Дін психологиясы ғылымы: қалыптасуы және дамуы
1 лекция. Дін психологиясы міндеттері мен пәні
2 лекция. Діни сананың құрылымы және түрлі діндердегі Құдай бейнесі
3 Діни даму (жетілу) кезеңдері.
3 лекция. Дін психологиясындағы сенім феномені және діннің негізгі психологиялық категориялары.
4 лекция. Ғылым ретіндегі бүгінгі дін психологиясы және оның рөлі.
5 лекция. Ислам дүниесіндегі дін психологтары.
6 лекция. Ислам ойшылдарының психологиялық ойлары
7 лекция. Исламда діни әрекеттер.
8 лекция. Дін психологиясы және діни сезім.
9Лекция. Тұлғалық құрылыста діннің рөлі.
10 лекция. Діни сенімнің психологиясы.
11 лекция. Діни сенімнің ішкі дүниемізге әсері.
12 лекция . Құран бойынша адамның психологиялық құрылысы
13 лекция. Исламда нәпсі ұғымы.
14 лекция. Ислами тұрғыдан адамның психологиялық талдауы
15 лекция. Діндарлықтың психологиялық әсерлері мен функциялары
2 лекция. Діни сананың құрылымы және түрлі діндердегі Құдай бейнесі
3 Діни даму (жетілу) кезеңдері.
3 лекция. Дін психологиясындағы сенім феномені және діннің негізгі психологиялық категориялары.
4 лекция. Ғылым ретіндегі бүгінгі дін психологиясы және оның рөлі.
5 лекция. Ислам дүниесіндегі дін психологтары.
6 лекция. Ислам ойшылдарының психологиялық ойлары
7 лекция. Исламда діни әрекеттер.
8 лекция. Дін психологиясы және діни сезім.
9Лекция. Тұлғалық құрылыста діннің рөлі.
10 лекция. Діни сенімнің психологиясы.
11 лекция. Діни сенімнің ішкі дүниемізге әсері.
12 лекция . Құран бойынша адамның психологиялық құрылысы
13 лекция. Исламда нәпсі ұғымы.
14 лекция. Ислами тұрғыдан адамның психологиялық талдауы
15 лекция. Діндарлықтың психологиялық әсерлері мен функциялары
психологиясы діни құбылыстарды зерттейтін адам ғылымы. Жалпы тәрбиелік жағынан қарағанда діни психология адамның рухани өмірі мен әрекеті ішінде діни функцияларды қамтыған әрбір мәселені зерттеу тақырыбына айналдырады.
Дін психологиясының негізгі қарастыратын тақырыптары мыналар: діни тәрбие және қабілет, діни сенім және тәжірибе, дұға және ғибадаттар, тура жол, діннен қорқу немесе сенімсіздік және т.б. Дін психологиясының мақсаты адамның діни өмірін қарастырып, мүмкін болғанынша обьективтік ғылыми білім үйрету.
Дін психологиясы діни ғылымдар мен қоғамдық ғылымдардың бірігуінен пайда болғаны күдіксіз. Жалпы ғылымдарды психологиялық жағынан үшке бөліп қарастыруға болады: 1. жалпы психология; дін психологиясы жалпы психологияның бір бөлімі болғандықтан оның әдіс – тәсілдерін қолданып зерттеулерін жалғастырады. 2.дін ғылымдары; дін психологиясына жақын келген және адамның діни болмысын түрлі жақтардан қарастырған ғылымдардың түрі көп. Олардың негізгілері діндер тарихы, дін феноменологиясы, дін антропологиясы және т.б. 3.діни білімдер; діни құбылыстардың психологиялық жағынан қарастыру үшін діни сенімдерді жақыннан қарастыруды керек етеді. Сол себептен дін психологиясы тафсир, хадис, калам, ислам тарихы және т.б. сияқты ғылым салаларымен арақатынаста болады.
Психология және дін психологиясы. Батыс ғылыми кеңістігі ішінде ХІХ ғасырдың соңынан бастап, жеке ғылым саласы ретінде қалыптаса бастаған социология, психология, антропология сияқты гуманитарлық ғылымдар бүгінгі күні жоғары деңгейде даму сатысына көтерілді. Философиялық және теориялық тұжырымдамалардан ұзақ нақты ғылыми әдістермен адамды зерттейтін аталған ғылым салаларының қарастыратын тақырыптары күн өткен сайын кеңейе түсу, зерттеу әдістері де мейлінше баю және салалары да кеңею үстінде. Сонымен қатар осы салаларда қол жеткізілген мәліметтер жеткелікті деңгейге және нақтылыққа жеткен емес. Бұл – аталған ғылымдарының әлі жас немесе зерттеу тақырыбы ретінде алған адамның жаратылысы қым-қиғаш болу ерекшелігіне байланысты.
Адам әрекеті психология ғылымының негізгі тақырыбы болып табылады және бұл оның құрамдас бір саласы болып табылатын дін психологиясына да қатысты. Осы салада зерттеулер тереңдеген сайын адамды одан да жақын түрде тани білу мүмкіндігі де соншалықты арта түседі.
Психология анықтамасы. Психология термині грек тіліндегі екі сөздің қосындысынан туындаған: «рух» (жан) мағынасына сәйкес келетін «pscyche» мен «ғылым» мәнін беретін «logos». Демек, осыған қарағанда психология «жан ғылымы» мағынасына сәйкес келеді. Бірақ бұдан психологияның тікелей рухқа зерттеу жасау деп түсінбеген жөн. Негізінде рух түсінігі асбрактілі ақиқатты қамтиды, ал бұл философиялық және діни түсініктемелерде сонау ерте кезден бері қарастырып келе жатқан проблема. Психологияның негізгі тақырыбы – адамның рухани өмірі мен әрекеттері. Психология рух пен денені тұтас қарастыра отырып, тарихи және әлеуметтік-мәдени жүйе аясында өз болмысын паш еткен нақты адамды қарастырады. Негізінде психологияның тәуелсіз ғылымға айналуы және даму жолына түсуі нақты ғылыми негізде зерттеулер жасауына байланысты.
Осы ғылымдар аясында бүгінгі күні психология адам әрекетін және әрекетке дейінгі кезеңдерді ғылыми тұрғыдан зерделейтін ғылым саласы ретінде сипатталады.
Сана және әрекет. Адам әрекетінің сырттай, тікелей бақылауға болатын және бақылауға болмайтын, тек ішкі жан дүниеде орын алатын жақтары болады. Осы ішкі, жан дүниемізді дүниеге әкелетін сезімдер мен ойлар «саналық халдер», «саналық кезеңдер» деп аталады. Адам әрекетін санадан бөлек қарастыру – адамды рухсыз машина тәрізді ойлау деген сөз. Демек, әрекет түсінігі бір жағынан сезімдер, ойлар, зеректік, сенімдер мен мінез-құлықтар тәрізді тікелей бақылауға болмайтын адам жан дүниесіндегі құбылыстарды, келесі жағынан сөздер, реакциялар, іс-әрекеттер сияқты көруге және естуге болатын алуан түрлі рухтың сыртқы әрекетін білдіреді.
Кешенді (шиеленіскен) әрекет. Адам әрекетінің ең негізгі ерекшелігі – кешенділігі. Адам белгілі бір уақытта тек бір мәселемен ғана шектелмейді. Осы жағынан индивидтің белгілі бір жағдайда көрініс тапқан қандай да бір әрекетінің себебі мен мәнін ұғыну үшін ол жайлы әртүрлі мәліметтер алу қажет. Әрекет динамикасында адамның биологиялық ерекшеліктері, оның өткен өмір жолы, сол кездердегі ішкі жан дүниесі және оны қалыптастырған физикалық, әлеуметтік-мәдени ортасы қарастырылады.
Психологияның салалары. Адам өмірінің алуан түрлі қырлары бар. Бұл психология салаларының дамуына жол ашты. Тіпті, олардың әрбірі жеке мамандық саласы ретінде даму жолына түскен. Психологияның басты салалары ретінде мыналарды атауға болады:
Дін психологиясының негізгі қарастыратын тақырыптары мыналар: діни тәрбие және қабілет, діни сенім және тәжірибе, дұға және ғибадаттар, тура жол, діннен қорқу немесе сенімсіздік және т.б. Дін психологиясының мақсаты адамның діни өмірін қарастырып, мүмкін болғанынша обьективтік ғылыми білім үйрету.
Дін психологиясы діни ғылымдар мен қоғамдық ғылымдардың бірігуінен пайда болғаны күдіксіз. Жалпы ғылымдарды психологиялық жағынан үшке бөліп қарастыруға болады: 1. жалпы психология; дін психологиясы жалпы психологияның бір бөлімі болғандықтан оның әдіс – тәсілдерін қолданып зерттеулерін жалғастырады. 2.дін ғылымдары; дін психологиясына жақын келген және адамның діни болмысын түрлі жақтардан қарастырған ғылымдардың түрі көп. Олардың негізгілері діндер тарихы, дін феноменологиясы, дін антропологиясы және т.б. 3.діни білімдер; діни құбылыстардың психологиялық жағынан қарастыру үшін діни сенімдерді жақыннан қарастыруды керек етеді. Сол себептен дін психологиясы тафсир, хадис, калам, ислам тарихы және т.б. сияқты ғылым салаларымен арақатынаста болады.
Психология және дін психологиясы. Батыс ғылыми кеңістігі ішінде ХІХ ғасырдың соңынан бастап, жеке ғылым саласы ретінде қалыптаса бастаған социология, психология, антропология сияқты гуманитарлық ғылымдар бүгінгі күні жоғары деңгейде даму сатысына көтерілді. Философиялық және теориялық тұжырымдамалардан ұзақ нақты ғылыми әдістермен адамды зерттейтін аталған ғылым салаларының қарастыратын тақырыптары күн өткен сайын кеңейе түсу, зерттеу әдістері де мейлінше баю және салалары да кеңею үстінде. Сонымен қатар осы салаларда қол жеткізілген мәліметтер жеткелікті деңгейге және нақтылыққа жеткен емес. Бұл – аталған ғылымдарының әлі жас немесе зерттеу тақырыбы ретінде алған адамның жаратылысы қым-қиғаш болу ерекшелігіне байланысты.
Адам әрекеті психология ғылымының негізгі тақырыбы болып табылады және бұл оның құрамдас бір саласы болып табылатын дін психологиясына да қатысты. Осы салада зерттеулер тереңдеген сайын адамды одан да жақын түрде тани білу мүмкіндігі де соншалықты арта түседі.
Психология анықтамасы. Психология термині грек тіліндегі екі сөздің қосындысынан туындаған: «рух» (жан) мағынасына сәйкес келетін «pscyche» мен «ғылым» мәнін беретін «logos». Демек, осыған қарағанда психология «жан ғылымы» мағынасына сәйкес келеді. Бірақ бұдан психологияның тікелей рухқа зерттеу жасау деп түсінбеген жөн. Негізінде рух түсінігі асбрактілі ақиқатты қамтиды, ал бұл философиялық және діни түсініктемелерде сонау ерте кезден бері қарастырып келе жатқан проблема. Психологияның негізгі тақырыбы – адамның рухани өмірі мен әрекеттері. Психология рух пен денені тұтас қарастыра отырып, тарихи және әлеуметтік-мәдени жүйе аясында өз болмысын паш еткен нақты адамды қарастырады. Негізінде психологияның тәуелсіз ғылымға айналуы және даму жолына түсуі нақты ғылыми негізде зерттеулер жасауына байланысты.
Осы ғылымдар аясында бүгінгі күні психология адам әрекетін және әрекетке дейінгі кезеңдерді ғылыми тұрғыдан зерделейтін ғылым саласы ретінде сипатталады.
Сана және әрекет. Адам әрекетінің сырттай, тікелей бақылауға болатын және бақылауға болмайтын, тек ішкі жан дүниеде орын алатын жақтары болады. Осы ішкі, жан дүниемізді дүниеге әкелетін сезімдер мен ойлар «саналық халдер», «саналық кезеңдер» деп аталады. Адам әрекетін санадан бөлек қарастыру – адамды рухсыз машина тәрізді ойлау деген сөз. Демек, әрекет түсінігі бір жағынан сезімдер, ойлар, зеректік, сенімдер мен мінез-құлықтар тәрізді тікелей бақылауға болмайтын адам жан дүниесіндегі құбылыстарды, келесі жағынан сөздер, реакциялар, іс-әрекеттер сияқты көруге және естуге болатын алуан түрлі рухтың сыртқы әрекетін білдіреді.
Кешенді (шиеленіскен) әрекет. Адам әрекетінің ең негізгі ерекшелігі – кешенділігі. Адам белгілі бір уақытта тек бір мәселемен ғана шектелмейді. Осы жағынан индивидтің белгілі бір жағдайда көрініс тапқан қандай да бір әрекетінің себебі мен мәнін ұғыну үшін ол жайлы әртүрлі мәліметтер алу қажет. Әрекет динамикасында адамның биологиялық ерекшеліктері, оның өткен өмір жолы, сол кездердегі ішкі жан дүниесі және оны қалыптастырған физикалық, әлеуметтік-мәдени ортасы қарастырылады.
Психологияның салалары. Адам өмірінің алуан түрлі қырлары бар. Бұл психология салаларының дамуына жол ашты. Тіпті, олардың әрбірі жеке мамандық саласы ретінде даму жолына түскен. Психологияның басты салалары ретінде мыналарды атауға болады:
1. Артемьев А.И. Религиозная среда и личность. Алматы, 1994
2. Борунков Ю.Ф. Структура религиозного сознания. М. 1974
3. Букин В.Р. Психология веруищих и атеистициское воспитание. М., 1969
4. Куценок Б.М. Эмоция и религии. Киев, 1982
2. Борунков Ю.Ф. Структура религиозного сознания. М. 1974
3. Букин В.Р. Психология веруищих и атеистициское воспитание. М., 1969
4. Куценок Б.М. Эмоция и религии. Киев, 1982
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
I. Тарау. Дін психологиясы ғылымы: қалыптасуы және дамуы
1 лекция. Дін психологиясы міндеттері мен пәні
1. Дін психологиясы пәні, обьектісі, зерттеу міндеттері
2. Дін психологиясының қысқаша тарихы және әдебиеттері
3. Дін психологиясы әлеуметтік психологияның бір бөлігі ретінде
1. Дін психологиясы пәні психологиялық аспектілер мен діни
құбылыстардың заңдылықтарын қарастырады. Яғни дін психологиясы діни
құбылыстарды зерттейтін адам ғылымы. Жалпы тәрбиелік жағынан қарағанда діни
психология адамның рухани өмірі мен әрекеті ішінде діни функцияларды
қамтыған әрбір мәселені зерттеу тақырыбына айналдырады.
Дін психологиясының негізгі қарастыратын тақырыптары мыналар: діни
тәрбие және қабілет, діни сенім және тәжірибе, дұға және ғибадаттар, тура
жол, діннен қорқу немесе сенімсіздік және т.б. Дін психологиясының мақсаты
адамның діни өмірін қарастырып, мүмкін болғанынша обьективтік ғылыми білім
үйрету.
Дін психологиясы діни ғылымдар мен қоғамдық ғылымдардың бірігуінен
пайда болғаны күдіксіз. Жалпы ғылымдарды психологиялық жағынан үшке бөліп
қарастыруға болады: 1. жалпы психология; дін психологиясы жалпы
психологияның бір бөлімі болғандықтан оның әдіс – тәсілдерін қолданып
зерттеулерін жалғастырады. 2.дін ғылымдары; дін психологиясына жақын келген
және адамның діни болмысын түрлі жақтардан қарастырған ғылымдардың түрі
көп. Олардың негізгілері діндер тарихы, дін феноменологиясы, дін
антропологиясы және т.б. 3.діни білімдер; діни құбылыстардың психологиялық
жағынан қарастыру үшін діни сенімдерді жақыннан қарастыруды керек етеді.
Сол себептен дін психологиясы тафсир, хадис, калам, ислам тарихы және т.б.
сияқты ғылым салаларымен арақатынаста болады.
Психология және дін психологиясы. Батыс ғылыми кеңістігі ішінде ХІХ
ғасырдың соңынан бастап, жеке ғылым саласы ретінде қалыптаса бастаған
социология, психология, антропология сияқты гуманитарлық ғылымдар бүгінгі
күні жоғары деңгейде даму сатысына көтерілді. Философиялық және теориялық
тұжырымдамалардан ұзақ нақты ғылыми әдістермен адамды зерттейтін аталған
ғылым салаларының қарастыратын тақырыптары күн өткен сайын кеңейе түсу,
зерттеу әдістері де мейлінше баю және салалары да кеңею үстінде. Сонымен
қатар осы салаларда қол жеткізілген мәліметтер жеткелікті деңгейге және
нақтылыққа жеткен емес. Бұл – аталған ғылымдарының әлі жас немесе зерттеу
тақырыбы ретінде алған адамның жаратылысы қым-қиғаш болу ерекшелігіне
байланысты.
Адам әрекеті психология ғылымының негізгі тақырыбы болып табылады және
бұл оның құрамдас бір саласы болып табылатын дін психологиясына да қатысты.
Осы салада зерттеулер тереңдеген сайын адамды одан да жақын түрде тани білу
мүмкіндігі де соншалықты арта түседі.
Психология анықтамасы. Психология термині грек тіліндегі екі сөздің
қосындысынан туындаған: рух (жан) мағынасына сәйкес келетін pscyche мен
ғылым мәнін беретін logos. Демек, осыған қарағанда психология жан
ғылымы мағынасына сәйкес келеді. Бірақ бұдан психологияның тікелей рухқа
зерттеу жасау деп түсінбеген жөн. Негізінде рух түсінігі асбрактілі
ақиқатты қамтиды, ал бұл философиялық және діни түсініктемелерде сонау ерте
кезден бері қарастырып келе жатқан проблема. Психологияның негізгі тақырыбы
– адамның рухани өмірі мен әрекеттері. Психология рух пен денені тұтас
қарастыра отырып, тарихи және әлеуметтік-мәдени жүйе аясында өз болмысын
паш еткен нақты адамды қарастырады. Негізінде психологияның тәуелсіз
ғылымға айналуы және даму жолына түсуі нақты ғылыми негізде зерттеулер
жасауына байланысты.
Осы ғылымдар аясында бүгінгі күні психология адам әрекетін және
әрекетке дейінгі кезеңдерді ғылыми тұрғыдан зерделейтін ғылым саласы
ретінде сипатталады.
Сана және әрекет. Адам әрекетінің сырттай, тікелей бақылауға болатын
және бақылауға болмайтын, тек ішкі жан дүниеде орын алатын жақтары болады.
Осы ішкі, жан дүниемізді дүниеге әкелетін сезімдер мен ойлар саналық
халдер, саналық кезеңдер деп аталады. Адам әрекетін санадан бөлек
қарастыру – адамды рухсыз машина тәрізді ойлау деген сөз. Демек, әрекет
түсінігі бір жағынан сезімдер, ойлар, зеректік, сенімдер мен мінез-құлықтар
тәрізді тікелей бақылауға болмайтын адам жан дүниесіндегі құбылыстарды,
келесі жағынан сөздер, реакциялар, іс-әрекеттер сияқты көруге және естуге
болатын алуан түрлі рухтың сыртқы әрекетін білдіреді.
Кешенді (шиеленіскен) әрекет. Адам әрекетінің ең негізгі ерекшелігі –
кешенділігі. Адам белгілі бір уақытта тек бір мәселемен ғана шектелмейді.
Осы жағынан индивидтің белгілі бір жағдайда көрініс тапқан қандай да бір
әрекетінің себебі мен мәнін ұғыну үшін ол жайлы әртүрлі мәліметтер алу
қажет. Әрекет динамикасында адамның биологиялық ерекшеліктері, оның өткен
өмір жолы, сол кездердегі ішкі жан дүниесі және оны қалыптастырған
физикалық, әлеуметтік-мәдени ортасы қарастырылады.
Психологияның салалары. Адам өмірінің алуан түрлі қырлары бар. Бұл
психология салаларының дамуына жол ашты. Тіпті, олардың әрбірі жеке
мамандық саласы ретінде даму жолына түскен. Психологияның басты салалары
ретінде мыналарды атауға болады:
Эксперимантальдік психология әрекеттің негізгі принциптерін түсіну
сияқты тақырыптарды зерттейді. Осы саладағы зерттеулер көбінесе сезім,
зеректік, үйрену және еске сақтау, мотивация және сезім мен әрекеттің
физиологиялық негіздері сияқты тақырыптар қарастырылады.
Жас психологиясы дүниеге келгеннен дүниеден өткенге дейін адамның
жасына байланысты көрініс тапқан әрекет өзгерістерін, индивидтің дамуындағы
ортаның рөлін зерттейді.
Адамилық психологиясы индивидтердің адамдық болмысы мен типтерін
зерттейді, адамға тән сезім, ой және әрекет түрлерінің іргесінде жатқан
негізгі құрылымдарды табуға тырысады.
Әлеуметтік психология индивидтің топ ішіндегі әрекетін және әртүрлі
топтар арасындағы әлеуметтік ықпалдастықтарды зерделейді.
Жолбасшылық психологиясы адамның күнделікті сезімдік және индивидтік
мәселелерін шешу, кәсіптік және академиялық тақырыптарда көмекші болу,
ортасымен жақын қатынаста болуын қамтамасыз ету мақсатында жүргізілген
зерттеулер жиынтығын қамтиды.
Мектеп және тәрбие психологиясы оқушы мәселелерімен және оқу-
ағартушылық тақырыптарымен айналысады.
Жұмыс және индустрия психологиясы адамды кәсіби жетілдіру, жұмыста
сапаны арттыру, адамдар мен жұмыс құрылымдары арасындағы байланысты дамыту
сияқты тақырыптарда жұмыс атқарады.
Дін психологиясы адамдардың діни әрекеттерін қарастырады.
Дін психологиясының тақырыбы мен зерттеу алаңы. Дін психологиясы –
діни құбылыстарды зерттейтін гуманитарлық ғылым. Аталған ғылым дінді
психологиялық тұрғыда зерттеуді басшылыққа алады. Демек, адамның ішкі жан
дүниесі мен әрекеттері аясында діни қасиетке ие әрбір әрекетті өзінің
негізгі зерттеу нысанасына алады.
Діни өмір сүру мен әрекеттің құрылымы мен мазмұнын және осыған қатысты
рухани функциялар мен процестерді біртұтас қарастыратын дін психологиясы
психологияның барлық салаларына ортақ қолданылатын ғылыми әдістерді
қолданады. Діни өмір мен әрекетте жалпы психологияның ортақ ұстындары да
негізге алынады. Демек, адамның діни өлшемін зерделеу деген сөз – оның жан
дүниесіне тән барлық қырларын қарастыру болып шығады. Дін адамның жан
дүниесіне көп ықпал ететін ерекшелікке ие. Діни өмір сүруді сезімдер, ойлар
мен түсініктер, қалаулар мен идеалдар, әрекеттер, әлеуметтік қатынастар,
моральдық және эстетикалық әрекеттер сияқты адамды зерделейтін барлық
рухани кезеңдер ішінен қарастыруға болады. Адамның дінге бет бұруы оны жан
дүниесіне бағыттап, біртіндеп адамдық келбетіне икемдеуі және бүкіл
әрекеттерінде діннің ықпалын бейнелеуі тұрғысынан дін психологиясы адамдық
болмыстың барлық жағын қамтиды. Осыған қарағанда діни бейімділік пен
қабілет, діни қатынастар пен қалаулар, діни сезім мен тәжірибелер, дін
сенім мен жүріс-тұрыстар, дұға жасау мен ғибадат, тәубеге келу және құдай
жолына түсу, діннен бет бұру және имансыздық, мистицизм мен сопылық өмір
кешу дін психологиясының басты тақырыптарын құрайды. Аталған осындай
тақырыптарды қамтуда психологиялық салалардың да қосар үлестері бар. Мысалы
нәрестеліктен бастап, қарттық кезеңге дейінгі шақтар ішіндегі даму
кезеңдерінің әрбірінде жас психологиясының діни өмір сүру мен әрекеттердің
ерекшеліктері зерттелген кезде, жас шамасының даму психологиясы мәліметтері
негізге алынады. Индивидтің психология аясында алуан түрлі діндар индивид
типтері жайында көзқарастар дамытылады. Ақыл-есі түзу емес діндар
адамдардың жағдайы патологиялық психология мәліметтері аясында зерледенеді.
Дін психологиясының мақсаты. Дін психологиясы діни өмір сүру мен
әрекеттерді, осыларға жол бастайтын себептер мен факторларды индивидтегі
жан дүниелік құрылымдарды, оған әсер ететін ықпалдарды да бірге қамти
отырып, зерттейтін ғылым саласы. Аталған ғылымның мақсаты – адамның діни
өлшемін зерделей отырып, объективті нәтижелерге қол жеткізу. Дін
психологиясы діннің адам өміріндегі әсері мен өлшемдерін сипаттауға
талпыныс жасайды.
Дін психологиясы және басқа да ғылым салалары. Дін психологиясы діни
ілімдер мен гуманитарлық ғылымдармен қиылысатын ортақ қиылыста орын
алатындығы белгілі. Осыған орай, аталған ғылымның беретін мәліметтері
төмендегі ғылым бастаулары арқылы қол жеткізілетін мәліметтерден нәр алады:
жалпы психология, дінтану ғылымдары және діни ілімдер.
Дін психологиясы жалпы психологияның бір тармағы болғандықтан
негізінде оның принциптері мен әдістерін пайдалана отырып, зерттеулер
жүргізеді.
Дін психологиясымен қатарлас адамның діни өлшемдерін әр түрлі
қырларынан зерттейтін бірнеше ғылым салалары қалыптасқан. Дінтану ғылымдары
арасында орын алатын ғылым салаларының басында діни өмірді қоғамдық
тұрғыдан қарастыратын дін психологиясы келеді. Тарих бойындағы діндерді
зерделейтін діндер тарихы, діни құбылыстарды объективтік ақиқат аясында
қарастыратын дін феноменологиясы, дінді алуан түрлі қоғамдар және оларды
мәдени және қоғамдық құрылымдары тұрғысынан зерттейтін діни антропология,
халықтардың діни мәдениеттерін салыстырмалы түрде және бір-бірімен
байланыстары аясында зерттейтін діни этнология дін психологиясымен тығыз
байланысты ғылым салалары болып табылады. Сондай-ақ дін психологиясы дін
философиясының дамытқан концепциялардан, діни өнер мен әдебиеттен адамның
діни қатынастарды және діндар адамның жан дүниесін түсіну және анықтау үшін
қажетінше қолдана алады.
Діни белгілердің психологиялық түсініктемесі мен сипаттамасы көбінесе
аталған белгілердің қалыптасуына әсер еткен діни сенім мен доктриналарды
жақыннан зерделеуді қажет етеді. Сондықтан, негізгі діни дереккөздермен
олардың түсініктемелері бойынша қалыптасқан діни ілімдер (тафсир, хадис,
фиқһ, калам) кейде негізге алу қол жеткізетін нәтижелердің дәйекті болуы
үшін қажет есептеледі. Сондай-ақ исламның пайда болуы мен таралуы, ғасырлар
ішіндегі дамуы белгілі кезеңде үлкен қуатқа ие болып, халықтардың жан
дүниесіне әсер етуі немесе индивидтер мен қоғамдар ішінде әлсіреуі діни
динамиканың мәнін ашуда маңызды мағлұматтар беретіні мәлім. Осыған орай,
ислам тарихы, мазхабтар тарихы, ислам мәдениеті тарихы сияқты ғылым
салаларының берген мәліметтерге ден қою қажет.
Дін психологиясының әдістері. Дін психологиясының қолданылатын
әдістері психологияның басқа салаларында қолданылатын әдістер болып
табылады. Әдетте дін психологтары қарастырған тақырыптарды ерекшелігіне
қарай төмендегі әдістердің бірін немесе бірнешесін қолдана отырып
зерттеулер жасаған. Әдетте зерттеу әдістерін мәліметтерді жинақтау және
мәліметтерді реттеп, оларға түсініктеме жасау деп екіге бөліп қарастыруға
болады.
А) Мәліметтерді жинақтау құралдары мен техникалары
Жеке құжаттар. Ішкі және сыртқы бақылауға негізделген адамның діни
өмірі жайлы мәлімет беретін алуан түрлі жазбаша құжаттар, қағазға
түсірілген диалогтар мен сипаттамалар дін психологиясының ғылыми тәсілдері
арасында ерекше орынды алады. Индивидтердің өз өмірі жайлы қағазға түсірген
өмірбаяндары немесе басқа адам тарапынан жазылған өмірбаяндар, естеліктері,
хаттар, саяхат жазбалары т.б. мәліметтерді зерттеу нәтижесінде діни
тәжірибе мен әрекеттерге қатысты құнды мағлұматтарға қол жеткізіледі.
Дін психологиясының негізін қалаушылардың бірі – У. Джеймс
зерттеулерін көбінесе осы типтес мәліметтерге негіздеген. Алайда, оның
зерттеулерінде өмірі зерделенген индивидтер діни жағынан алдыңғы қатарлы
көзі ашық, таңдаулар адамдармен шектеулі қалған. Осы себепті оның зерттеуі
сынға ұшырады. Жастардың діни дамуымен айналысқан кейбір дін психологтары
да индивидтердің естелік дәптерлерін оқыған.
Анкеталар. С.Холл мен У.Д.Старбек сияқты алғашқы дін психологтарының
жастардың діни дамуын анкеталармен анықтауға бағытталған зерттеулері
кейінгі кезеңдерде анкеталардың кең түрде қолданылуына жол ашты. Белгілі
бір зерттеу тақырыбына лайықты түрде дайындалған анкеталар дін
психологиясында жиі қолданылатын мәліметтер жинау құралы болып табылады.
Алайда анкета дайындауда өте үлкен біліктілікті және жауапкершілікті қажет
етеді. Анкета алудағы мақсат – адамның жан дүниесіндегі діннің орнын
анықтауға бағытталуы тиіс.
Тесттер. Психологияда зеректік, сәттілік, қабілет, қатынас, адамдық
т.б. салаларда дамытылған көпсанды тесттер қолданылады. Мұның маңызды
ерекшелігі – стандарт болғандықтан сенімді өлшем құралы ретінде
мойындалады. Дін психологиясында индивидтердің діни қабілеттері мен
қатынастарын, сенімдері мен әрекеттерін сенімді түрде өлшейтін стандарт
тесттер кездесе бермейді. Алайда, индивид психологиясында қолданылатын
кейбір техникалардан пайдаланылады.
Кездесулер. Бастапқы кезден жүйелі түрде дайындалған немесе
жоспарланған сұрақтар бойынша кездесу, пікір алысу – зерттеу әдісінің
керекті құралы болып табылады. Осы жолмен сенімді мәліметтерге қол жеткізу
үшін пікір алысып жатқан екі жақ арасында шынайы, бір-біріне сенімді
атмосфера қалыптасуы тиіс.
Семантикалық талдаулар. Семантика – сөздің мағыналық деңгейлерін
зерттейтін ғылым саласы. Ақиқат пен тіл арасындағы арнайы байланысқа сай
түрде сөздер алуан түрлі мағыналар береді. Адамның қолданған сөздердің
әрбірі әлгі адамның айтып отырған көзқарастарын бейнелейді. Осы тұрғыдан
семантикалық талдау адамдардың ойлау ерекшелігін, дүниеге деген
көзқарастарын түсінуде жолбасшы болып табылады. Соңғы кездерде кейбір дін
психологтары осы әдіске негізделген зерттеулер жасап келеді.
Діни мәтіндерді зерттеу. Діннің қасиетті кітабын зерделей отырып,
ондағы адам жан дүниесіне әсер ететін мәліметтерді белгілі бір
психологиялық көзқарас тұрғысынан түсініктеме жасау дін психологиясының
зерттеу техникасы ретінде мойындалады.
Тәжірибе. Дін психологиясындағы тәжірибе әдісі сирек, шектеулі
жағдайларда ғана қолданылады. Дегенмен осы әдіс негізінде АҚШ-та зерттеулер
жасалып, еңбектер жарық көрген.
Ә) Мәліметтерді реттеу және оларға түсініктеме жасау әдістері
Жоғарыдағы құралдар мен техникалар арқылы қол жеткізілген дін
психологиясы мәліметтері белгілі тәсіл және көзқарас аясында реттеліп,
жүйленеуі және оларға түсініктеме жасалуы зерттеудің келесі кезеңін
құрайды. Мәліметтерді реттеу, оған өз бағасын әртүрлі жолдармен жүзеге
асырылады. Мысалы, діни өмір сүру мен әрекеттер жалпы психологияның
жүйесіне сай түрде жан дүниенің функцияларымен байланысы негізге алынып
(діни тәжірибе, діни мотивациялар) реттеледі.
Генетикалық әдіс. Бұл әдістің негізі индивидтің әрекеттеріндегі
себептілік пен нәтиже қатынасын оның өмір тарихына, өткеніне назар аудара
отырып, түсініктеме жасаудан тұрады. Адам жаратылысынан моральды, өнерпаз
немесе саясатшы болып туылмағаны сияқты діндар болып та туылмады, ол өмірге
келгеннен соң ғана осы қасиеттерді иелене бастайды. Осы жағынан діни
өмірдің адам өмірінің шақ дамуына сай зерделеу де дін психологиясының
үлесінде.
Финоменологиялық (динамикалық) әдіс. Бұл әдіс индивидтің жас дамуын
бір шетке сырып қойып, әрекет талдауында сол сәттегі психологиялық
тақырыпты негізге алады. Белгілі бір сәтте индивидтің психологиялық
ерекшеліктері, оның психологиялық ортасының мәні мен мазмұны анықталады
және сипатталады.
Биологиялық және прагматикалық түсініктеме. Бұл әдіс дінді адам
өміріне әсерлері тұрғысынан қолданылады, адам өмірінің одан ары жақсаруына
діннің пайдасы тұрғысынан зерделенеді. Мұнда адам өмірінде діннің маңызы
зор екендігі қуатталғаны сияқты, адамның дінге деген қажеттілігі жоғары
екендігіне де мән беріледі.
Психоаналитикалық түсініктеме. Психоаналитика әрекет талдауында
генетикалық даму әдісін қолданады. Оның келесі бір ерекшелігі - әрекеттерге
түсініктеме жасауда саналы және санадан тысқары факторларға мән беруі. Дін
психологиясында аталған әдіс адамның дін әрекеттерін санадан тысқары
дүниеден бастау алатын мотивацияларға сүйене отырып түсініктеме жасайды.
2.Дін психологиясының ислами әдебиеттерде кейде тасауф, кейде
ахлақ, кейде философия және кәламның ішінде ілгеріде қарастырылғанымен, дін
психологиясы деп өзінше жеке бір білім саласына айналуы оншама ескі емес.
Қолдағы деректер бұл ғылым саласының батыста дүниеге келгенін айтады.
Батыста “Дін психологиясы” атты алғашқы еңбек Америка психологы
Е.Д.Старбурк тарапынан 1899 жылы жазылды. 1902 жылы В.Жеймс “Діни
тәжірибенің түрлері” атты еңбегін шығарды. Бұдан кейін бұл салаға
байланысты еңбектер мақалалар, кітаптар түрінде тарала бастады. 1900 жылы
“Рухани өмір” атты еңбекті жазған Георг Альберт Джой, 1916 жылы “Дін
психологиясы” атты еңбекті жазып шығарды. 1910 жылы Е.С.Амес “Діни өмірдің
психологиясын” жариялады. Осындай еңбек 1911 жылы Георг Страитон тарапынан
да жазылып шығарылды. 1920 жылы Жеймс В.Пратт “Діни сана” атты еңбек жазды.
1923 жылы Роберт. Х.Тоулесс “Дін психологиясына кіріспе”, 1929 жылы
Е.Т.Кларк “Діни оянудың психологиясы” атты еңбектерді жариялады.
Э.С.Конклиннің “Діни ұйымның психологиясы”, Р.В.Виеменнің “Нормативтік дін
психологиясы”, Г.В.Альнорттың 1950 жылы жазған “Адам және Дін” атты
еңбектері соңғы кездерде жасалған басты еңбектер ретінде көрсетуге
болады.Америкада жасалған бұл зерттеулердің кейбіреулері басқа тілдерге
аударылып жатқанда Германия мен Францияда да кейбір еңбектер жазылып жатқан
болатын. Францияда жасалған зерттеулер көбінесе философиялық және дінге
біршама қарсы бағытта болатын. Мысалы “Д.Алемберт, Тургот, Комттың ойынша
дін сыналмаған және ғылымға негізделмеген бір түсініктің жемісі” болып
табылады.Германияда болса мейлінше бай бір дін психологиясы еңбектері
дүниеге келді. “Шлейермейчер, В.Вундит дін психологиясы саласында маңызды
зерттеулер жасады. Өздерінен кейінгілерге жол ашып берді. Вундит “Қауымдар
психологиясы” атты үлкен еңбегінде дінді қауымдық психологияның бір бөлігі
ретінде көрсетеді. Вундттан басқа Лазарус, Стендаль, Кулпе де бұл салада
еңбек етті. Бұлардан басқа Гиргенсон, Манс Челер, Р.Отто, Фистер, Хардтың
еңбектерін айтуға болады”. Бұл еңбектер жазылу барысында әрбір психолог
өзінің дүниетанымына немесе өзі тиісті болған ұйымға негіздеп отырып
жазған. Жалпы психологияда болғаны сияқты бұл жерде де кейбір метод
келіспеушіліктерінің болуы заңды нәрсе. Алайда бос қарсылықтарды қойып
әуелгі жасалған сынаулардың аясында әр бір методтың кемшілігін және пайдалы
тарапын көру қажет. Мынау немесе анау метод дұрыс деп жақтаушы болудың
орнына заманға лайық ең пайдалысын қолдану қажет.
3. Дін психологиясы әлеуметтік психологияның бір бөлігі ретінде.
Белгілі болғандай тура жол құбылысында бәрінен бұрын адамның өзінен
айнып, өзгеруі, жаңадан туылуы тілге тиек болады. Әсіресе бір дін адамды
қалауы бойынша, өзгертіп, оны өзіне сәйкестендіруді қалайды. Алайда адам
рухында тура жол құбылысының жүзеге асуы мейлінше қиын. Аллаһтан ұзақтаған
немесе оны танымаған бір адамның ескі өмір салтын түгелдей тастап жаңа бір
діни сенім және тұлғаға айналып саналы түрде Аллаһқа бет бұру мейлінше
маңызды мәселе болып табылады. Бұл адамның ескі өмірін түгелдей өзгертіп
жаңа бір өмірге бастауы дегенді білдіреді. Айтып отырған тура жол құбылыс
адам рухында жәймен қалыптасып ортаға шыққанындай, аяқ астынан туындап та
өзін көрсетуі мүмкін.
Дін психологиясының басқа бір мәселесі діни қажеттілік, дін сезімі
және мотивация болып табылады. Дін сезімнің дамуы жеткіншектерде және
қарияларда қалай болатындығы зерттелген.
Сондай-ақ діни сезім, қасиеттер жайлы да зерттеуге болады. Дін
психологиясы тасауф өмірді және діндардың Аллаһтың әмірлері алдындағы
көмбістігінің белгісі болған әрекеттерді, әсіресе ғибадат өмірін де
зерттеуі қажет. Бұл діни құбылыстарды сезім тұрғысынан, басқа әрекеттерге
әсері тұрғысынан бір тұлғалық тұтастық ішінде қарастырып бағалауға болады.
Бұл жерде қалыпты діни өмір жанында қалыпты емес діни құбылыстарды да
зерттеп бір психопотологиялық дін психологиясы саласы ортаға шығады.
Дұрыс бір діни жағдайдың қалыптасуы үшін дін білімінің қаншалықты
дәрежеде берілуі қажет? Дін білімінің жемісті болуы үшін қандай
психологиялық негіздерге бас ұру қажет? Осы секілді сұрақтарға жауап беру
де дін психологиясының міндеттеріне кіреді.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Дiн психологиясы пәнi, объектiсi, зерттеу мiндеттерi
2. Дiндi зерттеудiң философиялық, социологиялық, теологиялық және
психологиялық деңгейлерi
3. Дiн психологиясы әлеуметтiк психологияның бiр бөлiгi ретiнде.
4. Дiн психологиясының жалпы теориясы
5. Теологиялық пәндердегi нормативтiк тұрғы дiнтанудағы дескриптивтiк тұрғы
арасындағы қайшылық.
Әдебиеттер:
1. Артемьев А.И. Религиозная среда и личность. Алматы, 1994
2. Борунков Ю.Ф. Структура религиозного сознания. М. 1974
3. Букин В.Р. Психология веруищих и атеистициское воспитание. М., 1969
4. Куценок Б.М. Эмоция и религии. Киев, 1982
2 лекция. Діни сананың құрылымы және түрлі діндердегі Құдай бейнесі
1. Сананың жалпы психологиялық құрылымы діни сананың негізі ретінде.
2. Діни сана спецификасы.
3. Діни өзіндік сана, оның атқаратын қызметтері.
4. Діндердегі Құдай образы.
5. Діни жетілу тұрғысынан отбасы факторы.
6. Діни даму (жетілу) кезеңдері
Діни сана - жаратылыстан тыс күштерге, құдайға деген сенімнен
туындайтын көзқарастардың, идеялардың, нанымдардың, теориялардың
жиынтығы. Діни сананың құрылымына діни психология (діни идеялардың белгілі
бір жүйесімен байланысты стихиялық түрде қалыптасатын түсініктердің,
сезімдердің, көңіл-күйлердің, əдет-дəстүрлердің жиынтығы) жəне діни
идеология (діни идеялар жүйесі, оны қалыптастыру жəне тарату ісімен діни
ұйымдар, дінбасылар, діни қызметшілер айналысады) кіреді. Діни идеологияның
маңызды бөлігі болып теология есептеледі, ол құдай, оның қасиеттері,
сапалары, белгілері туралы ілімнің жүйелі баяндалуы жəне негізделуі. Діни
сенімге деген екі түрлі көзқарас бар. Атеистік көзқарас дін өмір шындығын
бұрмалап, фантастикалық тұрғыдан түсіндіреді десе, дінді қолдаушылар оны
нағыз ақиқат, танымның ең жоғарғы сатысы, адам өміріндегі барлық сұрақтарға
жауап бере алатын, қоғамдық сананың басқа формаларының бəрінен асып түсетін
формасы деп тұжырымдайды. Қазіргі қоғамда екінші көзқарас басымырақ.
Діннің пайда болу себептері мен мəні туралы
мəселе философия тарихында көптеген философтардың зерттеу объектісі болды.
Дін туралы ғылым - дінтануда діннің тамырлары деген ұғым қалыптасқан, бұл
ұғым діннің пайда болу себептерін, əлеуметтік, гносеологиялық жəне
адамгершіліктік мəнін ашады.
Діннің басты, анықтаушы тамыры немесе себебі ретінде көптеген
ғалымдар əлеуметтік себептерді атайды. Бұл себеп алғашқы қауымдық қоғам
адамдарынан жақсы көрінеді. Кездейсоқтық үстемдік еткен алғашқы қауымдық
қоғам адамдары табиғаттың дүлей күштеріне қарсы тұруға дəрменсіз, оларға
тəуелді болды. Стихиялық табиғат күштерін билеуге, өзіне бағындыруға,
қоғамдық қатынастарда күнделікті туындап отырған мəселелерді шешуге қажетті
практикалық құралдары жоқ адамдардың сүйенгені өзінің санасының,
қиялдауының жемісі - фантастикалық күштерге деген сенім болды. Діннің пайда
болуының осы əлеуметтік себептерін қазіргі заманда да көруге болады. 90-
жылдардың басында бүкіл посткеңестік кеңістікте діннің өте тез қарқынмен
дамуы байқалды. Бұрынғы жүйе күйреп, жаңа бағыттар, жаңа қоғамдық
қатынастар əлі анықталмаған сол кезеңде адамдардың бойын шарасыздық,
қорқыныш, үмітсіздік биледі, өмірлік бағыт-бағдарын жоғалтқан адамдардың
көпшілігі өздеріне қажет күш-қуатты, сенімді діннен іздеді.
Діннің гносеологиялық тамырлары болып адамның танымдық
жəне психологиялық қызметі негіздерінде қалыптасу мүмкіндігі жағдайлары,
алғышарттары, мүмкіндіктері есептеледі. Таным процесі екі жақты -
танымның объективті мазмұнын жəне оның субъективті формаларын (түйсік,
қабылдау, елестету, ұғым, пікір жəне т.б.) қамтитыны белгілі.
Діни санада осы процестің екінші жағы басымырақ. Елестетуге, логикалық
аналогиялар мен абстракциялар жасауға қабілеттілік тым əсіреленіп, танымдық
бейнелердің нақты заттардан ажыратылу қаупі пайда болады. Рационалдық
танымға көбірек назар аударудың нəтижесінде ұғымдарда дүние субъективті
бейнеленеді. Діннің əлеуметтік жəне
гносеологиялық тамырларымен қатар психологиялық тамырларын да атап кеткен
дұрыс. Бұрын белгісіз, жаңа əлеуметтік өзгерістер, қатынастар, жағдайлар
жеке адамның бойында да, қоғамда да жағымсыз эмоциялар тудыратыны күмəнсіз.
Əрине, адамдардың бəрі бірдей дінге бас ұрмайды.Дін психологиясы қоғамдық,
топтық және жеке тұлға психологиясының діни құбылыстарының (қажеттіліктер,
сезімдер, көңіл-күйі, дәтүрлер) пайда болу, даму және қызмет етуінің
психологиялық заңдылықтарын, сол құбылыстардың мазмұны, құрылымы,
бағыттылығын, олардың діни кешендегі орны мен рөлін және олардың қоғам,
топтар, жеке тұлғалардың діни емес тіршілік әрекетінің салаларына әсерін
зерттейді. Дінді анықтаудың бір критерийі ретінде Е.А.
Торчинов сакралды-профандық оппозициясын қарастырады. Оны да жеткіліксіз
деп есептейді. Біріншіден, тоталды сакралды діндер болған, олар үшін
сакралдықтың әр түрлі дәрежесі бар, ал профандық деген жоқ. Екіншіден,
сакралды-профандық оппозиция элементтерін діни емес сферада, яғни
мемлекеттік салтанатты кештер, салт-жоралар сияқты күнделіктен жоғары
тұрған шаралардан да табуға болады деп есептейді. Сондай-ақ дейді Торчинов
- нақтылы осы себепке байланысты дін мен ғибадат ұғымдары аралығына
теңдік белгісін қоюға мүлдем болмайды, өйткені ғибадат секулярлы сипатта
болатындықтан дін ықпалынан арылған жағдайда да жүзеге асуы мүмкін ғой,
ғибадатты діннің фундаментальды белгісі деп қарауға болмайды. Сонымен Е.А.
Торчинов Құдайға немесе құдайларға деген сенім діннің мәндік белгісі болып
есептеліне алмайды - деген қорытындыға келеді.
Діннің функциялары:
1) əлеуметтік функциясы - дін қай заманда да қоғамдық процестерді
басқару қоғамда тұрақтылық сақтау, ұлттық менталитет қалыптастыру
қызметтерін атқарып отырды.
2) адамгершіліктік функциясы - дін жалпы адамзаттық моральдық қасиеттерді
насихаттап, индивидтің адамгершілік келбетін өзгертуге үлесін қосады.
3) компенсаторлық - адам қиындық-дағдарысқа ұшыраған кезеңдерде
дін көмекке келіп, қайырымсыз дүниені о дүниедегі мəңгілік бақытқа үмітпен
алмастырады, адамға сенім-жігер, рухани күш береді.
Діндердегі Құдай образы. Будданың және Буддизмнің тәңір жайындағы
ұстанымы әрдайым талас-тартыспен келеді. Будданың жаратушы Тәңірі жайында
не айтқандығы нақты емес. Негізінде оның кезеңінде тәңір ұғымы жат ұғым
емес еді. Бірақ брахмандар, Тәңірді адамдар тарапынан зиян келтірілетін,
істеген ісіне өкінетін, алданатын, сиқыр арқылы әсерленетін, әлсіз және
мұқтаждықтары бар болмыс ретінде бағалайтын. Міне брахмандарға және олардың
көрсеткен дініне қарсылық ретінде жаратушы Тәңір және оған бағытталған
басқа діни ұғымдарға (құлшылық, құрбан т.б.) қатысы жоқ, тіпті қарама-қарсы
саналатын тхеравада буддизмі, джайнизм және аживика әрекеті, құтқарылу,
моральдық-этика, ақиқат секілді нәрселерге орын бере отыра, рух, құрбан,
құтқарылуды қабыл етпейтін карвака материалистерінің дінге қарсы атеизмінен
өзгеше болатын. Үнді дәстүрінде монетеист, политеист, монист
және пантеист тәңір түсініктері бар еді. Буддадан жеткен иман сөзі, үш
жауһар арасында немесе сегіз тармақты жолға қатысты бөлімдерде тәңірге
байланысты түсіндірме кездеспейді. Бірақ Будданың Тәңірге айтқан бірде-бір
сөз бізге жетпеген. Бұл мәселедегі үнсіздіктің, яхудилердің ақырет
сенімдерінде болғаны секілді, қасиетті мәтіннің салдарынан екені байқалмай
қалатын нәрсе емес. Пали мәтіні Буддадан шамамен төрт ғасырдан кейін
жаздырылған. Осы ұзақ ауызша кезеңде дамулар, талас-тартыстарды есептейтін
болсақ жағдайды жете түсінуге болады. Сонымен қатар буддистер әлемді кімнің
жаратқандығы жайлы емес, қиыншылықтан, ренкарнациядан құтылуға баса назар
аударған. Тағы айта кететін нәрсе Будданың христиандықта Хз. Исаның болғаны
сиқты, өте қатты көтермелеуі, оған тәңірлік сипаттар беруге жол ашты. Будда
барлық пұттардың қиратылуын бұйырса да, оның мүсіндері жасалды, уақыт өте
келе тәңірлік сипаттар берілді. Егер бір тәңір түсінігі болмағанда Буддаға
бұл нәрселер байланыстырылмайтын еді.
Христиан дінінде үштік сенімнің ең бірінші әрі басты элементі – Әке.
Христиандықта Құдай тағала Әке ретінде танылады. Құдай ең кәміл, мәңгі саф
таза рух. Ол барлық нәрсенің жаратушысы әрі иесі. Мәңгілік, барлық жерден
табылады және бүкіл нәрсені біледі. Бірақ Құдай тағалада осы қасиеттердің
барлығы бөлек, жеке-дара емес, бір бүтін болып табылады. Құдай бәрін де
көріп тұрушы. Ешкім Оны көре алмайды (Христиан шіркеуінің көзқарасы бойынша
болмысы көрінбеген Құдай тағала өзін Иса Мәсіх арқылы көрсеткен).
Христиандардың сенімі бойынша Құдайдың мән-мағынасы – сүйіспеншілік. Өз ұлы
Исаны адамдарды күнәдан құтқару үшін мына дүниеге жіберуі арқылы Құдай осы
сүйіспеншілігін көрсетті. Құдайдың негізі – Әке құдай, Ұл құдай және Киелі
рух құдай болып көрінсе де, бәрібір бұлардың барлығы бір-ақ нәрсе.
Бөлінбейтін негіз. Өйткені негіз – ол рух. Рухта бөліну қасиеті жоқ.
Сондықтан Құдай бір. Құдай қасиетті үштік болып табылады. Киелі
Үштіктің әрбірі Тәңір. Әке Тәңір, Ұл Тәңір және Киелі Рух Тәңір. Бұларды
бір тәңірдің түрлі көріністері, сипаттары ретінде түсіндіруге күш салуда.
Христиандықта бұл үштік түсіндірілуі қиын, бірақ сенілуі тиіс бір сыр
ретінде қарастырылады. Төрт інжілде де
Тәңірдің бірлігі, ұлылығы, шексіз құдіреті, жарату қасиеті бар. Інжілдер
Тәңірдің бар екендігі жайында қайшы пікірге түспейді. Жалғыз Тәңірдің
ежелден әрі соңы жоқ екендігінен сөз қозғайды. Мысалы Жоқан Інжілінде Тәңір
жайында тек қана бар еді дегеннен басқа түсіндірулер жоқ. Мұнымен қатар
бұл жағдай Тауратта да солай. Христиан сенімі бойынша Әке ретінде
бейнеленген Тәңір нұр, Иса Оның ұлы. Тәңір Исаның тұлғасында адаммен
бірлескен, Исаның денесі адам, рухы тәңір. Онда тәңірлік негіз бар. Адамды
Тәңірмен біріктіретін сүйіспеншілік. Тәңір адамзатты Адам (а.с.)-нан бері
қарай жалғасып келе жатқан негізгі күнәдан құтқару үшін ұлын жіберген. Ол
айқышта өзін құрбан етіп адамзатты құтқарған.
Алла Тағала — ислам дінінде бүкіл әлемді, адамзатты, барлық тіршілік
иелерін жаратушысы. Барлығы Алла Тағаланың әмірімен болады, бүкіл болмыстың
түп-тірегі деп түсіндіреді. Мұсылмандардың түсініг і бойынша Алла әлемдегі
барша жанды, жансызды, есті-ессізді жаратушы. Ол адамдардың өмірге
келгеннен бастап, бүкіл өмір сүру мезгілін белгілейді. Оны қазақтар жазмыш,
жаратқан ие деп атайды. Қасиетті Алланың өзі саналы жаратқан адамдарына
дұрыс жол көрсетіп, өмір сүру қағидаларын үйрету үшін елші жіберіп, сол
елшілер арқылы өзінің айтқандарын кітап етіп жерге түсірді. Елшілерінің ең
соңғысы Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар болып саналады. Алла ардақты
пайғамбарымыз Мұхаммедті (с.ғ.с.) күллі әлемге рақым нұры етіп жіберген. Ол
Хақ рақымын паш етіп, барша ғаламды нұрға бөлеуде. Оған түскен кітап
- Құран Кәрім Алланың адамдарға сыйлаған сөзі. Алла Тағаланың нақты
бейнесі ешкімге көрінбейді. Адамдар оған тек намаз арқылы жалбарынып,
берілгендіктерін жүректері арқылы білдіреді. Соңғы пайғамбар Мұхаммед
(с.ғ.с.) арқылы жеткен Құран Кәрім аяттарында Алланың жалғыз екендігі, оған
тең келер ешкімнің, еш нәрсенің жоқ екендігі айтылады. Алла ерекше күш
иесі. Алланың рахымына ие болу үшін әркез оған жалынып, жалбарынған. Нағыз
мұсылман Алланы бірден-бір жаратушы күш ретінде мойындап, өз өмірінде оның
талаптарын бұлжытпай орындап отыруға міндетті. Алла Тағала адамды
сүйіспеншілікпен жаратқандықтан әркез кеңшілік танытады, кешіруге әзір
дейді. Қазақ түсінігінде Алла атауы Құдай (парсы), Тәңірі (түркі)
сөздерімен қатар қолданылады. Бұл қазақы ортадағы исламның ерекшелігін
айғақтайды. Алла Тағала - ұлы Абай мен Шәкәрім қажының еңбектеріндегі
қаузалған ең негізгі этикалық категориялар - ақиқат, адамгершілік, адалдық,
мәрттік, жомарттық, мейірімділік сияқты ізгілік қасиеттердің абсолюттік
субстанциясы. Алланың тоқсан тоғыз есімі бар. Барлық ізгі сөздер
мен амалдар тек Құдіреті күшті Аллаға ғана тән. Алла – пәк және мейірімді.
Оның серігі жоқ және ол тумайды да, туылмайды да. Алла тағаланың
рақымдылығы жайлы бір хадисте Алла жаратылысты жаратпастан бұрын
рақымдылықты өзіне жазды және Расында, менің рақымдылығым азабымнан
жоғары деген. Сондай-ақ, Алланың аса рақымдылығын айқын көрсететін
көптеген хадис келтіруге болады: Аллаһтың атымен ант етейін, Алланың
құлына деген мейірім-шапағаты бір ананың баласына деген мейірімділігінен
сан есе үлкен.
Діни жетілу тұрғысынан отбасы факторы.
Сәби, туылғаннан кейбір ерекшеліктермен бірге дүниеге келеді. Алайда
оның бұл ерекшеліктерінің орта әсерінен дамуы және өзгеруі негізгі мәселе
болып табылады. Бұл жерде психологияның қатты көңіл бөліп, қайсы бірінің
әсерлі екендігі туралы толассыз талас-тартыста болып отырған тұқым
қуалаушылық және орта “факторы төңірегінде” біз арнайы айтысқа, тартысқа
бармаймыз. Негізінде бұл талас-тартыстардың ортаға шығуына септігін
тигізді. Айтқандай белгілі бір даму формуласы табылған және бұл формулада
қайсы фактордың қаншалықты салмағы басым екендігі де көрсетілген. (Даму –
Тұқым қуалаушылық –қоршаған орта-уақыт)
Хз.Пайғамбардың “Әр бір туылған бала Ислам дініне бейімделіп туылады.
Кейін оны ата-анасы яһуди, христиан немесе мәжуси етеді” деген хадисі де
әрі тұқым қуалаушылық әрі қоршаған орта факторына назар аудартуда. Бұл
хадистегі арабша “фытрат” (жаратылыс, қасиет) сөзінің мағынасы төңірегінде
көптеген келіспеушіліктер бар. Алайда біз хадистің екінші бөлігінің
білдірген діни дамудағы ортаның рөлін қарастырамыз.
Орта, ауқымды мағыналы бір ұғым. Күнделікті өмірде көбінесе орта
дегенімізде жанұя, достар тобы, оқу орны сияқты әлеуметтік орта әлементтері
ақылға, ойға келеді. Ал орта ұғымы адамның әсер алған әр нәрсесін
білдіреді. Айтқандай ортаны әлеуметтік орта, физикалық орта, биологиялық
орта, мәдени орта сияқты бөліктерге бөлуге болады. Тақырыбымызға қатысты
бізді қызықтырғаны сөз жоқ әлеуметтік орта мен мәдени орта болып табылады.
Отбасы ортасы.
Отбасы баланың дүниеге келген, өмірге алғашқы қадамын аттаған маңызды
әлеуметтік ортасы болып табылады. Бұл жерде оның әр түрлі қажеттіліктері
беріледі. Бұл ортада бала көргендерін, білгендерін, түйгендерін өз бойына
сіңіре отырып өз тұлғалық қасиетін қалыптастырады. Бұл жерде маңызды бір
мәселе тағы да бар. Ол баланың қабылдаушы, еліктеуші екендігі, баланың
қалыптасуында ата-ананың және басқа жанұя мүшелерінің үлгі болатындықтары
болып табылады. Үлгі қаншалықты толық, дұрыс болса баланың қимылдарына әсер
етуі де соншалықты жоғары болады. Осы тұрғыдан баланы бір фотоаппарат,
видео немесе магнитофонға ұқсатуға болады. Олай болса жанұя ортасында ата-
ана және үлкендердің әрекеттері баланың дамуында үлкен маңызға ие болып
табылады. Хз.Пайғамбарымыздың төмендегі хадисін тақырыбымызбен
байланыстыруға әрекет жасап көрейік:
“Намаздарыңыздың кейбірін үйлеріңізде қылыңыздар және оларды
қәбірлерге айналдырмаңыз.”
Бұл хадистің көптеген варианттары бар. Бұлардың арасындағы
айырмашылықтарды қарайтын болсақ жағдай біраз түсінікті болады.
Айтқандай Тирмизидегі хадис мынадай: “парыз намаздарынан басқа
намаздардың үйде қылынғаны абзал болып табылады”
Енді осы хадис жайлы біраз ой жүгіртіп көрсек тікелей Аллаһқа құлшылық
ету үшін жасалған мешіттер тұрғанда үйде намаз қылудың маңыздылығы қайдан
шықты деген сұрақ пайда болады. Одан кейін намаз оқылмаған үйдің кәбірге
ұқсатылуының себебі не?
Бұл мәселе жайлы мынадай бір тұжырымға келеміз: Парыз намаздардың
мешітте жамағатпен қылынуы, діннің белгілерінің көрінісі үшін, нәпіл
намаздардың үйде қылынуының себебі риякерліктен ұзақ болу үшін табылады.
Алайда парыз намаздардың мешітте нәпіл намаздарының үйде оқылуының
абзалдығы тек қана бұған байланысты болмаса керек. Мәселенің түрлі жақтары
бар; психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық және т.б. ғибадаттардың
тұлғаның қалыптасуындағы функциясын.
Көз алдына алсақ мынаны айтуға болады: намаз туралы Құранда:
“Мені еске алу үшін намазды толық орында”дейді.
Ғибадаттардың әр түрлі жер мен уақытта жиі-жиі қылынуы адамда Аллаһқа
деген сенімді қалыптастырады. Аллаһқа деген сенімі толық, кемелденген адам
айнала қоршаған ортаға үлгі болады. Жамағатпен оқылған намаздың әлеуметтік
бірігудегі функциясын осы жерде айтып кету керек. Діни тәрбие үшін үйлерде
оқылған намаздардың маңызы өте жоғары. Бұның маңыздылығын яки Кемал былай
деп айтады: “Өз-өзіме айтамын: Шишли Кадикөй, Мода сияқты аймақтарда
туылған, өскен, ойнаған Түрік балалары ұлттарынан толық дәрежеде өз
несібелерін яки қажеттіліктерін толық ала білді ме? Ол аймақтардағы
мұнаралар көрінбесе, азандар естілмесе, рамазан айының түндері сезілмесе
балалар мұсылмандықтың балалық түсін қалай көреді? Міне осы түс балалық деп
отырған мұсылман түсі. Осы түс бізді бір тұтас ұлт хәлінде ұстап келе
жатыр. Қазіргі Түрік әкелері ауасы мен топырағы мұсылмандықпен толған
аймақтарда туылды. Алғашқы сабақтары бісмілләні үйренуден басталды. Айт
намаздарына әкелерінің жанында бірге барды. Осындай әр түрлі діннің
жолдарынан жүріп өтті. Түрік болды”
Балалар үйде көрген діни өмірдің әсерінде қалады. Намаз оқыған, құран
оқыған үлкендердің жанында діни өмірге дайындалып діндарлық бір қасиеттерді
өз бойларына жинай бастайды.
Бір әке баласымен (бес жастан кіші) ойын ойнайды және бұл баласына өте
ұнайды. Біраздан соң әкесі ойынды жеткілікті деп тапқанда бала бұған
келіспейді. Әкесі “балам мен намаз оқуым керек” дейді. Бұған қуанған баласы
“онда менле сенімен бірге намаз оқимын” дейді. Бірге ақшам намазын оқиды
осылайша болады діни сезім ояна бастайды. Діни қызығушылықтың оянуында және
дамуында жанұяның маңызы және балаға діни өмірдің қызықтығын қабылдату үшін
онымен мұқиат қатынаста болу керектігін естен шығармау керек. Ғибадат
барысында балалармен ойнап отырамызба деген түсініктен аулақ болу керек.
Хз.Пайғамбарымыз намаз барысында және намаздан тыс уақытта балалармен дұрыс
қарым-қатынаста болуды бұйырады.
3. Діни жетілу тұрғысынан қоршаған орта факторы
Радио және теледидар. Радио мен теледидарды отбасы ішінде қарастырсақта
болар еді. Өйткені бұлар баланы көбінесе жанұя ішінде өз әсерін алады.
Алайда өз алдына қарастыруды жөн көрдік. Теледидар қазіргі кезде радиомен
салыстырылмайтындай дәрежеде адамдарға әсер етуде. Бұл жағдай балалар жайлы
ойланғанда одан да маңызды хәлге айналады. Жағдай былай өрбігенде,
мәселеге балалардың діни қызығушылықтарын ояту тұрғысынан қаралғанда Түркия
теледидарының ашынарлы жағдайы көз алдымызға келеді. Діни бағдарлама
ретінде 1- каналда аптасына жарты сағаттық көрсетілім беріледі. Мұның
өзінің кемшіліктері толып артады. Радиоға келетін болсақ діни
бағдарламалардың сағаты және түрлері бұрынғыдан көрі дұрысталған. ТРТ-ның
радио және теледидар бағдарламаларының жалпы көрінісі өскелен ұрпаққа,
олардың қалыптасуына кереғар бағытта әсер етіп отырғаны байқалады. Салт-
дәстүрге сай келмейтін көріністер көбейіп бара жатқандай.
Балаларға арналған кітаптар және басылымдар.
Балалар бысылымдарының балаларға әсерінің жоғарлылығы қалтқысыз шындық
болып табылады. Діни қызығушылықтың дамуында бұл басылымдардың
маңыздылығының қаншалықты денгейде екенін айту өте қиын. Діни
тақырыптардағы балалар кітаптарымен басылымдары өздерін енді-енді көрсетіп
келе жатыр.
Ойын және достарының ортасы.
Ойын дегенде алдымен балалық еске түседі. Өйткені ойын олардың негізгі
қызметі болып табылады. Ойын олардың өмірде дайындық ортасы, әрі әр түрлі
қиялдарының қанағаттанатын жері. Айтқандай балалар ойындарында үлкен
адамдардың бейнесін сомдайды. Біреуі мұғалім болады, басқалары оқушы, ал
енді біреуі дәрігер дегендей. Бұл жерде үлкендердің міндеті олардың арасына
түспеу болып табылады. Тек ойынның ағысына бір бағыт жөн сілтеуге болады.
Бұл тұрғыда ойыншықтардың да маңызы өте жоғары. Ойыншықтар баланың ой-
өрісінің кеңеюіне үлкен көмек береді. Ойынның маңыздылығының жанында
достардың да әсерін ұмытпау керек. Ойын достарының жанұя құрылысы,
дәрежесі, тәрбиесі және әлеуметтік әрекет түрінің балаларға әсері өте
жоғары болады.
Мектеп.
Қазір балалардың мектеп жасы ретінде 7-12 жастар арасы көрсетіледі.
Мектепке дейін ата-ананың ықпалында болған балаға енді оқытушы
тікелей әсер етеді. Енді ең жақсы білетін, сөйлейтін мұғалім болып
табылады. Олай болса мектеп жасындағы баланың діни тақырыптағы
қызығушылықтарын ең жақсы қанағаттандыратын да мұғалім болады. Бұл
жағдайда бастауыш білім беру кезінде бұл қызметті атқаратын мұғалімдердің
шартқа лайық болуын мұқият қадағалау керек. Діни мәселелердің қазіргі
өмірмен байланыстыра отырып балаға үйрету қажет. Бұл жердегі назар бөлетін
тағы бір нәрсе мектеп жанұя байланысының дұрыс бағытта жолға қойылуы болып
табылады.
Діни даму (жетілу) кезеңдері.
1. Балалық кезең.
2. Бозбала кезең.
3. Ересектік кезең
І- Балалық кезең.
А- Мектептен бұрыңғы кезең (0-5)
Сезімдер баланың тумысынан бірге келетін ерекшеліктерінің арасындағы
бір қасиет. Алайда бұл сезімдерден кейбіреулері дереу өзін көрсетсе
(аштық, шөл сияқты) кейбіреулері жетілу кезеңдері ішінде ортаға шығады.
Сезімдерді ортаға шығу түріне қарай:
1- Қарапайым және менменшіл сезімдер, 2- әлеуметтік сезімдер, 3- ұлы және
тылсым сезімдер деп бөлуге болады. Дін сезімі осы ұлы және тылсым
сезімдер арасынан орын алады. Осы тұрғыдан да ортаға шығуы кеш
болатындықтан ұзақ бір мерзімді қамтиды.
Баланың сәбилік кезеңі бойынша (0-2) діни құбылыстар әдетте
байқалмайды. Тек жүруге және тілі шығып сөйлей бастаған кездерінде кейбір
діни әрекеттерге еліктеуі мүмкін.
Алғашқы балалық кезеңі дейтін (2-6 ж) кезде анық бір діни құлшыныс
ба діни өмірге талпынады. Үш жастарынан бастан еліктеудің жанында сезім
арқылы діни өмірге бейімделу әрекеті көріне бастайды.
Бұл кезеңде балада еліктеушілік, анемизм, антроморфизм, егоцентризм,
жеке пікір және ойшылдық (сұрақ сұрау) сияқты сезімтал ерекшеліктер үстем
болады. Баланың өзін қоршаған ортасына қабылдануы үшін “Мен де бармын”
деуге әрекет еткен бұл кезіне “тәуелсіз болу” кезеңі деп те айтылады.
Бұл ерекшеліктер мектепке дейінгі кезеңнің ішінде уақыт, пайыз және
көлемі жағынан әртүрлі болады. Енді осы ерекшеліктер төңірегінде жеке-жеке
әңгіме қозғаймыз.
1- Еліктеушілік.
Бала бұл кезде көздерімен бір бейнекамера, құлақтарымен бір
магнитофон сияқты оқиғалардың ағысын бақылап отырады және оларды еліктеу
арқылы орындауға әрекет етеді. Сезім тұрғысынан бұған ол құштар, санасы
толық жетілмегендіктен ол әлі сын көзбен қарауға қабілетсіз. Сондықтан тек
еліктеумен шектеледі. Бала бұл кезде өзіне айтылған әр нәрсеге сенуге
бейім, шүбәләнуден ұзақ болады. Сезімтал, ақылды емес.
2-Анемизм.
Бұл терминнің психологиядағы мағынасы бүкіл болмыстардың жанды,
саналы ретінде қабылданып, қимыл-әрекеттерінің осыған байланысты бағалануы
дегенді білдіреді. Балалар қуыршақтармен ойнайды, онымен сөйлеседі т.б.
Оның ойынша бұлттар өз еріктерімен ұшады, өзендер ағады, тау-тас,
хайуандардың барлығы адам сияқты саналы болып табылады.
3-Антроморфизм және жеке пікір.
Антропо - адам, морф- форма, суреттеме; антроморфизм болса адамға
ұқсатушылық дегенді білдіреді. Бұл терминнің психологиялық мағынасы болса
Аллаһтың адам кейпінде көрінуі дегенді білдіреді. Бала бұл кезде түсіну,
ойлану қабілетіне байланысты жеке, дербес пікірде болу кезеңінде болып
табылады. Жеке болмыстарды және мәселелерді оңай пайымдайды, бірақ
беймәлім, тылсым болмыстарды ойдағыдай түсініп, қабылдай алмайды.
Сондықтан белгісіз нәрсе, белгілі нәрсеге айналдырылады. Аллаһ, ахырет,
періште, жын, шайтан сияқты беймәлім ұғымдарды түсіне алмағандықтан
көзімен көріп, сезім органдарымен қабылдаған белгілі болмыс, оқиға және
жағдайлардың көмегімен бұл белгісіз дүниелер мен ұғымдарды түсінуге әрекет
жасайды. Кейде бұл жағдайлар үлкендер тарапынан күлкіге де ұшырап жатады.
Бала айналасындағы үлкендерден естіген бұл діни беймәлім ұғымдарды
сұрайды. Оған Аллаһты түсіндіргеніңізде ол түсінбейді ол оны өзі білетін
заттарға, соның ішінде адамға ұқсатуға және осылайша түсінуге әрекет
етеді. Аллаһ жақсы көреді, есітеді, біледі сияқты ұқсатулар балаға адамды
елестетеді. “Аллаһ үлкен, ол бәрінен күшті, ол бізді және барлық нәрсені
жаратқан” дегенімізде оның адамнан басқаша болмыс екенін сезінгенімен,
қалай деген сұрақтың жауабын табуға да қиындық шегеді және тағы да адамға
ұқсатуға мәжбүр болады: сенен де үлкен бе? Есіктің қоңырауына бойы жете
ме? Сияқты сұрақтар сұрайды. Баланың бұл дербес (объективті) түсінік
дәрежесінен уақыт өте келе субъективті ойлау дәрежесіне өтуі және Аллаһ
түсінігіне ие болуы кейіннен, жинақы түрде, өзін көрсететін болады. Алайда
бұл жерде орта шарттармен тәрбие жұмыстарының да даму барысына әсер
ететіндігін ұмытпау керек. Бір христиан мәдениетінде жетілген бала мен
ислами тәрбие алып өскен баланың Аллаһ түсініктеріндегі даму барысы
салыстырылғанда өзгеше нәтижелер береді. Бұл заңды нәрсе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Тарау. Дін психологиясы ғылымы: қалыптасуы және дамуы
1 лекция. Дін психологиясы міндеттері мен пәні
1. Дін психологиясы пәні, обьектісі, зерттеу міндеттері
2. Дін психологиясының қысқаша тарихы және әдебиеттері
3. Дін психологиясы әлеуметтік психологияның бір бөлігі ретінде
1. Дін психологиясы пәні психологиялық аспектілер мен діни
құбылыстардың заңдылықтарын қарастырады. Яғни дін психологиясы діни
құбылыстарды зерттейтін адам ғылымы. Жалпы тәрбиелік жағынан қарағанда діни
психология адамның рухани өмірі мен әрекеті ішінде діни функцияларды
қамтыған әрбір мәселені зерттеу тақырыбына айналдырады.
Дін психологиясының негізгі қарастыратын тақырыптары мыналар: діни
тәрбие және қабілет, діни сенім және тәжірибе, дұға және ғибадаттар, тура
жол, діннен қорқу немесе сенімсіздік және т.б. Дін психологиясының мақсаты
адамның діни өмірін қарастырып, мүмкін болғанынша обьективтік ғылыми білім
үйрету.
Дін психологиясы діни ғылымдар мен қоғамдық ғылымдардың бірігуінен
пайда болғаны күдіксіз. Жалпы ғылымдарды психологиялық жағынан үшке бөліп
қарастыруға болады: 1. жалпы психология; дін психологиясы жалпы
психологияның бір бөлімі болғандықтан оның әдіс – тәсілдерін қолданып
зерттеулерін жалғастырады. 2.дін ғылымдары; дін психологиясына жақын келген
және адамның діни болмысын түрлі жақтардан қарастырған ғылымдардың түрі
көп. Олардың негізгілері діндер тарихы, дін феноменологиясы, дін
антропологиясы және т.б. 3.діни білімдер; діни құбылыстардың психологиялық
жағынан қарастыру үшін діни сенімдерді жақыннан қарастыруды керек етеді.
Сол себептен дін психологиясы тафсир, хадис, калам, ислам тарихы және т.б.
сияқты ғылым салаларымен арақатынаста болады.
Психология және дін психологиясы. Батыс ғылыми кеңістігі ішінде ХІХ
ғасырдың соңынан бастап, жеке ғылым саласы ретінде қалыптаса бастаған
социология, психология, антропология сияқты гуманитарлық ғылымдар бүгінгі
күні жоғары деңгейде даму сатысына көтерілді. Философиялық және теориялық
тұжырымдамалардан ұзақ нақты ғылыми әдістермен адамды зерттейтін аталған
ғылым салаларының қарастыратын тақырыптары күн өткен сайын кеңейе түсу,
зерттеу әдістері де мейлінше баю және салалары да кеңею үстінде. Сонымен
қатар осы салаларда қол жеткізілген мәліметтер жеткелікті деңгейге және
нақтылыққа жеткен емес. Бұл – аталған ғылымдарының әлі жас немесе зерттеу
тақырыбы ретінде алған адамның жаратылысы қым-қиғаш болу ерекшелігіне
байланысты.
Адам әрекеті психология ғылымының негізгі тақырыбы болып табылады және
бұл оның құрамдас бір саласы болып табылатын дін психологиясына да қатысты.
Осы салада зерттеулер тереңдеген сайын адамды одан да жақын түрде тани білу
мүмкіндігі де соншалықты арта түседі.
Психология анықтамасы. Психология термині грек тіліндегі екі сөздің
қосындысынан туындаған: рух (жан) мағынасына сәйкес келетін pscyche мен
ғылым мәнін беретін logos. Демек, осыған қарағанда психология жан
ғылымы мағынасына сәйкес келеді. Бірақ бұдан психологияның тікелей рухқа
зерттеу жасау деп түсінбеген жөн. Негізінде рух түсінігі асбрактілі
ақиқатты қамтиды, ал бұл философиялық және діни түсініктемелерде сонау ерте
кезден бері қарастырып келе жатқан проблема. Психологияның негізгі тақырыбы
– адамның рухани өмірі мен әрекеттері. Психология рух пен денені тұтас
қарастыра отырып, тарихи және әлеуметтік-мәдени жүйе аясында өз болмысын
паш еткен нақты адамды қарастырады. Негізінде психологияның тәуелсіз
ғылымға айналуы және даму жолына түсуі нақты ғылыми негізде зерттеулер
жасауына байланысты.
Осы ғылымдар аясында бүгінгі күні психология адам әрекетін және
әрекетке дейінгі кезеңдерді ғылыми тұрғыдан зерделейтін ғылым саласы
ретінде сипатталады.
Сана және әрекет. Адам әрекетінің сырттай, тікелей бақылауға болатын
және бақылауға болмайтын, тек ішкі жан дүниеде орын алатын жақтары болады.
Осы ішкі, жан дүниемізді дүниеге әкелетін сезімдер мен ойлар саналық
халдер, саналық кезеңдер деп аталады. Адам әрекетін санадан бөлек
қарастыру – адамды рухсыз машина тәрізді ойлау деген сөз. Демек, әрекет
түсінігі бір жағынан сезімдер, ойлар, зеректік, сенімдер мен мінез-құлықтар
тәрізді тікелей бақылауға болмайтын адам жан дүниесіндегі құбылыстарды,
келесі жағынан сөздер, реакциялар, іс-әрекеттер сияқты көруге және естуге
болатын алуан түрлі рухтың сыртқы әрекетін білдіреді.
Кешенді (шиеленіскен) әрекет. Адам әрекетінің ең негізгі ерекшелігі –
кешенділігі. Адам белгілі бір уақытта тек бір мәселемен ғана шектелмейді.
Осы жағынан индивидтің белгілі бір жағдайда көрініс тапқан қандай да бір
әрекетінің себебі мен мәнін ұғыну үшін ол жайлы әртүрлі мәліметтер алу
қажет. Әрекет динамикасында адамның биологиялық ерекшеліктері, оның өткен
өмір жолы, сол кездердегі ішкі жан дүниесі және оны қалыптастырған
физикалық, әлеуметтік-мәдени ортасы қарастырылады.
Психологияның салалары. Адам өмірінің алуан түрлі қырлары бар. Бұл
психология салаларының дамуына жол ашты. Тіпті, олардың әрбірі жеке
мамандық саласы ретінде даму жолына түскен. Психологияның басты салалары
ретінде мыналарды атауға болады:
Эксперимантальдік психология әрекеттің негізгі принциптерін түсіну
сияқты тақырыптарды зерттейді. Осы саладағы зерттеулер көбінесе сезім,
зеректік, үйрену және еске сақтау, мотивация және сезім мен әрекеттің
физиологиялық негіздері сияқты тақырыптар қарастырылады.
Жас психологиясы дүниеге келгеннен дүниеден өткенге дейін адамның
жасына байланысты көрініс тапқан әрекет өзгерістерін, индивидтің дамуындағы
ортаның рөлін зерттейді.
Адамилық психологиясы индивидтердің адамдық болмысы мен типтерін
зерттейді, адамға тән сезім, ой және әрекет түрлерінің іргесінде жатқан
негізгі құрылымдарды табуға тырысады.
Әлеуметтік психология индивидтің топ ішіндегі әрекетін және әртүрлі
топтар арасындағы әлеуметтік ықпалдастықтарды зерделейді.
Жолбасшылық психологиясы адамның күнделікті сезімдік және индивидтік
мәселелерін шешу, кәсіптік және академиялық тақырыптарда көмекші болу,
ортасымен жақын қатынаста болуын қамтамасыз ету мақсатында жүргізілген
зерттеулер жиынтығын қамтиды.
Мектеп және тәрбие психологиясы оқушы мәселелерімен және оқу-
ағартушылық тақырыптарымен айналысады.
Жұмыс және индустрия психологиясы адамды кәсіби жетілдіру, жұмыста
сапаны арттыру, адамдар мен жұмыс құрылымдары арасындағы байланысты дамыту
сияқты тақырыптарда жұмыс атқарады.
Дін психологиясы адамдардың діни әрекеттерін қарастырады.
Дін психологиясының тақырыбы мен зерттеу алаңы. Дін психологиясы –
діни құбылыстарды зерттейтін гуманитарлық ғылым. Аталған ғылым дінді
психологиялық тұрғыда зерттеуді басшылыққа алады. Демек, адамның ішкі жан
дүниесі мен әрекеттері аясында діни қасиетке ие әрбір әрекетті өзінің
негізгі зерттеу нысанасына алады.
Діни өмір сүру мен әрекеттің құрылымы мен мазмұнын және осыған қатысты
рухани функциялар мен процестерді біртұтас қарастыратын дін психологиясы
психологияның барлық салаларына ортақ қолданылатын ғылыми әдістерді
қолданады. Діни өмір мен әрекетте жалпы психологияның ортақ ұстындары да
негізге алынады. Демек, адамның діни өлшемін зерделеу деген сөз – оның жан
дүниесіне тән барлық қырларын қарастыру болып шығады. Дін адамның жан
дүниесіне көп ықпал ететін ерекшелікке ие. Діни өмір сүруді сезімдер, ойлар
мен түсініктер, қалаулар мен идеалдар, әрекеттер, әлеуметтік қатынастар,
моральдық және эстетикалық әрекеттер сияқты адамды зерделейтін барлық
рухани кезеңдер ішінен қарастыруға болады. Адамның дінге бет бұруы оны жан
дүниесіне бағыттап, біртіндеп адамдық келбетіне икемдеуі және бүкіл
әрекеттерінде діннің ықпалын бейнелеуі тұрғысынан дін психологиясы адамдық
болмыстың барлық жағын қамтиды. Осыған қарағанда діни бейімділік пен
қабілет, діни қатынастар пен қалаулар, діни сезім мен тәжірибелер, дін
сенім мен жүріс-тұрыстар, дұға жасау мен ғибадат, тәубеге келу және құдай
жолына түсу, діннен бет бұру және имансыздық, мистицизм мен сопылық өмір
кешу дін психологиясының басты тақырыптарын құрайды. Аталған осындай
тақырыптарды қамтуда психологиялық салалардың да қосар үлестері бар. Мысалы
нәрестеліктен бастап, қарттық кезеңге дейінгі шақтар ішіндегі даму
кезеңдерінің әрбірінде жас психологиясының діни өмір сүру мен әрекеттердің
ерекшеліктері зерттелген кезде, жас шамасының даму психологиясы мәліметтері
негізге алынады. Индивидтің психология аясында алуан түрлі діндар индивид
типтері жайында көзқарастар дамытылады. Ақыл-есі түзу емес діндар
адамдардың жағдайы патологиялық психология мәліметтері аясында зерледенеді.
Дін психологиясының мақсаты. Дін психологиясы діни өмір сүру мен
әрекеттерді, осыларға жол бастайтын себептер мен факторларды индивидтегі
жан дүниелік құрылымдарды, оған әсер ететін ықпалдарды да бірге қамти
отырып, зерттейтін ғылым саласы. Аталған ғылымның мақсаты – адамның діни
өлшемін зерделей отырып, объективті нәтижелерге қол жеткізу. Дін
психологиясы діннің адам өміріндегі әсері мен өлшемдерін сипаттауға
талпыныс жасайды.
Дін психологиясы және басқа да ғылым салалары. Дін психологиясы діни
ілімдер мен гуманитарлық ғылымдармен қиылысатын ортақ қиылыста орын
алатындығы белгілі. Осыған орай, аталған ғылымның беретін мәліметтері
төмендегі ғылым бастаулары арқылы қол жеткізілетін мәліметтерден нәр алады:
жалпы психология, дінтану ғылымдары және діни ілімдер.
Дін психологиясы жалпы психологияның бір тармағы болғандықтан
негізінде оның принциптері мен әдістерін пайдалана отырып, зерттеулер
жүргізеді.
Дін психологиясымен қатарлас адамның діни өлшемдерін әр түрлі
қырларынан зерттейтін бірнеше ғылым салалары қалыптасқан. Дінтану ғылымдары
арасында орын алатын ғылым салаларының басында діни өмірді қоғамдық
тұрғыдан қарастыратын дін психологиясы келеді. Тарих бойындағы діндерді
зерделейтін діндер тарихы, діни құбылыстарды объективтік ақиқат аясында
қарастыратын дін феноменологиясы, дінді алуан түрлі қоғамдар және оларды
мәдени және қоғамдық құрылымдары тұрғысынан зерттейтін діни антропология,
халықтардың діни мәдениеттерін салыстырмалы түрде және бір-бірімен
байланыстары аясында зерттейтін діни этнология дін психологиясымен тығыз
байланысты ғылым салалары болып табылады. Сондай-ақ дін психологиясы дін
философиясының дамытқан концепциялардан, діни өнер мен әдебиеттен адамның
діни қатынастарды және діндар адамның жан дүниесін түсіну және анықтау үшін
қажетінше қолдана алады.
Діни белгілердің психологиялық түсініктемесі мен сипаттамасы көбінесе
аталған белгілердің қалыптасуына әсер еткен діни сенім мен доктриналарды
жақыннан зерделеуді қажет етеді. Сондықтан, негізгі діни дереккөздермен
олардың түсініктемелері бойынша қалыптасқан діни ілімдер (тафсир, хадис,
фиқһ, калам) кейде негізге алу қол жеткізетін нәтижелердің дәйекті болуы
үшін қажет есептеледі. Сондай-ақ исламның пайда болуы мен таралуы, ғасырлар
ішіндегі дамуы белгілі кезеңде үлкен қуатқа ие болып, халықтардың жан
дүниесіне әсер етуі немесе индивидтер мен қоғамдар ішінде әлсіреуі діни
динамиканың мәнін ашуда маңызды мағлұматтар беретіні мәлім. Осыған орай,
ислам тарихы, мазхабтар тарихы, ислам мәдениеті тарихы сияқты ғылым
салаларының берген мәліметтерге ден қою қажет.
Дін психологиясының әдістері. Дін психологиясының қолданылатын
әдістері психологияның басқа салаларында қолданылатын әдістер болып
табылады. Әдетте дін психологтары қарастырған тақырыптарды ерекшелігіне
қарай төмендегі әдістердің бірін немесе бірнешесін қолдана отырып
зерттеулер жасаған. Әдетте зерттеу әдістерін мәліметтерді жинақтау және
мәліметтерді реттеп, оларға түсініктеме жасау деп екіге бөліп қарастыруға
болады.
А) Мәліметтерді жинақтау құралдары мен техникалары
Жеке құжаттар. Ішкі және сыртқы бақылауға негізделген адамның діни
өмірі жайлы мәлімет беретін алуан түрлі жазбаша құжаттар, қағазға
түсірілген диалогтар мен сипаттамалар дін психологиясының ғылыми тәсілдері
арасында ерекше орынды алады. Индивидтердің өз өмірі жайлы қағазға түсірген
өмірбаяндары немесе басқа адам тарапынан жазылған өмірбаяндар, естеліктері,
хаттар, саяхат жазбалары т.б. мәліметтерді зерттеу нәтижесінде діни
тәжірибе мен әрекеттерге қатысты құнды мағлұматтарға қол жеткізіледі.
Дін психологиясының негізін қалаушылардың бірі – У. Джеймс
зерттеулерін көбінесе осы типтес мәліметтерге негіздеген. Алайда, оның
зерттеулерінде өмірі зерделенген индивидтер діни жағынан алдыңғы қатарлы
көзі ашық, таңдаулар адамдармен шектеулі қалған. Осы себепті оның зерттеуі
сынға ұшырады. Жастардың діни дамуымен айналысқан кейбір дін психологтары
да индивидтердің естелік дәптерлерін оқыған.
Анкеталар. С.Холл мен У.Д.Старбек сияқты алғашқы дін психологтарының
жастардың діни дамуын анкеталармен анықтауға бағытталған зерттеулері
кейінгі кезеңдерде анкеталардың кең түрде қолданылуына жол ашты. Белгілі
бір зерттеу тақырыбына лайықты түрде дайындалған анкеталар дін
психологиясында жиі қолданылатын мәліметтер жинау құралы болып табылады.
Алайда анкета дайындауда өте үлкен біліктілікті және жауапкершілікті қажет
етеді. Анкета алудағы мақсат – адамның жан дүниесіндегі діннің орнын
анықтауға бағытталуы тиіс.
Тесттер. Психологияда зеректік, сәттілік, қабілет, қатынас, адамдық
т.б. салаларда дамытылған көпсанды тесттер қолданылады. Мұның маңызды
ерекшелігі – стандарт болғандықтан сенімді өлшем құралы ретінде
мойындалады. Дін психологиясында индивидтердің діни қабілеттері мен
қатынастарын, сенімдері мен әрекеттерін сенімді түрде өлшейтін стандарт
тесттер кездесе бермейді. Алайда, индивид психологиясында қолданылатын
кейбір техникалардан пайдаланылады.
Кездесулер. Бастапқы кезден жүйелі түрде дайындалған немесе
жоспарланған сұрақтар бойынша кездесу, пікір алысу – зерттеу әдісінің
керекті құралы болып табылады. Осы жолмен сенімді мәліметтерге қол жеткізу
үшін пікір алысып жатқан екі жақ арасында шынайы, бір-біріне сенімді
атмосфера қалыптасуы тиіс.
Семантикалық талдаулар. Семантика – сөздің мағыналық деңгейлерін
зерттейтін ғылым саласы. Ақиқат пен тіл арасындағы арнайы байланысқа сай
түрде сөздер алуан түрлі мағыналар береді. Адамның қолданған сөздердің
әрбірі әлгі адамның айтып отырған көзқарастарын бейнелейді. Осы тұрғыдан
семантикалық талдау адамдардың ойлау ерекшелігін, дүниеге деген
көзқарастарын түсінуде жолбасшы болып табылады. Соңғы кездерде кейбір дін
психологтары осы әдіске негізделген зерттеулер жасап келеді.
Діни мәтіндерді зерттеу. Діннің қасиетті кітабын зерделей отырып,
ондағы адам жан дүниесіне әсер ететін мәліметтерді белгілі бір
психологиялық көзқарас тұрғысынан түсініктеме жасау дін психологиясының
зерттеу техникасы ретінде мойындалады.
Тәжірибе. Дін психологиясындағы тәжірибе әдісі сирек, шектеулі
жағдайларда ғана қолданылады. Дегенмен осы әдіс негізінде АҚШ-та зерттеулер
жасалып, еңбектер жарық көрген.
Ә) Мәліметтерді реттеу және оларға түсініктеме жасау әдістері
Жоғарыдағы құралдар мен техникалар арқылы қол жеткізілген дін
психологиясы мәліметтері белгілі тәсіл және көзқарас аясында реттеліп,
жүйленеуі және оларға түсініктеме жасалуы зерттеудің келесі кезеңін
құрайды. Мәліметтерді реттеу, оған өз бағасын әртүрлі жолдармен жүзеге
асырылады. Мысалы, діни өмір сүру мен әрекеттер жалпы психологияның
жүйесіне сай түрде жан дүниенің функцияларымен байланысы негізге алынып
(діни тәжірибе, діни мотивациялар) реттеледі.
Генетикалық әдіс. Бұл әдістің негізі индивидтің әрекеттеріндегі
себептілік пен нәтиже қатынасын оның өмір тарихына, өткеніне назар аудара
отырып, түсініктеме жасаудан тұрады. Адам жаратылысынан моральды, өнерпаз
немесе саясатшы болып туылмағаны сияқты діндар болып та туылмады, ол өмірге
келгеннен соң ғана осы қасиеттерді иелене бастайды. Осы жағынан діни
өмірдің адам өмірінің шақ дамуына сай зерделеу де дін психологиясының
үлесінде.
Финоменологиялық (динамикалық) әдіс. Бұл әдіс индивидтің жас дамуын
бір шетке сырып қойып, әрекет талдауында сол сәттегі психологиялық
тақырыпты негізге алады. Белгілі бір сәтте индивидтің психологиялық
ерекшеліктері, оның психологиялық ортасының мәні мен мазмұны анықталады
және сипатталады.
Биологиялық және прагматикалық түсініктеме. Бұл әдіс дінді адам
өміріне әсерлері тұрғысынан қолданылады, адам өмірінің одан ары жақсаруына
діннің пайдасы тұрғысынан зерделенеді. Мұнда адам өмірінде діннің маңызы
зор екендігі қуатталғаны сияқты, адамның дінге деген қажеттілігі жоғары
екендігіне де мән беріледі.
Психоаналитикалық түсініктеме. Психоаналитика әрекет талдауында
генетикалық даму әдісін қолданады. Оның келесі бір ерекшелігі - әрекеттерге
түсініктеме жасауда саналы және санадан тысқары факторларға мән беруі. Дін
психологиясында аталған әдіс адамның дін әрекеттерін санадан тысқары
дүниеден бастау алатын мотивацияларға сүйене отырып түсініктеме жасайды.
2.Дін психологиясының ислами әдебиеттерде кейде тасауф, кейде
ахлақ, кейде философия және кәламның ішінде ілгеріде қарастырылғанымен, дін
психологиясы деп өзінше жеке бір білім саласына айналуы оншама ескі емес.
Қолдағы деректер бұл ғылым саласының батыста дүниеге келгенін айтады.
Батыста “Дін психологиясы” атты алғашқы еңбек Америка психологы
Е.Д.Старбурк тарапынан 1899 жылы жазылды. 1902 жылы В.Жеймс “Діни
тәжірибенің түрлері” атты еңбегін шығарды. Бұдан кейін бұл салаға
байланысты еңбектер мақалалар, кітаптар түрінде тарала бастады. 1900 жылы
“Рухани өмір” атты еңбекті жазған Георг Альберт Джой, 1916 жылы “Дін
психологиясы” атты еңбекті жазып шығарды. 1910 жылы Е.С.Амес “Діни өмірдің
психологиясын” жариялады. Осындай еңбек 1911 жылы Георг Страитон тарапынан
да жазылып шығарылды. 1920 жылы Жеймс В.Пратт “Діни сана” атты еңбек жазды.
1923 жылы Роберт. Х.Тоулесс “Дін психологиясына кіріспе”, 1929 жылы
Е.Т.Кларк “Діни оянудың психологиясы” атты еңбектерді жариялады.
Э.С.Конклиннің “Діни ұйымның психологиясы”, Р.В.Виеменнің “Нормативтік дін
психологиясы”, Г.В.Альнорттың 1950 жылы жазған “Адам және Дін” атты
еңбектері соңғы кездерде жасалған басты еңбектер ретінде көрсетуге
болады.Америкада жасалған бұл зерттеулердің кейбіреулері басқа тілдерге
аударылып жатқанда Германия мен Францияда да кейбір еңбектер жазылып жатқан
болатын. Францияда жасалған зерттеулер көбінесе философиялық және дінге
біршама қарсы бағытта болатын. Мысалы “Д.Алемберт, Тургот, Комттың ойынша
дін сыналмаған және ғылымға негізделмеген бір түсініктің жемісі” болып
табылады.Германияда болса мейлінше бай бір дін психологиясы еңбектері
дүниеге келді. “Шлейермейчер, В.Вундит дін психологиясы саласында маңызды
зерттеулер жасады. Өздерінен кейінгілерге жол ашып берді. Вундит “Қауымдар
психологиясы” атты үлкен еңбегінде дінді қауымдық психологияның бір бөлігі
ретінде көрсетеді. Вундттан басқа Лазарус, Стендаль, Кулпе де бұл салада
еңбек етті. Бұлардан басқа Гиргенсон, Манс Челер, Р.Отто, Фистер, Хардтың
еңбектерін айтуға болады”. Бұл еңбектер жазылу барысында әрбір психолог
өзінің дүниетанымына немесе өзі тиісті болған ұйымға негіздеп отырып
жазған. Жалпы психологияда болғаны сияқты бұл жерде де кейбір метод
келіспеушіліктерінің болуы заңды нәрсе. Алайда бос қарсылықтарды қойып
әуелгі жасалған сынаулардың аясында әр бір методтың кемшілігін және пайдалы
тарапын көру қажет. Мынау немесе анау метод дұрыс деп жақтаушы болудың
орнына заманға лайық ең пайдалысын қолдану қажет.
3. Дін психологиясы әлеуметтік психологияның бір бөлігі ретінде.
Белгілі болғандай тура жол құбылысында бәрінен бұрын адамның өзінен
айнып, өзгеруі, жаңадан туылуы тілге тиек болады. Әсіресе бір дін адамды
қалауы бойынша, өзгертіп, оны өзіне сәйкестендіруді қалайды. Алайда адам
рухында тура жол құбылысының жүзеге асуы мейлінше қиын. Аллаһтан ұзақтаған
немесе оны танымаған бір адамның ескі өмір салтын түгелдей тастап жаңа бір
діни сенім және тұлғаға айналып саналы түрде Аллаһқа бет бұру мейлінше
маңызды мәселе болып табылады. Бұл адамның ескі өмірін түгелдей өзгертіп
жаңа бір өмірге бастауы дегенді білдіреді. Айтып отырған тура жол құбылыс
адам рухында жәймен қалыптасып ортаға шыққанындай, аяқ астынан туындап та
өзін көрсетуі мүмкін.
Дін психологиясының басқа бір мәселесі діни қажеттілік, дін сезімі
және мотивация болып табылады. Дін сезімнің дамуы жеткіншектерде және
қарияларда қалай болатындығы зерттелген.
Сондай-ақ діни сезім, қасиеттер жайлы да зерттеуге болады. Дін
психологиясы тасауф өмірді және діндардың Аллаһтың әмірлері алдындағы
көмбістігінің белгісі болған әрекеттерді, әсіресе ғибадат өмірін де
зерттеуі қажет. Бұл діни құбылыстарды сезім тұрғысынан, басқа әрекеттерге
әсері тұрғысынан бір тұлғалық тұтастық ішінде қарастырып бағалауға болады.
Бұл жерде қалыпты діни өмір жанында қалыпты емес діни құбылыстарды да
зерттеп бір психопотологиялық дін психологиясы саласы ортаға шығады.
Дұрыс бір діни жағдайдың қалыптасуы үшін дін білімінің қаншалықты
дәрежеде берілуі қажет? Дін білімінің жемісті болуы үшін қандай
психологиялық негіздерге бас ұру қажет? Осы секілді сұрақтарға жауап беру
де дін психологиясының міндеттеріне кіреді.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Дiн психологиясы пәнi, объектiсi, зерттеу мiндеттерi
2. Дiндi зерттеудiң философиялық, социологиялық, теологиялық және
психологиялық деңгейлерi
3. Дiн психологиясы әлеуметтiк психологияның бiр бөлiгi ретiнде.
4. Дiн психологиясының жалпы теориясы
5. Теологиялық пәндердегi нормативтiк тұрғы дiнтанудағы дескриптивтiк тұрғы
арасындағы қайшылық.
Әдебиеттер:
1. Артемьев А.И. Религиозная среда и личность. Алматы, 1994
2. Борунков Ю.Ф. Структура религиозного сознания. М. 1974
3. Букин В.Р. Психология веруищих и атеистициское воспитание. М., 1969
4. Куценок Б.М. Эмоция и религии. Киев, 1982
2 лекция. Діни сананың құрылымы және түрлі діндердегі Құдай бейнесі
1. Сананың жалпы психологиялық құрылымы діни сананың негізі ретінде.
2. Діни сана спецификасы.
3. Діни өзіндік сана, оның атқаратын қызметтері.
4. Діндердегі Құдай образы.
5. Діни жетілу тұрғысынан отбасы факторы.
6. Діни даму (жетілу) кезеңдері
Діни сана - жаратылыстан тыс күштерге, құдайға деген сенімнен
туындайтын көзқарастардың, идеялардың, нанымдардың, теориялардың
жиынтығы. Діни сананың құрылымына діни психология (діни идеялардың белгілі
бір жүйесімен байланысты стихиялық түрде қалыптасатын түсініктердің,
сезімдердің, көңіл-күйлердің, əдет-дəстүрлердің жиынтығы) жəне діни
идеология (діни идеялар жүйесі, оны қалыптастыру жəне тарату ісімен діни
ұйымдар, дінбасылар, діни қызметшілер айналысады) кіреді. Діни идеологияның
маңызды бөлігі болып теология есептеледі, ол құдай, оның қасиеттері,
сапалары, белгілері туралы ілімнің жүйелі баяндалуы жəне негізделуі. Діни
сенімге деген екі түрлі көзқарас бар. Атеистік көзқарас дін өмір шындығын
бұрмалап, фантастикалық тұрғыдан түсіндіреді десе, дінді қолдаушылар оны
нағыз ақиқат, танымның ең жоғарғы сатысы, адам өміріндегі барлық сұрақтарға
жауап бере алатын, қоғамдық сананың басқа формаларының бəрінен асып түсетін
формасы деп тұжырымдайды. Қазіргі қоғамда екінші көзқарас басымырақ.
Діннің пайда болу себептері мен мəні туралы
мəселе философия тарихында көптеген философтардың зерттеу объектісі болды.
Дін туралы ғылым - дінтануда діннің тамырлары деген ұғым қалыптасқан, бұл
ұғым діннің пайда болу себептерін, əлеуметтік, гносеологиялық жəне
адамгершіліктік мəнін ашады.
Діннің басты, анықтаушы тамыры немесе себебі ретінде көптеген
ғалымдар əлеуметтік себептерді атайды. Бұл себеп алғашқы қауымдық қоғам
адамдарынан жақсы көрінеді. Кездейсоқтық үстемдік еткен алғашқы қауымдық
қоғам адамдары табиғаттың дүлей күштеріне қарсы тұруға дəрменсіз, оларға
тəуелді болды. Стихиялық табиғат күштерін билеуге, өзіне бағындыруға,
қоғамдық қатынастарда күнделікті туындап отырған мəселелерді шешуге қажетті
практикалық құралдары жоқ адамдардың сүйенгені өзінің санасының,
қиялдауының жемісі - фантастикалық күштерге деген сенім болды. Діннің пайда
болуының осы əлеуметтік себептерін қазіргі заманда да көруге болады. 90-
жылдардың басында бүкіл посткеңестік кеңістікте діннің өте тез қарқынмен
дамуы байқалды. Бұрынғы жүйе күйреп, жаңа бағыттар, жаңа қоғамдық
қатынастар əлі анықталмаған сол кезеңде адамдардың бойын шарасыздық,
қорқыныш, үмітсіздік биледі, өмірлік бағыт-бағдарын жоғалтқан адамдардың
көпшілігі өздеріне қажет күш-қуатты, сенімді діннен іздеді.
Діннің гносеологиялық тамырлары болып адамның танымдық
жəне психологиялық қызметі негіздерінде қалыптасу мүмкіндігі жағдайлары,
алғышарттары, мүмкіндіктері есептеледі. Таным процесі екі жақты -
танымның объективті мазмұнын жəне оның субъективті формаларын (түйсік,
қабылдау, елестету, ұғым, пікір жəне т.б.) қамтитыны белгілі.
Діни санада осы процестің екінші жағы басымырақ. Елестетуге, логикалық
аналогиялар мен абстракциялар жасауға қабілеттілік тым əсіреленіп, танымдық
бейнелердің нақты заттардан ажыратылу қаупі пайда болады. Рационалдық
танымға көбірек назар аударудың нəтижесінде ұғымдарда дүние субъективті
бейнеленеді. Діннің əлеуметтік жəне
гносеологиялық тамырларымен қатар психологиялық тамырларын да атап кеткен
дұрыс. Бұрын белгісіз, жаңа əлеуметтік өзгерістер, қатынастар, жағдайлар
жеке адамның бойында да, қоғамда да жағымсыз эмоциялар тудыратыны күмəнсіз.
Əрине, адамдардың бəрі бірдей дінге бас ұрмайды.Дін психологиясы қоғамдық,
топтық және жеке тұлға психологиясының діни құбылыстарының (қажеттіліктер,
сезімдер, көңіл-күйі, дәтүрлер) пайда болу, даму және қызмет етуінің
психологиялық заңдылықтарын, сол құбылыстардың мазмұны, құрылымы,
бағыттылығын, олардың діни кешендегі орны мен рөлін және олардың қоғам,
топтар, жеке тұлғалардың діни емес тіршілік әрекетінің салаларына әсерін
зерттейді. Дінді анықтаудың бір критерийі ретінде Е.А.
Торчинов сакралды-профандық оппозициясын қарастырады. Оны да жеткіліксіз
деп есептейді. Біріншіден, тоталды сакралды діндер болған, олар үшін
сакралдықтың әр түрлі дәрежесі бар, ал профандық деген жоқ. Екіншіден,
сакралды-профандық оппозиция элементтерін діни емес сферада, яғни
мемлекеттік салтанатты кештер, салт-жоралар сияқты күнделіктен жоғары
тұрған шаралардан да табуға болады деп есептейді. Сондай-ақ дейді Торчинов
- нақтылы осы себепке байланысты дін мен ғибадат ұғымдары аралығына
теңдік белгісін қоюға мүлдем болмайды, өйткені ғибадат секулярлы сипатта
болатындықтан дін ықпалынан арылған жағдайда да жүзеге асуы мүмкін ғой,
ғибадатты діннің фундаментальды белгісі деп қарауға болмайды. Сонымен Е.А.
Торчинов Құдайға немесе құдайларға деген сенім діннің мәндік белгісі болып
есептеліне алмайды - деген қорытындыға келеді.
Діннің функциялары:
1) əлеуметтік функциясы - дін қай заманда да қоғамдық процестерді
басқару қоғамда тұрақтылық сақтау, ұлттық менталитет қалыптастыру
қызметтерін атқарып отырды.
2) адамгершіліктік функциясы - дін жалпы адамзаттық моральдық қасиеттерді
насихаттап, индивидтің адамгершілік келбетін өзгертуге үлесін қосады.
3) компенсаторлық - адам қиындық-дағдарысқа ұшыраған кезеңдерде
дін көмекке келіп, қайырымсыз дүниені о дүниедегі мəңгілік бақытқа үмітпен
алмастырады, адамға сенім-жігер, рухани күш береді.
Діндердегі Құдай образы. Будданың және Буддизмнің тәңір жайындағы
ұстанымы әрдайым талас-тартыспен келеді. Будданың жаратушы Тәңірі жайында
не айтқандығы нақты емес. Негізінде оның кезеңінде тәңір ұғымы жат ұғым
емес еді. Бірақ брахмандар, Тәңірді адамдар тарапынан зиян келтірілетін,
істеген ісіне өкінетін, алданатын, сиқыр арқылы әсерленетін, әлсіз және
мұқтаждықтары бар болмыс ретінде бағалайтын. Міне брахмандарға және олардың
көрсеткен дініне қарсылық ретінде жаратушы Тәңір және оған бағытталған
басқа діни ұғымдарға (құлшылық, құрбан т.б.) қатысы жоқ, тіпті қарама-қарсы
саналатын тхеравада буддизмі, джайнизм және аживика әрекеті, құтқарылу,
моральдық-этика, ақиқат секілді нәрселерге орын бере отыра, рух, құрбан,
құтқарылуды қабыл етпейтін карвака материалистерінің дінге қарсы атеизмінен
өзгеше болатын. Үнді дәстүрінде монетеист, политеист, монист
және пантеист тәңір түсініктері бар еді. Буддадан жеткен иман сөзі, үш
жауһар арасында немесе сегіз тармақты жолға қатысты бөлімдерде тәңірге
байланысты түсіндірме кездеспейді. Бірақ Будданың Тәңірге айтқан бірде-бір
сөз бізге жетпеген. Бұл мәселедегі үнсіздіктің, яхудилердің ақырет
сенімдерінде болғаны секілді, қасиетті мәтіннің салдарынан екені байқалмай
қалатын нәрсе емес. Пали мәтіні Буддадан шамамен төрт ғасырдан кейін
жаздырылған. Осы ұзақ ауызша кезеңде дамулар, талас-тартыстарды есептейтін
болсақ жағдайды жете түсінуге болады. Сонымен қатар буддистер әлемді кімнің
жаратқандығы жайлы емес, қиыншылықтан, ренкарнациядан құтылуға баса назар
аударған. Тағы айта кететін нәрсе Будданың христиандықта Хз. Исаның болғаны
сиқты, өте қатты көтермелеуі, оған тәңірлік сипаттар беруге жол ашты. Будда
барлық пұттардың қиратылуын бұйырса да, оның мүсіндері жасалды, уақыт өте
келе тәңірлік сипаттар берілді. Егер бір тәңір түсінігі болмағанда Буддаға
бұл нәрселер байланыстырылмайтын еді.
Христиан дінінде үштік сенімнің ең бірінші әрі басты элементі – Әке.
Христиандықта Құдай тағала Әке ретінде танылады. Құдай ең кәміл, мәңгі саф
таза рух. Ол барлық нәрсенің жаратушысы әрі иесі. Мәңгілік, барлық жерден
табылады және бүкіл нәрсені біледі. Бірақ Құдай тағалада осы қасиеттердің
барлығы бөлек, жеке-дара емес, бір бүтін болып табылады. Құдай бәрін де
көріп тұрушы. Ешкім Оны көре алмайды (Христиан шіркеуінің көзқарасы бойынша
болмысы көрінбеген Құдай тағала өзін Иса Мәсіх арқылы көрсеткен).
Христиандардың сенімі бойынша Құдайдың мән-мағынасы – сүйіспеншілік. Өз ұлы
Исаны адамдарды күнәдан құтқару үшін мына дүниеге жіберуі арқылы Құдай осы
сүйіспеншілігін көрсетті. Құдайдың негізі – Әке құдай, Ұл құдай және Киелі
рух құдай болып көрінсе де, бәрібір бұлардың барлығы бір-ақ нәрсе.
Бөлінбейтін негіз. Өйткені негіз – ол рух. Рухта бөліну қасиеті жоқ.
Сондықтан Құдай бір. Құдай қасиетті үштік болып табылады. Киелі
Үштіктің әрбірі Тәңір. Әке Тәңір, Ұл Тәңір және Киелі Рух Тәңір. Бұларды
бір тәңірдің түрлі көріністері, сипаттары ретінде түсіндіруге күш салуда.
Христиандықта бұл үштік түсіндірілуі қиын, бірақ сенілуі тиіс бір сыр
ретінде қарастырылады. Төрт інжілде де
Тәңірдің бірлігі, ұлылығы, шексіз құдіреті, жарату қасиеті бар. Інжілдер
Тәңірдің бар екендігі жайында қайшы пікірге түспейді. Жалғыз Тәңірдің
ежелден әрі соңы жоқ екендігінен сөз қозғайды. Мысалы Жоқан Інжілінде Тәңір
жайында тек қана бар еді дегеннен басқа түсіндірулер жоқ. Мұнымен қатар
бұл жағдай Тауратта да солай. Христиан сенімі бойынша Әке ретінде
бейнеленген Тәңір нұр, Иса Оның ұлы. Тәңір Исаның тұлғасында адаммен
бірлескен, Исаның денесі адам, рухы тәңір. Онда тәңірлік негіз бар. Адамды
Тәңірмен біріктіретін сүйіспеншілік. Тәңір адамзатты Адам (а.с.)-нан бері
қарай жалғасып келе жатқан негізгі күнәдан құтқару үшін ұлын жіберген. Ол
айқышта өзін құрбан етіп адамзатты құтқарған.
Алла Тағала — ислам дінінде бүкіл әлемді, адамзатты, барлық тіршілік
иелерін жаратушысы. Барлығы Алла Тағаланың әмірімен болады, бүкіл болмыстың
түп-тірегі деп түсіндіреді. Мұсылмандардың түсініг і бойынша Алла әлемдегі
барша жанды, жансызды, есті-ессізді жаратушы. Ол адамдардың өмірге
келгеннен бастап, бүкіл өмір сүру мезгілін белгілейді. Оны қазақтар жазмыш,
жаратқан ие деп атайды. Қасиетті Алланың өзі саналы жаратқан адамдарына
дұрыс жол көрсетіп, өмір сүру қағидаларын үйрету үшін елші жіберіп, сол
елшілер арқылы өзінің айтқандарын кітап етіп жерге түсірді. Елшілерінің ең
соңғысы Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар болып саналады. Алла ардақты
пайғамбарымыз Мұхаммедті (с.ғ.с.) күллі әлемге рақым нұры етіп жіберген. Ол
Хақ рақымын паш етіп, барша ғаламды нұрға бөлеуде. Оған түскен кітап
- Құран Кәрім Алланың адамдарға сыйлаған сөзі. Алла Тағаланың нақты
бейнесі ешкімге көрінбейді. Адамдар оған тек намаз арқылы жалбарынып,
берілгендіктерін жүректері арқылы білдіреді. Соңғы пайғамбар Мұхаммед
(с.ғ.с.) арқылы жеткен Құран Кәрім аяттарында Алланың жалғыз екендігі, оған
тең келер ешкімнің, еш нәрсенің жоқ екендігі айтылады. Алла ерекше күш
иесі. Алланың рахымына ие болу үшін әркез оған жалынып, жалбарынған. Нағыз
мұсылман Алланы бірден-бір жаратушы күш ретінде мойындап, өз өмірінде оның
талаптарын бұлжытпай орындап отыруға міндетті. Алла Тағала адамды
сүйіспеншілікпен жаратқандықтан әркез кеңшілік танытады, кешіруге әзір
дейді. Қазақ түсінігінде Алла атауы Құдай (парсы), Тәңірі (түркі)
сөздерімен қатар қолданылады. Бұл қазақы ортадағы исламның ерекшелігін
айғақтайды. Алла Тағала - ұлы Абай мен Шәкәрім қажының еңбектеріндегі
қаузалған ең негізгі этикалық категориялар - ақиқат, адамгершілік, адалдық,
мәрттік, жомарттық, мейірімділік сияқты ізгілік қасиеттердің абсолюттік
субстанциясы. Алланың тоқсан тоғыз есімі бар. Барлық ізгі сөздер
мен амалдар тек Құдіреті күшті Аллаға ғана тән. Алла – пәк және мейірімді.
Оның серігі жоқ және ол тумайды да, туылмайды да. Алла тағаланың
рақымдылығы жайлы бір хадисте Алла жаратылысты жаратпастан бұрын
рақымдылықты өзіне жазды және Расында, менің рақымдылығым азабымнан
жоғары деген. Сондай-ақ, Алланың аса рақымдылығын айқын көрсететін
көптеген хадис келтіруге болады: Аллаһтың атымен ант етейін, Алланың
құлына деген мейірім-шапағаты бір ананың баласына деген мейірімділігінен
сан есе үлкен.
Діни жетілу тұрғысынан отбасы факторы.
Сәби, туылғаннан кейбір ерекшеліктермен бірге дүниеге келеді. Алайда
оның бұл ерекшеліктерінің орта әсерінен дамуы және өзгеруі негізгі мәселе
болып табылады. Бұл жерде психологияның қатты көңіл бөліп, қайсы бірінің
әсерлі екендігі туралы толассыз талас-тартыста болып отырған тұқым
қуалаушылық және орта “факторы төңірегінде” біз арнайы айтысқа, тартысқа
бармаймыз. Негізінде бұл талас-тартыстардың ортаға шығуына септігін
тигізді. Айтқандай белгілі бір даму формуласы табылған және бұл формулада
қайсы фактордың қаншалықты салмағы басым екендігі де көрсетілген. (Даму –
Тұқым қуалаушылық –қоршаған орта-уақыт)
Хз.Пайғамбардың “Әр бір туылған бала Ислам дініне бейімделіп туылады.
Кейін оны ата-анасы яһуди, христиан немесе мәжуси етеді” деген хадисі де
әрі тұқым қуалаушылық әрі қоршаған орта факторына назар аудартуда. Бұл
хадистегі арабша “фытрат” (жаратылыс, қасиет) сөзінің мағынасы төңірегінде
көптеген келіспеушіліктер бар. Алайда біз хадистің екінші бөлігінің
білдірген діни дамудағы ортаның рөлін қарастырамыз.
Орта, ауқымды мағыналы бір ұғым. Күнделікті өмірде көбінесе орта
дегенімізде жанұя, достар тобы, оқу орны сияқты әлеуметтік орта әлементтері
ақылға, ойға келеді. Ал орта ұғымы адамның әсер алған әр нәрсесін
білдіреді. Айтқандай ортаны әлеуметтік орта, физикалық орта, биологиялық
орта, мәдени орта сияқты бөліктерге бөлуге болады. Тақырыбымызға қатысты
бізді қызықтырғаны сөз жоқ әлеуметтік орта мен мәдени орта болып табылады.
Отбасы ортасы.
Отбасы баланың дүниеге келген, өмірге алғашқы қадамын аттаған маңызды
әлеуметтік ортасы болып табылады. Бұл жерде оның әр түрлі қажеттіліктері
беріледі. Бұл ортада бала көргендерін, білгендерін, түйгендерін өз бойына
сіңіре отырып өз тұлғалық қасиетін қалыптастырады. Бұл жерде маңызды бір
мәселе тағы да бар. Ол баланың қабылдаушы, еліктеуші екендігі, баланың
қалыптасуында ата-ананың және басқа жанұя мүшелерінің үлгі болатындықтары
болып табылады. Үлгі қаншалықты толық, дұрыс болса баланың қимылдарына әсер
етуі де соншалықты жоғары болады. Осы тұрғыдан баланы бір фотоаппарат,
видео немесе магнитофонға ұқсатуға болады. Олай болса жанұя ортасында ата-
ана және үлкендердің әрекеттері баланың дамуында үлкен маңызға ие болып
табылады. Хз.Пайғамбарымыздың төмендегі хадисін тақырыбымызбен
байланыстыруға әрекет жасап көрейік:
“Намаздарыңыздың кейбірін үйлеріңізде қылыңыздар және оларды
қәбірлерге айналдырмаңыз.”
Бұл хадистің көптеген варианттары бар. Бұлардың арасындағы
айырмашылықтарды қарайтын болсақ жағдай біраз түсінікті болады.
Айтқандай Тирмизидегі хадис мынадай: “парыз намаздарынан басқа
намаздардың үйде қылынғаны абзал болып табылады”
Енді осы хадис жайлы біраз ой жүгіртіп көрсек тікелей Аллаһқа құлшылық
ету үшін жасалған мешіттер тұрғанда үйде намаз қылудың маңыздылығы қайдан
шықты деген сұрақ пайда болады. Одан кейін намаз оқылмаған үйдің кәбірге
ұқсатылуының себебі не?
Бұл мәселе жайлы мынадай бір тұжырымға келеміз: Парыз намаздардың
мешітте жамағатпен қылынуы, діннің белгілерінің көрінісі үшін, нәпіл
намаздардың үйде қылынуының себебі риякерліктен ұзақ болу үшін табылады.
Алайда парыз намаздардың мешітте нәпіл намаздарының үйде оқылуының
абзалдығы тек қана бұған байланысты болмаса керек. Мәселенің түрлі жақтары
бар; психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық және т.б. ғибадаттардың
тұлғаның қалыптасуындағы функциясын.
Көз алдына алсақ мынаны айтуға болады: намаз туралы Құранда:
“Мені еске алу үшін намазды толық орында”дейді.
Ғибадаттардың әр түрлі жер мен уақытта жиі-жиі қылынуы адамда Аллаһқа
деген сенімді қалыптастырады. Аллаһқа деген сенімі толық, кемелденген адам
айнала қоршаған ортаға үлгі болады. Жамағатпен оқылған намаздың әлеуметтік
бірігудегі функциясын осы жерде айтып кету керек. Діни тәрбие үшін үйлерде
оқылған намаздардың маңызы өте жоғары. Бұның маңыздылығын яки Кемал былай
деп айтады: “Өз-өзіме айтамын: Шишли Кадикөй, Мода сияқты аймақтарда
туылған, өскен, ойнаған Түрік балалары ұлттарынан толық дәрежеде өз
несібелерін яки қажеттіліктерін толық ала білді ме? Ол аймақтардағы
мұнаралар көрінбесе, азандар естілмесе, рамазан айының түндері сезілмесе
балалар мұсылмандықтың балалық түсін қалай көреді? Міне осы түс балалық деп
отырған мұсылман түсі. Осы түс бізді бір тұтас ұлт хәлінде ұстап келе
жатыр. Қазіргі Түрік әкелері ауасы мен топырағы мұсылмандықпен толған
аймақтарда туылды. Алғашқы сабақтары бісмілләні үйренуден басталды. Айт
намаздарына әкелерінің жанында бірге барды. Осындай әр түрлі діннің
жолдарынан жүріп өтті. Түрік болды”
Балалар үйде көрген діни өмірдің әсерінде қалады. Намаз оқыған, құран
оқыған үлкендердің жанында діни өмірге дайындалып діндарлық бір қасиеттерді
өз бойларына жинай бастайды.
Бір әке баласымен (бес жастан кіші) ойын ойнайды және бұл баласына өте
ұнайды. Біраздан соң әкесі ойынды жеткілікті деп тапқанда бала бұған
келіспейді. Әкесі “балам мен намаз оқуым керек” дейді. Бұған қуанған баласы
“онда менле сенімен бірге намаз оқимын” дейді. Бірге ақшам намазын оқиды
осылайша болады діни сезім ояна бастайды. Діни қызығушылықтың оянуында және
дамуында жанұяның маңызы және балаға діни өмірдің қызықтығын қабылдату үшін
онымен мұқиат қатынаста болу керектігін естен шығармау керек. Ғибадат
барысында балалармен ойнап отырамызба деген түсініктен аулақ болу керек.
Хз.Пайғамбарымыз намаз барысында және намаздан тыс уақытта балалармен дұрыс
қарым-қатынаста болуды бұйырады.
3. Діни жетілу тұрғысынан қоршаған орта факторы
Радио және теледидар. Радио мен теледидарды отбасы ішінде қарастырсақта
болар еді. Өйткені бұлар баланы көбінесе жанұя ішінде өз әсерін алады.
Алайда өз алдына қарастыруды жөн көрдік. Теледидар қазіргі кезде радиомен
салыстырылмайтындай дәрежеде адамдарға әсер етуде. Бұл жағдай балалар жайлы
ойланғанда одан да маңызды хәлге айналады. Жағдай былай өрбігенде,
мәселеге балалардың діни қызығушылықтарын ояту тұрғысынан қаралғанда Түркия
теледидарының ашынарлы жағдайы көз алдымызға келеді. Діни бағдарлама
ретінде 1- каналда аптасына жарты сағаттық көрсетілім беріледі. Мұның
өзінің кемшіліктері толып артады. Радиоға келетін болсақ діни
бағдарламалардың сағаты және түрлері бұрынғыдан көрі дұрысталған. ТРТ-ның
радио және теледидар бағдарламаларының жалпы көрінісі өскелен ұрпаққа,
олардың қалыптасуына кереғар бағытта әсер етіп отырғаны байқалады. Салт-
дәстүрге сай келмейтін көріністер көбейіп бара жатқандай.
Балаларға арналған кітаптар және басылымдар.
Балалар бысылымдарының балаларға әсерінің жоғарлылығы қалтқысыз шындық
болып табылады. Діни қызығушылықтың дамуында бұл басылымдардың
маңыздылығының қаншалықты денгейде екенін айту өте қиын. Діни
тақырыптардағы балалар кітаптарымен басылымдары өздерін енді-енді көрсетіп
келе жатыр.
Ойын және достарының ортасы.
Ойын дегенде алдымен балалық еске түседі. Өйткені ойын олардың негізгі
қызметі болып табылады. Ойын олардың өмірде дайындық ортасы, әрі әр түрлі
қиялдарының қанағаттанатын жері. Айтқандай балалар ойындарында үлкен
адамдардың бейнесін сомдайды. Біреуі мұғалім болады, басқалары оқушы, ал
енді біреуі дәрігер дегендей. Бұл жерде үлкендердің міндеті олардың арасына
түспеу болып табылады. Тек ойынның ағысына бір бағыт жөн сілтеуге болады.
Бұл тұрғыда ойыншықтардың да маңызы өте жоғары. Ойыншықтар баланың ой-
өрісінің кеңеюіне үлкен көмек береді. Ойынның маңыздылығының жанында
достардың да әсерін ұмытпау керек. Ойын достарының жанұя құрылысы,
дәрежесі, тәрбиесі және әлеуметтік әрекет түрінің балаларға әсері өте
жоғары болады.
Мектеп.
Қазір балалардың мектеп жасы ретінде 7-12 жастар арасы көрсетіледі.
Мектепке дейін ата-ананың ықпалында болған балаға енді оқытушы
тікелей әсер етеді. Енді ең жақсы білетін, сөйлейтін мұғалім болып
табылады. Олай болса мектеп жасындағы баланың діни тақырыптағы
қызығушылықтарын ең жақсы қанағаттандыратын да мұғалім болады. Бұл
жағдайда бастауыш білім беру кезінде бұл қызметті атқаратын мұғалімдердің
шартқа лайық болуын мұқият қадағалау керек. Діни мәселелердің қазіргі
өмірмен байланыстыра отырып балаға үйрету қажет. Бұл жердегі назар бөлетін
тағы бір нәрсе мектеп жанұя байланысының дұрыс бағытта жолға қойылуы болып
табылады.
Діни даму (жетілу) кезеңдері.
1. Балалық кезең.
2. Бозбала кезең.
3. Ересектік кезең
І- Балалық кезең.
А- Мектептен бұрыңғы кезең (0-5)
Сезімдер баланың тумысынан бірге келетін ерекшеліктерінің арасындағы
бір қасиет. Алайда бұл сезімдерден кейбіреулері дереу өзін көрсетсе
(аштық, шөл сияқты) кейбіреулері жетілу кезеңдері ішінде ортаға шығады.
Сезімдерді ортаға шығу түріне қарай:
1- Қарапайым және менменшіл сезімдер, 2- әлеуметтік сезімдер, 3- ұлы және
тылсым сезімдер деп бөлуге болады. Дін сезімі осы ұлы және тылсым
сезімдер арасынан орын алады. Осы тұрғыдан да ортаға шығуы кеш
болатындықтан ұзақ бір мерзімді қамтиды.
Баланың сәбилік кезеңі бойынша (0-2) діни құбылыстар әдетте
байқалмайды. Тек жүруге және тілі шығып сөйлей бастаған кездерінде кейбір
діни әрекеттерге еліктеуі мүмкін.
Алғашқы балалық кезеңі дейтін (2-6 ж) кезде анық бір діни құлшыныс
ба діни өмірге талпынады. Үш жастарынан бастан еліктеудің жанында сезім
арқылы діни өмірге бейімделу әрекеті көріне бастайды.
Бұл кезеңде балада еліктеушілік, анемизм, антроморфизм, егоцентризм,
жеке пікір және ойшылдық (сұрақ сұрау) сияқты сезімтал ерекшеліктер үстем
болады. Баланың өзін қоршаған ортасына қабылдануы үшін “Мен де бармын”
деуге әрекет еткен бұл кезіне “тәуелсіз болу” кезеңі деп те айтылады.
Бұл ерекшеліктер мектепке дейінгі кезеңнің ішінде уақыт, пайыз және
көлемі жағынан әртүрлі болады. Енді осы ерекшеліктер төңірегінде жеке-жеке
әңгіме қозғаймыз.
1- Еліктеушілік.
Бала бұл кезде көздерімен бір бейнекамера, құлақтарымен бір
магнитофон сияқты оқиғалардың ағысын бақылап отырады және оларды еліктеу
арқылы орындауға әрекет етеді. Сезім тұрғысынан бұған ол құштар, санасы
толық жетілмегендіктен ол әлі сын көзбен қарауға қабілетсіз. Сондықтан тек
еліктеумен шектеледі. Бала бұл кезде өзіне айтылған әр нәрсеге сенуге
бейім, шүбәләнуден ұзақ болады. Сезімтал, ақылды емес.
2-Анемизм.
Бұл терминнің психологиядағы мағынасы бүкіл болмыстардың жанды,
саналы ретінде қабылданып, қимыл-әрекеттерінің осыған байланысты бағалануы
дегенді білдіреді. Балалар қуыршақтармен ойнайды, онымен сөйлеседі т.б.
Оның ойынша бұлттар өз еріктерімен ұшады, өзендер ағады, тау-тас,
хайуандардың барлығы адам сияқты саналы болып табылады.
3-Антроморфизм және жеке пікір.
Антропо - адам, морф- форма, суреттеме; антроморфизм болса адамға
ұқсатушылық дегенді білдіреді. Бұл терминнің психологиялық мағынасы болса
Аллаһтың адам кейпінде көрінуі дегенді білдіреді. Бала бұл кезде түсіну,
ойлану қабілетіне байланысты жеке, дербес пікірде болу кезеңінде болып
табылады. Жеке болмыстарды және мәселелерді оңай пайымдайды, бірақ
беймәлім, тылсым болмыстарды ойдағыдай түсініп, қабылдай алмайды.
Сондықтан белгісіз нәрсе, белгілі нәрсеге айналдырылады. Аллаһ, ахырет,
періште, жын, шайтан сияқты беймәлім ұғымдарды түсіне алмағандықтан
көзімен көріп, сезім органдарымен қабылдаған белгілі болмыс, оқиға және
жағдайлардың көмегімен бұл белгісіз дүниелер мен ұғымдарды түсінуге әрекет
жасайды. Кейде бұл жағдайлар үлкендер тарапынан күлкіге де ұшырап жатады.
Бала айналасындағы үлкендерден естіген бұл діни беймәлім ұғымдарды
сұрайды. Оған Аллаһты түсіндіргеніңізде ол түсінбейді ол оны өзі білетін
заттарға, соның ішінде адамға ұқсатуға және осылайша түсінуге әрекет
етеді. Аллаһ жақсы көреді, есітеді, біледі сияқты ұқсатулар балаға адамды
елестетеді. “Аллаһ үлкен, ол бәрінен күшті, ол бізді және барлық нәрсені
жаратқан” дегенімізде оның адамнан басқаша болмыс екенін сезінгенімен,
қалай деген сұрақтың жауабын табуға да қиындық шегеді және тағы да адамға
ұқсатуға мәжбүр болады: сенен де үлкен бе? Есіктің қоңырауына бойы жете
ме? Сияқты сұрақтар сұрайды. Баланың бұл дербес (объективті) түсінік
дәрежесінен уақыт өте келе субъективті ойлау дәрежесіне өтуі және Аллаһ
түсінігіне ие болуы кейіннен, жинақы түрде, өзін көрсететін болады. Алайда
бұл жерде орта шарттармен тәрбие жұмыстарының да даму барысына әсер
ететіндігін ұмытпау керек. Бір христиан мәдениетінде жетілген бала мен
ислами тәрбие алып өскен баланың Аллаһ түсініктеріндегі даму барысы
салыстырылғанда өзгеше нәтижелер береді. Бұл заңды нәрсе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz