытты.
М.В.Ломоносов Ресейдегі материалистік дәстүрдің негізін қалады. Ол
заттардың атомистикалық, корпускулярдық құрылымы туралы гипотеза ұсынды.
Өзінің шығармаларында этикаға, мораль, адамгершілік мәселелеріне көп назар
аударды.
А.Н.Радищев болмысты материалистік тұрғыдан негіздеумен қатар әлеуметтік –
саяси сұрақтарды қамтыды. Халық билігі үшін күресіп, қарапайым адамның
саяси, құқықтық азаттығын түсіндіретін, ақтайтын озық идеялар ұсынды.
XIX ғасырда декабристер, анархистер, революциялық демократтар, теологиялық,
атеистік, ғарыштық қозғалыстар кеңінен өріс алды.
Декабристердің философиялық көзқарастары П.Пестель, Н.Муравьев,
И.Якушкин, М.Лунин, И.Киреевский шығармашылығында көрініс тапты.
Декабристер философиясы әлеуметтік саяси мәселелерге көңіл бөлді. Оның
өзекті идеялары мыналар:
- табиғи құқық приоритеті;
- Ресей үшін құқықтық құрылымның қажеттілігі;
- крепостнойлық құқықтың жойылуы, жердің оның шын иесіне берілуі;
- адамның жеке бостандығы.
П.Я Чаадаев (1974-1856) тарих философиясын дамытты. Оны адам және қоғам
философиясы қызықтырды.
Чаадаевтың пікірінше, адам - материалдық және рухани субстанцияның бірлігі.
Адам өзін тек ұжымда ғана адам ретінде сезіне алады. Туғанынан өмірінің
соңына дейін ұжымда өмір сүретін болғандықтан, адам онда тұлға ретінде өсіп
жетіледі. Ұжымдық өмір - адамның басқа тіршілік иелерінен ең негізгі
айырмашылығы. Чаадаев менмен жекешіл эгоизмнің барлық түріне қарсы шықты.
Ойшылдың пікірінше, тарихи процесс құдайдың көріп келдігіне сүйенеді. Құдай
еркінің шынайы көрінісі – христиандық дін.
Христиандық дін – тарихтың өзегі, қозғаушы күші.
Философиялық хаттар деген еңбегінде П.Я.Чаадаев Ресейдің тағдыры туралы
сөз қозғайды. Оның пікірінше, Ресей әлемдік тарихи процестен қол үзіп,
сыртта қалды. Бұл, әрине, жақсы үрдіс емес. Батыс мәдениетінің
құндылықтарына көңіл аудара отырып, сонымен қатар, өзіндік тарихи дәстүрі
мен ерекшеліктерін сақтау арқылы Ресей бүкіл адамзаттық өркениеттен
мәртебелі орын алуы тиіс.
Географиялық фактор халық пен мемлекеттің тағдыры мен тарихына әсер етеді.
Ойшыл Ресейдегі орталық биліктің диктатын, крепостнойлық құқықтың болуын,
патша өкіметінің шектен тыс деспоттық сипатын ұшы – қиыры жоқ үлкен
территориясының ықпалымен түсіндіруге болады деп ойлады.
Ресейдің тарихи жолын таңдауы мәселесімен батысшылдар мен славяншылдар
айналысты.
Батысшылдар өкілі – А.И.Герцен, Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин,
В.Г.Белинский. Олардың пікірінше, басқа өркениеттен тыс Ресейдің өзіндік
жолы жоқ. Ресей әлемдік өркениеттің даму қарқынына ілесе алмай артта
қалған.
Ресей үшін батыс құндылықтарын игеріп, қалыпты өркениетті елге айналуы өте
маңызды.
Батысшылдар сол уақыттағы батыс философиясындағы материализм, эмпиризм
дәстүрлерін меңгеріп, оны орыс философиясына енгізуге тырысты. 1848 жылы
Европа елдеріндегі революцияның ықпалымен батысшылдар екі топқа бөлініп
кетеді: орта либералдар – Л.В.Анненков, В.Л.Боткин, Г.Н.Грановский,
К.Д.Кавелин және революциялық демократтар – В.Г.Белинский, А.И.Герцен,
Н.П.Огарев.
Батысшылдардың қарсыластары славяншылдар болды. Олардың қатарына
А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, Ю.Ф. Самарин, А.Н:Островский, К.С. және
И.С.Аксаковтар жатады.
Славяншылдардың пікірінше, Ресейдің тарихи болмысының негізін
православие мен қауымдық өмір салты құрайды. Орыс халқы өзінің ділі жағынан
батыс адамдарына мүлдем ұқсамайды. Орыстар әулиелікті, соборлылықты,
діншілдік, ұжымшылдықты құрметтейді, оларға батыстық эгоизм мен
бәсекешілдік мүлдем жат.
XIX ғасырдың ортасында Ресейде ортодоксалді – монархиялық діни
философия дамыды. Оның негізгі мақсаты – сол кездегі қоғамдық саяси және
адамгершілік ахуалды сақтап қалу және оған қарсы топтарды сынау. Идеялық
кредосы – православие, патша өкіметі және халықтық. Осы құндылықтарды
дәріптеу және негіздеу – Н.Ф. Федоров және К.Н.Леонтьевтің бастапқы
ұстанымы болған.
Федоровтың пікірінше, әлем біртұтас. Табиғат, Құдай, Адам бір –
бірімен ерік және ақылдың күшімен өзара байланысқан біртұтастық. Олар бір –
біріне әсер етеді, энергия алмасады.
Адам өмірі қысқа, өлім – үлкен қасірет. Адам баласы осы үлкен
кесепатты, яғни өлімді жеңу үшін бірігуі қажет. Федоров осындай болашаққа
сенді. Оның ойынша, ғылым мен техниканың дамуы арқасында адам өз өмірін
ұзарта алады, немесе қайтадан тіріле алады. Қайтадан тірілуге үмітті
құдайдың өзі сыйлаған. Н.Федоров адамдардың арасындағы дөрекілікке,
жауласушылыққа қарсы шықты. Адамгершіліктің жоғары ұстанымдарын игеруге
шақырды. Барлық адамдардың адамгершілік нормаларын бұлжытпай орындауы,
олардың бәрін бақытты етеді деп ойлады.
Н.Федоров өзінің ілімін өз өмірінен бөліп қарамайды, өте жұпыны қарапайым
өмір сүрді, кез келген меншікті күнә деп есептегендіктен идеялары мен
кітаптарын да жарияламаған.
Н.Федоров қайтыс болғаннан кейін оның шәкірттері еңбектерінің таңдамалы
бөліктерін Жалпы іс философиясы деген айдармен басып шығарған.
Орыс философиясының діни бағытының тағы да бір көрнекті өкілі –
К.Н.Леонтьев. Философ орыс өмірінің жағымсыз жақтарын өткір сынаған.
Ресейде дами бастаған капиталистік қатынастарды сынап, Ресей оқшауланған
православиелік – христиандық орталық болуы қажет деп есептеген.
К.Н.Леонтьев тарихи процесті адам өмірімен салыстырған. Адам өмірі
сияқты оның да туу, даму,өркендеу және құрдымға кету кезеңдері болады.
Мемлекеттің сақталуының кепілі – ішкі деспотиялық бірлігі. Мемлекетті
сақтаудың мақсаты - күш пен әділетсіздіктің, құлдықтың болуы.
Леонтьевтің пікірінше, адамдар арасындағы теңсіздік Құдайдың тілегі,
сондықтан ол табиғи және орынды.
Орыстың атақты жазушылары Ф.М.Достоевский мен Л.Н.Толстой діни
философияны дамытты.
Ф.М.Достоевский (1821-1881) Ресейдің болашағын капитализм және
социализммен байланыстырған жоқ, Ресей өзінің дамуында ұлттық негізге, яғни
дәстүр мен салтқа сүйенуі қажет. Адамның да, мемлекеттің де тағдырында дін
ерекше роль атқарады. Адамның рухани дамуы дінге негізделген.
Ф.М.Достоевский адам өмірінің екі вариантын ұсынған. Біріншісі – адам
абсолютті еркіндікте, ешқандай беделді, тіпті Құдайды да мойындамайды.
Өзінің ойына не келсе, соны істеп, өзін Құдайдай сезінеді. Ойшылдың
пікірінше, бұл өте қауіпті жол. Ол адамның өзіне де, айналасындағыларға
қатер төндіреді.
Екіншісі – барлық іс - әрекетінде, бастауларында, Құдайға сену, оған
сүйену. Бұл адамға қажетті жол, дұрыс жол, оны қорғайтын жол.
Л.Н.Толстой (1828-1910) өзіндік ерекшелігі бар діни – философиялық
ілімде жасады. Толстойшылдықтың мәнісі мынада:
- көптеген діни догматтар сынға ұшырап, жойылуы қажет.
- дін қарапайым, әлі әркімге түсінікті болуы керек;
- құдай, дін – бұл игілік, махаббат, ақыл және ұждан;
- өмірдің мәні - өзін өзі жетілдіру;
- жер бетіндегі негізгі зұлымдық - өлім және күш қолдану;
- кез келген мәселені шешудің негізгі құралы ретінде күш қолдануда бас
тарту;
- адамның тәртібінің негізі – зұлымдыққа қарсы болмау;
- мемлекет – күш қолдану аппараты, оны құрту қажет.
Өзінің осындай философиялық – діни көзқарастары үшін Л.Н.Толстой анафемаға,
яғни шіркеуден аластатуға ұшыраған.
Орыс философиясының революциялық – демократизм бағытының негізгі
өкілдері – Н.Г.Чернышевский, халықшылдар – Н.К.Михайловский, М.А.Бакунин,
П.Л.Лавров, Л.И.Ткачев, анархист П.Кропоткин, марксист Г.В.Плеханов.
Бұлардың бәрінің ортақ сипаты - көзқарастарының әлеуметтік – саяси бағыты.
Осы ойшылдардың бәрі сол уақытта қоғамдық – саяси тәртіпке қарсы болды,
бірақ Ресейдің болашағы туралы әр түрлі ұстанымдар ұсынды.
Н.Г. Чернышевский аграрлы Ресейге қайта оралуды ұсынды, яғни жеке
еркіндік пен қауымдық өмірді дамыту, қажет деп есептеді.
Халықшылдар капитализмді басып өтіп, тікелей социализмге өтуді ұсынды. Бұл
үшін барлық тәсілдерді, тіпті террорды да пайдалану қажеттігін ескертті.
Анархистер мемлекетті сақтау қажет емес деген пікірді айтты.
Марксистер Ресейдің болашағын қоғамдық меншікке негізделген социализммен
байланыстырды.
XIX ғасырдың философиялық дамуы либералды бағытпен аяқталады. Оның
көрнекті өкілі В.С.Соловьев (1853-1900).
Оның негізгі философиялық идеялары:
- бүкіл бірлік идеясы – материалдық және рухани болмыстың бірігуі мен
үйлесуі;
- адам өмірінің бастапқы қыры адамгершілік, оның төменгі деңгейі – құқық,
жоғарғы деңгейі – сүйіспеншілік;
- барлық ұрпақтардың өзара байланысына негізделген прогресс идеясы;
- игіліктің көрінісі болатын Құдай идеясы;
- өмір жолы құдай, адамгерішілік, игілік құндылықтарына құрылған құдайдан
адам идеясы;
- жалпы Құдай даналығы – София идеясы;
- Қасиетті Русь (Москва – Үшінші Рим), Ұлы Русь (1 Петр реформалары)
және Еркін Русь (Пушкин мен декабристер рухы) идеяларынан құралған
біртұтас орыс идеясы.
Ресейде XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырдың басында діни, ғарыштық,
жаратылыстану – ғылыми, кеңестік және шетелдік орыс философиясы сияқты
көрнекті бағыттар дамыды.
XX ғасырдың 90 жылдары мен XX ғасырдың 10 жылдары аралығын орыс
мәдениетінің алтын ғасыр деп бағалайды. Бұл уақытта орыс әдебиеті, өнері,
философиясы жақсы қарқынмен өрістеген. Осы уақыттағы діни философияның
өкілдері – С.Н.Булгаков, ағайынды Трубецкийлар, П.А.Флоренский, С.Л.Франк.
С.Н.Булгаков (1871-1944) барлық христиан шіркеулерін біріктіретін
экуменикалық шіркеу құруды ұсынды. Марксизм идеяларымен танысып, оны
аграрлы Ресейге жарамайтынын ескертті. Қоғамдық прогресс пен әлеуметтік
идеал мәселелерін діни – метафизикалық жолмен табуға болады деп есептеп,
В.С.Соловьевтің бүкіл бірлік философиясына бет бұрыс жасады.
Л.А.Флоренский әлемнің бірлігін мойындаған, софиология ілімін жасады.
София – ғарыш болмысының үйлесуі мен бүтіндігі. Ғарышты тірі бүтіндік деп
қарастырып, барлығы бірінде, бірі – барлығында өмір сүреді деп пікір
қорытқан.
Жаратылыстану – ғылыми философия И.М.Сеченов, Д.И.Менделеев,
М.М.Ковалевский, Х.А.Тимирязев шығармашылығында өрбіді.
Материалистік бағыттың өкілдері – Сеченов, Менделеев, Тимирязев
болмысты биология, химия, физика, медицина тұрғысынан зерттейді.
Мечников және Ковалевский қоғамның дамуында географиялық, климаттық,
экономикалық факторлардың рөлін анықтауға көңіл бөлді.
XX ғасырдың 20 жылдарынан бастап 90 жылдарға дейін кеңес дәуіріндегі
орыс философиясы дамыды. Оның маңызды үш кезеңін атап өтуге болады.
- 1917 – 30 жылдары ресми марксистік лениндік философия мен бұрынғы тарихи
дәстүрлердің арасындағы пікір – талас дәуірі;
- 30 – 50 жылдары – философия қоғамның ресми идеологиясына айналды;
- 50 – 80 жылдары – кеңес философиясының дербес дами бастау уақыты. Осы
тарихи дәуірде кеңес орыс философтары құндылықтар, гносеология, сана,
идеалдық, мәдениет, философиялық әдістер мәселесімен айналысты.
Н.И.Бухарин психика, сана мәселесімен, А.Богданов тектология, яғни
жүйелер теориясымен, А.Ф.Лосев адам, тарих, А.Гумилев тарих, этногенез,
М.Мамардавшвили мораль, адамгершілік, Б.Лотман қоғам, философия, тарих
мәселелерімен айналысты.
Шетелдерде орыс философиясын П.С.Мережковский (1864-1941), Л.Шестов
(1866-1938), А.Н.Бердеяв (1874-1938), П.Сорокин (1889-1968) дамытты.
Н.А.Бердяев экзистенциалдық – діни сипаттағы философияны өрбітіп,
еркіндік, шығармашылық мәселелерімен айналысты. ОЙшыл өз творчествосында
Ресейдің тарихи тағдырына көңіл бөліп, орыс идеясын ұсынды. Ресей батысқа
да, шығысқа да ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі бар қоғам құрып, осы екеуінің
арасын жақындастыратын ерекше миссияны орындауы тиіс деп есептеді.
Питирим Сорокин – АҚШ-та өмір сүрген орыс философы. Адам мен қоғам
мәселесімен жан – жақты айналыса отырып, батыс әлемі үшін аса маңызды болып
есептелінген стратификация және әлеуметтік мобилділік теориясын жасады.
Стратификация – кірісі, кәсібі, ұлты, ықпалына байланысты қоғамның
жікке бөлінуі. Қоғамның тұрақтылығының бастапқы кепілі – халықтың
әлеуметтік мобилділігі, яғни бір страттан екінші стратқа өту мүмкіндігі.
ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫ жалпы сипаты
X-XIII ғ. ежелгі Ресейдегі философиялық және әлеуметтік ойдың пайда
болу. Ежелгі орыс халқы мен ежелгі орыс феодалдық мемлекетінің қалыптасуы.
Ежелгі славяндардың көп құдайқа сенушілігінен (политеизм) бір құдай
сеніміне өтуі (монотеизм). Феодалдық қоқам ресми идеологиясы есебіндегі
христиандық тұсінігі. Христиан ілімінің пұтқа табынушылық қөзқарастарқа
қарсы күресінің сипаты. Повести временных лет (XI- XII в.в.), Слово о
законе и благодати Иллариона (XI в.), Слово о полке Игоре (XII в.),
Молении Даниила заточника (XII- XIII в.в.), Бытии Александра Невского
және басқа да ежелгі орыс шығармаларының философиялық, социологиялық,
патриоттық, этикалық идеялары.Ежелгі орыс апокриптикалық жазбаларындағы
Аристотель, Платон, Гиппократ идеяларының мазмұны. Толковой Палей (XI-
XII в.в.), Пчелы (XII в.) кітаптарының философиялық идеялары. Филипп
Пустынниктің Зеркало немесе Диоптре еңбегіндегі Өалам және төрт
бастамалардың, тән мен жанның қатынасы туралы мәселелер.
XIV-XVII ғасырлардағы Ресейдің философиялық және әлеуметтік ойы.
Москва князьдығының пайда болуы және бір орталыққа бағынған Ресей
мемлекетінің құрылуы. Орыс халқының монгол-татар жаулап алушыларына қарсы
күресінің бейнесі және публицистикалық, философиялық әдебиеттердегі
(Задонщина XIVв, Сказание о князьях Владимирских XVв. т.б.) мемлекеттік
бірігушілік тенденцияларының күшейуі. Москва третий Рим XVI Қ.
Еңбегіндегі Филофейдің провиденциалистік теория. Иосифляндардың – Иосиф
Володский (1440-1515) және нестяжательдердің - Пил Сорский басшылығымен
(1433-1508) саяси, діни-моральдық, философиялық айтыстары. Марк Гректің
(1475-1556) философиялық және қоғамдық идеялары. Иван Грозныйдың (1520-
1584) және Андрей Курбский (1538-1583) хаттарының идеялық мазмұны. Матвей
Башкиннің, Феодосий Косоның, Артемидің дін бұзарлық (еретиктік ) іс-
әрекеттері. Голубиная книга, және Прение живота и смертидің пантеистік
себеп, дәлелдері.
XVII ғ. Ресей және Украинадағы философиялық ой.
Жалпыресейлік нарықтың пайда болуы, орыс, украин және белорус ұлттарының
қалыптасуы. Украинаның Ресейге қосылуы (1654 ж.) және оның маңызы. XVII
ғ.Ресейде ағартушылық және жаратылыстану ғылымдарының дамуы. Киев-Могилян
Коллегиясының (1631) маңызы. Славян-грек-латын академиясының (1687 ж.) және
Ф.М. Ртищев (1649 ж.) мектебінің Ресейдегі философиялық білімді таратуы.
XVII ғ. соңы мен XVIII ғ. бірінші жартысындағы Ресейдегі философиялық,
әлеуметтанушы ой Петрдің қайта құрулары мен оның мазмұны. XVII ғ. соңы мен
XVIII ғ. бірінші жартысындағы Ресейдегі ғылым мен мәдениет, ғылым
академиясын құру. Ғылыми жасақ. XVIII ғ.басындағы Ресейдегі қоғамдық және
философиялық ойдың көрнекті өкілдері: В.Н. Татищев (1686-1750),
Ф.Прокопович (1631-1736), А.Д. Кантемир (1708-1744). Таным теориясы мен
сұрақтарының жете зерттелуі, Қылымды топтау (жіктеу) жаратылыстың құқық
теориясы. И.Т.Посошков (1652-1726).
М.В.Ломоносов
М.В.Ломоносов (1711-1765) Ресейде алдыңғы қатарлы жаратылыстану мен
материалистік философияның негізгі қалаушы. Оның XVII- XVIII ғ.ғ.
философиялық ой мен жаратылыстану жетістіктерін қорытындылауы, әдіс
мәселесін жете зерттеуі. М.В. Ломоносовтың дін ілімінен ғылымның
тәуелсіздігі үшін күресі. Тбиғат пен табиғат заңдарының материалистік
түсіндірмесі. М.В. Ломоносовтың Корпускулярлық философиясы. Материя
қозғалысы мен заттардың сақталу заңының ғылыми-экспериментальдік және
философиялық дәлелдемесі. Материя қозғалысының мәңгілігі және алғашқы
қозғау салудың терістелу мәселелері. М.В.Ломоносовтың таным теориясы мен
екінші сапалылықтың субъективті-идеалистік түсіндірмесі. Деизм
материалистик козқарастардың көрініс табу түрі есебінде.
XVIII ғ.екінші жартысындағы орыс ағартушылары
Ресейде крепостнойлыққа қарсы ағартушылық идеологияның дүниеге келуі XVIII
ғ. орыс ағартушылары: Н.Н. Поповский (1730-1760), А.А. Барсов (1730-1791),
Д.С.Анечков (1735-1779), Я.П. Козельский (1724-1794), А.Я.Поленов (1738-
1816), Д.И.Фонвизин (1743-1792),Н.И. Новиков (1744-1818), П.С. Батурин
(1740-1803) және олардың қоғамдық көзқарастары. Ағартушылар философия пәні
мен міндеттері туралы. Табиғаттың материалистік түсіндірмесі және Вольф пен
Лейбницті сынау. Таным теориясы, туа біткен идеялар теориясының сыны, қисын
мәселерінің жете зерттелуі. Ағартушылар деизмі шіркеудің мистикалық
идеологиясына қарсы күрестің түрі. Діни сенімдердің пайда болуының
жаратылыстық теориясының негізделуі. Ағартушылардың жаратылыстық
келісімшарт пен жаратылыстық құқық теориясын дамытуы. Десницкийдің қоғамдық
және отбасылық басқару мен жеке меншік сұрақтары шешіміне тарихи тұрғыдан
келуі. Ресейдегі Вольфтік философия. Г.Теплов (1711-1779), М.М. Щербатовтың
(1733-1790) идеалистік-мистикалық философияны насихаттаудағы атқарған ролі.
А.Н.Радищев (1749-1802)
Радищевтің Путишествие из петербурга в Москву еңбегі, оның негізгі
идеялары. Радищевтің О человеке, о его смертности и бессмертии трактаты.
Оның табиқатқа материалистік көзқарасты дамытуы.Адам туралы ілім, өлім мен
мәңгілік мәселесі. Таным теориясындақы материалистік сенсуализмнің
негізделуі. Парасаттық пен сезімдік ара қатынасы. Радищевтің тұлқа мен
адамзат қоқамы тұсіндірмесі.
XIX ғ.бірінші жартысындақы Ресейдегі философиялық ой
Декабристердің философиясы мен әлеумет танымы. 1812 жылғы Отан соқысының
Ресейдегі қоғамдық ойдың дамуына ықпалы. Ағартушылар: И.П.Пнин (1773-1805),
А.Ф. Бестужев (1761-1810), В.В.Понулаев (1779-1816), А.С. Кайсаров (1780-
1813), В.Ф. Малиновский (1765-1814), А.С. Лубни (1770-1815), А.П.Куницын
(1783-1840), Т.Фү Осиповский (1765-1832). Ағартушылардың философиялық
қөзқарастары. Осиповский мен Лубнинның материалистік таным теориясы мен
қисын сұрақтарын зерттеуі. Олардың канттың идеалистік таным теориясы мен
қисын сұрақтарын зерттеуі. Олардың канттың идеалистік таным теориясын
сынауы. Ағартушылар философиясындақы деизм элементтері. Әлеуметтанымдық
концепциялардың өнделуі. Москва даналық сүюшілер үйірмесі.
В.Ф.Достоевскийдің (1804-1869), Д.Ф.Вневитиновтің (1805-1827), И.В.
Киреевскийдің (1806-1856), П.В.Киреевскийдің философиялық және әлеуметтік
идеялары.
Декабристер көзқарастарының қалыптасуы. Дворян революционерлердің:
К.Ф.Раевский (1795-1872), С.И.Муравьев-Апостол (1796-1826), А.Бестужев
(1797-1837), Н.Бестужев (1791-1855), Н.Крюков (1800-1854), Н.Муравьев (1796-
1843), Д.Якушин (1793-1857), И.Тургенев (1789-1871), П.Борисов (1800-1854),
Н.Горбачевский (1800-1869), Н.А.Фонвизиннің (1788-1854) басты идеологиясы.
Декабристердің әлеуметтік қайта құрулар мен қоқамдық прогресси идеялары.
Табиғат пен оның зандары, адам мен оның санасы түсіндірмесі. Діннің сыны.
Декабристер қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік пен тап күресі туралы.
Мальтустік, расистік, провиденциалистік кертартпа теориялардың сыны.
Декабристердің этикалық идеялары. Отан сүйгіштік.
XIX Қ. 30-40 жылдарындағы ресейдің философиялық және әлеуметтік ойы:
Уваров пен шевыревтің ресми халықшылдық философиясы және оның сыны.
Либерализм идеологиясының пайда болуы.
Славянофилдік-помещиктік- либералдық идеология тұрі. Славянофилдіктің
басты өкілдері: А.С.Хомяков (1804-1860),К.С. Аксаков (1817-1856), Ю.Ф.
Самарин (1819-1876).Славянофилдердің философиялық көзқарастары. Олардың
Шеллинг пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz