Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркемдік талғамын қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... .3
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркемдік талғамын қалыптастырудың теориялық негіздері..
1.1 Психологиялық.педагогикалық әдебиеттердегі эстетикалық тәрбие беру мәселелері ... ... ... 11
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының көркем талғамын қалыптасу ерекшелігі...
2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркем талғамын қалыптастырудың тәжірибелік.педагогикалық жұмыс мазмұны
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының көркемдік талғамын қалыптастырудың жүзеге асырылуы...
2.2 Еңбекке баулу сабағының оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыру бойынша тәжірибелік.педагогикалық жұмыстың әдістемесі...
Қорытындылар ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркемдік талғамын қалыптастырудың теориялық негіздері..
1.1 Психологиялық.педагогикалық әдебиеттердегі эстетикалық тәрбие беру мәселелері ... ... ... 11
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының көркем талғамын қалыптасу ерекшелігі...
2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркем талғамын қалыптастырудың тәжірибелік.педагогикалық жұмыс мазмұны
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының көркемдік талғамын қалыптастырудың жүзеге асырылуы...
2.2 Еңбекке баулу сабағының оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыру бойынша тәжірибелік.педагогикалық жұмыстың әдістемесі...
Қорытындылар ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында соңғы онжылдықта білім беру саласындағы болып жатқан өзгерістер бастауыш мектеп оқушыларын оқыту және тәрбиелеуге жаңа талаптар қоюда. Соның ішінде сұлулықты түсінетін, мәдениетті, үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыруда ерекше рөлді эстетикалық тәрбие атқарады Осыған байланысты болашақ ұрпақты эстетикалық талғамы жоғары етіп тәрбиелеу мәселесі мұқият талдауды талап етеді. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін көркем талғамын қалыптастыруды зерттеу маңызды және өзекті мәселе болып келеді. Өйткені соңғы уақытта қазіргі жастардың рухани және адамгершілік әлеуетінің төмендеуі байқалады. Дамыған көркем талғам шын мәнінде әдемі нәрсені эстетикалық тұрғыдан дұрыс бағалауға, өмірде, тұрмыста және еңбекте эстетикалық нәрсені эстетикалық емес нәрселерден ажыратуға, әсемдікті түсінуге көмектеседі. Сол себепті көркем талғамды, қабілеттерді қалыптастыру, шынайылықты эстетикалық қабылдау эстетикалық тәрбие берудің аса маңызды міндеті болып табылады.
1. Шацкий С.Т. Общие вопросы эстетического воспитания в школе.
М.:Педагогика, 1974, c. 1-50.
2. Сухомлинский В.А. Сердце отдаю детям.Киев: Радянска школа,1984,288c.
3.Апраксина О.А. Очерки по истории художественного воспитания в
советской школе. М.: АПН РСФСР, 1959, 224c.
4. Балян А.А. Теория эстетического развития. Ереван, 1980, 134c.
12. Ветлугина Н.А. Система эстетического воспитания в детском саду. М.,
1962, C. 125.
5. Кабалевский Д.Б. Воспитание ума и сердца. М.: Просвещение, 1984, 206c.
6. Кузин В.С. Основы обучения изобразительному искусству в школе
(пособие для учителя). М.: Просвещение, 1985, 207 c.
7. Лихачев Б.Т. Теория эстетического воспитания (учебное пособие). М.:
Просвещение, 1985, 176c.
8. Ростовцев Н.Н. История методов обучения рисованию. Русская и
советская школа рисунка. М.:Просвещение, 1982, 240c.
9. Сакулина Н.П. Национальное искусство и детское творчество. М.:
Детское воспитание, 1965, C. 1-10.
10. Хворостов А.С. Декоративно –прикладное искусство в школе. М..
Просвещение, 1981, 176c.
11. Шаров Ю.Б., Полячек Г.Г. Вкус надо воспитывать. Новосибирск, 1960,
134c.
12. Шацкая В.Н. Музыкально -эстетическое воспитание детей и юношества.
М.: Педагогика, 1975, 200c.
13. Шорохов Е.В. Композиция: Учебник для студентов художественно-
графических факультетов пединститутов, М.: Просвещение, 1986, 207 с.
14. Архангельский С.И. О моделировании и методике обработки педагогического эксперимента. М.: Знание, 1974, 84с.
15.Васильева З.И., Нургалиева Г.К. Логико-структурный курс педагогики: Учебное пособие, Алма-Ата: Елимай, 1991, 32 с.
16. Загвязинский В.И. Методология и методика дидактического исследования. М.: Педагогика, 1982, 196с.
17. Дайкер А.Ф., Нечитайлова Е.П., Успанов К.С., Сманова Г.Т. Общее и особенное в формировании профессионально значимых качеств учителя. Алма-Ата: КазГПУ им. Абая, 1992, 94с.
18.Талызина Н.Ф. Теоретические основы разработки модели специалиста, М.: Знание, 1986, 108с.
19. Огородников И.Т. Педагогика школы. М.: Просвещение, 1978, 320с.
20. Основы педагогического мастерства. / Под ред. И.А. Зязюна, Киев, 1987, 206с.
21. Кондратенков С. В. Учитель – ученик. М: Педагогика, 1984, 80 с.
22. Третьякова З.И., Аничкин С.А. Подготовка учителя к эстетическому воспитанию школьников. Свердловск: Свердловский ПИ, 1975,79с.
23. Ильенко Л.П. Педагогические основы эстетического воспитания и развития школьников ( 1 - 9классы) средствами интегративного курса предметов искусств: Дис. канд. пед. наук , М.: Институт общего образования, 1996, 166с.
24. Андреюшин А.Н. Основы эстетического воспитания учащихся общеобразовательных учебных заведений в условиях развивающего обучения: Дис. канд. пед. наук , М.: Институт общего образования, 1996, 196с
25. Лихачев Г.Д. Философский анализ взаимодействия эстетического сознания и художественной культуры. Дис. д-р филос. наук , Томск: Томский ГУ, 1996, 256с.
26. Верб Э.А. Эстетическая культура личности школьника как педагогическая проблема: Дис. д-р пед. наук, Ростов-на-Дону:Ростовский ГПУ, 1997, 356с.
27. Радюхина Е.И. Формирование эстетической культуры учащихся в системе повышения квалификации: Дис. канд. пед. наук , М.: Институт общего образования, 1997, 105с.
28. Разумный В.А. Эстетическое воспитание: Сущность, формы, методы, М.: Мысль, 1969, 188с.
29. Волков И.П. Приобщение школьников к творчеству. М.: Просвещение, 1982, 135с.
30. Волков И.П. Учим творчеству. М.: Педагогика, 1982, 88с.
31. Плохова М.Г. Актуальные проблемы эстетического воспитания школьников / В сб.: Педагогика и школа в СССР и за рубежом. М, 1977,
156с.
32. Арановская И.В. Эстетическое развитие будущего педагога- музыканта в современной системе образования: Дис. д-р пед. наук, Волгоград: Волгоградский ГПУ, 2002, 390с.
33. Петункина Л.Е. Эстетическое воспитание студентов в процессе профессиональной подготовки (на примере туристского вуза): Дис. канд. пед. наук , Ростов: Ростовская междун. академия туризма, 2002, 128с.
М.:Педагогика, 1974, c. 1-50.
2. Сухомлинский В.А. Сердце отдаю детям.Киев: Радянска школа,1984,288c.
3.Апраксина О.А. Очерки по истории художественного воспитания в
советской школе. М.: АПН РСФСР, 1959, 224c.
4. Балян А.А. Теория эстетического развития. Ереван, 1980, 134c.
12. Ветлугина Н.А. Система эстетического воспитания в детском саду. М.,
1962, C. 125.
5. Кабалевский Д.Б. Воспитание ума и сердца. М.: Просвещение, 1984, 206c.
6. Кузин В.С. Основы обучения изобразительному искусству в школе
(пособие для учителя). М.: Просвещение, 1985, 207 c.
7. Лихачев Б.Т. Теория эстетического воспитания (учебное пособие). М.:
Просвещение, 1985, 176c.
8. Ростовцев Н.Н. История методов обучения рисованию. Русская и
советская школа рисунка. М.:Просвещение, 1982, 240c.
9. Сакулина Н.П. Национальное искусство и детское творчество. М.:
Детское воспитание, 1965, C. 1-10.
10. Хворостов А.С. Декоративно –прикладное искусство в школе. М..
Просвещение, 1981, 176c.
11. Шаров Ю.Б., Полячек Г.Г. Вкус надо воспитывать. Новосибирск, 1960,
134c.
12. Шацкая В.Н. Музыкально -эстетическое воспитание детей и юношества.
М.: Педагогика, 1975, 200c.
13. Шорохов Е.В. Композиция: Учебник для студентов художественно-
графических факультетов пединститутов, М.: Просвещение, 1986, 207 с.
14. Архангельский С.И. О моделировании и методике обработки педагогического эксперимента. М.: Знание, 1974, 84с.
15.Васильева З.И., Нургалиева Г.К. Логико-структурный курс педагогики: Учебное пособие, Алма-Ата: Елимай, 1991, 32 с.
16. Загвязинский В.И. Методология и методика дидактического исследования. М.: Педагогика, 1982, 196с.
17. Дайкер А.Ф., Нечитайлова Е.П., Успанов К.С., Сманова Г.Т. Общее и особенное в формировании профессионально значимых качеств учителя. Алма-Ата: КазГПУ им. Абая, 1992, 94с.
18.Талызина Н.Ф. Теоретические основы разработки модели специалиста, М.: Знание, 1986, 108с.
19. Огородников И.Т. Педагогика школы. М.: Просвещение, 1978, 320с.
20. Основы педагогического мастерства. / Под ред. И.А. Зязюна, Киев, 1987, 206с.
21. Кондратенков С. В. Учитель – ученик. М: Педагогика, 1984, 80 с.
22. Третьякова З.И., Аничкин С.А. Подготовка учителя к эстетическому воспитанию школьников. Свердловск: Свердловский ПИ, 1975,79с.
23. Ильенко Л.П. Педагогические основы эстетического воспитания и развития школьников ( 1 - 9классы) средствами интегративного курса предметов искусств: Дис. канд. пед. наук , М.: Институт общего образования, 1996, 166с.
24. Андреюшин А.Н. Основы эстетического воспитания учащихся общеобразовательных учебных заведений в условиях развивающего обучения: Дис. канд. пед. наук , М.: Институт общего образования, 1996, 196с
25. Лихачев Г.Д. Философский анализ взаимодействия эстетического сознания и художественной культуры. Дис. д-р филос. наук , Томск: Томский ГУ, 1996, 256с.
26. Верб Э.А. Эстетическая культура личности школьника как педагогическая проблема: Дис. д-р пед. наук, Ростов-на-Дону:Ростовский ГПУ, 1997, 356с.
27. Радюхина Е.И. Формирование эстетической культуры учащихся в системе повышения квалификации: Дис. канд. пед. наук , М.: Институт общего образования, 1997, 105с.
28. Разумный В.А. Эстетическое воспитание: Сущность, формы, методы, М.: Мысль, 1969, 188с.
29. Волков И.П. Приобщение школьников к творчеству. М.: Просвещение, 1982, 135с.
30. Волков И.П. Учим творчеству. М.: Педагогика, 1982, 88с.
31. Плохова М.Г. Актуальные проблемы эстетического воспитания школьников / В сб.: Педагогика и школа в СССР и за рубежом. М, 1977,
156с.
32. Арановская И.В. Эстетическое развитие будущего педагога- музыканта в современной системе образования: Дис. д-р пед. наук, Волгоград: Волгоградский ГПУ, 2002, 390с.
33. Петункина Л.Е. Эстетическое воспитание студентов в процессе профессиональной подготовки (на примере туристского вуза): Дис. канд. пед. наук , Ростов: Ростовская междун. академия туризма, 2002, 128с.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркемдік талғамын
қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі эстетикалық тәрбие беру
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 11
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының көркем талғамын қалыптасу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркем талғамын
қалыптастырудың тәжірибелік-педагогикалық жұмыс мазмұны
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының көркемдік талғамын қалыптастырудың жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Еңбекке баулу сабағының оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыру
бойынша тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында соңғы онжылдықта
білім беру саласындағы болып жатқан өзгерістер бастауыш мектеп оқушыларын
оқыту және тәрбиелеуге жаңа талаптар қоюда. Соның ішінде сұлулықты
түсінетін, мәдениетті, үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыруда ерекше
рөлді эстетикалық тәрбие атқарады Осыған байланысты болашақ ұрпақты
эстетикалық талғамы жоғары етіп тәрбиелеу мәселесі мұқият талдауды талап
етеді. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін көркем талғамын қалыптастыруды
зерттеу маңызды және өзекті мәселе болып келеді. Өйткені соңғы уақытта
қазіргі жастардың рухани және адамгершілік әлеуетінің төмендеуі байқалады.
Дамыған көркем талғам шын мәнінде әдемі нәрсені эстетикалық тұрғыдан дұрыс
бағалауға, өмірде, тұрмыста және еңбекте эстетикалық нәрсені эстетикалық
емес нәрселерден ажыратуға, әсемдікті түсінуге көмектеседі. Сол себепті
көркем талғамды, қабілеттерді қалыптастыру, шынайылықты эстетикалық
қабылдау эстетикалық тәрбие берудің аса маңызды міндеті болып табылады.
Тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыратын негіз салушы
құрамдаушы болып эстетикалық тәрбие беру мәдениеті танылған, оның маңызды
факторы - әлемдік және отандық эстетикалық құндылықтар, әсіресе тек қана өз
халқының ғана емес, басқа да халықтардың көркем, көркем-шығармашылық
тәжірибесі – рухани байлықты қалыптастырушы маңызды фактор. Адамдардың
тіршілік әрекетінің барлық салаларын қамтитын эстетикалық тәрбие беру
мінезді қалыптастырады, оларсыз не қоғам өмірінің кез келген саласындағы,
оның ішінде ғылыми, педагогика, еңбек, шаруашылық, техника және т.б.
салалардағы, шығармашылық қызмет, не шынайы рухани байлық болмайтын тұлға
қасиеттерін дамытады. Ол адамды тек қана сұлулықты сезініп, түсінуге
қабілетті етіп қана қоймай, оған өзінің рухани байлығын еркін түрде,
белсенді, шығармашылықпен эстетикалық түрде көрсету қабілетін бере алады.
Ұстаздың өнерге эмоционалды-құндылықты қатынас тәжірибесін
жеткілікті мөлшерде тиімсіз табыстауының, оқушылардың эмоционалды және
көркем дамуын ол туралы үстірт білімдермен алмастыруының нәтижесінде, тек
қана мектеп оқушысының көркем талғамының басым түрде стихиялы түрде
қалыптасуы ғана емес, сондай-ақ оның тұлғасының рухани әлеуетінің белгілі
мөлшерде деформациялануы пайда болады. Сол себепті бастауыш сыныптан бастап
эстетикалық қасиеттердің арасындағы маңыздыларының бірі – көркемдік
талғамын қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие беру, көркем білім беру теориясы мен практикасына
атақты жаңашыл педагогтар С.Т. Шацкий, В.А. Сухомлинский үлкен үлес қосты,
сондай-ақ осы мәселенің ғылыми тұрғыдан зерттелуі О.А. Апраксина , А.А.
Балян, Н.А. Ветлугина, Д.Б. Кабалевский, В.С. Кузин , Б.Т. Лихачев, Н.Н.
Ростовцев, Н.П. Сакулина, А.С. Хворостов, Ю.В. Шаров, В.Н. Шацкая, Е.В.
Шорохов және т.б. секілді ғалымдардың еңбектерінде орын тапқан.
Зерттеушілердің өскелең ұрпақтың эстетикалық тәрбиесінің бөлек
аспектілерін ғылыми тұрғыдан қарастыруға деген қызығушылығының арту
тенденциясын ерекше атап кеткіміз келеді (З.И. Третьякова, Л.П. Ильенко,
А.Н. Андреюшин, Г.Д. Лихачев, Э.А. Верб, Е.И. Радюхина, В.А. Разумный, И.П.
Волков, М.Г. Плохова, И.В. Арановская , Л.Е. Петункина ).
Л.П. Ильенконың және А.Н. Андреюшиннің ғылыми еңбектерінде
эстетикалық тәрбиенің теориясы жөніндегі зерттеулердің нәтижелері талданып
қорытылған және жүйелендірілген, оны дамытарлық оқыту жағдайларындағы
дамытудың жолдары анықталған.
Г.Д. Лихачевтың зерттеу жұмысында гносеологиялық және әлеуметтік-
мәдени талаптарға жауап беретін эстетикалық сана мен көркем мәдениеттің
арақатынастарының жалпы түрі философиялық тұрғыдан талданған.
Э.А. Верб өз зерттеу жұмысын оқыту процесіндегі жоғары сынып
оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық шарттары мен технологиясын анықтауға арнап, мектеп оқушысы
тұлғасының эстетикалық мәдениетінің теориялық моделін жасады.
Зерттеліп отырған мәселенің жеке жақтарының жалпы және жас ерекшелігі
психологиясы, балалардың бейнелеу психологиясы, эстетикалық тәрбие беру мен
қабылдау психологиясы, кеңістіктік ұғымдар мен шығармашылық қиял
салаларындағы шешімін біз: Б.Г. Ананьевтың, Л.С. Выготскийдің, В.В.
Давыдовтың, Е.И. Игнатьевтің, В.А. Крутецкийдің , П.М. Якобсонның, Г.И.
Щукинаның, Н.С. Лейтестің , Я.А. Пономаревтың, Б.М. Тепловтың
еңбектерінен табамыз.
Қазіргі уақытта тұлғаның дүниетанымы мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыруға бағытталған болашақ ұрпақтың көркем білім алуы мен
эстетикалық тәрбиесіне жауапкершілікпен қарау қажет. Оқыту процесінде
мәдениетті игеру мұғалімнен оқушыға қарай жүреді. Осыған байланысты
мұғалімдердің жоғары және орта мектептегі мәдениет жетістіктерінің белсенді
жол бастаушы ретіндегі әлеуметтік жауапкершілігі арта түседі.
Шығармашылықтағы көркем талғамның қалыптасуы тек қана көркем
шеберліктер мен дағдыларды игеруге ғана сайып қоймайды, тұлғаға шынайы өмір
құбылыстарын, қоғамда болып жатқан процестерді іріктеу мен оларға
эстетикалық баға берудің ішкі критериі қызметін атқаратын тұлғаның
қасиеттері мен сапаларының тұтас кешенінің, тұлғаның рухани-адамгершілік
әлеуетінің одан әрі дамуына бағытталуының қалыптасуы болып табылады.
Осыған байланысты оқыту әдістерін жетілдіру жолдарын барынша іздеу
мен жоғары мектептегі оқыту процесін толығымен қазіргі заман талаптарына
сай берік ғылыми негізге қою талпынысы жүзеге асады.
Жоғарыда аталған авторлардың жұмыстарын талдай келе, біз бастауыш сынып
оқушыларының еңбекке баулу сабағында және тәрбие жұмыстарында олардың
эстетикалық және көркем талғамын қалыптастыру саласында жаңа оқыту мен
тәрбие технологияларын барынша іздеу жүріп жатыр деген қорытындыға келеміз.
Көркем талғамды оның эстетикалық тәрбие берудің көптеген
аспектілерімен байланысында қалыптастыру мәселелерімен А.И. Буров, Г.Г.
Лебедева, А.С. Молчанова, В.А. Разумный, В.К. Скатерщиков, Р.А. Тельчарова
айналысты.
Аталған мәселенің түрлі аспектілерін зерттеумен айналысатын
қазақстандық ғалымдардың арасынан Е.С. Асылхановтың, С.А. Ұзақбаеваның,
М.Х. Балтабаевтың, Э.И. Шыныбековтың, Б.А. Әлмұхамбетовтың, О.Сатқановтың,
К.О. Жеделовтың, А.Т. Ерімбетованың және т.б. жұмыстарын атауға болады.
Бейнелеу өнері мен эстетикалық тәрбие беру теориясын оқыту
әдістеріндегі жаңа бағытты өзінің зерттеу жұмысында Е.С. Асылханов ұсынады.
Ол Қазақстанның мектептері мен жоғары оқу орындарында бейнелеу өнеріне
синтезделген оқытуды дамытудың жаңа перспективасын анықтады.
С.А. Ұзақбаеваның зерттеулері оқушыларды қазақтың халық педагогикасы
құралдарымен эстетикалық тәрбиелеу мәселелеріндегі әдіснамалық негіз болып
табылады. М.Х. Балтабевтың зерттеулерінде оқушы жастарды қазақ дәстүрлік
көркем мәдениетінің құралдарымен музыкалды-эстетикалық тәрбиелеудің
негіздері ашылған.
К.О. Жеделов бейнелеу өнері сабақтарындағы бастауыш мектеп
оқушыларының көркем қабылдауын қалыптастырудың әдістемесін әзірлеп, оның
педагогикалық шарттары, нысандары мен әдістері анықтаған. А.Т. Ерімбетова
жоғарғы сынып оқушыларының көркем қабылдауы мен көркем-аналитикалық ойлау
қабілетіне әлеуметтік-педагогикалық баға беру ұсынылған. О.Сатқанов
қазақтың қолөнер туындылары арқылы көркемдік талғамын қалыптастыруды өзінің
әдістемелік оқу құралдарын айтып кетіп жүрді.
Осылайша, ғалымдардың біз зерттеп отырған мәселеге деген
қызығушылығының арта түсуіне қарамастан, бастауыш сыныптағы оқулықтарда
көркем еңбек деп аталуына қарамастан еңбек әрекетінде көркем талғамын
қалыптастыру мәселелері жеткілікті түрде толығымен зерттелмеген. күйінде
қалып отыр.
Бастауыш сыныптан бастап еңбекке баулудың бір міндеттерінің бірі
көркемдік талғамын қалыптастыру болып, оның іс-жүзінде жүргізілмеуі
арасындағы қарама-қайшылық біздің зерттеудің мәселесін құрайды. Осы
зерттеудің өзектілігі біздің қоғамның түбегейлі қайта құрулардың қазіргі
кезеңіндегі эстетикалық тәрбие ролінің артуына байланысты болғандықтан да
күшейе түседі; к бастауыш сынып оқушыларының көркемдік талғамын
қалыптастыру процесі және жалпы алғандағы олардың көркем мәдениетінің
қалыптасуы қоғамның қазіргі талаптарының шектерінде теорияда да, практикада
да жеткілікті түрде зерттелмегендіктен Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке
баулу процесінде көркемдік талғамын қалыптастыру деп аталатын біздің
зерттеуіміздің тақырыбын таңдаудағы негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының еңбек әрекетінде көркем
талғамын қалыптастырудың теориялық негізделуі және әдістемесін тәжірибеде
жүзеге асырылуы
Зерттеу объектісі: көркем талғамды қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу
Зерттеу болжамы: бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу сабағы көркем
еңбек бөлімінде көркемдік-шығармашылық қабілеттерінің дамуына жағдай
жасалса, оқытудың технологиясы үйлесімді пайданылса, онда көрвкемдік
талғамының дамуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
– бастауыш сынып оқушыларының еңбек әрекетінде көркемдік талғамын
қалыптастыруды ғылыми-теориялық тұрғыда негіздеу;
– оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
анықтау.
– еңбекке баулу процесінде көркем талғамын қалыптастыру әдістемесін әзірлеу
және оны тәжірибелік-педагогикалық жұмыста тексеру.
Зерттеу көзі: философия мен психологияның тұлғаның әрекеттегі дамуы
туралы маңызды ережелері; таным теориясы, сана мен әрекеттің біртұтастығы
теориясы, эстетикалық тәрбиелеудегі рационалдылық пен эмоционалдылықтың
өзара байланысы; көркем талғамды қалыптастыру теориясы; тұлғаның
әлеуметтік мәні мен оның тұлғаның дамуындағы ролі туралы ілім құрайды.
көрнекті философтардың, психологтардың, педагогтардың, мәдениет пен өнер
қайраткерлерінің қоғамдағы, тұлғаның дамуындағы өнердің ролі туралы,
көркем мұраның тәрбиедегі, көркем құндылықтарға бет бұруындағы ролі туралы
еңбектері; тәрбие мен білім мәселелері жөніндегі ресми материалдар мен
Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік құжаттары; оқу-әдістемелік
кешен; суретші педагогтардың тәжірибесі. Зерттеудің негізіне сондай-ақ
автордың жеке тәжірибесі де алынған.
Зерттеу әдістері: ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиетті,
эстетика мен өнертану жөніндегі әдебиетті талдау, модельдеу, бақылау,
құжатнаманы зерттеу, еңбектен шығармашылық көрмелеріне қойылған
студенттердің шығармашылық жұмыстарын талдау; сұхбаттасу, сауалнама,
тестілеу, іскерлік ойындар, тәуелсіз сараптама әдісі, алынған материалды
математикалық өңдеу, педагогикалық тәжірибе (констатациялайтын және
қалыптастырушы).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– бастауыш сынып оқушыларының еңбек әрекетінде көркемдік талғамын
қалыптастыруды ғылыми-теориялық тұрғыда негізделді;
– оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
анықталды;
– еңбекке баулу процесінде көркем талғамын қалыптастыру әдістемесін әзірлеу
және оны тәжірибелік-педагогикалық жұмыста тексеріліп тиімділігі анықталды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде 2004-2005 жылдар зерттеудің теориялық негіздерін анықтауда
алынған мәселенің қаншалықты зерттелгендігі тұжырымдалды.
Екінші кезеңде 2005 -2006 жылдар аралығында аталған мәселе төңірегінде озық
тәжірибелермен танысып, эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде 2006 жылы тәжірибелік-эксперимент жұмыстардың нәтижесі
қорытындыланды.
Диплом жұмысы құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек процесінде көркемдік талғамын
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі эстетикалық тәрбие беру
және көркем талғамды қалыптастыру мәселелері
Эстетикалық тәрбие берудің түрлі теорияларын зерттеу және танысу
барысында біз түрлі дәуірлер теоретиктерінің еңбектің, өнердің ролін
эстетикалық тәрбиенің аса маңызды құралы ретінде бағалап, оған жастарға
адамгершілік тәрбие беру жүйесінде ерекше орын бөлгендігін аңғардық.
Эстетикалық тәрбиедегі қол өнердің айрықша ролі оның шынайылықты
эстетикалық игеру әдісінің, эстетикалық әрекеттің жоғарғы нысаны болып
табылатындығымен түсіндіріледі. Сол себептен өнер, қай ғасырда болмасын,
қоғамдық өмірде маңызды орынға ие болды.
Философиялық тұрғыдан алып қарайтын болсақ “эстетика” деген сөздің
өзіне былайша түсініктер берген. “Эстетика”-көркемдік таным теориясы,
әсемдік туралы, көркем шығарманың жалпы заңдары туралы, адамның болмысқа
эстетикалық қатынасы туралы ғылым, өнерге деген көзқарас, өнерді қабылдау,
сезіну, түйсіну, түсіну.
Ал,”эстетикалық” дегеніміз не, бұл сөз нені білдіреді? Бұл гректің
сөзі, оның тікелей аудармасы “сезінушілік” (чувственное) дегенді білдіреді:
Мұнда көру, есту, түйсіну, талғам арқылы – бұл адамдардың сезінуі.
Эстетикалық тәрбие адамның рухани бейнесін қалыптастырудың соншама
ауқымды саласын қамтиды. Кейде эстетикалық тәрбие деген ұғымды “көркемдікке
тәрбиелеу” деген ұғыммен қатар алып жүрміз.
“Көркемдікке тәрбиелеу” дегеніміз - өнер құралдарымен тәрбиелеу деген
сөз. Ал эстетикалық тәрбие дегеніміз – Ильишаның айтуы бойынша өнердегі,
табиғаттағы және бүкіл қоршаған өмірдегі әсемдік құралдары арқылы тәрбиелеу
деген сөз. Сондықтан көркемдікке тәрбиелеу эстетикалық тәрбиемен пара пар
емес оның өте маңызды, бірақ құрамдас бөлігі болып табылады.
Батыстың белгілі философы И.Кант (1724-1804) “Прекрасное есть символ
нравственного, бодрого и только принимая это во внимание, оно нравится”
деген еді. Ғұлама бұл жерде этикалық тәрбие адамның эстетикалық тыныс –
тіршілігімен байланысты деп тұр емес пе? Этика мен эстетика бір-бірінсіз
өмір сүре алмайтыны шындық. Ал бұл екеуінен де жұрдай, не бұлары бір-
бірімен қиыспайтын адам бұрын да болған, қазір де бар. Эстетикалық талғамды
тәрбиелеу – адамның көңіл-күйіне, мінезіне қатысты мәселе. Айталық, көркем
сөз бен картиналарды адам іштей бағалап, жан дүниесімен сезініп, терең ойға
шомылып, ұнағанына қуанып, ұнамағанына реніш білдіріп отырады. Егер адам
осындай көңіл күйіне түспесе, эстетикалық тәрбиеміздің пәрменсіз
болатындығы түсінікті. Эстетикалық талғамнан эстетикалық ұғымды ажырата
білу ләзім. Эстетикалық талғам – адамның түрлі өнер салаларынан алған
түсініктерінің жиынтығы. Эстетикалық ұғым оның іргетасы, ол шәкірттердің
жас өзгешеліктеріне байланысты өзгеріп отырады.
Эстетикалық (сұлулық) тәрбие беру балалардың өскен ортасына, жасына
және ұлттық ерекшелігімен байланысып жатады. Мысалы, біздер төменгі сынып
оқушыларын шығарма кейіпкерлерінің іс-әрекетіне таң-тамаша болып қайран
қалатыны, олардың кейіпкерлерге баға беріп, өздеріне үлгі ететін кісінің
жан-жүйесінің нәзік жақтарына көңіл қоя білмейтіні шығарманың көркемдік
мәнін түсіне бермейтіні, ал олар адамның сыртқы тұрпатына ғана көңіл
аударып, бұлардың ішкі астарына зейін қоймайтындығы, шығармаларда
құйқылжытып жылдам орындалатын әуездерді ұнататыны байқалса, жоғары
сыныптардағы ересек шәкірттердің музыкалық шығармалардың орындалу
шеберлігімен дауыс ырғақтары гармониясына көңіл бөле бастайтыны белгілі.
Дала ойшылдары жас өскіннің эстетикалық тәрбиесіне ерекше көңіл
бөлген, олардың жыр-толғауларынан жақсы байқалады.
Шығыс ойшылдары, философиялық ой толғап, әсемдік, эстетикалық және
адамгершілік тәрбие беру мәселелері бойынша пікірталастар жүргізген.
Олардың әсемдік, адамгершілік туралы этикалық және эстетикалық көзқарастары
мен идеялары тұлғаны барлық жас сатыларындағы тәрбиелеу мәселелерін
қамтитын. Шығыстың ұлы ойшылы Фараби оқыту мен тәрбиенің өзара байланысы
туралы, сөз арқылы оқытудың қажеттілігі туралы, әрекет арқылы, білімдердің
негізінде тәрбие беру туралы ой-пікірін айтқан. Ол түрлі ойлау операциялары
арқылы рационалды интеллетуалды білім беру мен рухани даму процесі жүреді,
ал алынған білімдерді шығармашылық тұрғыдан қолдану қажет деп айтқан еді.
Ойлау мен сөйлеуді дамыту, сондай-ақ қатынасқа рухани әлемді
қалыптастырудың маңызды факторы ретінде ерекше маңыз беретін. Бируни
мақсаттылықты, дәйектілікті, жүйелілікті, көрнекілікті білім және тәрбие
берудегі жетекші принцип деп таныған. Ол білім алу мен оны басқаларға
табыстау –адам үшін бақыт, ақиқат ләззат деп айтатын. Ақиқатты іздеу таным
әдісі ретінде тәжірибе арқылы жүреді. Ибн-Сина ойлау, эстетикалық және
адамгершілік тәрбиені бірлікте жүзеге асыруға шақырды. Балаларда өнерді
түйсініп, оған ләззаттану (тиісті дайындық пен белгілі тәрбие болған
жағдайда) қабілетін жетілдіру қажеттілігі туралы ой толғады. Зарнуджи
ғылымдарды зерттеуге деген саналы ықыластың қажеттілігін, дербес алынған
білімдер басымдылығын мойындаған. Сонымен бірге, оқыту мен тәрбие беруді
оңай қол жеткізу мен түсініктілік принциптеріне негіздеп құрып, оқу
материалын біртіндеп күрделілендіру қажет деп, әңгімелер мен сұхбаттарға
үлкен роль бөлді. Бердах балалардың жан-жақты дамуын қолдады, тұлғаның
жетілуі, тәрбие объектісін жан-жақты зерттеу туралы сөз қозғады. Өнерге
үлкен көңіл бөлуге, оның ұлы қуатын ұмытпауға шақырды. Авлони де
білімдерге адамды жоғары мәдениет әлеміне ендіретін жоғары қасиеті ретінде
үлкен көңіл бөлді. Ол мұғалім тәрбиеленуші үшін жауапты, сондай-ақ ол өз
пәнін жақсы біліп, сабақтарды тәжірибемен байланыстырып, өмірдегі
мысалдарды келтіру керек деп айтатын. Айни әсемдікті, сұлулықты тамашалауға
шақырды. Ол тәрбие берудегі үлкен ролді әдебиет пен өнерге жатқызды
[10;76].
Эстетикалық тәрбие теориясы бірқатар принципиалды философиялық-
этикалық және психологиялық-педагогтық бастапқы ережелерге негізделеді.
Эстетикалық тәрбие теориясының аса маңызды методологиялық алғышарттарының
бірі – бала тұлғасының эстетикалық орнығуындағы мақсатқа бағытталған
педагогикалық ықпал етудің жетекші ролі туралы ереже. Эстетикалық тәрбие
теориясының келесі ережесі адам үшін сұлулық құбылыстарының: асқақтықтың,
әсемдіктің, көркемдіктің мәңгі маңызы мен рухани құндылығын мойындаудан
тұрады.
Осыған байланысты эстетикалық тәрбие беруде живопись, музыка, еңбек,
қол өнер туындылары, сәндік-қолданбалы өнердің теориялық мәселелерін
қарастырумен шектеліп қана қоюға болмайды. Өйткені, эстетикалық тәрбие -
өнермен айналысу, оқушылардың қабілеттері мен мүдделеріне сәйкес келетін
көлемдердегі шығармашылық әрекет. Көркем фактілер мен құбылыстарды тек қана
эстетикалық цикл пәндерін зерттеу процесінде ғана игеру мен сезіну
жеткілікті болмайтындығы баршаға мәлім. Оқушылардың көркем-шығармашылық
дарындарын дамыту тек өнер түрлерінің тарихы жөніндегі білімдер мен көркем
фактілер мен құбылыстарды игерумен қатар шынайылықты сөз арқылы, көру-
көрнекілік және дыбыстық бейнелеудің көмегімен ұсынудың икемділіктері мен
дағдылары қалыптастын болған жағдайда ғана мүмкін болады. Тек осылай
эстетикалық тәрбиенің диалектикалық аспектілерін қарастыра отырып қана
әрекет кез-келген өнердің негізгі техникалық ерекшеліктері мен көркем
өзіндік ерекшеліктерін білусіз мүмкін болмайтындығындай, эстетикалық цикл
пәндерін оқытудың мақсаты әрекетсіз теория көмегімен ғана мүмкін бомайды
деп тұжырымдай аламыз.
Бұл ереже осы қол өнер түрінің тарихи дамуы, нәті мен сипатын
оқушылардың өнер туындыларын дұрыс бағалау қабілеттері мен икемдерін
қалыптастыруға көмегін тигізетін тәжірибелік білімдермен дұрыс үйлестірудің
қажеттілігі туралы айтады. Осы ережені жүзеге асыру арқылы бастауыш сынып
оқушыларына эстетикалық тәрбиелеу, оларды оқушыларға эстетикалық тәрбие
беруге даярлығы мәселесі бойынша зерттеулерге айтарлықтай дәрежеде көмегін
тигізеді.
Эстетика мәселелерімен айналысатын көрнекті ғалымдар Н.И. Киященко мен
Н.Л. Лейзеров [11] мектеп білім берудің және болашақ қоғам адамдарын
даярлаудың бүтін жүйесіндегі өзінің орны бойынша өскелең ұрпақтың қазіргі
адамға аса қажетті абстрактілі және көркем-образдық ойлауға деген
қабілеттердің үйлесімділігін қалыптастыру ісінде орталық тізбек болып
табылады деп есептейді. Олар мұны мектеп негізінде адамның барлық ойлау
қабілеттерін дамытудың бастапқы сатысы болып табылатындығымен түсіндіреді.
Тек мектепке ғана оқушылардың сезімдік-эмоционалды және рационалды-
интеллектуалды шығармашылық әлеуеттерін бүтінге үйлестіре біріктіру,
олардың белгілі бір қызмет түріне жеке қабілеттіліктерін дамыту мүмкіндігі
берілген [12,24].
Мектептегі білім беруге қатысты көптеген үкіметтік құжаттарда оқу-
тәрбие процесінің сапасын арттыру міндеті ерекше аталады, осыған байланысты
оқушыларға көркем білім мен эстетикалық тәрбие беруді айтарлықтай жақсарту
қажеттілігіне ерекше көңіл бөлінеді [13;89].
Осы орайда болашақ мұғалімдердің оқушыларды эстетикалық тәрбиелеуге
деген кәсіби даярлығын қалыптастыру мәселелерін қарастыратын З.Р.
Ахметованың [14] жұмысын атауға болады.
Р.Ш. Абенбаеваның зерттеу жұмыстары да айтарлықтай қызығушылық
тудырады[15]. Бұл жұмыстың ерекшелігі онда эстетикалық-педагогикалық
икемділіктер мен дағдылардың мәні мен өзіндік еркшеліктерін ашу әрекеті
жасалып, оларды жіктеу нұсқасы жүзеге асырылып, оларды игерудің деңгейлері,
критерийлері мен көрсеткіштері анықталғандығында.
Зерттеу объектісі жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесі
болып табылатын басқа ғылыми жұмыстарда оқушыларға сыныптан тыс жұмыс
барысында қол өнер және өнер құралдарымен эстетикалық тәрбие беру
мәселелері қарастырылады (қазақ мектептерінің материалдарына негізделген).
Бұл З.Абилованың жұмысы [16].
Жұмыстардың үлкен тобы мектеп оқышыларына музыкалық эстетикалық тәрбие
беру мәселесіне арналған. Оқушы жастарды қазақтың дәстүрлі көркем мәдениеті
құралдарымен музыкалық-эстетикалық тәрбиелеудің негіздері М.Х.
Балтабаевпен[17] зерттелген.
Зерттеу жұмысында тұлғаға музыкалық-эстетикалық тәрбие берудің негізі
көп қырлы халықтың дәстүрлік-көркем мәдениеті: аспаптық, ән, сәндік-
қолданбалы, би, шешендік-ақындық өнер болатындығы көрсетілген. Онда
тұлғаға музыкалық-эстетикалық тәрбие берудегі кешендік ыңғай туралы сөз
қозғалады. Себебі музыкалық-эстетиканың мазмұны оқушыларды ұлттық өнердің
көптеген түрлеріне – аспаптық, ән және шешендік-ақындық өнерге үйретумен
байланысты. Музыкалық-эстетикалық тәрбие мазмұнының жаңаруының негізгі
принциптері бөлініп көрсетіледі. Олар: интегративтілік, бұқралық,
планеталылық, ассоциативтілік.
Бастауыш мектеп оқушыларына музыкалық-эстетикалық тәрбие беру
мәселелерін С.Ф. Сизикова [18] мен Т.А. Қышқашбаев [19] зерттеді. Бірінші
зерттеу жұмысында Тәжікстанның бастауыш мектеп оқушыларының музыкалық-
эстетикалық тәрбиесінің тиімділігін арттыру жолдары ашып көрсетіледі. Ал
оқушыларға музыкалық-эстетикалық тәрбие берудің табыстылығы мен сапасы
ұлттық музыка мәдениетінің ықпалын есепке алуға байланысты болады. Т.А.
Қышқашбаеваның [20] зерттеу жұмысында қазақ халық аспаптық музыкасының
педагогикалық мүмкіншіліктері теориялық тұрғыдан негізделеді. Бастауыш
мектеп оқушыларының оларды ұлттық музыка аспаптарында ойнуға үйрету
процесіндегі музыкалық-эстетикалық тәрбиенің мазмұны ашылған.
Сондай-ақ осы орайда Л.А. Кондрацкаяның [92] және Р.К.
Дюсембинованың[93] жұмыстарын атап өтуге болады. Біріншісінде тұлғаның
мәндік саласынның контекстіндегі идеялық-эстетикалық ұстанымдардың
табиғасы қарастырылған. Музыкалды образдың концептуалды мазмұнын жеке
түйсіну арқылы идеялық-эстетикалық ұстанымдардың қалыптасу механизмі
зерттелген.
Екінші еңбекте халықтың ән шығармашылығын оқушыларды музыкалды-
эстетикалық трәбиелеудің құралы ретінде пайдаланудың теориялық-әдістемелік
негіздері зерттелген. Қазақ халық әндерінің педагогикалық жіктелуі
негізделген.
Көптеген зерттеулер еңбек сабақтарында оқушыларға эстетикалық тәрбие
беру мен олардың еңбек әрекетіне эстетикалық қатынасын қалыптастыруға
арналған, бұл Н.С. Боголюбовтың [21], В.Ф. Григорьевтың [22], М.К.
Даутовтың[23], В.Р. Дедканың[24], Ю.П. Желтоуховтың [25], С.И.
Пономарьковтың [26], Г.В. Похолкиннің [27], А.И. Тихоновтың [28] жұмыстары.
Осы бағыт бойынша біз жасаған талдау халық өнері құралдарының
көмегімен эстетикалық тәрбие беру мәселелерінің өзара байланыстылығы мен
өзара тәуелділігін көрсету мақсатын көздеді.
Біздің қоғамның объективті қажеттілігінен шыға келе, педагогика ғылымы
өскелең ұрпақты тәрбиелеу процесін, тұлғаның жаңа, үйлесімді дамыған адамға
қажетті қасиеттерін қалыптастыруға ерекше көңіл бөліп, зерттеуде. Қазіргі
әлемде адамның позициясы, оның айналада болып жатқанға деген қатынасы өте
маңызды. Сол себептен педагогика ғылымы алдыңғы қатарға тұлғаның
белсенділік секілді қасиетін қалыптастыруды қояды. Бұл қасиет адамды
қоршаған әлемге пассивті сырттай қараушыдан қазіргі қоғамның талаптарын
барынша толық қанағаттандыратын тұлғаға айналдырады.
Қоршаған әлемге белсенді қатынаспен қарау үшін адамдағы эмоционалды
және рационалды бастаулардың тепе-теңдігі болуы маңызды, өйткені ол сезім
мен ақыл арасындағы өзара байланысты орнатады. Бұл бірлік эстетикалық
тәрбиеде барынша толық көлемде көрініс табады.
Шығармашылық бастаудың тұлғаны табысты тәрбиелеу үшін дамытудағы
маңыздылығы туралы ережеден шыға келе, біз кез келген емес, нақты
эстетикалық әрекеттің ықпалын қарастыру қажет деп есептейміз.
Егер дәстүрлі түсінікте эстетикалық тәрбие мақсат ретінде табиғат пен
өнер сұлулығын қабылдауды қойып, бірінші кезекте көркем өнер туындыларын
тамашалаудан, өнермен әуесқойлықпен айналысудан және өнер туралы белгілі
бір білім көлемін игеруден тұратын болса, қазіргі уақытта өнер – қоғамдық
құбылыс деген шарттан шыға келе, эстетикалық тәрбиенің алдында адамды
толығымен, оның бүкіл психикасын, жеке қасиеттері мен мінезін қалыптастыру
міндеті қойылады, ол бірінші кезекте адамның сезімдері мен қиялы саласын
дамытуға бағытталғандығы табиғи құбылыс, және осылайша ол адамгершілік
ұстанымдарға, көзқарастар мен әсерлерге әсер етеді, адамның өзіне, басқа
адамдарға, әлемге деген қатынасын қалыптастырады. Эстетикалық тәрбиенің
мәнін жаңадан түсіндіру ғылыми айналымға жаңа термин – өнермен
тәрбиелеуді енгізді, ол эстетикалық тәрбие терминімен барабар емес.
Мектеп дамуының түрлі кезеңдерінде эстетикалық тәрбиенің тұлғаны
тұтасымен қалыптастырудағы роліне дұрыс баға бермеу, оның мектептегі және
тәрбие процесіндегі алатын орны туралы анық және нақты түсініктің болмауы
байқалды. Эстетикалық тәрбиенің қосалқы ролінің себебі мұғалімдердің
консерватизмі мен олардың эстетикалық цикл пәндерін жүргізуге деген
дайындығының болмауында болды. Қазіргі уақытта жастарға эстетикалық тәрбие
берудің ролі үнемі артуда. Бұл нақты факторлармен және себептермен
байланысты. Басты факторлардың арасынан халықтың өз санасының артуын,
рухани және мәдени тамырларға қайта оралуды ерекше атап кеткен жөн.
Мектептегі эстетикалық тәрбие саласындағы қалыптасқан жағдайға әсер
ету үшін болашақ мұғалімдер ол оқу-тәрбие процесінің барлық жақтарын қамтуы
тиістігіне сенімді болуы тиіс. Қалай да болса тәрбиелеу – тек қана адамды
өнерге тартуды ғана емес, сонымен бірге, оның кез-келген істе – оқуда,
өндірісте, ғылым мен өнерде қажетті шығармашылық қабілеттерін оятуды
білдіреді.
Қазақстанда эстетикалық және көркем тәрбие мәселелерін А.Байтұрсынов,
Ж. Аймауытов, Н.Ғабдуллин, Ә. Марғұлан, М.Сильченко және т.б. қозғап,
қарастырған еді [29].
К.Ш. Нұрланованың [30], А.А. Қалыбекованың [31], К.Е. Ералиннің [32],
Э.И. Шыныбекованың [33], К. Әмірғазиннің [34] ғылыми еңбектерінде өнер
түрлерін мектеп пен жоғары оқу орнының оқу-тәрбие процесінде қолдану
мүмкіндіктері ұсынылған.
Біз қарастырып отырған мәселенің жалпы аспектісінде М.Х. Балтабаевтың
[17,7] педагогикалық мәдениеттану мен Қазақстанның қазіргі заманғы көркем
мәдениетіне арналған зерттеу жұмысы қызығушылық тудырады. Онда ол
мәдениеттану методологиясын педагогикалық аспектіде береді, көркем
мәдениеттің білім берудегі ролін ашады. Көркем-эстетикалық үзіліссіз
полимәдениетті білім беру мен тұлғаны тәрбиелеудің тұтас педагогикалық
теориясын негіздейді және осы негізде қазіргі тұлғаның көркем мәдениетін
қалыптастыру жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету жүйесін даярлап,
ұсынады.
Эстетикалық тәрбие беру – адамның шынайылыққа белгілі бір эстетикалық
қатынасын қалыптастыру. Эстетикалық тәрбие процесінде тұлғаның эстетикалық
құндылықтар әлемінде олардың белгілі бір нақты қоғамдағы қалыптасқан сипаты
туралы түсініктерге сәйкес бағыттылығы, бұл құндылықтарды игеруі
қалыптасады. Эстетикалық тәрбиемен бір уақыта адамның эстетикалық қабылдау
мен сезіну қабілеті, эстетикалық талғамы мен идеалы, сұлулық заңдары
бойынша шығармашылыққа, өнерде және одан тыс (еңбек қызметі саласында,
тұрмыста, әрекеттер мен тәртібінде) эстетикалық құндылықтар жасауға деген
қабілеті қалыптасады және дамиды. Осылайша, эстетикалық тәрбие қарама-
қайшылықтар бірлігін құрайтын екі негізгі қызметке ие: тұлғаның эстетикалық-
шығармашылық әлеуеттерін дамытудағы эстетикалық құндылықты бағдарын
қалыптастыру. Бұл қызметтер эстетикалық тәрбиенің қоғамдық өмірдегі орнын,
оның тәрбие қызметінің басқа түрлерімен байланысын анықтайды. Эстетикалық
тәрбие түсінігі эстетикалық тәрбие теориясында жалпылама түсінік болып
табылады. Ол оған тәуелді бірқатар түсініктерді қамтиды. Олардың арасынан
эстетикалық дамуды – адамда эстетикалық түйсінудің, шығармашылық қиялдың,
эмоционалдық сезінудің белсенділігін қамтамасыз ететін мәндік күштердің,
сондай-ақ рухани қажеттіліктердің мақсатқа бағытталған қалыптасу процесі.
Әрбір адамның толыққанды эстетикалық дамуы – бұл асып кетушілік емес,
тұлғаның жан-жақты дамуының абсолютті қажетті құрамдаушысы, ол болмаған
жағдайда әлемге, адамдарға, табиғатқа деген қатынастың адамгершілік
принциптерін толық игеру болмайды және болуы мүмкін емес. Өз кезегінде,
рухани және адамгершілік даму қатаң реттелген эстетикалық тәрбие жүйесінсіз
мүмкін болмайды, ол индивидуумның барлық пәндер, факультативтер мен
үйірмелер арқылы, қоршаған жағдайдың өзі, ұжымдағы қатынастар арқылы оқыту
процесінде эстетикалық дамуын талап етеді [109].
Эстетикалық тәрбие адамгершілік тәрбиемен сабақтасады, себебі
эстетикалық және этикалық құндылықтар (эстетикалық және этикалық, өнер мен
мораль) арасында бірлік бар. Сұлулық өзінің басқа тағайындалуымен қатар,
адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың реттеушісі ретінде де қызмет
атқарады, ол адамдар толық көлемде адамшыл болуына себін тигізеді.
Сұлулықтың арқасында адамдар жақсылыққа жақысылық идеясы олардың моральдық
санасымен саналы түрде қабылданғанға дейін ақ ұмтылады.
Эстетикалық тәрбие шығармашылықтың түрлі салаларында қажет болатын
адамның барлық рухани қабілеттерін дамытады. Эстетикалық тәрбиенің негізгі
қызметтері арасындағы қайшылық адамның рухын тәрбиелеуші эстетикалық
құндылықтар өз мәні бойынша антигуманистік болып (мысалы, қатыгездік,
зорлықты үгіттеу) адамның шығармашылық қабілеттерін дамытуды қажет етпей
ғана емес, керісінше оларды барынша бұзуға бағытталған кезде пайда болады.
Егер тұлғаны нағыз эстетикалық адам мен қоғамның бостандығы мен еркін
дамуын қамтамасыз ететін құндылықтар рухында қалыптастыру қажет болса, -
онда эстетикалық тәрбиенің қызметтері бір-бірімен үйлесімді байланыста
болады. Себебі, шығармашылық қызмет процесінде пайда болатын эстетикалық
құндылықтарға қол жеткізу шығармашылық сипатқа ие болмауы мүмкін емес.
Эстетикалық тәрбие көптеген құралдармен жүзеге асырылады. Бұл адам
өмірінің тұрмыстық ортасында (тұрмыс эстетикасы), оның еңбек қәрекетінің
жағдайы (өндірістік эстеткика), адамгершгілік қатынастардың, спорттың
(спорт эстетикасы) эстетикалық жағы және т.с.с. Тұлғаға мақсатты түрдегі
эстетикалық ықпал етудің аса маңызды факторы өнер болып табылады, себебі
онда эстетикалық қатынас жинақталады және материяланады. Өнер қоғамдық
сананың нысандарының бірі, эстетика, әлемді игерудің жоғарғы түрі болып
табылады. Оның ғасырлар бойы қашалған көркем туындыларды жасау заңдары мен
үнемі толықтырылып отыратын технологиясы және өз терминологиясы бар. Және
бұл жерде білімдерді беру мен игеру, кез келген әлеуметтік тәжірибені тану
секілді, объективті, дұрыс, қатаң ғылыми білімердің негізінде пайда
болатын болуы тиіс [16,37].
Сол себепті көркем тәрбие - өнерге деген қажеттілікті тәрбиелеу, оны
сезіну мен түсінуді, көркем шығармашылыққа қабілеттілікті дамыту – тұтастай
эстетикалық тәрбиенің бөлінбес бөлігін құрайды. Өнер призмасы өмірдің
эстетикалық құндылықтарын түйсінуді бағыттайды. Өнерге бет бұра келе, адам
шығармашылық әрекет зертханасына кіргендей болады. Басқаша айтар болсақ,
өнер эстетикалық тәрбиенің құндылықтық-бағыттаушы, шығармашылық
қызметтерінің жүзеге асырылуына қатысады. Сонымен бірге, өнер арқылы
эстетикалық тәрбиелеу тек қана көркем тәрбиеге сайып қана қоймайды. Ол одан
әлдеқайда кеңірек, себебі еңбектің, адамдардың тұрмысының, олардың мінез-
құлығының эстетикалық аспектілеріне, шынайылықтың өзіне деген эстетикалық
қатынастың қалыптасуына ықпал етеді, эстетикалық тәрбиенің негізгі
қызметтерінің арасындағы сәйкессіздіктің әлеуметтік негіздері – тұлға мен
қоғам мүдделерінің арасындағы антогонизмдер, себебі тұлға үшін оның
шығармашылық қабілеттерінің дамуы тура маңызға ие, ал қоғам үшін қоғамдық
тұтастықты нығайту үшін эстетикалық-құндылықтық бағыттылық маңызды.
Тәрбие теориясы тұлға психологиясына негізделеді, ал оның қалыптасуы
әрекет барысында жүзеге асырылады. Сол себепті бастауыш сынып оқушысы
белгілі бір эстетикалық талғамдарды, көзқарастарды, идеалдарды игеру үшін
ол шынайы өмірде, адамдардың қарым-қатынастарында, мәдениетте, халық
өнерінде әсемдікті шындығында бақылауы қажет. Оқушыларға эстетикалық тәрбие
берудің икемдері мен дағдыларын игеру үшін ол өзінің өнер мен эстетикалық
тәрбие беру жөніндегі білімдерін тәжірибеде қолдануы керек. Еңбек
әрекетінде эстетикалық ықпал етудің тиісті жолдарын, құралдары мен
әдістерін таңдайды.Сөзсіз, тәрбие объектісі танымдық белсенділік көрсетіп,
өз рухани әлеуетін ашып, тәрбие процесінен шет қалмайды.
Эстетикалық нәрсе сезіну мен түйсіну адамның рухани өміріне жарық пен
қуаныш әкелетін, жоғары сезімдерді, ойлар мен қиялдарды тудыратын жерде
басталады. Эстетикалық ықпалдардың қуаты мен тәуелсіздігі бұл ықпалдың
қайнар көзі адамда тек қана идея, ойды тудырып қана қоймай, сезіммен
боялған ой тудыратындығында[33,92]
Осылайша, біз эстетикалық тәрбие түрлі құралдармен жүзеге
асырылатындығын көреміз. Олардың барлығы бір-біріне ешбір шамада қайшы
келмейді, тек қана бір-бірін толықтырып, бір-бірімен сабақтасып отырады.
Эстетикалық тәрбие нәтижелерінің барлық саланы қамтитындығы оның рухани
әрекеттің түрлі тараптарына бағытталғандығынан көрінеді. Эстетикалық тәрбие
оның адамның оны қоршаған шынайылықпен байланыстарына қатысуы бойынша
әмбебап келеді. Эстетикалық бастау адамның өнерге деген қатынасынан, өзі
орындаған жұмыс ретінде, адамдармен күнделікті қатынастың барысында
көрініс табады. Эстетикалық сезім адамның адамгершілік, саяси, идеологиялық
қызметінен көрініс табады, оның шығармашылық жасампаздық қабілеттерін
дамытады.
Біздің пікірімізше, эстетикалық тәрбиемен қатар, эстетика түсінігін
және оның кейбір категорияларын қарастыру қажет.
Білімдердің белгілі бір саласын анықтайтын түсінік ретінде эстетика
атауы ғылыми айналымға неміс философы Баумгартенмен 18-ғасырдың ортасында
енгізілген, дегенмен эстетика ғылым ретінде одан бастау алады деген
қорытынды жасауға болмайды. Оның тарихы бағзы заманнан басталады
(эстетиканың өркендері ежелгі мифологиялық мәтіндерден көрініс табады).
Эстетиканың пәні тарихи жағынан жылжымалы және өзгермелі, ол қоғамдық-
тарихи тәжірибе процесінде дамып, күрделене түседі. Оның дамуының әрбір
жаңа кезеңінде адамның әлемге, өз-өзіне эстетикалық қатынасы туралы
қалыптасқан тұжырымдардың толық еместігі анықталады. Қоғамдық-тарихи
тәжірибемен үнемі байытылып отыратын, тарихи перспективада эстетика
мәселесі ашық болып қалады. Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде көркем
бастаудың адамдардың болмысы мен санасының түрлі салаларына кеңінен енуіне
байланысты шынайылықты эстетикалық игеру саласының өзінің бұрын болмағандай
кеңеюімен байланысты, табиғат пен өнерде эстетикалықтың көрініс табудың
дәстүрлі мәселелерімен қатар эстетикалық ғылымның қызығушылық объектісіне
көркем шығармашылық шектерінен шығып кететін және техникалық эстетика,
дизайн, заттық-кеңістіктік ортаны қалыптастыру мен реттеуге бағытталған
қызмет (ортаны эстетикалық ұйымдастыру) мәселелерін, эстетикалық тәрбие
беру мәселелерін, эстетикалықтың көрініс табуының басқа салаларын, мысалы
спортты (спорт эстетикасы) қамтитын эстетикалық қызметтің интенсивті
дамыған түрлері де кіреді.
Егер бұрын эстетикалық теориялар тек қана өнер материалында дамыған
болса, қазір жағдайдың өзгергені сөзсіз. Эстетиканың табиғаттағы,
материалдық қызметтегі, рухани өмірдің түрлі саласындағы, тұрмыстағы,
демалыс саласындағы көрініс табуын жалпылайтын және түсініктік аппараты бар
ғылым ретіндегі эстетиканың құрылымы күрделене түсті және оның құрамына
салыстырмалы түрде дербес пәндер кіреді: көркем шығармашылық теориясы,
заттық орта дизайны мен оны игеру теориясы; эстетикалық тәрбие беру
теориясы. Дегенмен, олардың пәндерінің өзіндік ерекшеліктерінен ортақ
заңдылықтар байқалады эстетика тұтас ғылым ретінде оларды біріктіреді,
сондай-ақ салыстырмалы түрде дербес эстетикалық пәндердің кез келгенінің
метатоеориясы болып табылады. Эстетика зерттейтін негізгі мәселелердің
шеңберіне эстетикалық түйсіну, сезімдер, талғамдар, көзқарастар, идеал,
шынайы әрекеттегі және теориялық көріністегі эстетикалық сана кіреді. Терең
дәстүрге ие эстетиканың аса маңызды бөлімі болып категориялық аппаратты
зерттеу табылады. Эстетика категорияларында адамның шынайылыққа эстетикалық
қатынастары ашылып көрсетіледі және барынша жалпыланған түрде көрінеді.
Егер де эстетикалық түйсіну туралы сөз қозғайтын болсақ, ол қарапайым
эстетикалық эмоциялардан басталады, одан кейін қабылданатын эстетикалық
объектіні барабар объектілерден алынатын ұқсас сезімдік әсерлермен
салыстыру жүреді. Сонымен бірге, эстетикалық сезімдерде аталған эстетикалық
объектілердің утилитарлы емес мәні мен әлеуметтік-рухани ерекшеліктерін
түйсініп, суреттеу мүмкіндігін беретін адамның күрделі сезімдік тәжірибесі
шоғырланған.
Эстетикалық сезімдерді жоғары сезімдер қатарына жатқызуға болады,
себебі олар адамның объективті эстетикалық объектілерге субъективті
эмоционалды реакциясының нәтижесі болып табылады, сондай-ақ: 1) пәнге
қатысты болды, 2) санамен байланысты; 3)тұлғаның әлеуметтік ұстанымдарына
байланысты[34, 89-91].
Эстетикалық сананың құрамдаушы бөлігі ретінде эстетикалық сезімдер,
оның дұрыс қызмет атқаруының шарты болып келеді, себебі өнер құбылыстары
мен шынайы өмір заттарынан әсерлерді образдық жалпылау атаулық жалпылаумен
байланысты[35, 79]. Демек эстетикалық сезімнің құрамында жеке және
қоғамдық тәжірибеде бекітілген әсемдік туралы түсініктердің негізіндегі
шынайылық құбылыстарын бағалау кіреді.
Эстетикалық сананың психологиялық негізі күмән тудырмайды. Тұлғаның
тілдік ойлауының қызмет етуімен байланысты эстетикалық сананың (талғамдар,
ой-пікірлер, көзқарастар, идеалдар, категориялар, теорияларды) жоғары
деңгейлерін дамыту тек қана дамыған эмоциялар, сезімдер мен түйсінулер
іргетасында ғана мүмкін болады.
Адамның эстетикалық санасы қабылданатын ақпаратты бейнелейді, өңдейді
және оның мәніне сәйкес шынайылықты өзгертеді. Сол себептен эстетикалық
сананы әлем мен адам болмысын сезімдік образдарда эстетикалық эмоциялар,
түйсінулер, сезімдер мен тілдік ойлау процестерінің (ой-пікірлер,
көзқарастар, идеалдар, категориялар, теориялар) көмегімен психологиялық
саралаудың ортақ жүйесі ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтар болсақ,
эстетикалық эмоциялар, түйсіну, сезімдер тұлғаның тұрақты қасиеттері болып
табылатын, өзінде органикалық түрде сезімдік және рационалдылықты
біріктіретін жіәне эстетикалық бейнелеу процесінде сананың жоғары
деңгейлеріне ауысуды қамтамасыз ететін тұлғаның эстетикалық қажеттіліктері
мен талғамдары өніп-өсетін негіз болып табылады [82-48].
Эстетикалық талғам эстетикалық объектілерді сезімдік-саналық түйсіну
қабілеті болып табылады. Оның құрамында эстетикалық объектінің қасиеттеріне
сезімдік-эмоционалдық жауаптың, сондай-ақ оның қасиеттері туралы
негізделген логикалық тұжырымның болуы эстетикалық талғам мәселесіне
арналған көптеген зерттеу жұмыстарында мойындалған [68].
Н.Б. Крылова эстетикалық талғам әрбір индивидтің оны белсенді,
идеалға сәйкес өмірлік әрекетке ынталандыратын тарихи детерминделген
түсініктерінің негізінде өсетін тұлғаның сезімдік-рационалдық қалауларының
жүйесі ретінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Ол эстетикалық талғамның
қарама-қайшылықты сипатына ерекше көңіл бөледі, ол оның жалпыламалылығында
және жекелігінде, интуитивтілігі мен логикалығынан, нормативтілігі мен
оригиналдылығынан, объективтілігі мен субъективтілігінен көрінеді [35,65].
Тұлғаның эстетикалық мәдениеті қасеиттерінің кешендік көрінісі бола келе,
эстетикалық талғам өзінде адамның эстетикалық тәжірибесін шоғырландырады,
бағалау мен әрекеттерді бағыттайды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу процесінде көркемдік талғамын
қалыптастырудың ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу оқыту-тәрбиелеу процесінде
эстетикалық тәрбие бірге көркемдік талғамын қалыптастыру қатар жүреді. Біз
жоғарыда оқушылардың эстетикалық тәрбиелеудің жүйесіне тоқтала отырып, оның
білім, қажеттлік, мотиві, қызығуы және сезімі, шығармашылық қабілеттерінң
дамуы негізінде қалыптасатындығы айтылды. Еңбекке баулу бағдарламасында
және бастауыш мектептің стандартында басты міндеттердің бірі эстеикалық
талғамын қалыптастыру көзделсе, онымен қатар көркемдік талғам қатар жүреді.
Олай болса, көркем еңбек бөлімінде қағазбен жұмыс және матамен және табиғи
материалдармен жұмыс түрлерінде жүзеге асады. Бұл үшін біз көркемдік
талғамға тоқталмас бұрын эстетикалық талғам ұғымына тоқталайық.
Ғалым А.С. Киракосянның айтуынша, эстетикалық талғам психикалық
қасиеттердің күрделі кешені болып табылады, онан адамның эстетикалықты
сезіммен бейнелеу, оны саналы түрде ұғыну, эстетикалық қасиеттерді
эмоционалды түрле бағалау, эстетикалық объектіні өзінің эстетикалық
қажеттіліктерінің деңгейімен салыстыру қабілеттері және т.б. көрініс
табады[33, 94]. Біз автор эстетикалық және көркем талғам түсініктерін
бөліп көрсетіп, соңғысының шынайлықты игерудің ерекше түрі ретіндегі
өнердің өзіндік ерекшелігімен байланысты ерекше қасиетін оның көркем
мәнімен негіздейтіндігімен келісеміз. Өнер туындыларын түйсіну үшін өмірлік
білімдермен қатар, өнер тілін түсіну, оның образдарын, ерекшеліктерін,
көркем ақиқатты, өнердің шарттылықтарын және т.б. дұрыс ұғыну қажет.
Адамның эстетикалық талғамы – туы біткен қасиет емес, жоғары
деңгейдегі талғамға әрбір адам ие бола алады және ие болуы тиіс. Дегенмен
эстетикалық талғамды қалыптастыру бірінші кезекте адамның өзіне, оның
тұлғасының тұтастай дамуына тәуелді және одан үлкен күш салуды, психиканың
едәуір жұмысын талап етеді. Атақты кеңес психологы А.Н. Леонтьев [34, 72]
тарихи даму өнімі болып табылатын заттарды және құбылыстарды иелену үшін
осы затта іске асырылған, жинақталған әрекеттің негізгі қасиеттерін өзінде
қайта жүзеге асырғандай болатын сол әрекетті қайталау қажет. Бұл ережені
эстетикалық талғамды қалыптастырудың күрделі процесіне де қатыстыруға
болады.
Л.С. Нерсисян [35, 101] ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркемдік талғамын
қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі эстетикалық тәрбие беру
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 11
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының көркем талғамын қалыптасу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу процесінде көркем талғамын
қалыптастырудың тәжірибелік-педагогикалық жұмыс мазмұны
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының көркемдік талғамын қалыптастырудың жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Еңбекке баулу сабағының оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыру
бойынша тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында соңғы онжылдықта
білім беру саласындағы болып жатқан өзгерістер бастауыш мектеп оқушыларын
оқыту және тәрбиелеуге жаңа талаптар қоюда. Соның ішінде сұлулықты
түсінетін, мәдениетті, үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыруда ерекше
рөлді эстетикалық тәрбие атқарады Осыған байланысты болашақ ұрпақты
эстетикалық талғамы жоғары етіп тәрбиелеу мәселесі мұқият талдауды талап
етеді. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін көркем талғамын қалыптастыруды
зерттеу маңызды және өзекті мәселе болып келеді. Өйткені соңғы уақытта
қазіргі жастардың рухани және адамгершілік әлеуетінің төмендеуі байқалады.
Дамыған көркем талғам шын мәнінде әдемі нәрсені эстетикалық тұрғыдан дұрыс
бағалауға, өмірде, тұрмыста және еңбекте эстетикалық нәрсені эстетикалық
емес нәрселерден ажыратуға, әсемдікті түсінуге көмектеседі. Сол себепті
көркем талғамды, қабілеттерді қалыптастыру, шынайылықты эстетикалық
қабылдау эстетикалық тәрбие берудің аса маңызды міндеті болып табылады.
Тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыратын негіз салушы
құрамдаушы болып эстетикалық тәрбие беру мәдениеті танылған, оның маңызды
факторы - әлемдік және отандық эстетикалық құндылықтар, әсіресе тек қана өз
халқының ғана емес, басқа да халықтардың көркем, көркем-шығармашылық
тәжірибесі – рухани байлықты қалыптастырушы маңызды фактор. Адамдардың
тіршілік әрекетінің барлық салаларын қамтитын эстетикалық тәрбие беру
мінезді қалыптастырады, оларсыз не қоғам өмірінің кез келген саласындағы,
оның ішінде ғылыми, педагогика, еңбек, шаруашылық, техника және т.б.
салалардағы, шығармашылық қызмет, не шынайы рухани байлық болмайтын тұлға
қасиеттерін дамытады. Ол адамды тек қана сұлулықты сезініп, түсінуге
қабілетті етіп қана қоймай, оған өзінің рухани байлығын еркін түрде,
белсенді, шығармашылықпен эстетикалық түрде көрсету қабілетін бере алады.
Ұстаздың өнерге эмоционалды-құндылықты қатынас тәжірибесін
жеткілікті мөлшерде тиімсіз табыстауының, оқушылардың эмоционалды және
көркем дамуын ол туралы үстірт білімдермен алмастыруының нәтижесінде, тек
қана мектеп оқушысының көркем талғамының басым түрде стихиялы түрде
қалыптасуы ғана емес, сондай-ақ оның тұлғасының рухани әлеуетінің белгілі
мөлшерде деформациялануы пайда болады. Сол себепті бастауыш сыныптан бастап
эстетикалық қасиеттердің арасындағы маңыздыларының бірі – көркемдік
талғамын қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие беру, көркем білім беру теориясы мен практикасына
атақты жаңашыл педагогтар С.Т. Шацкий, В.А. Сухомлинский үлкен үлес қосты,
сондай-ақ осы мәселенің ғылыми тұрғыдан зерттелуі О.А. Апраксина , А.А.
Балян, Н.А. Ветлугина, Д.Б. Кабалевский, В.С. Кузин , Б.Т. Лихачев, Н.Н.
Ростовцев, Н.П. Сакулина, А.С. Хворостов, Ю.В. Шаров, В.Н. Шацкая, Е.В.
Шорохов және т.б. секілді ғалымдардың еңбектерінде орын тапқан.
Зерттеушілердің өскелең ұрпақтың эстетикалық тәрбиесінің бөлек
аспектілерін ғылыми тұрғыдан қарастыруға деген қызығушылығының арту
тенденциясын ерекше атап кеткіміз келеді (З.И. Третьякова, Л.П. Ильенко,
А.Н. Андреюшин, Г.Д. Лихачев, Э.А. Верб, Е.И. Радюхина, В.А. Разумный, И.П.
Волков, М.Г. Плохова, И.В. Арановская , Л.Е. Петункина ).
Л.П. Ильенконың және А.Н. Андреюшиннің ғылыми еңбектерінде
эстетикалық тәрбиенің теориясы жөніндегі зерттеулердің нәтижелері талданып
қорытылған және жүйелендірілген, оны дамытарлық оқыту жағдайларындағы
дамытудың жолдары анықталған.
Г.Д. Лихачевтың зерттеу жұмысында гносеологиялық және әлеуметтік-
мәдени талаптарға жауап беретін эстетикалық сана мен көркем мәдениеттің
арақатынастарының жалпы түрі философиялық тұрғыдан талданған.
Э.А. Верб өз зерттеу жұмысын оқыту процесіндегі жоғары сынып
оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық шарттары мен технологиясын анықтауға арнап, мектеп оқушысы
тұлғасының эстетикалық мәдениетінің теориялық моделін жасады.
Зерттеліп отырған мәселенің жеке жақтарының жалпы және жас ерекшелігі
психологиясы, балалардың бейнелеу психологиясы, эстетикалық тәрбие беру мен
қабылдау психологиясы, кеңістіктік ұғымдар мен шығармашылық қиял
салаларындағы шешімін біз: Б.Г. Ананьевтың, Л.С. Выготскийдің, В.В.
Давыдовтың, Е.И. Игнатьевтің, В.А. Крутецкийдің , П.М. Якобсонның, Г.И.
Щукинаның, Н.С. Лейтестің , Я.А. Пономаревтың, Б.М. Тепловтың
еңбектерінен табамыз.
Қазіргі уақытта тұлғаның дүниетанымы мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыруға бағытталған болашақ ұрпақтың көркем білім алуы мен
эстетикалық тәрбиесіне жауапкершілікпен қарау қажет. Оқыту процесінде
мәдениетті игеру мұғалімнен оқушыға қарай жүреді. Осыған байланысты
мұғалімдердің жоғары және орта мектептегі мәдениет жетістіктерінің белсенді
жол бастаушы ретіндегі әлеуметтік жауапкершілігі арта түседі.
Шығармашылықтағы көркем талғамның қалыптасуы тек қана көркем
шеберліктер мен дағдыларды игеруге ғана сайып қоймайды, тұлғаға шынайы өмір
құбылыстарын, қоғамда болып жатқан процестерді іріктеу мен оларға
эстетикалық баға берудің ішкі критериі қызметін атқаратын тұлғаның
қасиеттері мен сапаларының тұтас кешенінің, тұлғаның рухани-адамгершілік
әлеуетінің одан әрі дамуына бағытталуының қалыптасуы болып табылады.
Осыған байланысты оқыту әдістерін жетілдіру жолдарын барынша іздеу
мен жоғары мектептегі оқыту процесін толығымен қазіргі заман талаптарына
сай берік ғылыми негізге қою талпынысы жүзеге асады.
Жоғарыда аталған авторлардың жұмыстарын талдай келе, біз бастауыш сынып
оқушыларының еңбекке баулу сабағында және тәрбие жұмыстарында олардың
эстетикалық және көркем талғамын қалыптастыру саласында жаңа оқыту мен
тәрбие технологияларын барынша іздеу жүріп жатыр деген қорытындыға келеміз.
Көркем талғамды оның эстетикалық тәрбие берудің көптеген
аспектілерімен байланысында қалыптастыру мәселелерімен А.И. Буров, Г.Г.
Лебедева, А.С. Молчанова, В.А. Разумный, В.К. Скатерщиков, Р.А. Тельчарова
айналысты.
Аталған мәселенің түрлі аспектілерін зерттеумен айналысатын
қазақстандық ғалымдардың арасынан Е.С. Асылхановтың, С.А. Ұзақбаеваның,
М.Х. Балтабаевтың, Э.И. Шыныбековтың, Б.А. Әлмұхамбетовтың, О.Сатқановтың,
К.О. Жеделовтың, А.Т. Ерімбетованың және т.б. жұмыстарын атауға болады.
Бейнелеу өнері мен эстетикалық тәрбие беру теориясын оқыту
әдістеріндегі жаңа бағытты өзінің зерттеу жұмысында Е.С. Асылханов ұсынады.
Ол Қазақстанның мектептері мен жоғары оқу орындарында бейнелеу өнеріне
синтезделген оқытуды дамытудың жаңа перспективасын анықтады.
С.А. Ұзақбаеваның зерттеулері оқушыларды қазақтың халық педагогикасы
құралдарымен эстетикалық тәрбиелеу мәселелеріндегі әдіснамалық негіз болып
табылады. М.Х. Балтабевтың зерттеулерінде оқушы жастарды қазақ дәстүрлік
көркем мәдениетінің құралдарымен музыкалды-эстетикалық тәрбиелеудің
негіздері ашылған.
К.О. Жеделов бейнелеу өнері сабақтарындағы бастауыш мектеп
оқушыларының көркем қабылдауын қалыптастырудың әдістемесін әзірлеп, оның
педагогикалық шарттары, нысандары мен әдістері анықтаған. А.Т. Ерімбетова
жоғарғы сынып оқушыларының көркем қабылдауы мен көркем-аналитикалық ойлау
қабілетіне әлеуметтік-педагогикалық баға беру ұсынылған. О.Сатқанов
қазақтың қолөнер туындылары арқылы көркемдік талғамын қалыптастыруды өзінің
әдістемелік оқу құралдарын айтып кетіп жүрді.
Осылайша, ғалымдардың біз зерттеп отырған мәселеге деген
қызығушылығының арта түсуіне қарамастан, бастауыш сыныптағы оқулықтарда
көркем еңбек деп аталуына қарамастан еңбек әрекетінде көркем талғамын
қалыптастыру мәселелері жеткілікті түрде толығымен зерттелмеген. күйінде
қалып отыр.
Бастауыш сыныптан бастап еңбекке баулудың бір міндеттерінің бірі
көркемдік талғамын қалыптастыру болып, оның іс-жүзінде жүргізілмеуі
арасындағы қарама-қайшылық біздің зерттеудің мәселесін құрайды. Осы
зерттеудің өзектілігі біздің қоғамның түбегейлі қайта құрулардың қазіргі
кезеңіндегі эстетикалық тәрбие ролінің артуына байланысты болғандықтан да
күшейе түседі; к бастауыш сынып оқушыларының көркемдік талғамын
қалыптастыру процесі және жалпы алғандағы олардың көркем мәдениетінің
қалыптасуы қоғамның қазіргі талаптарының шектерінде теорияда да, практикада
да жеткілікті түрде зерттелмегендіктен Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке
баулу процесінде көркемдік талғамын қалыптастыру деп аталатын біздің
зерттеуіміздің тақырыбын таңдаудағы негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының еңбек әрекетінде көркем
талғамын қалыптастырудың теориялық негізделуі және әдістемесін тәжірибеде
жүзеге асырылуы
Зерттеу объектісі: көркем талғамды қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу
Зерттеу болжамы: бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу сабағы көркем
еңбек бөлімінде көркемдік-шығармашылық қабілеттерінің дамуына жағдай
жасалса, оқытудың технологиясы үйлесімді пайданылса, онда көрвкемдік
талғамының дамуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
– бастауыш сынып оқушыларының еңбек әрекетінде көркемдік талғамын
қалыптастыруды ғылыми-теориялық тұрғыда негіздеу;
– оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
анықтау.
– еңбекке баулу процесінде көркем талғамын қалыптастыру әдістемесін әзірлеу
және оны тәжірибелік-педагогикалық жұмыста тексеру.
Зерттеу көзі: философия мен психологияның тұлғаның әрекеттегі дамуы
туралы маңызды ережелері; таным теориясы, сана мен әрекеттің біртұтастығы
теориясы, эстетикалық тәрбиелеудегі рационалдылық пен эмоционалдылықтың
өзара байланысы; көркем талғамды қалыптастыру теориясы; тұлғаның
әлеуметтік мәні мен оның тұлғаның дамуындағы ролі туралы ілім құрайды.
көрнекті философтардың, психологтардың, педагогтардың, мәдениет пен өнер
қайраткерлерінің қоғамдағы, тұлғаның дамуындағы өнердің ролі туралы,
көркем мұраның тәрбиедегі, көркем құндылықтарға бет бұруындағы ролі туралы
еңбектері; тәрбие мен білім мәселелері жөніндегі ресми материалдар мен
Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік құжаттары; оқу-әдістемелік
кешен; суретші педагогтардың тәжірибесі. Зерттеудің негізіне сондай-ақ
автордың жеке тәжірибесі де алынған.
Зерттеу әдістері: ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиетті,
эстетика мен өнертану жөніндегі әдебиетті талдау, модельдеу, бақылау,
құжатнаманы зерттеу, еңбектен шығармашылық көрмелеріне қойылған
студенттердің шығармашылық жұмыстарын талдау; сұхбаттасу, сауалнама,
тестілеу, іскерлік ойындар, тәуелсіз сараптама әдісі, алынған материалды
математикалық өңдеу, педагогикалық тәжірибе (констатациялайтын және
қалыптастырушы).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– бастауыш сынып оқушыларының еңбек әрекетінде көркемдік талғамын
қалыптастыруды ғылыми-теориялық тұрғыда негізделді;
– оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
анықталды;
– еңбекке баулу процесінде көркем талғамын қалыптастыру әдістемесін әзірлеу
және оны тәжірибелік-педагогикалық жұмыста тексеріліп тиімділігі анықталды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде 2004-2005 жылдар зерттеудің теориялық негіздерін анықтауда
алынған мәселенің қаншалықты зерттелгендігі тұжырымдалды.
Екінші кезеңде 2005 -2006 жылдар аралығында аталған мәселе төңірегінде озық
тәжірибелермен танысып, эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде 2006 жылы тәжірибелік-эксперимент жұмыстардың нәтижесі
қорытындыланды.
Диплом жұмысы құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек процесінде көркемдік талғамын
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі эстетикалық тәрбие беру
және көркем талғамды қалыптастыру мәселелері
Эстетикалық тәрбие берудің түрлі теорияларын зерттеу және танысу
барысында біз түрлі дәуірлер теоретиктерінің еңбектің, өнердің ролін
эстетикалық тәрбиенің аса маңызды құралы ретінде бағалап, оған жастарға
адамгершілік тәрбие беру жүйесінде ерекше орын бөлгендігін аңғардық.
Эстетикалық тәрбиедегі қол өнердің айрықша ролі оның шынайылықты
эстетикалық игеру әдісінің, эстетикалық әрекеттің жоғарғы нысаны болып
табылатындығымен түсіндіріледі. Сол себептен өнер, қай ғасырда болмасын,
қоғамдық өмірде маңызды орынға ие болды.
Философиялық тұрғыдан алып қарайтын болсақ “эстетика” деген сөздің
өзіне былайша түсініктер берген. “Эстетика”-көркемдік таным теориясы,
әсемдік туралы, көркем шығарманың жалпы заңдары туралы, адамның болмысқа
эстетикалық қатынасы туралы ғылым, өнерге деген көзқарас, өнерді қабылдау,
сезіну, түйсіну, түсіну.
Ал,”эстетикалық” дегеніміз не, бұл сөз нені білдіреді? Бұл гректің
сөзі, оның тікелей аудармасы “сезінушілік” (чувственное) дегенді білдіреді:
Мұнда көру, есту, түйсіну, талғам арқылы – бұл адамдардың сезінуі.
Эстетикалық тәрбие адамның рухани бейнесін қалыптастырудың соншама
ауқымды саласын қамтиды. Кейде эстетикалық тәрбие деген ұғымды “көркемдікке
тәрбиелеу” деген ұғыммен қатар алып жүрміз.
“Көркемдікке тәрбиелеу” дегеніміз - өнер құралдарымен тәрбиелеу деген
сөз. Ал эстетикалық тәрбие дегеніміз – Ильишаның айтуы бойынша өнердегі,
табиғаттағы және бүкіл қоршаған өмірдегі әсемдік құралдары арқылы тәрбиелеу
деген сөз. Сондықтан көркемдікке тәрбиелеу эстетикалық тәрбиемен пара пар
емес оның өте маңызды, бірақ құрамдас бөлігі болып табылады.
Батыстың белгілі философы И.Кант (1724-1804) “Прекрасное есть символ
нравственного, бодрого и только принимая это во внимание, оно нравится”
деген еді. Ғұлама бұл жерде этикалық тәрбие адамның эстетикалық тыныс –
тіршілігімен байланысты деп тұр емес пе? Этика мен эстетика бір-бірінсіз
өмір сүре алмайтыны шындық. Ал бұл екеуінен де жұрдай, не бұлары бір-
бірімен қиыспайтын адам бұрын да болған, қазір де бар. Эстетикалық талғамды
тәрбиелеу – адамның көңіл-күйіне, мінезіне қатысты мәселе. Айталық, көркем
сөз бен картиналарды адам іштей бағалап, жан дүниесімен сезініп, терең ойға
шомылып, ұнағанына қуанып, ұнамағанына реніш білдіріп отырады. Егер адам
осындай көңіл күйіне түспесе, эстетикалық тәрбиеміздің пәрменсіз
болатындығы түсінікті. Эстетикалық талғамнан эстетикалық ұғымды ажырата
білу ләзім. Эстетикалық талғам – адамның түрлі өнер салаларынан алған
түсініктерінің жиынтығы. Эстетикалық ұғым оның іргетасы, ол шәкірттердің
жас өзгешеліктеріне байланысты өзгеріп отырады.
Эстетикалық (сұлулық) тәрбие беру балалардың өскен ортасына, жасына
және ұлттық ерекшелігімен байланысып жатады. Мысалы, біздер төменгі сынып
оқушыларын шығарма кейіпкерлерінің іс-әрекетіне таң-тамаша болып қайран
қалатыны, олардың кейіпкерлерге баға беріп, өздеріне үлгі ететін кісінің
жан-жүйесінің нәзік жақтарына көңіл қоя білмейтіні шығарманың көркемдік
мәнін түсіне бермейтіні, ал олар адамның сыртқы тұрпатына ғана көңіл
аударып, бұлардың ішкі астарына зейін қоймайтындығы, шығармаларда
құйқылжытып жылдам орындалатын әуездерді ұнататыны байқалса, жоғары
сыныптардағы ересек шәкірттердің музыкалық шығармалардың орындалу
шеберлігімен дауыс ырғақтары гармониясына көңіл бөле бастайтыны белгілі.
Дала ойшылдары жас өскіннің эстетикалық тәрбиесіне ерекше көңіл
бөлген, олардың жыр-толғауларынан жақсы байқалады.
Шығыс ойшылдары, философиялық ой толғап, әсемдік, эстетикалық және
адамгершілік тәрбие беру мәселелері бойынша пікірталастар жүргізген.
Олардың әсемдік, адамгершілік туралы этикалық және эстетикалық көзқарастары
мен идеялары тұлғаны барлық жас сатыларындағы тәрбиелеу мәселелерін
қамтитын. Шығыстың ұлы ойшылы Фараби оқыту мен тәрбиенің өзара байланысы
туралы, сөз арқылы оқытудың қажеттілігі туралы, әрекет арқылы, білімдердің
негізінде тәрбие беру туралы ой-пікірін айтқан. Ол түрлі ойлау операциялары
арқылы рационалды интеллетуалды білім беру мен рухани даму процесі жүреді,
ал алынған білімдерді шығармашылық тұрғыдан қолдану қажет деп айтқан еді.
Ойлау мен сөйлеуді дамыту, сондай-ақ қатынасқа рухани әлемді
қалыптастырудың маңызды факторы ретінде ерекше маңыз беретін. Бируни
мақсаттылықты, дәйектілікті, жүйелілікті, көрнекілікті білім және тәрбие
берудегі жетекші принцип деп таныған. Ол білім алу мен оны басқаларға
табыстау –адам үшін бақыт, ақиқат ләззат деп айтатын. Ақиқатты іздеу таным
әдісі ретінде тәжірибе арқылы жүреді. Ибн-Сина ойлау, эстетикалық және
адамгершілік тәрбиені бірлікте жүзеге асыруға шақырды. Балаларда өнерді
түйсініп, оған ләззаттану (тиісті дайындық пен белгілі тәрбие болған
жағдайда) қабілетін жетілдіру қажеттілігі туралы ой толғады. Зарнуджи
ғылымдарды зерттеуге деген саналы ықыластың қажеттілігін, дербес алынған
білімдер басымдылығын мойындаған. Сонымен бірге, оқыту мен тәрбие беруді
оңай қол жеткізу мен түсініктілік принциптеріне негіздеп құрып, оқу
материалын біртіндеп күрделілендіру қажет деп, әңгімелер мен сұхбаттарға
үлкен роль бөлді. Бердах балалардың жан-жақты дамуын қолдады, тұлғаның
жетілуі, тәрбие объектісін жан-жақты зерттеу туралы сөз қозғады. Өнерге
үлкен көңіл бөлуге, оның ұлы қуатын ұмытпауға шақырды. Авлони де
білімдерге адамды жоғары мәдениет әлеміне ендіретін жоғары қасиеті ретінде
үлкен көңіл бөлді. Ол мұғалім тәрбиеленуші үшін жауапты, сондай-ақ ол өз
пәнін жақсы біліп, сабақтарды тәжірибемен байланыстырып, өмірдегі
мысалдарды келтіру керек деп айтатын. Айни әсемдікті, сұлулықты тамашалауға
шақырды. Ол тәрбие берудегі үлкен ролді әдебиет пен өнерге жатқызды
[10;76].
Эстетикалық тәрбие теориясы бірқатар принципиалды философиялық-
этикалық және психологиялық-педагогтық бастапқы ережелерге негізделеді.
Эстетикалық тәрбие теориясының аса маңызды методологиялық алғышарттарының
бірі – бала тұлғасының эстетикалық орнығуындағы мақсатқа бағытталған
педагогикалық ықпал етудің жетекші ролі туралы ереже. Эстетикалық тәрбие
теориясының келесі ережесі адам үшін сұлулық құбылыстарының: асқақтықтың,
әсемдіктің, көркемдіктің мәңгі маңызы мен рухани құндылығын мойындаудан
тұрады.
Осыған байланысты эстетикалық тәрбие беруде живопись, музыка, еңбек,
қол өнер туындылары, сәндік-қолданбалы өнердің теориялық мәселелерін
қарастырумен шектеліп қана қоюға болмайды. Өйткені, эстетикалық тәрбие -
өнермен айналысу, оқушылардың қабілеттері мен мүдделеріне сәйкес келетін
көлемдердегі шығармашылық әрекет. Көркем фактілер мен құбылыстарды тек қана
эстетикалық цикл пәндерін зерттеу процесінде ғана игеру мен сезіну
жеткілікті болмайтындығы баршаға мәлім. Оқушылардың көркем-шығармашылық
дарындарын дамыту тек өнер түрлерінің тарихы жөніндегі білімдер мен көркем
фактілер мен құбылыстарды игерумен қатар шынайылықты сөз арқылы, көру-
көрнекілік және дыбыстық бейнелеудің көмегімен ұсынудың икемділіктері мен
дағдылары қалыптастын болған жағдайда ғана мүмкін болады. Тек осылай
эстетикалық тәрбиенің диалектикалық аспектілерін қарастыра отырып қана
әрекет кез-келген өнердің негізгі техникалық ерекшеліктері мен көркем
өзіндік ерекшеліктерін білусіз мүмкін болмайтындығындай, эстетикалық цикл
пәндерін оқытудың мақсаты әрекетсіз теория көмегімен ғана мүмкін бомайды
деп тұжырымдай аламыз.
Бұл ереже осы қол өнер түрінің тарихи дамуы, нәті мен сипатын
оқушылардың өнер туындыларын дұрыс бағалау қабілеттері мен икемдерін
қалыптастыруға көмегін тигізетін тәжірибелік білімдермен дұрыс үйлестірудің
қажеттілігі туралы айтады. Осы ережені жүзеге асыру арқылы бастауыш сынып
оқушыларына эстетикалық тәрбиелеу, оларды оқушыларға эстетикалық тәрбие
беруге даярлығы мәселесі бойынша зерттеулерге айтарлықтай дәрежеде көмегін
тигізеді.
Эстетика мәселелерімен айналысатын көрнекті ғалымдар Н.И. Киященко мен
Н.Л. Лейзеров [11] мектеп білім берудің және болашақ қоғам адамдарын
даярлаудың бүтін жүйесіндегі өзінің орны бойынша өскелең ұрпақтың қазіргі
адамға аса қажетті абстрактілі және көркем-образдық ойлауға деген
қабілеттердің үйлесімділігін қалыптастыру ісінде орталық тізбек болып
табылады деп есептейді. Олар мұны мектеп негізінде адамның барлық ойлау
қабілеттерін дамытудың бастапқы сатысы болып табылатындығымен түсіндіреді.
Тек мектепке ғана оқушылардың сезімдік-эмоционалды және рационалды-
интеллектуалды шығармашылық әлеуеттерін бүтінге үйлестіре біріктіру,
олардың белгілі бір қызмет түріне жеке қабілеттіліктерін дамыту мүмкіндігі
берілген [12,24].
Мектептегі білім беруге қатысты көптеген үкіметтік құжаттарда оқу-
тәрбие процесінің сапасын арттыру міндеті ерекше аталады, осыған байланысты
оқушыларға көркем білім мен эстетикалық тәрбие беруді айтарлықтай жақсарту
қажеттілігіне ерекше көңіл бөлінеді [13;89].
Осы орайда болашақ мұғалімдердің оқушыларды эстетикалық тәрбиелеуге
деген кәсіби даярлығын қалыптастыру мәселелерін қарастыратын З.Р.
Ахметованың [14] жұмысын атауға болады.
Р.Ш. Абенбаеваның зерттеу жұмыстары да айтарлықтай қызығушылық
тудырады[15]. Бұл жұмыстың ерекшелігі онда эстетикалық-педагогикалық
икемділіктер мен дағдылардың мәні мен өзіндік еркшеліктерін ашу әрекеті
жасалып, оларды жіктеу нұсқасы жүзеге асырылып, оларды игерудің деңгейлері,
критерийлері мен көрсеткіштері анықталғандығында.
Зерттеу объектісі жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесі
болып табылатын басқа ғылыми жұмыстарда оқушыларға сыныптан тыс жұмыс
барысында қол өнер және өнер құралдарымен эстетикалық тәрбие беру
мәселелері қарастырылады (қазақ мектептерінің материалдарына негізделген).
Бұл З.Абилованың жұмысы [16].
Жұмыстардың үлкен тобы мектеп оқышыларына музыкалық эстетикалық тәрбие
беру мәселесіне арналған. Оқушы жастарды қазақтың дәстүрлі көркем мәдениеті
құралдарымен музыкалық-эстетикалық тәрбиелеудің негіздері М.Х.
Балтабаевпен[17] зерттелген.
Зерттеу жұмысында тұлғаға музыкалық-эстетикалық тәрбие берудің негізі
көп қырлы халықтың дәстүрлік-көркем мәдениеті: аспаптық, ән, сәндік-
қолданбалы, би, шешендік-ақындық өнер болатындығы көрсетілген. Онда
тұлғаға музыкалық-эстетикалық тәрбие берудегі кешендік ыңғай туралы сөз
қозғалады. Себебі музыкалық-эстетиканың мазмұны оқушыларды ұлттық өнердің
көптеген түрлеріне – аспаптық, ән және шешендік-ақындық өнерге үйретумен
байланысты. Музыкалық-эстетикалық тәрбие мазмұнының жаңаруының негізгі
принциптері бөлініп көрсетіледі. Олар: интегративтілік, бұқралық,
планеталылық, ассоциативтілік.
Бастауыш мектеп оқушыларына музыкалық-эстетикалық тәрбие беру
мәселелерін С.Ф. Сизикова [18] мен Т.А. Қышқашбаев [19] зерттеді. Бірінші
зерттеу жұмысында Тәжікстанның бастауыш мектеп оқушыларының музыкалық-
эстетикалық тәрбиесінің тиімділігін арттыру жолдары ашып көрсетіледі. Ал
оқушыларға музыкалық-эстетикалық тәрбие берудің табыстылығы мен сапасы
ұлттық музыка мәдениетінің ықпалын есепке алуға байланысты болады. Т.А.
Қышқашбаеваның [20] зерттеу жұмысында қазақ халық аспаптық музыкасының
педагогикалық мүмкіншіліктері теориялық тұрғыдан негізделеді. Бастауыш
мектеп оқушыларының оларды ұлттық музыка аспаптарында ойнуға үйрету
процесіндегі музыкалық-эстетикалық тәрбиенің мазмұны ашылған.
Сондай-ақ осы орайда Л.А. Кондрацкаяның [92] және Р.К.
Дюсембинованың[93] жұмыстарын атап өтуге болады. Біріншісінде тұлғаның
мәндік саласынның контекстіндегі идеялық-эстетикалық ұстанымдардың
табиғасы қарастырылған. Музыкалды образдың концептуалды мазмұнын жеке
түйсіну арқылы идеялық-эстетикалық ұстанымдардың қалыптасу механизмі
зерттелген.
Екінші еңбекте халықтың ән шығармашылығын оқушыларды музыкалды-
эстетикалық трәбиелеудің құралы ретінде пайдаланудың теориялық-әдістемелік
негіздері зерттелген. Қазақ халық әндерінің педагогикалық жіктелуі
негізделген.
Көптеген зерттеулер еңбек сабақтарында оқушыларға эстетикалық тәрбие
беру мен олардың еңбек әрекетіне эстетикалық қатынасын қалыптастыруға
арналған, бұл Н.С. Боголюбовтың [21], В.Ф. Григорьевтың [22], М.К.
Даутовтың[23], В.Р. Дедканың[24], Ю.П. Желтоуховтың [25], С.И.
Пономарьковтың [26], Г.В. Похолкиннің [27], А.И. Тихоновтың [28] жұмыстары.
Осы бағыт бойынша біз жасаған талдау халық өнері құралдарының
көмегімен эстетикалық тәрбие беру мәселелерінің өзара байланыстылығы мен
өзара тәуелділігін көрсету мақсатын көздеді.
Біздің қоғамның объективті қажеттілігінен шыға келе, педагогика ғылымы
өскелең ұрпақты тәрбиелеу процесін, тұлғаның жаңа, үйлесімді дамыған адамға
қажетті қасиеттерін қалыптастыруға ерекше көңіл бөліп, зерттеуде. Қазіргі
әлемде адамның позициясы, оның айналада болып жатқанға деген қатынасы өте
маңызды. Сол себептен педагогика ғылымы алдыңғы қатарға тұлғаның
белсенділік секілді қасиетін қалыптастыруды қояды. Бұл қасиет адамды
қоршаған әлемге пассивті сырттай қараушыдан қазіргі қоғамның талаптарын
барынша толық қанағаттандыратын тұлғаға айналдырады.
Қоршаған әлемге белсенді қатынаспен қарау үшін адамдағы эмоционалды
және рационалды бастаулардың тепе-теңдігі болуы маңызды, өйткені ол сезім
мен ақыл арасындағы өзара байланысты орнатады. Бұл бірлік эстетикалық
тәрбиеде барынша толық көлемде көрініс табады.
Шығармашылық бастаудың тұлғаны табысты тәрбиелеу үшін дамытудағы
маңыздылығы туралы ережеден шыға келе, біз кез келген емес, нақты
эстетикалық әрекеттің ықпалын қарастыру қажет деп есептейміз.
Егер дәстүрлі түсінікте эстетикалық тәрбие мақсат ретінде табиғат пен
өнер сұлулығын қабылдауды қойып, бірінші кезекте көркем өнер туындыларын
тамашалаудан, өнермен әуесқойлықпен айналысудан және өнер туралы белгілі
бір білім көлемін игеруден тұратын болса, қазіргі уақытта өнер – қоғамдық
құбылыс деген шарттан шыға келе, эстетикалық тәрбиенің алдында адамды
толығымен, оның бүкіл психикасын, жеке қасиеттері мен мінезін қалыптастыру
міндеті қойылады, ол бірінші кезекте адамның сезімдері мен қиялы саласын
дамытуға бағытталғандығы табиғи құбылыс, және осылайша ол адамгершілік
ұстанымдарға, көзқарастар мен әсерлерге әсер етеді, адамның өзіне, басқа
адамдарға, әлемге деген қатынасын қалыптастырады. Эстетикалық тәрбиенің
мәнін жаңадан түсіндіру ғылыми айналымға жаңа термин – өнермен
тәрбиелеуді енгізді, ол эстетикалық тәрбие терминімен барабар емес.
Мектеп дамуының түрлі кезеңдерінде эстетикалық тәрбиенің тұлғаны
тұтасымен қалыптастырудағы роліне дұрыс баға бермеу, оның мектептегі және
тәрбие процесіндегі алатын орны туралы анық және нақты түсініктің болмауы
байқалды. Эстетикалық тәрбиенің қосалқы ролінің себебі мұғалімдердің
консерватизмі мен олардың эстетикалық цикл пәндерін жүргізуге деген
дайындығының болмауында болды. Қазіргі уақытта жастарға эстетикалық тәрбие
берудің ролі үнемі артуда. Бұл нақты факторлармен және себептермен
байланысты. Басты факторлардың арасынан халықтың өз санасының артуын,
рухани және мәдени тамырларға қайта оралуды ерекше атап кеткен жөн.
Мектептегі эстетикалық тәрбие саласындағы қалыптасқан жағдайға әсер
ету үшін болашақ мұғалімдер ол оқу-тәрбие процесінің барлық жақтарын қамтуы
тиістігіне сенімді болуы тиіс. Қалай да болса тәрбиелеу – тек қана адамды
өнерге тартуды ғана емес, сонымен бірге, оның кез-келген істе – оқуда,
өндірісте, ғылым мен өнерде қажетті шығармашылық қабілеттерін оятуды
білдіреді.
Қазақстанда эстетикалық және көркем тәрбие мәселелерін А.Байтұрсынов,
Ж. Аймауытов, Н.Ғабдуллин, Ә. Марғұлан, М.Сильченко және т.б. қозғап,
қарастырған еді [29].
К.Ш. Нұрланованың [30], А.А. Қалыбекованың [31], К.Е. Ералиннің [32],
Э.И. Шыныбекованың [33], К. Әмірғазиннің [34] ғылыми еңбектерінде өнер
түрлерін мектеп пен жоғары оқу орнының оқу-тәрбие процесінде қолдану
мүмкіндіктері ұсынылған.
Біз қарастырып отырған мәселенің жалпы аспектісінде М.Х. Балтабаевтың
[17,7] педагогикалық мәдениеттану мен Қазақстанның қазіргі заманғы көркем
мәдениетіне арналған зерттеу жұмысы қызығушылық тудырады. Онда ол
мәдениеттану методологиясын педагогикалық аспектіде береді, көркем
мәдениеттің білім берудегі ролін ашады. Көркем-эстетикалық үзіліссіз
полимәдениетті білім беру мен тұлғаны тәрбиелеудің тұтас педагогикалық
теориясын негіздейді және осы негізде қазіргі тұлғаның көркем мәдениетін
қалыптастыру жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету жүйесін даярлап,
ұсынады.
Эстетикалық тәрбие беру – адамның шынайылыққа белгілі бір эстетикалық
қатынасын қалыптастыру. Эстетикалық тәрбие процесінде тұлғаның эстетикалық
құндылықтар әлемінде олардың белгілі бір нақты қоғамдағы қалыптасқан сипаты
туралы түсініктерге сәйкес бағыттылығы, бұл құндылықтарды игеруі
қалыптасады. Эстетикалық тәрбиемен бір уақыта адамның эстетикалық қабылдау
мен сезіну қабілеті, эстетикалық талғамы мен идеалы, сұлулық заңдары
бойынша шығармашылыққа, өнерде және одан тыс (еңбек қызметі саласында,
тұрмыста, әрекеттер мен тәртібінде) эстетикалық құндылықтар жасауға деген
қабілеті қалыптасады және дамиды. Осылайша, эстетикалық тәрбие қарама-
қайшылықтар бірлігін құрайтын екі негізгі қызметке ие: тұлғаның эстетикалық-
шығармашылық әлеуеттерін дамытудағы эстетикалық құндылықты бағдарын
қалыптастыру. Бұл қызметтер эстетикалық тәрбиенің қоғамдық өмірдегі орнын,
оның тәрбие қызметінің басқа түрлерімен байланысын анықтайды. Эстетикалық
тәрбие түсінігі эстетикалық тәрбие теориясында жалпылама түсінік болып
табылады. Ол оған тәуелді бірқатар түсініктерді қамтиды. Олардың арасынан
эстетикалық дамуды – адамда эстетикалық түйсінудің, шығармашылық қиялдың,
эмоционалдық сезінудің белсенділігін қамтамасыз ететін мәндік күштердің,
сондай-ақ рухани қажеттіліктердің мақсатқа бағытталған қалыптасу процесі.
Әрбір адамның толыққанды эстетикалық дамуы – бұл асып кетушілік емес,
тұлғаның жан-жақты дамуының абсолютті қажетті құрамдаушысы, ол болмаған
жағдайда әлемге, адамдарға, табиғатқа деген қатынастың адамгершілік
принциптерін толық игеру болмайды және болуы мүмкін емес. Өз кезегінде,
рухани және адамгершілік даму қатаң реттелген эстетикалық тәрбие жүйесінсіз
мүмкін болмайды, ол индивидуумның барлық пәндер, факультативтер мен
үйірмелер арқылы, қоршаған жағдайдың өзі, ұжымдағы қатынастар арқылы оқыту
процесінде эстетикалық дамуын талап етеді [109].
Эстетикалық тәрбие адамгершілік тәрбиемен сабақтасады, себебі
эстетикалық және этикалық құндылықтар (эстетикалық және этикалық, өнер мен
мораль) арасында бірлік бар. Сұлулық өзінің басқа тағайындалуымен қатар,
адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың реттеушісі ретінде де қызмет
атқарады, ол адамдар толық көлемде адамшыл болуына себін тигізеді.
Сұлулықтың арқасында адамдар жақсылыққа жақысылық идеясы олардың моральдық
санасымен саналы түрде қабылданғанға дейін ақ ұмтылады.
Эстетикалық тәрбие шығармашылықтың түрлі салаларында қажет болатын
адамның барлық рухани қабілеттерін дамытады. Эстетикалық тәрбиенің негізгі
қызметтері арасындағы қайшылық адамның рухын тәрбиелеуші эстетикалық
құндылықтар өз мәні бойынша антигуманистік болып (мысалы, қатыгездік,
зорлықты үгіттеу) адамның шығармашылық қабілеттерін дамытуды қажет етпей
ғана емес, керісінше оларды барынша бұзуға бағытталған кезде пайда болады.
Егер тұлғаны нағыз эстетикалық адам мен қоғамның бостандығы мен еркін
дамуын қамтамасыз ететін құндылықтар рухында қалыптастыру қажет болса, -
онда эстетикалық тәрбиенің қызметтері бір-бірімен үйлесімді байланыста
болады. Себебі, шығармашылық қызмет процесінде пайда болатын эстетикалық
құндылықтарға қол жеткізу шығармашылық сипатқа ие болмауы мүмкін емес.
Эстетикалық тәрбие көптеген құралдармен жүзеге асырылады. Бұл адам
өмірінің тұрмыстық ортасында (тұрмыс эстетикасы), оның еңбек қәрекетінің
жағдайы (өндірістік эстеткика), адамгершгілік қатынастардың, спорттың
(спорт эстетикасы) эстетикалық жағы және т.с.с. Тұлғаға мақсатты түрдегі
эстетикалық ықпал етудің аса маңызды факторы өнер болып табылады, себебі
онда эстетикалық қатынас жинақталады және материяланады. Өнер қоғамдық
сананың нысандарының бірі, эстетика, әлемді игерудің жоғарғы түрі болып
табылады. Оның ғасырлар бойы қашалған көркем туындыларды жасау заңдары мен
үнемі толықтырылып отыратын технологиясы және өз терминологиясы бар. Және
бұл жерде білімдерді беру мен игеру, кез келген әлеуметтік тәжірибені тану
секілді, объективті, дұрыс, қатаң ғылыми білімердің негізінде пайда
болатын болуы тиіс [16,37].
Сол себепті көркем тәрбие - өнерге деген қажеттілікті тәрбиелеу, оны
сезіну мен түсінуді, көркем шығармашылыққа қабілеттілікті дамыту – тұтастай
эстетикалық тәрбиенің бөлінбес бөлігін құрайды. Өнер призмасы өмірдің
эстетикалық құндылықтарын түйсінуді бағыттайды. Өнерге бет бұра келе, адам
шығармашылық әрекет зертханасына кіргендей болады. Басқаша айтар болсақ,
өнер эстетикалық тәрбиенің құндылықтық-бағыттаушы, шығармашылық
қызметтерінің жүзеге асырылуына қатысады. Сонымен бірге, өнер арқылы
эстетикалық тәрбиелеу тек қана көркем тәрбиеге сайып қана қоймайды. Ол одан
әлдеқайда кеңірек, себебі еңбектің, адамдардың тұрмысының, олардың мінез-
құлығының эстетикалық аспектілеріне, шынайылықтың өзіне деген эстетикалық
қатынастың қалыптасуына ықпал етеді, эстетикалық тәрбиенің негізгі
қызметтерінің арасындағы сәйкессіздіктің әлеуметтік негіздері – тұлға мен
қоғам мүдделерінің арасындағы антогонизмдер, себебі тұлға үшін оның
шығармашылық қабілеттерінің дамуы тура маңызға ие, ал қоғам үшін қоғамдық
тұтастықты нығайту үшін эстетикалық-құндылықтық бағыттылық маңызды.
Тәрбие теориясы тұлға психологиясына негізделеді, ал оның қалыптасуы
әрекет барысында жүзеге асырылады. Сол себепті бастауыш сынып оқушысы
белгілі бір эстетикалық талғамдарды, көзқарастарды, идеалдарды игеру үшін
ол шынайы өмірде, адамдардың қарым-қатынастарында, мәдениетте, халық
өнерінде әсемдікті шындығында бақылауы қажет. Оқушыларға эстетикалық тәрбие
берудің икемдері мен дағдыларын игеру үшін ол өзінің өнер мен эстетикалық
тәрбие беру жөніндегі білімдерін тәжірибеде қолдануы керек. Еңбек
әрекетінде эстетикалық ықпал етудің тиісті жолдарын, құралдары мен
әдістерін таңдайды.Сөзсіз, тәрбие объектісі танымдық белсенділік көрсетіп,
өз рухани әлеуетін ашып, тәрбие процесінен шет қалмайды.
Эстетикалық нәрсе сезіну мен түйсіну адамның рухани өміріне жарық пен
қуаныш әкелетін, жоғары сезімдерді, ойлар мен қиялдарды тудыратын жерде
басталады. Эстетикалық ықпалдардың қуаты мен тәуелсіздігі бұл ықпалдың
қайнар көзі адамда тек қана идея, ойды тудырып қана қоймай, сезіммен
боялған ой тудыратындығында[33,92]
Осылайша, біз эстетикалық тәрбие түрлі құралдармен жүзеге
асырылатындығын көреміз. Олардың барлығы бір-біріне ешбір шамада қайшы
келмейді, тек қана бір-бірін толықтырып, бір-бірімен сабақтасып отырады.
Эстетикалық тәрбие нәтижелерінің барлық саланы қамтитындығы оның рухани
әрекеттің түрлі тараптарына бағытталғандығынан көрінеді. Эстетикалық тәрбие
оның адамның оны қоршаған шынайылықпен байланыстарына қатысуы бойынша
әмбебап келеді. Эстетикалық бастау адамның өнерге деген қатынасынан, өзі
орындаған жұмыс ретінде, адамдармен күнделікті қатынастың барысында
көрініс табады. Эстетикалық сезім адамның адамгершілік, саяси, идеологиялық
қызметінен көрініс табады, оның шығармашылық жасампаздық қабілеттерін
дамытады.
Біздің пікірімізше, эстетикалық тәрбиемен қатар, эстетика түсінігін
және оның кейбір категорияларын қарастыру қажет.
Білімдердің белгілі бір саласын анықтайтын түсінік ретінде эстетика
атауы ғылыми айналымға неміс философы Баумгартенмен 18-ғасырдың ортасында
енгізілген, дегенмен эстетика ғылым ретінде одан бастау алады деген
қорытынды жасауға болмайды. Оның тарихы бағзы заманнан басталады
(эстетиканың өркендері ежелгі мифологиялық мәтіндерден көрініс табады).
Эстетиканың пәні тарихи жағынан жылжымалы және өзгермелі, ол қоғамдық-
тарихи тәжірибе процесінде дамып, күрделене түседі. Оның дамуының әрбір
жаңа кезеңінде адамның әлемге, өз-өзіне эстетикалық қатынасы туралы
қалыптасқан тұжырымдардың толық еместігі анықталады. Қоғамдық-тарихи
тәжірибемен үнемі байытылып отыратын, тарихи перспективада эстетика
мәселесі ашық болып қалады. Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде көркем
бастаудың адамдардың болмысы мен санасының түрлі салаларына кеңінен енуіне
байланысты шынайылықты эстетикалық игеру саласының өзінің бұрын болмағандай
кеңеюімен байланысты, табиғат пен өнерде эстетикалықтың көрініс табудың
дәстүрлі мәселелерімен қатар эстетикалық ғылымның қызығушылық объектісіне
көркем шығармашылық шектерінен шығып кететін және техникалық эстетика,
дизайн, заттық-кеңістіктік ортаны қалыптастыру мен реттеуге бағытталған
қызмет (ортаны эстетикалық ұйымдастыру) мәселелерін, эстетикалық тәрбие
беру мәселелерін, эстетикалықтың көрініс табуының басқа салаларын, мысалы
спортты (спорт эстетикасы) қамтитын эстетикалық қызметтің интенсивті
дамыған түрлері де кіреді.
Егер бұрын эстетикалық теориялар тек қана өнер материалында дамыған
болса, қазір жағдайдың өзгергені сөзсіз. Эстетиканың табиғаттағы,
материалдық қызметтегі, рухани өмірдің түрлі саласындағы, тұрмыстағы,
демалыс саласындағы көрініс табуын жалпылайтын және түсініктік аппараты бар
ғылым ретіндегі эстетиканың құрылымы күрделене түсті және оның құрамына
салыстырмалы түрде дербес пәндер кіреді: көркем шығармашылық теориясы,
заттық орта дизайны мен оны игеру теориясы; эстетикалық тәрбие беру
теориясы. Дегенмен, олардың пәндерінің өзіндік ерекшеліктерінен ортақ
заңдылықтар байқалады эстетика тұтас ғылым ретінде оларды біріктіреді,
сондай-ақ салыстырмалы түрде дербес эстетикалық пәндердің кез келгенінің
метатоеориясы болып табылады. Эстетика зерттейтін негізгі мәселелердің
шеңберіне эстетикалық түйсіну, сезімдер, талғамдар, көзқарастар, идеал,
шынайы әрекеттегі және теориялық көріністегі эстетикалық сана кіреді. Терең
дәстүрге ие эстетиканың аса маңызды бөлімі болып категориялық аппаратты
зерттеу табылады. Эстетика категорияларында адамның шынайылыққа эстетикалық
қатынастары ашылып көрсетіледі және барынша жалпыланған түрде көрінеді.
Егер де эстетикалық түйсіну туралы сөз қозғайтын болсақ, ол қарапайым
эстетикалық эмоциялардан басталады, одан кейін қабылданатын эстетикалық
объектіні барабар объектілерден алынатын ұқсас сезімдік әсерлермен
салыстыру жүреді. Сонымен бірге, эстетикалық сезімдерде аталған эстетикалық
объектілердің утилитарлы емес мәні мен әлеуметтік-рухани ерекшеліктерін
түйсініп, суреттеу мүмкіндігін беретін адамның күрделі сезімдік тәжірибесі
шоғырланған.
Эстетикалық сезімдерді жоғары сезімдер қатарына жатқызуға болады,
себебі олар адамның объективті эстетикалық объектілерге субъективті
эмоционалды реакциясының нәтижесі болып табылады, сондай-ақ: 1) пәнге
қатысты болды, 2) санамен байланысты; 3)тұлғаның әлеуметтік ұстанымдарына
байланысты[34, 89-91].
Эстетикалық сананың құрамдаушы бөлігі ретінде эстетикалық сезімдер,
оның дұрыс қызмет атқаруының шарты болып келеді, себебі өнер құбылыстары
мен шынайы өмір заттарынан әсерлерді образдық жалпылау атаулық жалпылаумен
байланысты[35, 79]. Демек эстетикалық сезімнің құрамында жеке және
қоғамдық тәжірибеде бекітілген әсемдік туралы түсініктердің негізіндегі
шынайылық құбылыстарын бағалау кіреді.
Эстетикалық сананың психологиялық негізі күмән тудырмайды. Тұлғаның
тілдік ойлауының қызмет етуімен байланысты эстетикалық сананың (талғамдар,
ой-пікірлер, көзқарастар, идеалдар, категориялар, теорияларды) жоғары
деңгейлерін дамыту тек қана дамыған эмоциялар, сезімдер мен түйсінулер
іргетасында ғана мүмкін болады.
Адамның эстетикалық санасы қабылданатын ақпаратты бейнелейді, өңдейді
және оның мәніне сәйкес шынайылықты өзгертеді. Сол себептен эстетикалық
сананы әлем мен адам болмысын сезімдік образдарда эстетикалық эмоциялар,
түйсінулер, сезімдер мен тілдік ойлау процестерінің (ой-пікірлер,
көзқарастар, идеалдар, категориялар, теориялар) көмегімен психологиялық
саралаудың ортақ жүйесі ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтар болсақ,
эстетикалық эмоциялар, түйсіну, сезімдер тұлғаның тұрақты қасиеттері болып
табылатын, өзінде органикалық түрде сезімдік және рационалдылықты
біріктіретін жіәне эстетикалық бейнелеу процесінде сананың жоғары
деңгейлеріне ауысуды қамтамасыз ететін тұлғаның эстетикалық қажеттіліктері
мен талғамдары өніп-өсетін негіз болып табылады [82-48].
Эстетикалық талғам эстетикалық объектілерді сезімдік-саналық түйсіну
қабілеті болып табылады. Оның құрамында эстетикалық объектінің қасиеттеріне
сезімдік-эмоционалдық жауаптың, сондай-ақ оның қасиеттері туралы
негізделген логикалық тұжырымның болуы эстетикалық талғам мәселесіне
арналған көптеген зерттеу жұмыстарында мойындалған [68].
Н.Б. Крылова эстетикалық талғам әрбір индивидтің оны белсенді,
идеалға сәйкес өмірлік әрекетке ынталандыратын тарихи детерминделген
түсініктерінің негізінде өсетін тұлғаның сезімдік-рационалдық қалауларының
жүйесі ретінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Ол эстетикалық талғамның
қарама-қайшылықты сипатына ерекше көңіл бөледі, ол оның жалпыламалылығында
және жекелігінде, интуитивтілігі мен логикалығынан, нормативтілігі мен
оригиналдылығынан, объективтілігі мен субъективтілігінен көрінеді [35,65].
Тұлғаның эстетикалық мәдениеті қасеиттерінің кешендік көрінісі бола келе,
эстетикалық талғам өзінде адамның эстетикалық тәжірибесін шоғырландырады,
бағалау мен әрекеттерді бағыттайды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке баулу процесінде көркемдік талғамын
қалыптастырудың ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке баулу оқыту-тәрбиелеу процесінде
эстетикалық тәрбие бірге көркемдік талғамын қалыптастыру қатар жүреді. Біз
жоғарыда оқушылардың эстетикалық тәрбиелеудің жүйесіне тоқтала отырып, оның
білім, қажеттлік, мотиві, қызығуы және сезімі, шығармашылық қабілеттерінң
дамуы негізінде қалыптасатындығы айтылды. Еңбекке баулу бағдарламасында
және бастауыш мектептің стандартында басты міндеттердің бірі эстеикалық
талғамын қалыптастыру көзделсе, онымен қатар көркемдік талғам қатар жүреді.
Олай болса, көркем еңбек бөлімінде қағазбен жұмыс және матамен және табиғи
материалдармен жұмыс түрлерінде жүзеге асады. Бұл үшін біз көркемдік
талғамға тоқталмас бұрын эстетикалық талғам ұғымына тоқталайық.
Ғалым А.С. Киракосянның айтуынша, эстетикалық талғам психикалық
қасиеттердің күрделі кешені болып табылады, онан адамның эстетикалықты
сезіммен бейнелеу, оны саналы түрде ұғыну, эстетикалық қасиеттерді
эмоционалды түрле бағалау, эстетикалық объектіні өзінің эстетикалық
қажеттіліктерінің деңгейімен салыстыру қабілеттері және т.б. көрініс
табады[33, 94]. Біз автор эстетикалық және көркем талғам түсініктерін
бөліп көрсетіп, соңғысының шынайлықты игерудің ерекше түрі ретіндегі
өнердің өзіндік ерекшелігімен байланысты ерекше қасиетін оның көркем
мәнімен негіздейтіндігімен келісеміз. Өнер туындыларын түйсіну үшін өмірлік
білімдермен қатар, өнер тілін түсіну, оның образдарын, ерекшеліктерін,
көркем ақиқатты, өнердің шарттылықтарын және т.б. дұрыс ұғыну қажет.
Адамның эстетикалық талғамы – туы біткен қасиет емес, жоғары
деңгейдегі талғамға әрбір адам ие бола алады және ие болуы тиіс. Дегенмен
эстетикалық талғамды қалыптастыру бірінші кезекте адамның өзіне, оның
тұлғасының тұтастай дамуына тәуелді және одан үлкен күш салуды, психиканың
едәуір жұмысын талап етеді. Атақты кеңес психологы А.Н. Леонтьев [34, 72]
тарихи даму өнімі болып табылатын заттарды және құбылыстарды иелену үшін
осы затта іске асырылған, жинақталған әрекеттің негізгі қасиеттерін өзінде
қайта жүзеге асырғандай болатын сол әрекетті қайталау қажет. Бұл ережені
эстетикалық талғамды қалыптастырудың күрделі процесіне де қатыстыруға
болады.
Л.С. Нерсисян [35, 101] ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz