ГРАММАТИКАЛЫҚ ІЛІМДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ (Қ.ЖҰБАНОВ ЕҢБЕКТЕРІ БОЙЫНША)
Кіріспе ... ... ... ... 3
1 Қазақ тілінің морфологиясы және Қ.Жұбанов зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі сөз тұлғаларына қатысты көзқарастары ... ..6
1.2 Қ.Жұбанов еңбектеріндегі етістік категориясының саралануы ... ... ... ...27
2 Профессор Қ.Жұбанов және қазақ тіліндегі синтаксис мәселелері ... ... ... 52
2.1 Қ.Жұбановтың сөйлемнің негізгі белгілеріне байланысты ұстанымы ... ..52
2.2 Қ.Жұбанов. қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерін жаңа қырынан сипаттаған ғалым ... ... ... ...62
2.3 Қ.Жұбановтың сөз тіркестері синтаксисіне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Қазақ тілінің морфологиясы және Қ.Жұбанов зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі сөз тұлғаларына қатысты көзқарастары ... ..6
1.2 Қ.Жұбанов еңбектеріндегі етістік категориясының саралануы ... ... ... ...27
2 Профессор Қ.Жұбанов және қазақ тіліндегі синтаксис мәселелері ... ... ... 52
2.1 Қ.Жұбановтың сөйлемнің негізгі белгілеріне байланысты ұстанымы ... ..52
2.2 Қ.Жұбанов. қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерін жаңа қырынан сипаттаған ғалым ... ... ... ...62
2.3 Қ.Жұбановтың сөз тіркестері синтаксисіне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ тілі білімінің негізін қалыптастырушылардың бірі Қ.Жұбанов еңбектеріндегі құнды деректердің көбісінің орнын заманауи саналатын қазіргі тіл білімінің өзі баса алмайтындығын әлі күнге ғалымдар мойындап келеді. Тіпті, бір ғасырға жуық уақыттан бері олардың еңбектері тілші ғалымдарға үлгі ретінде қолданылып қана қоймай, олардың қалыптастырған терминдерінің өміршеңдігі байқалады. Рас, А.Байтұрсыновтың тіл білімі мен әдебиеттану саласына қатысты мұрасын, сондай-ақ ақын-жазушылығын зерттеу еш уақытта толастаған емес. Соған орай, оның шығармашылығы мен өмір жолына байланысты «Ахметтану» пәнінің бастамалары жасалып, жолға қойылды. Ал қазақ тіл білімін жаңа қырынан алғаш қарастыра бастаған профессор Қ.Жұбановтың елеулі еңбектері мен оның қалыптастырған тұжырымдары, өзекті мәселелерге арналып айтылған пікірлері ғылыми еңбектерде анда-санда ауызға алынғанымен, кейбір мәселелер төңірегіндегі еңбектері әлі күнге арнайы зерттеу нысанына айналмай отырғандығы ғылым үшін сын. Тіпті, академик Ісмет Кеңесбаев айтқандай: «Қазақ лингвистикасының негізін салған деп ауыз толтырып айтарлық ірі ғалымдарымыздың қатарындағы терең білімдарлық пен зор дарын иесі, ірі оқымысты әрі қайраткері осы бір жанды шын мәнінде елдің бәрі біле бермейді» [1.9].
1. Кеңесбаев І. Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов.// Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010
2. Исаев С. Қазақ тілі морфологиясының проблемалары.// Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. Алматы, 1990, 116 б.
3. Шалабай Б. Қ.Жұбанов және қазіргі қазақ тіл білімінің даму бағыттары. // Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері (профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары). А., 2009.
4. История казахской ССР: Эпоха социализма. Алма-ата, 1963, с.506-507, 529-531..506-507, 529-531
5. Жәркешова Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі. А., 1960.
6. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы (1936 ж.).//Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 2010 ж.
7. Ибатов А. Сөздің тұлғалану процесін зерделеуші.// Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 2010 ж.
8. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. Алматы, 19991 ж.
9. Оралбаева Н., Қалыбаева А. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. Алматы, 1986 ж.
10. Әміржанов Н. Профессор Қ.Жұбановтың күрделі сөздердің орфограммасына қатст тұжырымдары. / Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері (профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған халыықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары). А., 2009.
11. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің програмы (1936 ж). Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010
12. Қазақ грамматикасы, 2002.
13. Асылбаев Р. Құдайберген Жұбановтың күрделі сөздер туралы ойлары. / Жұбанов тағылымы (VІ Халықаралық ғылыми-теориялыық конференция материалдары). – Ақтөбе, 2002.
14. Тектіғұл Ж. Профессор Қ.Жұбанов қазақ тіліндегі қосымшалардың эволюциясы жайында. / Жұбанов тағылымы (VІ Халықаралық ғылыми-теориялыық конференция материалдары). – Ақтөбе, 2005.
15. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы. «Дәрістер». Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.
16. Мұхтаров С. Қ.Жұбанов сөз таптары туралы. / Жұбанов тағлымы (VІ Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары). – Ақтөбе, 2004.
17. Мұхтаров С. Қ.Жұбанов және қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру принциптері. / Материалы республиканских Жубановских чтений проблемам современныых гуманитарнх наук (1989, 1994, 1996 годов) на казахском и русском языках. Ақтөбе, 1998.
18. Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. – Алматы. Қазмембесп., 1939
19. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. А., ОПБ. 1953.142-143
20. Маманов Ы.Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы, 2007.
21. Жубанов К. Из истории порядка слов в казахском предложении. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010
22. Оразов М. Етістік. А., 2001 ж. 17 б.
23. Омарова А. Профессор Қ.Жұбановтың етістіктер туралы ғылыми еңбегі, оның ғылымның кейінгі дамуына ықпал: ф.ғ.к. дисс. Автореф. 10.02.02 – қазақ тілі. – А., 1999. – 24 бет.
24. Серебрияников Б.А. Происхождение аффиксов страдательного залога lryl, -n, -yn / -in в тюрских языках. – СТ, 1976, №6
25. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка.
26. Қасым Б. Профессор Қ.Жұбанов және күрделі сөз мәселелері./ Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімі. А., 1999.
27. Ұйықбаев И. Қазақ тіліндегі көрініс категориясы
28. Ысқақов А. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер. «Қазақстан мектебі» журналы, № 3, 1963.
29. Қазіргі қазақ тілі. 1954 ж.
30. Қазақ тілі грамматикасы. 1960. І бөлім. 115-бет
31. Жұбаев О. Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі шақ категориясын танудағы ұстанымдары. / Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері (профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған халыықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары). А., 2009.
32. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенов О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. А., 1991. 78
33. Жубанов К. Заметки о вспомагательных и сложных глаголах. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010
34. Байтұрсынов А. Тіл құрал. Сөйлем мүшесі және түрлері. ІІІ тіл. танытқыш кітап. 2-басылуы, Орынбор, 1924
35. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А., 2007.224
36. Гордлевский В.А. Грамматика турецкого языка. -Избранные соченнения. т. ІІ, М., 1961 г.
37. Қазақ тілінің грамматикасы. А.,1967 ж.
38. Тектіғұлова Ж.О. Қ.Жұбанов және қазақ тілінің тарихи грамматикасы мәселелері. ф.ғ.к. дисс. 10.02.06 – түркі тілдері. А., 1994. -165 бет.
39. Памятник древнетюрской письмености Монголии и Киргизии. М.Л., 1959.
40. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972 ж.
41. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. А., 1954 ж. 131-б.
42. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы, А., 1953.9
43. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. А., 1992
44. Аманжолов С., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. ІІ бөлім, Синтаксис, А., 1939.
45. Есенов К. Профессор Қ.Жұбановтың синтаксис жайндағы ілімі / Материалы республиканских Жубановских чтений проблемам современныых гуманитарнх наук (1989, 1994, 1996 годов) на казахском и русском языках. Ақтөбе, 1998.
46. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. А., 2004.
47. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі. А.,1998.
48. Күлекенова Ө.К. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі. А.,1988
49. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. А., 1991.
50. Қоянбекова С. Көрнекті ғалм Қ.Жұбановтң сөйлем мүшелері жайндағы көзқарасы / Жұбанов тағлымы (VІ Халықаралық ғылыми-теориялыық конференция материалдары). – Ақтөбе, 2004.
51. Серғалиев М. Профессор Қ.Жұбановтың тіл тарихына қатысты пікірлері жайында / Материалы республиканских Жубановских чтений проблемам современныых гуманитарнх наук (1989, 1994, 1996 годов) на казахском и русском языках. Ақтөбе, 1998.
52. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері (1936 ж). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.
53. Қордабаев Т., Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі., А., 1995
54. Шәукенұлы Қ. Синтаксис. А., 1996.
55. Жұбанов Қ. Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан (1937 ж). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.215
56. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. А., 1981.
57. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы (1936 ж). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.
58. Петерсон М. Очерки синтаксиса руского языка, М., 1923.265
59. Закиев М. Синтаксический строй татарского языка, Казань, 1963.2
60. Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. Алма-Ата, 1966.150
61. Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. А.,1990.82
62. Серғалиев М. Синтаксистің кейбір мәселелері, 1998. Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. Алматы, 1990, 79-б.
63. Аблақов, С.Исаев, Е.Ағманов. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің даму мен лексикалану процесі. А., Санат, 1997.
2. Исаев С. Қазақ тілі морфологиясының проблемалары.// Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. Алматы, 1990, 116 б.
3. Шалабай Б. Қ.Жұбанов және қазіргі қазақ тіл білімінің даму бағыттары. // Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері (профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары). А., 2009.
4. История казахской ССР: Эпоха социализма. Алма-ата, 1963, с.506-507, 529-531..506-507, 529-531
5. Жәркешова Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі. А., 1960.
6. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы (1936 ж.).//Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 2010 ж.
7. Ибатов А. Сөздің тұлғалану процесін зерделеуші.// Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 2010 ж.
8. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. Алматы, 19991 ж.
9. Оралбаева Н., Қалыбаева А. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. Алматы, 1986 ж.
10. Әміржанов Н. Профессор Қ.Жұбановтың күрделі сөздердің орфограммасына қатст тұжырымдары. / Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері (профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған халыықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары). А., 2009.
11. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің програмы (1936 ж). Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010
12. Қазақ грамматикасы, 2002.
13. Асылбаев Р. Құдайберген Жұбановтың күрделі сөздер туралы ойлары. / Жұбанов тағылымы (VІ Халықаралық ғылыми-теориялыық конференция материалдары). – Ақтөбе, 2002.
14. Тектіғұл Ж. Профессор Қ.Жұбанов қазақ тіліндегі қосымшалардың эволюциясы жайында. / Жұбанов тағылымы (VІ Халықаралық ғылыми-теориялыық конференция материалдары). – Ақтөбе, 2005.
15. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы. «Дәрістер». Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.
16. Мұхтаров С. Қ.Жұбанов сөз таптары туралы. / Жұбанов тағлымы (VІ Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары). – Ақтөбе, 2004.
17. Мұхтаров С. Қ.Жұбанов және қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру принциптері. / Материалы республиканских Жубановских чтений проблемам современныых гуманитарнх наук (1989, 1994, 1996 годов) на казахском и русском языках. Ақтөбе, 1998.
18. Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. – Алматы. Қазмембесп., 1939
19. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. А., ОПБ. 1953.142-143
20. Маманов Ы.Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы, 2007.
21. Жубанов К. Из истории порядка слов в казахском предложении. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010
22. Оразов М. Етістік. А., 2001 ж. 17 б.
23. Омарова А. Профессор Қ.Жұбановтың етістіктер туралы ғылыми еңбегі, оның ғылымның кейінгі дамуына ықпал: ф.ғ.к. дисс. Автореф. 10.02.02 – қазақ тілі. – А., 1999. – 24 бет.
24. Серебрияников Б.А. Происхождение аффиксов страдательного залога lryl, -n, -yn / -in в тюрских языках. – СТ, 1976, №6
25. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка.
26. Қасым Б. Профессор Қ.Жұбанов және күрделі сөз мәселелері./ Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімі. А., 1999.
27. Ұйықбаев И. Қазақ тіліндегі көрініс категориясы
28. Ысқақов А. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер. «Қазақстан мектебі» журналы, № 3, 1963.
29. Қазіргі қазақ тілі. 1954 ж.
30. Қазақ тілі грамматикасы. 1960. І бөлім. 115-бет
31. Жұбаев О. Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі шақ категориясын танудағы ұстанымдары. / Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері (профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған халыықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары). А., 2009.
32. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенов О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. А., 1991. 78
33. Жубанов К. Заметки о вспомагательных и сложных глаголах. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010
34. Байтұрсынов А. Тіл құрал. Сөйлем мүшесі және түрлері. ІІІ тіл. танытқыш кітап. 2-басылуы, Орынбор, 1924
35. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А., 2007.224
36. Гордлевский В.А. Грамматика турецкого языка. -Избранные соченнения. т. ІІ, М., 1961 г.
37. Қазақ тілінің грамматикасы. А.,1967 ж.
38. Тектіғұлова Ж.О. Қ.Жұбанов және қазақ тілінің тарихи грамматикасы мәселелері. ф.ғ.к. дисс. 10.02.06 – түркі тілдері. А., 1994. -165 бет.
39. Памятник древнетюрской письмености Монголии и Киргизии. М.Л., 1959.
40. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972 ж.
41. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. А., 1954 ж. 131-б.
42. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы, А., 1953.9
43. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. А., 1992
44. Аманжолов С., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. ІІ бөлім, Синтаксис, А., 1939.
45. Есенов К. Профессор Қ.Жұбановтың синтаксис жайндағы ілімі / Материалы республиканских Жубановских чтений проблемам современныых гуманитарнх наук (1989, 1994, 1996 годов) на казахском и русском языках. Ақтөбе, 1998.
46. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. А., 2004.
47. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі. А.,1998.
48. Күлекенова Ө.К. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі. А.,1988
49. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. А., 1991.
50. Қоянбекова С. Көрнекті ғалм Қ.Жұбановтң сөйлем мүшелері жайндағы көзқарасы / Жұбанов тағлымы (VІ Халықаралық ғылыми-теориялыық конференция материалдары). – Ақтөбе, 2004.
51. Серғалиев М. Профессор Қ.Жұбановтың тіл тарихына қатысты пікірлері жайында / Материалы республиканских Жубановских чтений проблемам современныых гуманитарнх наук (1989, 1994, 1996 годов) на казахском и русском языках. Ақтөбе, 1998.
52. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері (1936 ж). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.
53. Қордабаев Т., Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі., А., 1995
54. Шәукенұлы Қ. Синтаксис. А., 1996.
55. Жұбанов Қ. Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан (1937 ж). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.215
56. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. А., 1981.
57. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы (1936 ж). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.
58. Петерсон М. Очерки синтаксиса руского языка, М., 1923.265
59. Закиев М. Синтаксический строй татарского языка, Казань, 1963.2
60. Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. Алма-Ата, 1966.150
61. Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. А.,1990.82
62. Серғалиев М. Синтаксистің кейбір мәселелері, 1998. Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. Алматы, 1990, 79-б.
63. Аблақов, С.Исаев, Е.Ағманов. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің даму мен лексикалану процесі. А., Санат, 1997.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГРАММАТИКАЛЫҚ ІЛІМДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ (Қ.ЖҰБАНОВ ЕҢБЕКТЕРІ
БОЙЫНША)
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ тілі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., д.м.а.
_______ С.Мағжан
(қолы)
___________2014 ж.
Дипломдық жұмыс
ГРАММАТИКАЛЫҚ ІЛІМДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ (Қ.ЖҰБАНОВ ЕҢБЕКТЕРІ
БОЙЫНША)
мамандығы: 050205- филология: қазақ тілі
Дипломшы ________________
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Г.Қ.Жылқыбай
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақ тілінің морфологиясы және Қ.Жұбанов
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі сөз тұлғаларына қатысты
көзқарастары ... ..6
1.2 Қ.Жұбанов еңбектеріндегі етістік категориясының саралануы ... ... ... ...27
2 Профессор Қ.Жұбанов және қазақ тіліндегі синтаксис мәселелері
... ... ... 52
2.1 Қ.Жұбановтың сөйлемнің негізгі белгілеріне байланысты ұстанымы ... ..52
2.2 Қ.Жұбанов- қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерін жаңа қырынан сипаттаған
ғалым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
2.3 Қ.Жұбановтың сөз тіркестері синтаксисіне қосқан үлесі
... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80
К і р і с п е
Жұмыстың жалпы сипаты. Қазақ тілі білімінің негізін
қалыптастырушылардың бірі Қ.Жұбанов еңбектеріндегі құнды деректердің
көбісінің орнын заманауи саналатын қазіргі тіл білімінің өзі баса
алмайтындығын әлі күнге ғалымдар мойындап келеді. Тіпті, бір ғасырға жуық
уақыттан бері олардың еңбектері тілші ғалымдарға үлгі ретінде қолданылып
қана қоймай, олардың қалыптастырған терминдерінің өміршеңдігі байқалады.
Рас, А.Байтұрсыновтың тіл білімі мен әдебиеттану саласына қатысты мұрасын,
сондай-ақ ақын-жазушылығын зерттеу еш уақытта толастаған емес. Соған орай,
оның шығармашылығы мен өмір жолына байланысты Ахметтану пәнінің
бастамалары жасалып, жолға қойылды. Ал қазақ тіл білімін жаңа қырынан алғаш
қарастыра бастаған профессор Қ.Жұбановтың елеулі еңбектері мен оның
қалыптастырған тұжырымдары, өзекті мәселелерге арналып айтылған пікірлері
ғылыми еңбектерде анда-санда ауызға алынғанымен, кейбір мәселелер
төңірегіндегі еңбектері әлі күнге арнайы зерттеу нысанына айналмай
отырғандығы ғылым үшін сын. Тіпті, академик Ісмет Кеңесбаев айтқандай:
Қазақ лингвистикасының негізін салған деп ауыз толтырып айтарлық ірі
ғалымдарымыздың қатарындағы терең білімдарлық пен зор дарын иесі, ірі
оқымысты әрі қайраткері осы бір жанды шын мәнінде елдің бәрі біле бермейді
[1.9].
Әйткенмен де, ғалым Қ.Жұбановтың қысқа ғұмырының өзінде қазақ тіл
білімінің кез келген саласына үлкен еңбек сіңіре кеткендігін оның соңында
мұра болып қалған біршама ғылыми еңбектерінен байқауға болар еді. Халық
жауы атанып, ату жазасына кесілген профессордың жазылған еңбектерінің
өртеліп, жоғалғандығы ғылымға біраз соққы болғаны да рас. Соның өзінде,
бізге жеткен бірнеше ғылыми монографиялық еңбектеріндегі, оқулықтары мен
оқу құралдарындағы, мектептер мен жоғары оқу орындарына арналған
бағдарламаларындағы, жаңа латын әліппесі мен емле ережесін жасаған
еңбектеріндегі, түркітануға байланысты зерттеулеріндегі қадау-қадау
мәселелер оның ірі тұлға, кең ауқымды түркітанушы, аса көрнекті ғалым
екендігін, әрі оның қазақ арасында тұңғыш рет профессор атағын орасан
еңбегінің арқасында мойындатып алғандығын танытады. Осыған орай жиырма жыл
бойы жұртшылық назарынан тыс қалып келген оның еңбектері жайлы 1957 жылдан
бері әр жылдары көптеген ғылыми-конференциялар өткізіліп, жыл сайын
ғалымның өмір-тіршілігі, адамгершілігі мен қасиеттері, артында қалған
мұралары, мәдениет пен қоғамға қосқан үлесі жөнінде естеліктер, тіл білімі
мен әдебиеттану саласына қосқан еңбектеріне, өзіндік көзқарастары мен
принциптеріне байланысты ғылыми-теориялық мақалалар мен баяндамалар
жарияланып, олардың ұзын саны мыңға тартып жығылады. Сондай-ақ, Қ.Жұбанов
еңбектерін тақырып етіп алған он шақты диссертация қорғалған. Ол зерттеулер
ғалым еңбектерін педагогикалық-әдістемелік, психологиялық, когнитивистік
аспектіде қарастыруды мақсат еткен.
Ғалым жайында сөз қозғағандардың арасында ірі-ірі М.Әуезов,
І.Кеңесбаев, Е.Жанпейісов, Р.Сыздықова, Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Қ.Есенов,
М.Серғалиев, Х.Есенжанов, Ә.Ибатов, М.Балақаев, М.Қаратаев, Ә.Жүнісбеков,
Ы.Маманов, Н.Оралбаева, М.Томанов, Ө.Айтбаев, Б.Шалабаев, Б.Хасанов,
Н.Уәлиев, Ә.Қайдаров т.б. секілді әр түрлі саладағы тұлғалар болды.
Ол еңбектер ғалым зерттеулерін енді қай қырынан қарастыру қажет
екендігіне бағыт сілтеп тұрғандай. Мәселен, сөз тіркесі синтаксисі, сөйлем
синтаксисі, сөз тұлғаларына қатысты тұжырымдарының саралануының
жетімсіздігін байқауға болады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қ.Жұбановтың лингвистикалық, оның ішінде
грамматикаға қатысты көзқарастарын аракідік тілге тиек етумен ғана шектелу
қазақтан шыққан тұңғыш профессорға жасалып жүрген қиянат деп ойлаймыз.
А.Байтұрсынов десе қазақ тіл білімі, қазақ тіл білімі десе А.Байтұрсынов
ойға оралатыны секілді, Қ.Жұбановтың да қазақ тіл біліміне қосқан орасан
зор үлесі барын ұрпақ санасына сіңдіру парыз. Оның терең зерттелген қазақ
тіл білімінің теориясына байланысты ғылыми еңбектеріндегі өзекті
мәселелерін арнайы зерттеу нысанына айналдырып, ғылыми еңбекке өзек
етуіміз де осының әсерінен болып отыр. Қазіргі тіл білімінде жаңадан
қалыптасып келе жатыр деп есептелетін кейбір бағыттардың бастауы қай
кезеңнен басталатындығына көз жеткізіп, әрі профессор Қ.Жұбанов еңбегінен
соң зерттелуден тыс қалған кейбір мәселелердің төңірегінде сөз қозғап,
соған орай тереңірек қайта зерттеуге ұсыныстар жасаудың өзектілігін басты
мақсат етіп алдық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Жұмысымыздың негізгі нысаны профессор
Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі сөз тұлғалары, сөз тіркесі синтаксисі мен
сөйлем синтаксисіне және синтаксистің іргелі мәселелеріне қатысты
ізденістері мен ұстаным, қағидаларынан туындаған пікірлері мен тұжырымдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсатына сай
мынадай міндеттер көзделді:
- Қ.Жұбановтың лингвистикалық көзқарастарын, ұлттық терминдерінің
өміршеңдігін жаңа бағыттағы ғылыми сараппен дәлелдеу;
- Қазақ грамматикасын зерттеуде жаңашылдығымен танылған Қ.Жұбановтың
тұжырымдарындағы өзекті мәселелерді қазіргі ғылым тұрғысынан қарастыру
міндеті;
- Ғалым Қ.Жұбановтың еңбектері бойынша сөз тіркесінің табиғаты туралы
танымын ғылыми негізде саралау міндеті;
- Ғалымның сөйлем мүшелеріне қатысты ұстанымдарын өзге ғалымдардың
ұстанымдарымен салыстыра отырып, өзі қалыптастырған қағидаларын
айқындау міндеті.
Зерттеу жұмысының әдістері. Қазақ тіл білімінің алғашқы баспалдағы ХХ
ғасырдың алғашқы ширегінде қалыптасты десек, оған тікелей әсер етушілердің
бірегейі – Қ.Жұбанов. Сондықтан да, оның еңбектеріндегі теориялық
принциптермен бірге өзіндік ой-пікірлерді қазіргі тіл білімінің
жаңалықтарымен салыстыра зерттеу тәсілі- негізгі бағытымыз, сондай-ақ
тарихи, лингвистикалық, сипаттамалы әдістерге басымдық беріледі. Ішінара
этимологиялық әдістер тұрғысынан зерттеу де көзделді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының теориялық-
әдіснамалық негіздері ретінде Қ.Жұбановтың морфология, синтаксис салаларына
қатысты еңбектері мен қазақ тіл білімі саласындағы ғалымдардың зерттеу
қағидалары теориялық-әдіснамалық тұрғыдан басшылыққа алынып, жұмыстың
орындалып шығуына ғылыми негіз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының негізгі бағытына
сәйкес Қ.Жұбановтың қазақ тілінің емле ережесін және ұлттық терминдерін
қалыптастырушы ретіндегі үлесі сөз болды, тіл білімінің грамматика
саласына арналған еңбектеріне ғылыми-теориялық талдау жасалынып, соның
ішінде оның жаңа грамматикасындағы жаңалықтардың қазақ тіл біліміне
тигізген зор үлесі кеңінен қаралды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері жоғары оқу орындарының филология факультеттеріндегі грамматика,
морфология, сөзжасам мәселелеріне байланысты оқу құралдарын толықтыруға
жәрдемін тигізеді деп есептейміз.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлім екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау
Қазақ тілінің морфологиясы және Қ.Жұбанов зерттеулері
1. . Қазақ тіліндегі сөз тұлғаларына қатысты Қ.Жұбанов көзқарастары
Ғалым С.Исаевтың Қ.Жұбанов зерттеулері дүниеге келген 1930 жылдардың
орта шенінде қазақ тілі білімінің тарихи грамматикасы, оның ішінде тарихи
морфологияның негізгі және басты мәселелері (жекелеген морфологиялық
единицалардан – морфемалардан, жеке формалардан, грамматикалық мағыналардың
ерекшеліктерінен бастап, ірі-ірі морфологиялық топтардың, грамматикалық
немесе морфологияық категориялардың туып, қалыптасып, даму жолдары, сөз
таптары жүйесінің қалыптасып даму т.б.) жүйелі ғылыми түрде зерттеу
обьектісі болмақ түгіл, қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы
диахрондық аспект былай тұрсын, статистикалық тұрғыдан да жан-жақты
сипатталып беріле қойған жоқ еді дегеніндей [2.116] қазақ тіл біліміндегі
морфология саласына байланысты алғашқы зерттеулер Қ.Жұбанов есімімен
тікелей байланысты.
Қазақтың алғашқы тілші ғалымдарының бірі Құдайберген Қуанұлы Жұбанов
жалпы қазақ тілінің біраз мәселелеріне қалам тартқан болатын. Ол 38 жыл
ғұмырында ...қазақ тілінің ерекшелігіне лайықталған жаңа қазақ жазуы мен
емлесін түзіп, қалыптастыруда елеулі еңбек етті. Қазақ тілінің алғашқы
оқулықтарын жазу оның грамматикасы мен тарихын зерттеу Қ.Қ.Жұбанов
қаламының үлесіне тиген-ді [4.529-531]. Атап айтқанда, сол таңдағы
мектептерде оқытылып келе жатқан оқулықтардың олқылықтарын толтыру
мақсатында грамматика саласында құнды еңбектері дүниеге келген еді. Соның
бірі 1936 жылы Қазақ тілінің грамматикасы атты оқулығы сол кездегі ғана
емес, қазіргі ғылымда да маңызын жоғалтпаған дүние. Жалпы V сыныпқа
арналған бұл еңбектің негізі морфологияның біршама қырларын ашуға арналады.
Өз еңбегінде тілдік құбылыстарға қатысты ғылыми тұжырымдарын тұрмыстық
қағидалар мен жағдайлардан мысал келтіріп отырып, салыстыра көркем тілмен
баяндайды. Осының ішінде әсіресе грамматикалық тұрғыдан арнайы қарап
сөздердің түрлеріне сипаттама бергенде көп жайға аса көңіл бөлгендігін
байқаймыз. Ғалым морфология шынтуайтында сөздердің қай сөз табына
жататындығын, ол сөз таптарының жасалу жолдары мен түрленуін зерттейтін
ғылым екендігін сөз ете келе, Сөз тұлғасының түріне қарай, мынадай алты
арыс болады, - деп жақсы аңғарады, яғни: түбір сөз, қосымшалы сөз,
кіріккен сөз, қиюлы сөз, қосар сөз, қосалқы сөз, - деген топтардан
тұратындығын дәлелдеуге тырысады. [6.164].
Олардың кейбір топтарының атаулары (терминдері) қазіргі таңда
қолданыстан шығып қалса да, қай ғалымның болмасын пікірі жіктеу нәтижесін
жоққа шығаруға себеп бола алмайды. Әсіресе, айта кетерлігі ол таңда әлі де
сөз етіле қоймаған морфемаларға байланысты мынадай тұжырымдары қазірде аса
бағалы. Ғалым қазақ тіліндегі сөздердің кейбіріндегі түбір мен
қосымшалардың дербестігі жоқтығын байқап, ол сөздер мен қосымшаларға
байланысты топтарды өлі қосымшалар және өлі түбірлер деп атағанды жөн
санайды. Яғни, сіңісу құбылысының нәтижесінде кейбір негізгі түбірлер келе-
келе мағынасын жоғалтқандығын, олардың белгілі бір қосымшасыз лексикалық
мағынасы болмайтындығын ерекше атап өтеді. Түбірдің де өлісі, тірісі
болады. Мысалы: күрес, жарыс деген түбірлердің соңғы -с, -ыс дыбысы осы
күні де қосымша. Мұны соқ деген түбірге қоссақ, соғыс, айт деген түбірге
қоссақ, айтыс болады. Соңындағы -с үстеу болған соң, оның алдыңғысы – түбір
болмақ.
Сонда , күрес, жарыс деген сөздердің түбірі күре, жар болып шығады.
Бірақ, қазақ тілі күресу, жарысу мағынасындағы күре, жар деген түбірлерді
білмейді. Сондықтан: бұларды өлі түбірлер дейміз [6.168]. Осы күнгі
еңбектерде -(ы)с, -(с) жұрнақтарын ортақ етістің формасына жатқызып,
олардың көп кездесетіндігін және зат есім мағынасында да, етіс мағынасында
да қолданылатындығын айтады.
Ғалым сонымен бірге, кейбір қосымшалардың жоғарыда атап өтетін күре,
жар деген түбірлер секілді кейбір белгілі бір сөздерде болмаса өте кем
таралған қосымша түрлерін анықтайды. Яғни, ...темір-ші, ойн-а, колхоз-дың,
ауыл-да деген сөздердегі -шы, -а, -дың, -да қосымшалары... тірі
қосымшалар, - деп көрсетіп, ал ...ертең деген сөзде – ерте, соңыра деген
сөзде – соң, жоңқа деген сөзде – жон түбірлері бөлек шығып тұр. Өйткені,
ерте, жон, соң деген түбірлер жеке тұрып та қолданыла береді. Бірақ, ертең-
дегі -ң, соңыра-дағы -ра, жоңқа-дағы –қа ана сөздерден бөлініп, басқа
сөзге жалғанбайды. Олар бір кезде тірі қосымша болып жүрген де, бүгінде
қосымша болуды қойып, түбірмен бірігіп қатып қалған, - деп, аталып өтілген
қосымшалардың түрлерін сипаттайтын бүгінде қолданудан шығып қалған
қосымшаларды өлі қосымша дейміз, - деп өте орынды түйін айтады. Мұның
барлығы да сөз тұлғаларының түбір және қосымша морфемасынан келіп шығады.
Қ.Жұбанов жалпы, түбір морфеманы – түп мүше, қосымша морфеманы – жамау мүше
деп атайды. Өз мақаласында осы мәселе жайлы пікір білдірген тілші ғалым
А.Ибатов қазіргі таңда аталып жүрген түпкі түбірді ...Қ.Жұбанов түп мүше
деп атаған. Түпкі түбір деп тілімізде жеке айтылмайтын, сөздің дербес
қолданылатын, түбір негізін ары қарай тарихи (этимологиялық) тұрғыдан
бөлшектеп түптегенде ғана анықталатын сөз тұлғасын, сөздің түп тұлғасын
айтамыз. Бұл тұлғаның түпкі түбір деп аталуы да осыған байланысты. Мысалы:
онша (он-ша), ондай (он-дай) дегендегі – он; қалай (қа-лай), қашан (қа-шан)
дегендегі – қа, бұғаз (бұғ-аз), бұғақ (бұ-ғақ), бұғау (бұ-ғау) дегендегі
бұғ-; кірбең (кірб-ең), кірби (кірб-и), кірбік (кірб-ік), кірбік (кірб-
ік), кірбің (кірб-ің) дегендегі кірб-; кіржи (кірж-и), кіржің (кірж-ің)
дегендегі кірж -; Осы кірб- пен кірж- дегенді ары қарай кір-б-, кір-ж-
деп бөлшектеп, -кір тұлғасын бөліп алуға болады. Міне, осылай етіп жігі
белгілі морфемдік тұлғаларды біртіндеп тұлғалап бөліп алу жүйесімен тарихи
тұрғыдан ғана анықтауға болатын түп тұлғалар түпкі түбірлер деп аталады.
Мұндай тұлғалар қазіргі кезде жеке қолданылмайды, мағыналық жағынан да
күңгірт болады [15.128], - дейді.
Қ.Жұбановтың еңбектерінде өзіне дейінгі қазақ тілін зерттеген Ахмет
Байтұрсынов еңбектерінің кейбір тұстарын сынап, кейбір олқылықтарын жиі
атаса да, зерттеулерін Тіл құралға сүйеніп жазғандығы шүбәсіз. Мысалы,
ғалым А.Байтұрсынов жариялаған көптеген терминдерді өз қажетіне жаратады,
әрі кейбір берілген мысалдар тарапынан кеткен қателіктер болмаса, әр
мағыналық топтарға ұсынылған анықтамалар мен тұжырымдарды жалғастырушы,
дамытушы ретінде көрінеді. Шындығында, әлі де қазақ тіліне байланысты
еңбектердің өте аздығынан Тіл құралдың жетілмеген тұстары бар болатын.
Соның бірі, Қ.Жұбанов Жаңа грамматика еңбегінде нақты қарастыратын –
асырмалы-күшейтпелі дәрежені көрсететін ең, нақ, тым көмекші сөздерінің
үстеулердің құрамына жатпайтындығын дәлелдеп берген болатын. Бірақ, осы
мәселе әлі күнге бір ізге қойылмай келе жатыр, себебі, екі ғалым тарапынан
да ұсынылған тұжырымдар біржақты етуге мүмкіндік бермейді. Сонымен бірге,
А.Байтұрсынов айтқандай ең, нақ, тым дегендер зерттеп қарағанда үнемі үстеу
болады деу қиын. Олай дейтініміз аталған сөздердің жеке тұрғанда дербес
мағынасы жоқ сөздер, сондықтан жеке тұрып сөз табы қызметін атқара
алмайтындығын ескеруіміз міндетті. Ал оны Қ.Жұбановтың еңбегіне сүйеніп
шылау дей салуға да болмайды. Жоғарыдағы аталған сөздерде осы күнгі шылау
делініп топталып жүрген сөздерге жеке тұрғанда дербес мағынасы жоқтығы
жағынан ұқсас болғанымен, екеуінің қасиеті екі бағытта сипатталады. Ең,
нақ, тым сөздері сын есімнің күшейтпелі-асырмалы шырайын жасайтын
тұлғалары, ал шылау сөздердің қай түрі болмасын бұл қасиетке ие бола
алмайды. Яғни, шылау сөздердің бірсыпырасы сөз бен сөздің не сөйлем мен
сөйлемнің арасын байланыстырса, енді біреулері жеке сөзді толықтырып не
нақтылап, грамматикалық мағына жасайды [8.85] дегендегі соңғы сипаты ұқсас
болғанымен, шылаудың нысанға алынып отырған сөздерге қарағанда белгілі бір
сөзге көмекші болу міндеттілігі басым.
Аталуы жағынан қазіргі тіл білімінен сәл өзгешелеу келетін Қ.Жұбанов
ұсынған тілдік терминдердің бірі – қосар сөздер еді. Ол өзіне дейінгі
грамматикалық еңбектерді барлағанда қос сөздерге байланысты топтастыруларда
да қателіктердің орын алғандығын аңғарып, нақты байламдар жасайды. Мысалы,
қос сөздерге байланысты мәселеге келген де, ең алдымен синтаксистің
қарайтындары мен морфологияның қарайтын шегарасын айқындап алады.
Сөз тұлғаларының ішіндегі қосар сөзге байланысты қағидалардың, осы
күні қос сөздер деп аталуы қалыптасып кеткені болмаса, басым пікірлер
бастапқы ғалымдардың жіктеуінен аса алмаған. Тек, кейінгі грамматикалық
еңбектерде қос сөздерді қосарлама қос сөздер және қайталама қос сөздер деп
екіге бөліп қарап, қайталаманың өзін іштей сөздес, матаулы, тіркеулі және
қосақты деп төрт түрін атап көрсетеді. Яғни, қазіргі қосарлама қос сөздерді
Қ.Жұбанов теңдес қосар деп атап, ал сөздес, матаулы, тіркеулі және
қосақты қос сөздерді тура осылай атағанымен төртеуін бір ғана қайталама қос
сөздердің құрамына жатады деп тұжырымдамай, құрылысына қарай, қосар сөздер
мынадай бес арыс болады деп жоғарыдағы түрлерін жеке-жеке талдап өтеді.
Тіпті, қосар сөздердің ішінара тұлғалық, мағыналық, құрамдық, дыбысталу
жақтарын ескеріп классификацияларға ажыратады. Мысалы: теңдес қосарларға
жататын сөздердің екі сыңарын салыстыра отырып, кейбірінің этимологиялық
сыңарларын байқап олардың үш сипатын көрсеткен болатын. Олар:
Мәндес қосар (бала-шаға, қатын-қалаш, қыз-қырқын, бақсы-балгер т.б.),
Қайшы мәнді қосар (үлкен-кіші, аға-іні, ұлы-қызы, азды-көпті, ұзынды-
қысқалы)
Мәнді қосар (тау-төбе, әке-шеше, аяқ-табақ, ән-күй, оқу-жазу, қалам-
сия т.б.). Мұндай зейінді жіктеу де әлі күнге морфологияның негізгі
бағыттары.
Қ.Жұбановтың терең білімдарлығымен тағы да бір көз жеткізген
грамматиканың негізгі мәселелерінің бірі - сөздерді бір-бірімен
байланыстырушы аналитикалық формалар жөнінде ең алғаш азды-көп талдау
жасап, шама-шарқынша оларды сөйлемде қолданылуына қарай ара-жігін ажыратып
беруге тырысуы. Ол- бұл байланыстырушылық қасиетке ие сөздерге қосалқы
сөздер деп қазақша сәтті баламасын ұсынады. Қосалқы сөздерге жататындардың
бір тобын бүгінде бір ғалымдар күрделі етістіктің көмекшісі ретінде қарап,
бір тобын енді бір ғалымдар көмекші есім сөздерге жатқызады. Ал кейбір
еңбектерде, атап айтқанда Н.Оралбаева мен А.Қалыбаеваның Қазіргі қазақ
тілінің мрфемалар жүйесі атты еңбегінде мұндай дербес сөздер мен
көмекшілердің тіркесін көмекшілі сөз [9.142-148] деп атайды. Шындығында,
бұл мәселе осы күнгі дейін шешімін таба алмай келе жатқандықтан, Қ.Жұбанов
еңбегіндегі ұсынылған бағыттарда әлі де зерделеуді керек ететін тұстарының
болуы заңдылық. Алайда, сөйлемдегі сөз алды, сөз соңы көмекшілерінің
болатындығын ең алғаш қамтыған еңбегі толыққанды көрегендікпен сарапталған
деуге болады. Сөз алдында келетін көмекшілерді дәйек қосалқылар, сөз
соңынан келетін көмекшілерді аяқ қосарлылар деп жіктеген ғалым алғашқы
топқа тым (ауыр), әрең(бітірдім), бек(жақсы), қас(батыр), өте(күшті), ең
(оңайы), тап (осы) секілді т. б. сөздерді, аяқ қосарлы сөздерге (жазға)
шейін, (ай) сайын, (қой) мен (сиыр), оқу (да), (жазу (да), (сен) ақ, көрдім
(ғой) сияқты т.б. сөздерді мысал ретінде жатқызады.
Тағы бір айта кететіні, Қ.Жұбанов 1936 жылы қазақ тілін оқытудың V,
VI, VII сыныптарға арналған бағдарламасын жасау еңбегінде грамматиканың көп
қырларынан хабар береді. Мәселен, арнайы бөлімде ғалым есімдердің зат есім,
сан есім, сын есімге қоса бүгінгі тіл білімінде мезгіл үстеу деп қарастырып
жүрген сөздерді мезгіл есім деп оқытуды негіздеген. Олардың жалаң түрлері
(бүгін, кеше, мана, әлі, ерте), қосынды түрлері (қысты күні, бірсігүні,
жазғытұры, жазғысалым) болатынын, және септелетіндері (бүгін, былтыр),
септелмейтіндері (енді, мана); -ғы қосымшасын жалғап сын есімге айналатын
түрлерін болатынын пайымдауы қаншалықты бүгінгі ғылымда сәл басқа арнада
мезгіл есім деп атағанымен, үстеудің етістікпен тіркесе қолданылып, қимыл-
қозғалыстың уақытын аңғартатын түріне байланысты алуан құрамдарын айқындап
бере алды.
Бағдарламадағы етістікке байланысты бөлімде ерекше көңіл бөлетін тұс –
осы шақтың қасиеттеріне байланысты, себебі, қазақ тілі білімінде осы шақ
туралы айтылған ең алғашқы пікір Қ.Жұбановтың еңбегінде жарияланды. Онда
өте анық дәлелденген дей аламыз. Яғни, ол осы шақты түрге ажыратып олардың
алуан сипаттарын ашық көрсетеді. Көмекші етістіктердің жәрдемімен
айқындаған да осы шақты жалпы осы шақ, кәдімгі осы шақ, қазіргі осы шақ,
әзіргі осы шақ деп топтайды. Кейінгі оқулықтарда осы шақтың нақ осы шақ
және ауыспалы осы шақ деп екі-ақ түрге бөліп жүргендігі белгілі. Бірақ,
аталу жағына аса назар аудармасақ, үзілді-кесілді екі түрге топтағаннан
гөрі Қ.Жұбанов топтаған төрт түрге келтірілген мысалдарға қарасақ көңілге
қонымды жағы басым. Себебі, қазір нақ осы шаққа тән Бейімбет пъеса жазып
жатыр мен Бейімбет пъеса жазып жүр және Бейімбет пъеса жазып отыр деген
мысалдарды шақ жағынан алғанда ажыратуға болады. Қалай дегенде де, жатыр,
жүр, отыр, тұр деген көмекші сөздердің осы шақ түрлерін ажыратуға себеп
болатындығын ғалым жақсы көрсеткен [11.387].
Қорыта келгенде, Қ.Жұбанов өз кезегінде грамматикаға, оның ішінде сөз
тұлғаларына қатысты еңбектердің өте аздығына қарамастан үлкен келелі
мәселелердің сан қырларын толық сипаттауға негіз бола алды. Оның қазақ
тілінің морфологиясына қатысты термин жасау еңбегін былай қойғанда, сол
терминдердің ашылуын қамтамасыз еткен тұжырымдары мен ереже-қағидалары,
анықтама-пікірлері кейінгі ізбасарларға сүйеніш ретінде ғана емес тікелей
бастама болғандығын да дау жоқ.
Қ.Жұбановтың қазақ тіл біліміндегі сөздерді таптастыруға байланысты
танымдары.
Есімдер
Сөз таптары – сөздердің құрылымдық-семантикалық немес лексика-
грамматикалық топтары. Сөз таптары бір-бірінен білдіретін мағыналары,
морфологиялық белгілері, сөзжасамдық және сөзөзгерімдік қасиеттері мен
синтаксистік қызметі жағынан ажыратылады.
Қазақ тіліндегі сөз таптары туралы да алғаш айтқандар да, сөз
таптарының негізгі атауларын қалыптастырушылар да – А.Байтұрсынов және
Қ.Жұбанов. Қазақ тіл білімінің атасы саналатын А.Байтұрсынов қазіргі
таңдағы онға жеткізіліп жүрген сөз таптарының біршамасына тоқталып өтсе,
Қ.Жұбанов сөз таптары жүйесінің нақты қалыптасуына ықпал жасағандардың
бірегейі.
Сөз жоқ, алдымен саралана бастаған – есімдер мен етістіктер. Бірақ
келе-келе кейбір лексикалық мағынасы жоқ, тек басқа сөздерді
байланыстырушылық, екінші бір сөзге көмекшілік қызмет атқаратын сөздер
туралы сөз бола бастаған. Осыған орай, қазақ тілінің қазіргі
грамматикасында мынадай сөз таптары барын көрсетеді: зат есім, сын есім,
сан есім, есімдік, үстеу, етістік, еліктеу сөздер, шылаулар, одағай, модаль
сөздер. Бұл сөз таптарының өзіндік ерекшеліктері, ортақ белігілері, өзара
байланыстары мен даму жүйесі бар.
Жалпы, сөз таптарының бұлай аталуының бастауы А.Байтұрсынов пен
Қ.Жұбанов еңбектерінде көрініс бергендігін жоғарыда айтып өттік. Яғни,
А.Байтұрсынов 1914 жылы Орынборда басылып шыққан Тіл құралы атты
еңбегінде сөздер мағынасына қарай тоғыз топқа бөлінеді: 1) зат есім, 2)
сын есім, 3) сан есім, 4) есімдік, 5) етістік 6) үстеу, 7) демеу, 8)
жалғаулық, 9) одағай. Тіпті, Қ.Жұбанов осылардың барлығына да жеке-жеке
тоқталып өткен. Ол сөз таптарын түбір тап, шылау тап, одағай тап деп бөле
келе олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктеріне негіз боларлық ойларын
ортаға салады. Осылардың ішінде түбір тап деп отырғаны есімдер, етістіктер
және есімдіктер мен үстеулер. Бірақ, оның бір ерекшелігі – ол үстеу
терминін жұрнақ терминінің орнында жұмсап, үстеуді есім сөздердің
құрамында атайды.
Сонымен есім - заттың өзін не тұрғылықты белгісін көрсетеді;
морфологияда көптеледі, септеледі, тәуелденеді, жіктеледі, синтаксисте
сөйлем мүшелерінің қайсысы да бола алады деген ол, есімнің тараулары: зат
есім, сан есім, сан есім, мезгіл есім деп көрсетеді. Яғни, мезгіл-мекен
есім деп отырғаны үстеу.
Жалпы, ертеректе жазылған грамматикасында ғалым есімдердің құрамына
орынбасар есім деп аталатын сөз табын қосқан еді. Бірақ, орынбасар есім
деген тек ғана есімдіктің алғашқы атауының бірі ғана деуге келмейтін
таптастыру болатын. Әрине, Орынбасар есім деп түбірдің де, қосалқы
шылаулардың да орындарына жүре беретін түбірлерді айтамыз деген оның
берген анықтамасы есімдіктің негізгі табиғатын анық танытып тұр. Себебі,
есімдіктің басты ерекшеліктерінің бірі – оның өте жалпы мағыналылығы. Дәл
есімдіктей жалпы лексикалық мағыналы бір де бір сөз табын атау мүмкін емес.
Сондықтан есімдіктің жалпы мағынасы оның негізгі ерекшелігі саналады. Яғни,
оның жалпылық мағынасы сөйлемде әр түрлі мағыналы сөздің орнына
қолданылуына мүмкіндік береді. Дәл осы ойды ғалым саралауға тырысқан,
алайда есімдікке жататын негізгі сөздердің ішінде шылаулардың кейбірін
енгізген. Мысалы: мен, сен, ол (зат есім орнына), бұл, сол, ол (зат пен
есім орнына), мұндай, сондай (сын есім орнына), сонша, мұнша (бұ да),
өйтіп, сөйтеді (етістік орнына), өйткені, онда (жалғауыш орнына) т.т.
Осыған орай, өзінің жаңа грамматикасында есімдіктердің жеті түрге
бөлінетіндігін көрсетеді. Олар: жіктеу есімдіктері; сілтеу есімдіктері;
анықтау есімдіктері; алалау есімдіктері; болымсыз есімдіктері; белгісіздік
есімдіктері; қимыл есімдіктері, т.б.
Қазіргі морфологияда да есімдіктің жеті түрі бар. Тіпті, Қ.Жұбанов
көрсеткен жеті түрдің алтауы қазіргі әдебиеттерде де орын алады. Дегенмен,
кейбір есімдік түрлерінің топтық атаулары басқаша аталып, кейбірі құрамнан
алынған, ал кейбіреулері кейінірек анықталып қазіргі грамматикаларға
енгізілген. Яғни, біз анықтау, алалау, қимыл есімдіктері жөнінде айтып
отырмыз. Ғалымның анықтау есімдігі деп отырғаны өздік есімдігінен
айырмашылығы жоқ. Оның анықтау есімдігі деп аталуында да бәлендей
өрескелдік те жоқ. Себебі, өздік есімдіктері – сөйлеушінің не сөйлемдегі
субьектіні өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып, анықтап
көрсетуші сөздер. Ал алалау есімдігі деп аталатын түрдің ерекшелігін
түсіндіру қиынға соғады. Алалау есімдігіне байланысты сұрау есімдігі ме,
әлде белгісіздік есімдік пе, оған келтірілген қай біреу мысалын қай есімдік
түріне жатқызуға болады деген сауалдар туындайды.
Сол сияқты, қимыл есімдігін қазіргі қазақ тіл білімінде есімдік
құрамынан алып тастаған. Ғалымның қимыл есімдігі деп отырғаны өйтеді,
сөйтеді, бүйтеді, үйтеді деген секілді етістіктер болса керек. Мұндай
талдау ерекшелігі ешбір әдебиетте кездеспейді. Тіпті, өйтеді, сөйтеді,
бүйтеді, үйтеді етістіктері жөнінде сөз етіле бермейді. Демек, олар жайлы
әлі күнге толық, нақты пікір айтылмай келеді.
Есімдердің ішінде сөздік қоры жағынан өте бай саналатын зат есімдердің
негізгі табиғатын ашуда да профессор Қ.Жұбанов қадау-қадау пікірлер
айтқандығымен ерекшеленеді. Лексикалық-семантикалық өрісі аса кең зат
есімдердің анықтамасын бергенде ол грамматикалық жағынан түрленуге
бейімділігін негізгі қабілеті ретінде алды. Яғни, ол зат есім дегеніміз –
мағына жағынан септік, тәуелдік, жіктік, көптік қосымшаларын ертетін сөз,
синтаксис жағынан сөйлемнің анықтауыш мүшесі болғанда, тек затты
анықтайтын, істі анықтай алмайтын сөз болады деп түсіндіреді. Мұнысы өте
орынды айтылған пікір. Осының негізінде ол зат есімнің септелу, жіктелу,
көптелу, тәуелдену ерекшеліктерін аса байыппен сөз етеді. [11.379-380].
Оның бұл тұстағы еңбектері де ұшан теңіз. Тәуелдік, көптік, жіктік
жалғауларына байланысты айтылған ойларын былай қоя тұрайық, ал оның
септіктер төңірегіндегі принциптері мен классификациясының құндылығын
кеңінен сөз етпеске әсте болмайды. Яғни, осы күнгі сөздердің сөйлем ішінде
өзге сөздермен дәнекерлесу үшін грамматикалық тұрғыдан өзгеріске түсіру
үшін жұмсалатын атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес деп
аталатын жеті септіктің түрлері сол кезде-ақ ізге қойылды. Дегенмен,
профессордың өзіндік топтауында қазіргіден айырмашылық жоқ деуге де
болмайды. Ол септіктің тоғыз түрі бар дейді де, теңдес септеу, меңзес
септеу деген септік түрлерін қосады. Сонымен меңзес және теңдес септеулерге
берген ғалымның пікірін өз сөзімен беруді жөн санап отырмыз. Меңзес септеу
мен теңдес септеудің мағынадағы, жетекші сөздердің түріндегі ұқсастықтары
мен айырмашылықтары. Меңзес септеу жалғауының (-ша, -ше) кіріккен түрлері
(неше, сонша, қанша, қазақша, меніңше т.т.). Кіріккен меңзес жалғаулы
сөздердің онан әрі септелетіні (қазақшада), тәуелденетіні (қазақшаң),
үстелетіні (адамшылық – адам-ша-лық), тұйығы (басқаша, өзгеше). Тәуелдеудің
ІІІ жағына меңзес жалғау қосылғандағы түрі (жылқысы-(н)-ша, қалыбынша).
Теңдес септеулі сөзден кейін көптік жалғау келгенде (таудайлары) үстеу
тілейтіні. Теңдес жалғаудың тәуелдеудің үшінші жағынан кейін қосылғандағысы
[11.380]. Демек, меңзес септігі –ша, -ше жалғауларын, теңдес септігі –дай,
-дей жұрнағын жалғайды. Шын мәнінде, бұлардың септік жалғау бола
алмайтындығына дау айтуға болады. Себебі, біріншіден –ша зат есімен зат
есім тудырушы (кітап-кітапша, күрек-күрекше) немесе есім сөздерден сын есім
жасаушы (шешендерше сөйлеп кетті, Абайша айтар болсақ) жұрнақ түріне
жатады. Екінші –дай жұрнағы туралы да осыны айтуға болады. Бұл да суреттеу
барысында бір затты екінші затқа теңеу үшін жұмсалатын жұрнақ түрі. (таудай
азаматтар) Сондықтан, -ша, -дай дегендер септік жалғауы емес, тіпті, жалғау
емес жұрнақ түрлері. Бірақ, олардың тәуелденуі қалыпты жағдай.
Атау септігінің қосымшасыз келетіндігі, ілік, барыс, табыс септігінің
иелік мағынасы және оның ашық және жасырын түрі жөніндегі, жатыс
септігінің мекендік немесе уақыт мағынасына жетелеуі, көмектес септігінің
көмекшісі объекті (адам) болатыны жөніндегі саналы пікірлер бүгінгі таңда
да мән-маңызын жоймай келе жатыр.
Профессор Қ.Жұбанов өзінің жаңа грамматикасында сын есімге байланысты
мәселелердің ішінде аса назар аударғаны оның шырайлары жөнінде болды.
Бірақ, бұған дейінгі Жанғазы деген жазған Қазақ тілінің емлесі мен
грамматикасының кейбір мәселелері жөнінде сөз болатын хатында сын есімге
байланысты бірталай мәселенің басын ашқан. Оның айтуынша: сын есім деген
заттың не істің сыпат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен үстеуіштерін
(жұрнақтарын) ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын,
анықтауыш болғанда анықталушысы мен өзінің арасына зат есім анықтауышты
амалсыз салатын, сан есім анықтауышты еркін салатын түбір болып шығады
[15.143]. Бұл дегеніміз сын есімнің барлық қасиетін бойына сыйғызып тұрған
анықтама болар еді. Себебі, бұл ережеде семантикалық, грамматикалық
жағынан, яғни морфологиялық ерекшелігі мен сөзжасам, сөз түрлендіру амалы
жағынан да, синтаксистік қызметі мен басқа сөздермен тіркесіп қолданылуы
жағынан да өзіне тән ерекшелігі бар сөз табы ретіндегі сын есімнің біраз
қасиеті айтылған. Рас, көп еңбектерде сын есімге жай ғана заттың сынын,
сапасын білдіретін сөз табы ретінде ғана қараушылық қалыптасып қалған.
Дегенмен, сын есімнің сөйлемдегі қызметі күрделі екендігін мойындайды. Шын
мәнінде, ғалым айтқандай сын есім семантикалық жағынан көбіне анықтауыш
қызметі жұмсалады десек те, қазіргі қазақ тілінде сын есімдер сөйлемнің
барлық мүшелерінің қызметін атқара алады дей аламыз. Қ.Жұбанов өз
анықтамасында сын есім біріншіден зат есімге анықтауыш бола алатындығын
(мысалы: Қара аттың үстіндегі ұзын аққұба жігіт (С.Сейфуллин)), екіншіден
етістікке анықтауыш бола алатынын (мысалы: Бетті бастым, қатты састым,
Талап қыл артық білуге (Абай)), үшіншіден өзіне кейін зат есімнен болатын
анықтауыш сөздің келу ретін (Мысалы: биік тас үй), төртіншіден өзінен бұрын
не кейін сан есімнің келу ретін (Мысалы: биік екі үй, немесе екі биік үй)
берген. Ал зат есім анқтауышты амалсыз салатын және сан есім анықтауышты
еркін салатын деген түсіндірмеге келсек, сөздердің тіркесім мәселесі сөз
болып отырған сыңайлы. Ол айтқандай расында қазақ тілінде анықтауыш зат
есім мен анықталушы зат есімнің арасына сын есім анықтауыштың енуі
неғайбыл. Мысалы: биік тас үй деп айтылғанмен тас биік үй деп тіркес
болмайды. Ал сан есімде бұған қарағанда еркіндік бар деуге болады. Мысалы:
алып екі-үш жігіт – екі-үш алып жігіт, үлкен бір ор – бір үлкен ор. Бұларда
бір ерекшелік осылай сөздер орын ауыстырғанымен мағына өзгерісі болмайды.
Жалпы, сын есім мен зат есімді тіркестің арасына зат есім де, сан есімде
кірігіп кете алады. Ал зат есім мен зат есім типті тіркестің арасына басқа
сөз табының орын тебуіне мүмкіндік жоқ.
Ғалым жалпы сын есімдерді қатыстық сын есімдер, сапалық сын есімдер
деп ажыратпаса да олардың ара жігін танып, шырай категориясы жөнінде
біршама ойлар айтқан. Иә, бүгінгі саралаудан бірталай ерекшеліктерде бар.
Бірақ, сын есім шырайы деп аталатын категорияның мазмұны да, формасы да
әлденеше заттың (әр түрлі я біркелкі белгілерін емес) бір түрлі біркелкі
белгілерінің өзара айырмашылықтарын, яғни, сол біркелкі белгілердің бір-
бірінен я артық, я кем екендігін анықтау арқылы туатындығын жақсы
танығандай. Бұған Сын есім морфологияда -рақ, -рек, -лау, -леу
қосымшаларын, қосақты қосар буынды өзіне ерте алады: қызыл-қызылырақ,
қызылдау, қып-қызыл деген сөзі дәлел [15.143]. Сонымен ол сын есімнің 9
шырайы бар деп көрсетеді. Мұның кейбірінің атаулары сол күйі сақталса, көп
тұлғалық көрсеткіштер шырай құрамынан алынған. Ол сын есімнің мынадай
шырайлары бар дейді: жай шырай; кесімді араластырмалы шырай; салыстырмалы
шағын шырай; жалаң шағын шырай; таңдаулы шырай; дәйек қосылыңқы шырай;
қосақты шырай; үстеулі шырай; орта шырай.
Бұлардың ішінде тап басқан тұжырымдар да, біршама қателіктер де барын
мойындау керек. Жалпы, қазақ тілінің грамматикасына байланысты алғашқы
еңбектердің есептемегенде, қазіргі оқулықтардың өзінде шырайды әр түрлі
бөлушілік бар. Бір оқулықтарда екі түрлі – салыстырмалы және күшейтпелі
шырай, енді біреуінде үш түрлі деп алдыңғы екеуге асырмалы шырайды қосады.
Тағы біреулерінде салыстырмалы шырай, бәсең я шағын шырай, күшейтпелі шырай
және асырмалы шырай, тіпті кейбір зерттеулерде одан да көп түрі беріледі.
Бірақ, мұның бірі де Қ.Жұбанов талдауымен толықтай бірдей дей алмаймыз.
Мысалы, жай шырай деп аталатын сын есімнің түрі туралы айтар болсақ, оның
негізгі даралағыш морфологиялық көрсеткіші жоққа саналады. Солай бола тұрса
да, жай шырай туралы қазақ грамматикаларында бірыңғай пікір жоқ. Тек, 2002
жылы жарық көрген Қазақ грамматикасында ғана оның сапалық сын есім
дегенмен бара-бар ұғым екенін айтып, сондықтан да сапалық сын есім тұлғасы
мен жай шырай деген ұғым бір болса, ол ұғымды, екі түрлі атағаннан не
ұтамыз? Екіншіден, категориялық түрлену тұлғаларына негіз болатын тұлға
(сапалық сын есім деген ұғым да, тұлға да) ол категорияға (шырай түріне)
енбейді [12.466] дейді.
Қазіргі қазақ тілінде лексика-семантикалық, морфологиялық жағынан
ерекшеленген сөз табы ретінде қаралатын үстеулер Қ.Жұбанов еңбектерінде де
өз алдына дербес сөз табы деп есептеледі. Жалпы, үстеу іс-әрекеттің әр
түрлі белгісін (орнын, мезгілін, амалын, мақсат-себебін, жай-күйін)
білдіретін және грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөздер [12.545].
Үстеу сөз табы өзіндік қыры мен сыры ашылмаған күрделі сала. Қазірдің
өзінде үстеулердің грамматикалық сипаты толық ашылған жоқ. Дегенмен бұл
үстеу жайлы мүлде зерттелмеді дегендік емес, қазақ тіл білімінде үстеу сөз
табына байланысты грамматикалық оқулықтармен қатар жеке монографиялық
еңбектерде жарық көрді. Соған қарамастан, бұл еңбектердің көпшілігі үстеу
сөздердің лексика-семантикалық топтарын ажыратып, оларды морфологиялық
жағынан түрленбейтін сөз табы ретінде көрсетуден ары бара алмады. Ал
үстеулердің басқа сөз таптарымен тіркесу қабілеті, сөйлемдегі синтаксистік
қызметі, олардың ішінара морфологиялық өзгерістерге ұшырауы кейбір
авторларда бір-екі сөйлеммен айтылып кеткені болмаса, жалпы ғалымдар
назарынан тыс қалып келеді. Міне, осы мәселенің аумағында ең алғаш тілге
тиек еткен профессор Қ.Жұбанов болатын. Ол үстеулердің басым көпшілігі
сөйлем арқылы көрінетіндігін дәлелдеуге тырысады.
Бір ескерте кететіні, ғалым қазіргі кезде де бастапқы мағынасында
қолданып жүрген үстеу терминін өзіне дейін А.Жұбанов қалыптастырса да,
оны өз мағынасында қолданған жоқ. Үстеуді ол жұрнақ атауының орнына
жұмсады. Ал үстеуді мезгіл-мекен есім деп атап жүрді. Мұның себебін
профессор Мезгіл-мекен есім. Бұл орыстың наречиесі мен арабтың –есі мәкан
уа замандарының (үстеудің – п.) бірқатар қызметін. А.Байтұрсыновтың үстеу
деп атағандарының бірқатары осыған тура келеді де, бірқатар түгелімен
жанаспайды деп түсіндіреді. Расында, А.Жұбановтың үстеуге байланысты
берілген сөздердің арасында ала-құлалық болды.
Жалпы, үстеудің көбісі мезгіл үстеу мен мекен үстеуден тұрады.
Дегенмен, қазақ тілінде сегіз түрлі үстеу тобы жинақталған. Қ.Жұбанов
осының ішінде тек мекен және мезгіл үстеуге көбірек тоқталады. Бұл
тақырыпты ол Қазақ тілінің емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері
атты хатында және Қазақ тілінің програмы атты 1936 жылы жеке кітап болып
басылған еңбегінде қарастырды.
Сонымен мезгіл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жүзеге асуын уақытын,
мезгіл, мерзімін білдіріп, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді.
Мезгіл үстеулері мыналар: бүгін, биыл, қазір, ала жаздай, енді, ертең,
таңертең, кешке, күндіз, қыстыгүні, әуел-баста, қыстай, жаздай, кеш, әлі,
т.б. Ал, мекен үстеулері қимыл, іс-әрекет, амалдардың мекенін, орнын,
бағытын білдіріп, қайда? қайдан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен
үстеулерге мына сөздер жатады: төмен, жоғары, ілгері, әрі, бері, әрмен,
алға, артқа, артта, тысқары, осында, мұнда, кері, алды-арты, әрі-бері,
жолшыбай, жол-жөнекей, т.б. Бұл тіл білімінің жаңа сипаттағы зерттеулерінен
болса да, сонау Қ.Жұбанов еңбегіндегі пікірлерден аса бір ерекшелік жоқтың-
қасы. Ол бұл үстеу түрлері туралы мезгіл-мекен есім деген істің мезгілін,
мекенін көрсететін, сын үстеуі –ғы-ны ертетін, сөйлемде анықталушысынан
бұрын келе тұрып, қай жерде болу жағынан еркін болатын түбірлер болып
шығады дейді де, мезгіл үстеулерге жататын сөздерге кеше, кешегі, бұрынғы,
жазғытұры, жазғысалым, бүрсігүні, қысты, былтыр, күніге, түнде, ертегісін,
жылма-жыл, күнбе-күн, бүгін, мана, енді, әлі, қазір, бұрын, соң,т.б. мекен
үстеулерге жоғары, төмен, ас, үст, орта, алд, арт, ілгері, ілгергі,
бастапқы, ақырғы, кейін, алғаш, бас, бастап, аяқ, т.б. жатқызады.
Профессор үстеулердің құрамы мен жасалу ерекшелігіне қарай, жалаң
түрі (бүгін,кеше, мана, әлі, ерте), қосынды түрі (қысты күні, бүрсігүні,
жазғытұры, жазғысалым), кіріккен түрі (күніге, күнде, түнде, кешке,
ертеңгісін), матаулы қосар түрі (жылма-жыл, күнбе-күн) болатынын айтады.
Жасалу жолдарына қарай бұлай бөлушілік қазірде де орын алады. Яғни, қазіргі
грамматикаларда бұлар құрамына қарай негізгі, туынды түбір және күрделі
түбір болып бөлінеді.
Жалпы үстеулердің түрлі морфологиялық өзгерістерге ұшырап отыратыны
белгілі. Бұл туралы алғашқы пікірді А.Н.Бороковтан кездестіреміз. Кейін бұл
тұжырымды Н.К.Дмитриев, С.Фузаилов, С.А.Гочияева және т.б. ғалымдар
теориялық тұрғыдан толықтырып, ғылыми негізде дәлелдеді. Үстеулердің түрлі
тұлғаларға ие болып, біршама өзгерістерге ұшырайтынын қолдайтын пікірлер
қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен де кездестіруге болады.
Мәселен, С.Аманжолов қазақ тіліндегі үстеулердің көбі септеледі,
тәуелденеді деп көрсетеді. Мысалы: 1. Ертеңге, ертеңін, ертеңіне т.б. 2.
ертеде, кешке, күнде [18.94], ал академик Н.Сауранбаев мезгіл үстеулердің
көптелетінін (кеше – кешелер) және септелетінін (кешенің, кешеге, кешеден)
айтады [19.142-143]. Бірақ, мұның бәрі де морфологиялық жағынан
септелетіндер (блтыр, бүгін) мен септелмейтіндер (енді, мана) деп екіге
бөліп қарастырған Қ.Жұбановтың тұжырымынан соң пайда болды [11.382].
Оның үстеуге қатысты тұлға ретінде қараған -ғы, -гі жұрнақтары туралы
көп айтты. Тіпті, мезгіл-мекен үстеуге берген анықтамада да мұны тыс
қалдырмады. Себебі, -ғы, -гі жұрнағының үстеу жасаушылық, басқа сөз
таптарынан үстеу тудырушылық қасиетінің бары рас. Мысалы: жазғы, күзгі,
кешкі, түнгі, түскі, қысқы, бұрынғы, қазіргі, ағаштағы, ауылдағы, сырттағы,
т.б. Бірақ бұлар өзінен соң етістікті емес, зат есімді қалап тұратынын және
сонымен бірігіп кеп мекен-мезгіл үстеуге ұқсас келетін мекен және мезгіл
пысықтауыш болатын тіркес құраған болар еді. Мысалы: жазғы уақытта, қысқы
мезгілде, таңғы шақта, ертеңгі күні т.б. Жалпы, көріп отырғанымыздай ғалым
осы мекен үстеу мен мезгіл үстеуді сөз ету барысында сөйлемдегі қызметін
ұмытпаған. Сондықтан да, кейбір зат есімдердің өзі үстеуге айналып кетеді
деген пікір айтады. Яғни, басқа есімдер, басқа сөз таптары сияқты, мезгіл-
мекен есімдер де екі түрлі болады: бірі – негізгі түрі, екіншісі – туынды
түрі деген зерттеуші -да қосымшасы арқылы туынды үстеу туындайтындығын
айта отырып, оған ағашта, ауылда, ұзнда, жазғанда, оқығанда сияқты сөздерді
мысалға алады. Оның айтуынша, мұндай туынды мезгіл-мекен есімдер де
морфология жағынан ана негізгілер сияқты: ағаштағы, ауылдағы, ұзындағы,
сегіздегі, жазғандағы, оқығандағы болады. Мысалы: Оқығанда жарық сол
жағыңнан түссін. Жарық оқығанда сол жағыңнан түссін. Жарық сол жағыңнан
оқығанда түссін.
Шындығында, мезгіл үстеулердің біразы көлемдік (барыс, жатыс, шығыс,
көмектес) септіктердің көнеленуі арқылы жасалады. Мысалы: әуел баста,
жазда, қыста, баяғыда, күнде, түнде, басында, лезде, ілуде, бағанадан,
бүгіннен, түннен, бұрыннан, баяғыдан, әуелден, ертемен, таңертеңмен, таң
сәріде, т.б. Бірақ, бұлардың жоғарыдағыдан айырмасы көп. Үстеулердің
тұлғалары сөйлемге қарай жол жөнекей туындай беретін тұлғалар емес. Олар
көнеден келе жатқан тұрақты категориялар.
Сонымен бұл тақырыпшада сөз таптарының ішінде зат есім, сын есім, сан
есім, үстеулерге байланысты Қ.Жұбанов еңбектеріндегі зерттелуіне тоқталдық.
Дегенмен, профессор осы сөз таптарын зерттеумен ғана шектелді демейміз.
Жоғары да, айтып өткендей ол қазіргі қазақ тіліндегі тоғыз сөз табының
барлығына да арнайы тоқталып өтуді өз міндеті санап қана қоймай, өзекті-
өзекті мәселелердің төңірегінде ой қозғаған. Мұны біз кейінгі
тақырыпшаларда жеке-жеке арнайы қарастыруды жөн санап отырмыз. Себебі,
етістік, одағай секілді сөз таптарының төңірегіндегі ғалымның еңбектерін
ауқымды көлемде қарастырмау мүмкін емес.
Одағайлар және олардың түрлері жайында
Тіл құбылыстарын зерттеуге жаңа тұрғыдан келуі жағынан болсын,
филология саласындағы мамандарды әзірлеуге белсенді араласуы болсын,
Қ.Жұбановты қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі деп қарауға әбден
болады [1.30]. Сөз таптарының ішінде лексикалық мағынасы жоқ саналатын
тобы одағайлар жөнінде де кеңірек ең алғаш сөз қозғаған да Қ.Жұбанов еді.
Жалпы, одағай – көптеген зерттеушілердің назарын ертеден-ақ аударғандығын
айта кету керек. Бірақ, одағайды сөз таптарының бірі деп қарау принципі
тікелей Қ.Жұбановтан басталды. Сондықтан да, одағайға кіріспе ретінде
сөздерді таптастыруға байланысты оның басты-басты қадамдарын атап өтуді
орынды санаймыз.
Сөз таптастырудың жүйелі үш принципін (семантикалық, морфологиялық,
синтаксистік) қазақ тілі біліміне алғаш енгізуші де Қ.Жұбанов сөз
таптарының семантикалық белгісін мағына деп атай отырып, Қазақ тілінің
жоғарғы курсының бірқатар жинақтар деп аталатын топтамасындағы Сөздің
негіздік мағынасы мен грамматикалық мағынасы атты тақырыпшада сөз
мағынасын негіздік мағына және грамматикалық мағына деп ажырата отырып,
сөздің атау ретіндегі мағынасын негіздік мағына деп пікір айтып, сөздің
грамматикалық мағынасын сөз бен сөздің арасындағы жуықтықтықты көрсететін
жағы ретінде таниды. Бұл ғалымның сөздерді таптастыру жүйесіне көп көңіл
бөлгендінін білдіреді.
Зат есімдік, әрі етістікке тән белгілер қатар келсе, оны да
грамматикалық мағына дейміз. Себебі, мұндай сөздер дербес сөз табына
ажыратылмаған. Сөз таптары бұлайша әрі зат есім, әрі етістік болып, бір-
бірінен айырылмаған кезде олардың есім не етістік екендігі қосымша арқылы
ғана белгілі болады, – деген Қ.Жұбанов тұжырымында үлкен мән бар. Олай
деуіміздің себебі, сөз таптарын бір-бірінен ажыратуда кез келген тілде
грамматикалық белгілер де негізге алынады. Грамматикалық белгілердің өзі
екі түрлі: оның бірі – морфологиялық белгі, екіншісі – синтаксистік белгі.
Яғни, қазіргі қазақ тіл біліміндегі бір-бірінен жалпы категорияльды
мағынасы, морфологиялық және синтаксистік белгілері арқылы ажыратылатын сөз
таптарын жүйелегенде атау сөздер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГРАММАТИКАЛЫҚ ІЛІМДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ (Қ.ЖҰБАНОВ ЕҢБЕКТЕРІ
БОЙЫНША)
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ тілі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., д.м.а.
_______ С.Мағжан
(қолы)
___________2014 ж.
Дипломдық жұмыс
ГРАММАТИКАЛЫҚ ІЛІМДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ (Қ.ЖҰБАНОВ ЕҢБЕКТЕРІ
БОЙЫНША)
мамандығы: 050205- филология: қазақ тілі
Дипломшы ________________
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Г.Қ.Жылқыбай
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақ тілінің морфологиясы және Қ.Жұбанов
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі сөз тұлғаларына қатысты
көзқарастары ... ..6
1.2 Қ.Жұбанов еңбектеріндегі етістік категориясының саралануы ... ... ... ...27
2 Профессор Қ.Жұбанов және қазақ тіліндегі синтаксис мәселелері
... ... ... 52
2.1 Қ.Жұбановтың сөйлемнің негізгі белгілеріне байланысты ұстанымы ... ..52
2.2 Қ.Жұбанов- қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерін жаңа қырынан сипаттаған
ғалым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
2.3 Қ.Жұбановтың сөз тіркестері синтаксисіне қосқан үлесі
... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80
К і р і с п е
Жұмыстың жалпы сипаты. Қазақ тілі білімінің негізін
қалыптастырушылардың бірі Қ.Жұбанов еңбектеріндегі құнды деректердің
көбісінің орнын заманауи саналатын қазіргі тіл білімінің өзі баса
алмайтындығын әлі күнге ғалымдар мойындап келеді. Тіпті, бір ғасырға жуық
уақыттан бері олардың еңбектері тілші ғалымдарға үлгі ретінде қолданылып
қана қоймай, олардың қалыптастырған терминдерінің өміршеңдігі байқалады.
Рас, А.Байтұрсыновтың тіл білімі мен әдебиеттану саласына қатысты мұрасын,
сондай-ақ ақын-жазушылығын зерттеу еш уақытта толастаған емес. Соған орай,
оның шығармашылығы мен өмір жолына байланысты Ахметтану пәнінің
бастамалары жасалып, жолға қойылды. Ал қазақ тіл білімін жаңа қырынан алғаш
қарастыра бастаған профессор Қ.Жұбановтың елеулі еңбектері мен оның
қалыптастырған тұжырымдары, өзекті мәселелерге арналып айтылған пікірлері
ғылыми еңбектерде анда-санда ауызға алынғанымен, кейбір мәселелер
төңірегіндегі еңбектері әлі күнге арнайы зерттеу нысанына айналмай
отырғандығы ғылым үшін сын. Тіпті, академик Ісмет Кеңесбаев айтқандай:
Қазақ лингвистикасының негізін салған деп ауыз толтырып айтарлық ірі
ғалымдарымыздың қатарындағы терең білімдарлық пен зор дарын иесі, ірі
оқымысты әрі қайраткері осы бір жанды шын мәнінде елдің бәрі біле бермейді
[1.9].
Әйткенмен де, ғалым Қ.Жұбановтың қысқа ғұмырының өзінде қазақ тіл
білімінің кез келген саласына үлкен еңбек сіңіре кеткендігін оның соңында
мұра болып қалған біршама ғылыми еңбектерінен байқауға болар еді. Халық
жауы атанып, ату жазасына кесілген профессордың жазылған еңбектерінің
өртеліп, жоғалғандығы ғылымға біраз соққы болғаны да рас. Соның өзінде,
бізге жеткен бірнеше ғылыми монографиялық еңбектеріндегі, оқулықтары мен
оқу құралдарындағы, мектептер мен жоғары оқу орындарына арналған
бағдарламаларындағы, жаңа латын әліппесі мен емле ережесін жасаған
еңбектеріндегі, түркітануға байланысты зерттеулеріндегі қадау-қадау
мәселелер оның ірі тұлға, кең ауқымды түркітанушы, аса көрнекті ғалым
екендігін, әрі оның қазақ арасында тұңғыш рет профессор атағын орасан
еңбегінің арқасында мойындатып алғандығын танытады. Осыған орай жиырма жыл
бойы жұртшылық назарынан тыс қалып келген оның еңбектері жайлы 1957 жылдан
бері әр жылдары көптеген ғылыми-конференциялар өткізіліп, жыл сайын
ғалымның өмір-тіршілігі, адамгершілігі мен қасиеттері, артында қалған
мұралары, мәдениет пен қоғамға қосқан үлесі жөнінде естеліктер, тіл білімі
мен әдебиеттану саласына қосқан еңбектеріне, өзіндік көзқарастары мен
принциптеріне байланысты ғылыми-теориялық мақалалар мен баяндамалар
жарияланып, олардың ұзын саны мыңға тартып жығылады. Сондай-ақ, Қ.Жұбанов
еңбектерін тақырып етіп алған он шақты диссертация қорғалған. Ол зерттеулер
ғалым еңбектерін педагогикалық-әдістемелік, психологиялық, когнитивистік
аспектіде қарастыруды мақсат еткен.
Ғалым жайында сөз қозғағандардың арасында ірі-ірі М.Әуезов,
І.Кеңесбаев, Е.Жанпейісов, Р.Сыздықова, Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Қ.Есенов,
М.Серғалиев, Х.Есенжанов, Ә.Ибатов, М.Балақаев, М.Қаратаев, Ә.Жүнісбеков,
Ы.Маманов, Н.Оралбаева, М.Томанов, Ө.Айтбаев, Б.Шалабаев, Б.Хасанов,
Н.Уәлиев, Ә.Қайдаров т.б. секілді әр түрлі саладағы тұлғалар болды.
Ол еңбектер ғалым зерттеулерін енді қай қырынан қарастыру қажет
екендігіне бағыт сілтеп тұрғандай. Мәселен, сөз тіркесі синтаксисі, сөйлем
синтаксисі, сөз тұлғаларына қатысты тұжырымдарының саралануының
жетімсіздігін байқауға болады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қ.Жұбановтың лингвистикалық, оның ішінде
грамматикаға қатысты көзқарастарын аракідік тілге тиек етумен ғана шектелу
қазақтан шыққан тұңғыш профессорға жасалып жүрген қиянат деп ойлаймыз.
А.Байтұрсынов десе қазақ тіл білімі, қазақ тіл білімі десе А.Байтұрсынов
ойға оралатыны секілді, Қ.Жұбановтың да қазақ тіл біліміне қосқан орасан
зор үлесі барын ұрпақ санасына сіңдіру парыз. Оның терең зерттелген қазақ
тіл білімінің теориясына байланысты ғылыми еңбектеріндегі өзекті
мәселелерін арнайы зерттеу нысанына айналдырып, ғылыми еңбекке өзек
етуіміз де осының әсерінен болып отыр. Қазіргі тіл білімінде жаңадан
қалыптасып келе жатыр деп есептелетін кейбір бағыттардың бастауы қай
кезеңнен басталатындығына көз жеткізіп, әрі профессор Қ.Жұбанов еңбегінен
соң зерттелуден тыс қалған кейбір мәселелердің төңірегінде сөз қозғап,
соған орай тереңірек қайта зерттеуге ұсыныстар жасаудың өзектілігін басты
мақсат етіп алдық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Жұмысымыздың негізгі нысаны профессор
Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі сөз тұлғалары, сөз тіркесі синтаксисі мен
сөйлем синтаксисіне және синтаксистің іргелі мәселелеріне қатысты
ізденістері мен ұстаным, қағидаларынан туындаған пікірлері мен тұжырымдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсатына сай
мынадай міндеттер көзделді:
- Қ.Жұбановтың лингвистикалық көзқарастарын, ұлттық терминдерінің
өміршеңдігін жаңа бағыттағы ғылыми сараппен дәлелдеу;
- Қазақ грамматикасын зерттеуде жаңашылдығымен танылған Қ.Жұбановтың
тұжырымдарындағы өзекті мәселелерді қазіргі ғылым тұрғысынан қарастыру
міндеті;
- Ғалым Қ.Жұбановтың еңбектері бойынша сөз тіркесінің табиғаты туралы
танымын ғылыми негізде саралау міндеті;
- Ғалымның сөйлем мүшелеріне қатысты ұстанымдарын өзге ғалымдардың
ұстанымдарымен салыстыра отырып, өзі қалыптастырған қағидаларын
айқындау міндеті.
Зерттеу жұмысының әдістері. Қазақ тіл білімінің алғашқы баспалдағы ХХ
ғасырдың алғашқы ширегінде қалыптасты десек, оған тікелей әсер етушілердің
бірегейі – Қ.Жұбанов. Сондықтан да, оның еңбектеріндегі теориялық
принциптермен бірге өзіндік ой-пікірлерді қазіргі тіл білімінің
жаңалықтарымен салыстыра зерттеу тәсілі- негізгі бағытымыз, сондай-ақ
тарихи, лингвистикалық, сипаттамалы әдістерге басымдық беріледі. Ішінара
этимологиялық әдістер тұрғысынан зерттеу де көзделді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының теориялық-
әдіснамалық негіздері ретінде Қ.Жұбановтың морфология, синтаксис салаларына
қатысты еңбектері мен қазақ тіл білімі саласындағы ғалымдардың зерттеу
қағидалары теориялық-әдіснамалық тұрғыдан басшылыққа алынып, жұмыстың
орындалып шығуына ғылыми негіз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының негізгі бағытына
сәйкес Қ.Жұбановтың қазақ тілінің емле ережесін және ұлттық терминдерін
қалыптастырушы ретіндегі үлесі сөз болды, тіл білімінің грамматика
саласына арналған еңбектеріне ғылыми-теориялық талдау жасалынып, соның
ішінде оның жаңа грамматикасындағы жаңалықтардың қазақ тіл біліміне
тигізген зор үлесі кеңінен қаралды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері жоғары оқу орындарының филология факультеттеріндегі грамматика,
морфология, сөзжасам мәселелеріне байланысты оқу құралдарын толықтыруға
жәрдемін тигізеді деп есептейміз.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлім екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау
Қазақ тілінің морфологиясы және Қ.Жұбанов зерттеулері
1. . Қазақ тіліндегі сөз тұлғаларына қатысты Қ.Жұбанов көзқарастары
Ғалым С.Исаевтың Қ.Жұбанов зерттеулері дүниеге келген 1930 жылдардың
орта шенінде қазақ тілі білімінің тарихи грамматикасы, оның ішінде тарихи
морфологияның негізгі және басты мәселелері (жекелеген морфологиялық
единицалардан – морфемалардан, жеке формалардан, грамматикалық мағыналардың
ерекшеліктерінен бастап, ірі-ірі морфологиялық топтардың, грамматикалық
немесе морфологияық категориялардың туып, қалыптасып, даму жолдары, сөз
таптары жүйесінің қалыптасып даму т.б.) жүйелі ғылыми түрде зерттеу
обьектісі болмақ түгіл, қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы
диахрондық аспект былай тұрсын, статистикалық тұрғыдан да жан-жақты
сипатталып беріле қойған жоқ еді дегеніндей [2.116] қазақ тіл біліміндегі
морфология саласына байланысты алғашқы зерттеулер Қ.Жұбанов есімімен
тікелей байланысты.
Қазақтың алғашқы тілші ғалымдарының бірі Құдайберген Қуанұлы Жұбанов
жалпы қазақ тілінің біраз мәселелеріне қалам тартқан болатын. Ол 38 жыл
ғұмырында ...қазақ тілінің ерекшелігіне лайықталған жаңа қазақ жазуы мен
емлесін түзіп, қалыптастыруда елеулі еңбек етті. Қазақ тілінің алғашқы
оқулықтарын жазу оның грамматикасы мен тарихын зерттеу Қ.Қ.Жұбанов
қаламының үлесіне тиген-ді [4.529-531]. Атап айтқанда, сол таңдағы
мектептерде оқытылып келе жатқан оқулықтардың олқылықтарын толтыру
мақсатында грамматика саласында құнды еңбектері дүниеге келген еді. Соның
бірі 1936 жылы Қазақ тілінің грамматикасы атты оқулығы сол кездегі ғана
емес, қазіргі ғылымда да маңызын жоғалтпаған дүние. Жалпы V сыныпқа
арналған бұл еңбектің негізі морфологияның біршама қырларын ашуға арналады.
Өз еңбегінде тілдік құбылыстарға қатысты ғылыми тұжырымдарын тұрмыстық
қағидалар мен жағдайлардан мысал келтіріп отырып, салыстыра көркем тілмен
баяндайды. Осының ішінде әсіресе грамматикалық тұрғыдан арнайы қарап
сөздердің түрлеріне сипаттама бергенде көп жайға аса көңіл бөлгендігін
байқаймыз. Ғалым морфология шынтуайтында сөздердің қай сөз табына
жататындығын, ол сөз таптарының жасалу жолдары мен түрленуін зерттейтін
ғылым екендігін сөз ете келе, Сөз тұлғасының түріне қарай, мынадай алты
арыс болады, - деп жақсы аңғарады, яғни: түбір сөз, қосымшалы сөз,
кіріккен сөз, қиюлы сөз, қосар сөз, қосалқы сөз, - деген топтардан
тұратындығын дәлелдеуге тырысады. [6.164].
Олардың кейбір топтарының атаулары (терминдері) қазіргі таңда
қолданыстан шығып қалса да, қай ғалымның болмасын пікірі жіктеу нәтижесін
жоққа шығаруға себеп бола алмайды. Әсіресе, айта кетерлігі ол таңда әлі де
сөз етіле қоймаған морфемаларға байланысты мынадай тұжырымдары қазірде аса
бағалы. Ғалым қазақ тіліндегі сөздердің кейбіріндегі түбір мен
қосымшалардың дербестігі жоқтығын байқап, ол сөздер мен қосымшаларға
байланысты топтарды өлі қосымшалар және өлі түбірлер деп атағанды жөн
санайды. Яғни, сіңісу құбылысының нәтижесінде кейбір негізгі түбірлер келе-
келе мағынасын жоғалтқандығын, олардың белгілі бір қосымшасыз лексикалық
мағынасы болмайтындығын ерекше атап өтеді. Түбірдің де өлісі, тірісі
болады. Мысалы: күрес, жарыс деген түбірлердің соңғы -с, -ыс дыбысы осы
күні де қосымша. Мұны соқ деген түбірге қоссақ, соғыс, айт деген түбірге
қоссақ, айтыс болады. Соңындағы -с үстеу болған соң, оның алдыңғысы – түбір
болмақ.
Сонда , күрес, жарыс деген сөздердің түбірі күре, жар болып шығады.
Бірақ, қазақ тілі күресу, жарысу мағынасындағы күре, жар деген түбірлерді
білмейді. Сондықтан: бұларды өлі түбірлер дейміз [6.168]. Осы күнгі
еңбектерде -(ы)с, -(с) жұрнақтарын ортақ етістің формасына жатқызып,
олардың көп кездесетіндігін және зат есім мағынасында да, етіс мағынасында
да қолданылатындығын айтады.
Ғалым сонымен бірге, кейбір қосымшалардың жоғарыда атап өтетін күре,
жар деген түбірлер секілді кейбір белгілі бір сөздерде болмаса өте кем
таралған қосымша түрлерін анықтайды. Яғни, ...темір-ші, ойн-а, колхоз-дың,
ауыл-да деген сөздердегі -шы, -а, -дың, -да қосымшалары... тірі
қосымшалар, - деп көрсетіп, ал ...ертең деген сөзде – ерте, соңыра деген
сөзде – соң, жоңқа деген сөзде – жон түбірлері бөлек шығып тұр. Өйткені,
ерте, жон, соң деген түбірлер жеке тұрып та қолданыла береді. Бірақ, ертең-
дегі -ң, соңыра-дағы -ра, жоңқа-дағы –қа ана сөздерден бөлініп, басқа
сөзге жалғанбайды. Олар бір кезде тірі қосымша болып жүрген де, бүгінде
қосымша болуды қойып, түбірмен бірігіп қатып қалған, - деп, аталып өтілген
қосымшалардың түрлерін сипаттайтын бүгінде қолданудан шығып қалған
қосымшаларды өлі қосымша дейміз, - деп өте орынды түйін айтады. Мұның
барлығы да сөз тұлғаларының түбір және қосымша морфемасынан келіп шығады.
Қ.Жұбанов жалпы, түбір морфеманы – түп мүше, қосымша морфеманы – жамау мүше
деп атайды. Өз мақаласында осы мәселе жайлы пікір білдірген тілші ғалым
А.Ибатов қазіргі таңда аталып жүрген түпкі түбірді ...Қ.Жұбанов түп мүше
деп атаған. Түпкі түбір деп тілімізде жеке айтылмайтын, сөздің дербес
қолданылатын, түбір негізін ары қарай тарихи (этимологиялық) тұрғыдан
бөлшектеп түптегенде ғана анықталатын сөз тұлғасын, сөздің түп тұлғасын
айтамыз. Бұл тұлғаның түпкі түбір деп аталуы да осыған байланысты. Мысалы:
онша (он-ша), ондай (он-дай) дегендегі – он; қалай (қа-лай), қашан (қа-шан)
дегендегі – қа, бұғаз (бұғ-аз), бұғақ (бұ-ғақ), бұғау (бұ-ғау) дегендегі
бұғ-; кірбең (кірб-ең), кірби (кірб-и), кірбік (кірб-ік), кірбік (кірб-
ік), кірбің (кірб-ің) дегендегі кірб-; кіржи (кірж-и), кіржің (кірж-ің)
дегендегі кірж -; Осы кірб- пен кірж- дегенді ары қарай кір-б-, кір-ж-
деп бөлшектеп, -кір тұлғасын бөліп алуға болады. Міне, осылай етіп жігі
белгілі морфемдік тұлғаларды біртіндеп тұлғалап бөліп алу жүйесімен тарихи
тұрғыдан ғана анықтауға болатын түп тұлғалар түпкі түбірлер деп аталады.
Мұндай тұлғалар қазіргі кезде жеке қолданылмайды, мағыналық жағынан да
күңгірт болады [15.128], - дейді.
Қ.Жұбановтың еңбектерінде өзіне дейінгі қазақ тілін зерттеген Ахмет
Байтұрсынов еңбектерінің кейбір тұстарын сынап, кейбір олқылықтарын жиі
атаса да, зерттеулерін Тіл құралға сүйеніп жазғандығы шүбәсіз. Мысалы,
ғалым А.Байтұрсынов жариялаған көптеген терминдерді өз қажетіне жаратады,
әрі кейбір берілген мысалдар тарапынан кеткен қателіктер болмаса, әр
мағыналық топтарға ұсынылған анықтамалар мен тұжырымдарды жалғастырушы,
дамытушы ретінде көрінеді. Шындығында, әлі де қазақ тіліне байланысты
еңбектердің өте аздығынан Тіл құралдың жетілмеген тұстары бар болатын.
Соның бірі, Қ.Жұбанов Жаңа грамматика еңбегінде нақты қарастыратын –
асырмалы-күшейтпелі дәрежені көрсететін ең, нақ, тым көмекші сөздерінің
үстеулердің құрамына жатпайтындығын дәлелдеп берген болатын. Бірақ, осы
мәселе әлі күнге бір ізге қойылмай келе жатыр, себебі, екі ғалым тарапынан
да ұсынылған тұжырымдар біржақты етуге мүмкіндік бермейді. Сонымен бірге,
А.Байтұрсынов айтқандай ең, нақ, тым дегендер зерттеп қарағанда үнемі үстеу
болады деу қиын. Олай дейтініміз аталған сөздердің жеке тұрғанда дербес
мағынасы жоқ сөздер, сондықтан жеке тұрып сөз табы қызметін атқара
алмайтындығын ескеруіміз міндетті. Ал оны Қ.Жұбановтың еңбегіне сүйеніп
шылау дей салуға да болмайды. Жоғарыдағы аталған сөздерде осы күнгі шылау
делініп топталып жүрген сөздерге жеке тұрғанда дербес мағынасы жоқтығы
жағынан ұқсас болғанымен, екеуінің қасиеті екі бағытта сипатталады. Ең,
нақ, тым сөздері сын есімнің күшейтпелі-асырмалы шырайын жасайтын
тұлғалары, ал шылау сөздердің қай түрі болмасын бұл қасиетке ие бола
алмайды. Яғни, шылау сөздердің бірсыпырасы сөз бен сөздің не сөйлем мен
сөйлемнің арасын байланыстырса, енді біреулері жеке сөзді толықтырып не
нақтылап, грамматикалық мағына жасайды [8.85] дегендегі соңғы сипаты ұқсас
болғанымен, шылаудың нысанға алынып отырған сөздерге қарағанда белгілі бір
сөзге көмекші болу міндеттілігі басым.
Аталуы жағынан қазіргі тіл білімінен сәл өзгешелеу келетін Қ.Жұбанов
ұсынған тілдік терминдердің бірі – қосар сөздер еді. Ол өзіне дейінгі
грамматикалық еңбектерді барлағанда қос сөздерге байланысты топтастыруларда
да қателіктердің орын алғандығын аңғарып, нақты байламдар жасайды. Мысалы,
қос сөздерге байланысты мәселеге келген де, ең алдымен синтаксистің
қарайтындары мен морфологияның қарайтын шегарасын айқындап алады.
Сөз тұлғаларының ішіндегі қосар сөзге байланысты қағидалардың, осы
күні қос сөздер деп аталуы қалыптасып кеткені болмаса, басым пікірлер
бастапқы ғалымдардың жіктеуінен аса алмаған. Тек, кейінгі грамматикалық
еңбектерде қос сөздерді қосарлама қос сөздер және қайталама қос сөздер деп
екіге бөліп қарап, қайталаманың өзін іштей сөздес, матаулы, тіркеулі және
қосақты деп төрт түрін атап көрсетеді. Яғни, қазіргі қосарлама қос сөздерді
Қ.Жұбанов теңдес қосар деп атап, ал сөздес, матаулы, тіркеулі және
қосақты қос сөздерді тура осылай атағанымен төртеуін бір ғана қайталама қос
сөздердің құрамына жатады деп тұжырымдамай, құрылысына қарай, қосар сөздер
мынадай бес арыс болады деп жоғарыдағы түрлерін жеке-жеке талдап өтеді.
Тіпті, қосар сөздердің ішінара тұлғалық, мағыналық, құрамдық, дыбысталу
жақтарын ескеріп классификацияларға ажыратады. Мысалы: теңдес қосарларға
жататын сөздердің екі сыңарын салыстыра отырып, кейбірінің этимологиялық
сыңарларын байқап олардың үш сипатын көрсеткен болатын. Олар:
Мәндес қосар (бала-шаға, қатын-қалаш, қыз-қырқын, бақсы-балгер т.б.),
Қайшы мәнді қосар (үлкен-кіші, аға-іні, ұлы-қызы, азды-көпті, ұзынды-
қысқалы)
Мәнді қосар (тау-төбе, әке-шеше, аяқ-табақ, ән-күй, оқу-жазу, қалам-
сия т.б.). Мұндай зейінді жіктеу де әлі күнге морфологияның негізгі
бағыттары.
Қ.Жұбановтың терең білімдарлығымен тағы да бір көз жеткізген
грамматиканың негізгі мәселелерінің бірі - сөздерді бір-бірімен
байланыстырушы аналитикалық формалар жөнінде ең алғаш азды-көп талдау
жасап, шама-шарқынша оларды сөйлемде қолданылуына қарай ара-жігін ажыратып
беруге тырысуы. Ол- бұл байланыстырушылық қасиетке ие сөздерге қосалқы
сөздер деп қазақша сәтті баламасын ұсынады. Қосалқы сөздерге жататындардың
бір тобын бүгінде бір ғалымдар күрделі етістіктің көмекшісі ретінде қарап,
бір тобын енді бір ғалымдар көмекші есім сөздерге жатқызады. Ал кейбір
еңбектерде, атап айтқанда Н.Оралбаева мен А.Қалыбаеваның Қазіргі қазақ
тілінің мрфемалар жүйесі атты еңбегінде мұндай дербес сөздер мен
көмекшілердің тіркесін көмекшілі сөз [9.142-148] деп атайды. Шындығында,
бұл мәселе осы күнгі дейін шешімін таба алмай келе жатқандықтан, Қ.Жұбанов
еңбегіндегі ұсынылған бағыттарда әлі де зерделеуді керек ететін тұстарының
болуы заңдылық. Алайда, сөйлемдегі сөз алды, сөз соңы көмекшілерінің
болатындығын ең алғаш қамтыған еңбегі толыққанды көрегендікпен сарапталған
деуге болады. Сөз алдында келетін көмекшілерді дәйек қосалқылар, сөз
соңынан келетін көмекшілерді аяқ қосарлылар деп жіктеген ғалым алғашқы
топқа тым (ауыр), әрең(бітірдім), бек(жақсы), қас(батыр), өте(күшті), ең
(оңайы), тап (осы) секілді т. б. сөздерді, аяқ қосарлы сөздерге (жазға)
шейін, (ай) сайын, (қой) мен (сиыр), оқу (да), (жазу (да), (сен) ақ, көрдім
(ғой) сияқты т.б. сөздерді мысал ретінде жатқызады.
Тағы бір айта кететіні, Қ.Жұбанов 1936 жылы қазақ тілін оқытудың V,
VI, VII сыныптарға арналған бағдарламасын жасау еңбегінде грамматиканың көп
қырларынан хабар береді. Мәселен, арнайы бөлімде ғалым есімдердің зат есім,
сан есім, сын есімге қоса бүгінгі тіл білімінде мезгіл үстеу деп қарастырып
жүрген сөздерді мезгіл есім деп оқытуды негіздеген. Олардың жалаң түрлері
(бүгін, кеше, мана, әлі, ерте), қосынды түрлері (қысты күні, бірсігүні,
жазғытұры, жазғысалым) болатынын, және септелетіндері (бүгін, былтыр),
септелмейтіндері (енді, мана); -ғы қосымшасын жалғап сын есімге айналатын
түрлерін болатынын пайымдауы қаншалықты бүгінгі ғылымда сәл басқа арнада
мезгіл есім деп атағанымен, үстеудің етістікпен тіркесе қолданылып, қимыл-
қозғалыстың уақытын аңғартатын түріне байланысты алуан құрамдарын айқындап
бере алды.
Бағдарламадағы етістікке байланысты бөлімде ерекше көңіл бөлетін тұс –
осы шақтың қасиеттеріне байланысты, себебі, қазақ тілі білімінде осы шақ
туралы айтылған ең алғашқы пікір Қ.Жұбановтың еңбегінде жарияланды. Онда
өте анық дәлелденген дей аламыз. Яғни, ол осы шақты түрге ажыратып олардың
алуан сипаттарын ашық көрсетеді. Көмекші етістіктердің жәрдемімен
айқындаған да осы шақты жалпы осы шақ, кәдімгі осы шақ, қазіргі осы шақ,
әзіргі осы шақ деп топтайды. Кейінгі оқулықтарда осы шақтың нақ осы шақ
және ауыспалы осы шақ деп екі-ақ түрге бөліп жүргендігі белгілі. Бірақ,
аталу жағына аса назар аудармасақ, үзілді-кесілді екі түрге топтағаннан
гөрі Қ.Жұбанов топтаған төрт түрге келтірілген мысалдарға қарасақ көңілге
қонымды жағы басым. Себебі, қазір нақ осы шаққа тән Бейімбет пъеса жазып
жатыр мен Бейімбет пъеса жазып жүр және Бейімбет пъеса жазып отыр деген
мысалдарды шақ жағынан алғанда ажыратуға болады. Қалай дегенде де, жатыр,
жүр, отыр, тұр деген көмекші сөздердің осы шақ түрлерін ажыратуға себеп
болатындығын ғалым жақсы көрсеткен [11.387].
Қорыта келгенде, Қ.Жұбанов өз кезегінде грамматикаға, оның ішінде сөз
тұлғаларына қатысты еңбектердің өте аздығына қарамастан үлкен келелі
мәселелердің сан қырларын толық сипаттауға негіз бола алды. Оның қазақ
тілінің морфологиясына қатысты термин жасау еңбегін былай қойғанда, сол
терминдердің ашылуын қамтамасыз еткен тұжырымдары мен ереже-қағидалары,
анықтама-пікірлері кейінгі ізбасарларға сүйеніш ретінде ғана емес тікелей
бастама болғандығын да дау жоқ.
Қ.Жұбановтың қазақ тіл біліміндегі сөздерді таптастыруға байланысты
танымдары.
Есімдер
Сөз таптары – сөздердің құрылымдық-семантикалық немес лексика-
грамматикалық топтары. Сөз таптары бір-бірінен білдіретін мағыналары,
морфологиялық белгілері, сөзжасамдық және сөзөзгерімдік қасиеттері мен
синтаксистік қызметі жағынан ажыратылады.
Қазақ тіліндегі сөз таптары туралы да алғаш айтқандар да, сөз
таптарының негізгі атауларын қалыптастырушылар да – А.Байтұрсынов және
Қ.Жұбанов. Қазақ тіл білімінің атасы саналатын А.Байтұрсынов қазіргі
таңдағы онға жеткізіліп жүрген сөз таптарының біршамасына тоқталып өтсе,
Қ.Жұбанов сөз таптары жүйесінің нақты қалыптасуына ықпал жасағандардың
бірегейі.
Сөз жоқ, алдымен саралана бастаған – есімдер мен етістіктер. Бірақ
келе-келе кейбір лексикалық мағынасы жоқ, тек басқа сөздерді
байланыстырушылық, екінші бір сөзге көмекшілік қызмет атқаратын сөздер
туралы сөз бола бастаған. Осыған орай, қазақ тілінің қазіргі
грамматикасында мынадай сөз таптары барын көрсетеді: зат есім, сын есім,
сан есім, есімдік, үстеу, етістік, еліктеу сөздер, шылаулар, одағай, модаль
сөздер. Бұл сөз таптарының өзіндік ерекшеліктері, ортақ белігілері, өзара
байланыстары мен даму жүйесі бар.
Жалпы, сөз таптарының бұлай аталуының бастауы А.Байтұрсынов пен
Қ.Жұбанов еңбектерінде көрініс бергендігін жоғарыда айтып өттік. Яғни,
А.Байтұрсынов 1914 жылы Орынборда басылып шыққан Тіл құралы атты
еңбегінде сөздер мағынасына қарай тоғыз топқа бөлінеді: 1) зат есім, 2)
сын есім, 3) сан есім, 4) есімдік, 5) етістік 6) үстеу, 7) демеу, 8)
жалғаулық, 9) одағай. Тіпті, Қ.Жұбанов осылардың барлығына да жеке-жеке
тоқталып өткен. Ол сөз таптарын түбір тап, шылау тап, одағай тап деп бөле
келе олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктеріне негіз боларлық ойларын
ортаға салады. Осылардың ішінде түбір тап деп отырғаны есімдер, етістіктер
және есімдіктер мен үстеулер. Бірақ, оның бір ерекшелігі – ол үстеу
терминін жұрнақ терминінің орнында жұмсап, үстеуді есім сөздердің
құрамында атайды.
Сонымен есім - заттың өзін не тұрғылықты белгісін көрсетеді;
морфологияда көптеледі, септеледі, тәуелденеді, жіктеледі, синтаксисте
сөйлем мүшелерінің қайсысы да бола алады деген ол, есімнің тараулары: зат
есім, сан есім, сан есім, мезгіл есім деп көрсетеді. Яғни, мезгіл-мекен
есім деп отырғаны үстеу.
Жалпы, ертеректе жазылған грамматикасында ғалым есімдердің құрамына
орынбасар есім деп аталатын сөз табын қосқан еді. Бірақ, орынбасар есім
деген тек ғана есімдіктің алғашқы атауының бірі ғана деуге келмейтін
таптастыру болатын. Әрине, Орынбасар есім деп түбірдің де, қосалқы
шылаулардың да орындарына жүре беретін түбірлерді айтамыз деген оның
берген анықтамасы есімдіктің негізгі табиғатын анық танытып тұр. Себебі,
есімдіктің басты ерекшеліктерінің бірі – оның өте жалпы мағыналылығы. Дәл
есімдіктей жалпы лексикалық мағыналы бір де бір сөз табын атау мүмкін емес.
Сондықтан есімдіктің жалпы мағынасы оның негізгі ерекшелігі саналады. Яғни,
оның жалпылық мағынасы сөйлемде әр түрлі мағыналы сөздің орнына
қолданылуына мүмкіндік береді. Дәл осы ойды ғалым саралауға тырысқан,
алайда есімдікке жататын негізгі сөздердің ішінде шылаулардың кейбірін
енгізген. Мысалы: мен, сен, ол (зат есім орнына), бұл, сол, ол (зат пен
есім орнына), мұндай, сондай (сын есім орнына), сонша, мұнша (бұ да),
өйтіп, сөйтеді (етістік орнына), өйткені, онда (жалғауыш орнына) т.т.
Осыған орай, өзінің жаңа грамматикасында есімдіктердің жеті түрге
бөлінетіндігін көрсетеді. Олар: жіктеу есімдіктері; сілтеу есімдіктері;
анықтау есімдіктері; алалау есімдіктері; болымсыз есімдіктері; белгісіздік
есімдіктері; қимыл есімдіктері, т.б.
Қазіргі морфологияда да есімдіктің жеті түрі бар. Тіпті, Қ.Жұбанов
көрсеткен жеті түрдің алтауы қазіргі әдебиеттерде де орын алады. Дегенмен,
кейбір есімдік түрлерінің топтық атаулары басқаша аталып, кейбірі құрамнан
алынған, ал кейбіреулері кейінірек анықталып қазіргі грамматикаларға
енгізілген. Яғни, біз анықтау, алалау, қимыл есімдіктері жөнінде айтып
отырмыз. Ғалымның анықтау есімдігі деп отырғаны өздік есімдігінен
айырмашылығы жоқ. Оның анықтау есімдігі деп аталуында да бәлендей
өрескелдік те жоқ. Себебі, өздік есімдіктері – сөйлеушінің не сөйлемдегі
субьектіні өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып, анықтап
көрсетуші сөздер. Ал алалау есімдігі деп аталатын түрдің ерекшелігін
түсіндіру қиынға соғады. Алалау есімдігіне байланысты сұрау есімдігі ме,
әлде белгісіздік есімдік пе, оған келтірілген қай біреу мысалын қай есімдік
түріне жатқызуға болады деген сауалдар туындайды.
Сол сияқты, қимыл есімдігін қазіргі қазақ тіл білімінде есімдік
құрамынан алып тастаған. Ғалымның қимыл есімдігі деп отырғаны өйтеді,
сөйтеді, бүйтеді, үйтеді деген секілді етістіктер болса керек. Мұндай
талдау ерекшелігі ешбір әдебиетте кездеспейді. Тіпті, өйтеді, сөйтеді,
бүйтеді, үйтеді етістіктері жөнінде сөз етіле бермейді. Демек, олар жайлы
әлі күнге толық, нақты пікір айтылмай келеді.
Есімдердің ішінде сөздік қоры жағынан өте бай саналатын зат есімдердің
негізгі табиғатын ашуда да профессор Қ.Жұбанов қадау-қадау пікірлер
айтқандығымен ерекшеленеді. Лексикалық-семантикалық өрісі аса кең зат
есімдердің анықтамасын бергенде ол грамматикалық жағынан түрленуге
бейімділігін негізгі қабілеті ретінде алды. Яғни, ол зат есім дегеніміз –
мағына жағынан септік, тәуелдік, жіктік, көптік қосымшаларын ертетін сөз,
синтаксис жағынан сөйлемнің анықтауыш мүшесі болғанда, тек затты
анықтайтын, істі анықтай алмайтын сөз болады деп түсіндіреді. Мұнысы өте
орынды айтылған пікір. Осының негізінде ол зат есімнің септелу, жіктелу,
көптелу, тәуелдену ерекшеліктерін аса байыппен сөз етеді. [11.379-380].
Оның бұл тұстағы еңбектері де ұшан теңіз. Тәуелдік, көптік, жіктік
жалғауларына байланысты айтылған ойларын былай қоя тұрайық, ал оның
септіктер төңірегіндегі принциптері мен классификациясының құндылығын
кеңінен сөз етпеске әсте болмайды. Яғни, осы күнгі сөздердің сөйлем ішінде
өзге сөздермен дәнекерлесу үшін грамматикалық тұрғыдан өзгеріске түсіру
үшін жұмсалатын атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес деп
аталатын жеті септіктің түрлері сол кезде-ақ ізге қойылды. Дегенмен,
профессордың өзіндік топтауында қазіргіден айырмашылық жоқ деуге де
болмайды. Ол септіктің тоғыз түрі бар дейді де, теңдес септеу, меңзес
септеу деген септік түрлерін қосады. Сонымен меңзес және теңдес септеулерге
берген ғалымның пікірін өз сөзімен беруді жөн санап отырмыз. Меңзес септеу
мен теңдес септеудің мағынадағы, жетекші сөздердің түріндегі ұқсастықтары
мен айырмашылықтары. Меңзес септеу жалғауының (-ша, -ше) кіріккен түрлері
(неше, сонша, қанша, қазақша, меніңше т.т.). Кіріккен меңзес жалғаулы
сөздердің онан әрі септелетіні (қазақшада), тәуелденетіні (қазақшаң),
үстелетіні (адамшылық – адам-ша-лық), тұйығы (басқаша, өзгеше). Тәуелдеудің
ІІІ жағына меңзес жалғау қосылғандағы түрі (жылқысы-(н)-ша, қалыбынша).
Теңдес септеулі сөзден кейін көптік жалғау келгенде (таудайлары) үстеу
тілейтіні. Теңдес жалғаудың тәуелдеудің үшінші жағынан кейін қосылғандағысы
[11.380]. Демек, меңзес септігі –ша, -ше жалғауларын, теңдес септігі –дай,
-дей жұрнағын жалғайды. Шын мәнінде, бұлардың септік жалғау бола
алмайтындығына дау айтуға болады. Себебі, біріншіден –ша зат есімен зат
есім тудырушы (кітап-кітапша, күрек-күрекше) немесе есім сөздерден сын есім
жасаушы (шешендерше сөйлеп кетті, Абайша айтар болсақ) жұрнақ түріне
жатады. Екінші –дай жұрнағы туралы да осыны айтуға болады. Бұл да суреттеу
барысында бір затты екінші затқа теңеу үшін жұмсалатын жұрнақ түрі. (таудай
азаматтар) Сондықтан, -ша, -дай дегендер септік жалғауы емес, тіпті, жалғау
емес жұрнақ түрлері. Бірақ, олардың тәуелденуі қалыпты жағдай.
Атау септігінің қосымшасыз келетіндігі, ілік, барыс, табыс септігінің
иелік мағынасы және оның ашық және жасырын түрі жөніндегі, жатыс
септігінің мекендік немесе уақыт мағынасына жетелеуі, көмектес септігінің
көмекшісі объекті (адам) болатыны жөніндегі саналы пікірлер бүгінгі таңда
да мән-маңызын жоймай келе жатыр.
Профессор Қ.Жұбанов өзінің жаңа грамматикасында сын есімге байланысты
мәселелердің ішінде аса назар аударғаны оның шырайлары жөнінде болды.
Бірақ, бұған дейінгі Жанғазы деген жазған Қазақ тілінің емлесі мен
грамматикасының кейбір мәселелері жөнінде сөз болатын хатында сын есімге
байланысты бірталай мәселенің басын ашқан. Оның айтуынша: сын есім деген
заттың не істің сыпат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен үстеуіштерін
(жұрнақтарын) ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын,
анықтауыш болғанда анықталушысы мен өзінің арасына зат есім анықтауышты
амалсыз салатын, сан есім анықтауышты еркін салатын түбір болып шығады
[15.143]. Бұл дегеніміз сын есімнің барлық қасиетін бойына сыйғызып тұрған
анықтама болар еді. Себебі, бұл ережеде семантикалық, грамматикалық
жағынан, яғни морфологиялық ерекшелігі мен сөзжасам, сөз түрлендіру амалы
жағынан да, синтаксистік қызметі мен басқа сөздермен тіркесіп қолданылуы
жағынан да өзіне тән ерекшелігі бар сөз табы ретіндегі сын есімнің біраз
қасиеті айтылған. Рас, көп еңбектерде сын есімге жай ғана заттың сынын,
сапасын білдіретін сөз табы ретінде ғана қараушылық қалыптасып қалған.
Дегенмен, сын есімнің сөйлемдегі қызметі күрделі екендігін мойындайды. Шын
мәнінде, ғалым айтқандай сын есім семантикалық жағынан көбіне анықтауыш
қызметі жұмсалады десек те, қазіргі қазақ тілінде сын есімдер сөйлемнің
барлық мүшелерінің қызметін атқара алады дей аламыз. Қ.Жұбанов өз
анықтамасында сын есім біріншіден зат есімге анықтауыш бола алатындығын
(мысалы: Қара аттың үстіндегі ұзын аққұба жігіт (С.Сейфуллин)), екіншіден
етістікке анықтауыш бола алатынын (мысалы: Бетті бастым, қатты састым,
Талап қыл артық білуге (Абай)), үшіншіден өзіне кейін зат есімнен болатын
анықтауыш сөздің келу ретін (Мысалы: биік тас үй), төртіншіден өзінен бұрын
не кейін сан есімнің келу ретін (Мысалы: биік екі үй, немесе екі биік үй)
берген. Ал зат есім анқтауышты амалсыз салатын және сан есім анықтауышты
еркін салатын деген түсіндірмеге келсек, сөздердің тіркесім мәселесі сөз
болып отырған сыңайлы. Ол айтқандай расында қазақ тілінде анықтауыш зат
есім мен анықталушы зат есімнің арасына сын есім анықтауыштың енуі
неғайбыл. Мысалы: биік тас үй деп айтылғанмен тас биік үй деп тіркес
болмайды. Ал сан есімде бұған қарағанда еркіндік бар деуге болады. Мысалы:
алып екі-үш жігіт – екі-үш алып жігіт, үлкен бір ор – бір үлкен ор. Бұларда
бір ерекшелік осылай сөздер орын ауыстырғанымен мағына өзгерісі болмайды.
Жалпы, сын есім мен зат есімді тіркестің арасына зат есім де, сан есімде
кірігіп кете алады. Ал зат есім мен зат есім типті тіркестің арасына басқа
сөз табының орын тебуіне мүмкіндік жоқ.
Ғалым жалпы сын есімдерді қатыстық сын есімдер, сапалық сын есімдер
деп ажыратпаса да олардың ара жігін танып, шырай категориясы жөнінде
біршама ойлар айтқан. Иә, бүгінгі саралаудан бірталай ерекшеліктерде бар.
Бірақ, сын есім шырайы деп аталатын категорияның мазмұны да, формасы да
әлденеше заттың (әр түрлі я біркелкі белгілерін емес) бір түрлі біркелкі
белгілерінің өзара айырмашылықтарын, яғни, сол біркелкі белгілердің бір-
бірінен я артық, я кем екендігін анықтау арқылы туатындығын жақсы
танығандай. Бұған Сын есім морфологияда -рақ, -рек, -лау, -леу
қосымшаларын, қосақты қосар буынды өзіне ерте алады: қызыл-қызылырақ,
қызылдау, қып-қызыл деген сөзі дәлел [15.143]. Сонымен ол сын есімнің 9
шырайы бар деп көрсетеді. Мұның кейбірінің атаулары сол күйі сақталса, көп
тұлғалық көрсеткіштер шырай құрамынан алынған. Ол сын есімнің мынадай
шырайлары бар дейді: жай шырай; кесімді араластырмалы шырай; салыстырмалы
шағын шырай; жалаң шағын шырай; таңдаулы шырай; дәйек қосылыңқы шырай;
қосақты шырай; үстеулі шырай; орта шырай.
Бұлардың ішінде тап басқан тұжырымдар да, біршама қателіктер де барын
мойындау керек. Жалпы, қазақ тілінің грамматикасына байланысты алғашқы
еңбектердің есептемегенде, қазіргі оқулықтардың өзінде шырайды әр түрлі
бөлушілік бар. Бір оқулықтарда екі түрлі – салыстырмалы және күшейтпелі
шырай, енді біреуінде үш түрлі деп алдыңғы екеуге асырмалы шырайды қосады.
Тағы біреулерінде салыстырмалы шырай, бәсең я шағын шырай, күшейтпелі шырай
және асырмалы шырай, тіпті кейбір зерттеулерде одан да көп түрі беріледі.
Бірақ, мұның бірі де Қ.Жұбанов талдауымен толықтай бірдей дей алмаймыз.
Мысалы, жай шырай деп аталатын сын есімнің түрі туралы айтар болсақ, оның
негізгі даралағыш морфологиялық көрсеткіші жоққа саналады. Солай бола тұрса
да, жай шырай туралы қазақ грамматикаларында бірыңғай пікір жоқ. Тек, 2002
жылы жарық көрген Қазақ грамматикасында ғана оның сапалық сын есім
дегенмен бара-бар ұғым екенін айтып, сондықтан да сапалық сын есім тұлғасы
мен жай шырай деген ұғым бір болса, ол ұғымды, екі түрлі атағаннан не
ұтамыз? Екіншіден, категориялық түрлену тұлғаларына негіз болатын тұлға
(сапалық сын есім деген ұғым да, тұлға да) ол категорияға (шырай түріне)
енбейді [12.466] дейді.
Қазіргі қазақ тілінде лексика-семантикалық, морфологиялық жағынан
ерекшеленген сөз табы ретінде қаралатын үстеулер Қ.Жұбанов еңбектерінде де
өз алдына дербес сөз табы деп есептеледі. Жалпы, үстеу іс-әрекеттің әр
түрлі белгісін (орнын, мезгілін, амалын, мақсат-себебін, жай-күйін)
білдіретін және грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөздер [12.545].
Үстеу сөз табы өзіндік қыры мен сыры ашылмаған күрделі сала. Қазірдің
өзінде үстеулердің грамматикалық сипаты толық ашылған жоқ. Дегенмен бұл
үстеу жайлы мүлде зерттелмеді дегендік емес, қазақ тіл білімінде үстеу сөз
табына байланысты грамматикалық оқулықтармен қатар жеке монографиялық
еңбектерде жарық көрді. Соған қарамастан, бұл еңбектердің көпшілігі үстеу
сөздердің лексика-семантикалық топтарын ажыратып, оларды морфологиялық
жағынан түрленбейтін сөз табы ретінде көрсетуден ары бара алмады. Ал
үстеулердің басқа сөз таптарымен тіркесу қабілеті, сөйлемдегі синтаксистік
қызметі, олардың ішінара морфологиялық өзгерістерге ұшырауы кейбір
авторларда бір-екі сөйлеммен айтылып кеткені болмаса, жалпы ғалымдар
назарынан тыс қалып келеді. Міне, осы мәселенің аумағында ең алғаш тілге
тиек еткен профессор Қ.Жұбанов болатын. Ол үстеулердің басым көпшілігі
сөйлем арқылы көрінетіндігін дәлелдеуге тырысады.
Бір ескерте кететіні, ғалым қазіргі кезде де бастапқы мағынасында
қолданып жүрген үстеу терминін өзіне дейін А.Жұбанов қалыптастырса да,
оны өз мағынасында қолданған жоқ. Үстеуді ол жұрнақ атауының орнына
жұмсады. Ал үстеуді мезгіл-мекен есім деп атап жүрді. Мұның себебін
профессор Мезгіл-мекен есім. Бұл орыстың наречиесі мен арабтың –есі мәкан
уа замандарының (үстеудің – п.) бірқатар қызметін. А.Байтұрсыновтың үстеу
деп атағандарының бірқатары осыған тура келеді де, бірқатар түгелімен
жанаспайды деп түсіндіреді. Расында, А.Жұбановтың үстеуге байланысты
берілген сөздердің арасында ала-құлалық болды.
Жалпы, үстеудің көбісі мезгіл үстеу мен мекен үстеуден тұрады.
Дегенмен, қазақ тілінде сегіз түрлі үстеу тобы жинақталған. Қ.Жұбанов
осының ішінде тек мекен және мезгіл үстеуге көбірек тоқталады. Бұл
тақырыпты ол Қазақ тілінің емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері
атты хатында және Қазақ тілінің програмы атты 1936 жылы жеке кітап болып
басылған еңбегінде қарастырды.
Сонымен мезгіл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жүзеге асуын уақытын,
мезгіл, мерзімін білдіріп, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді.
Мезгіл үстеулері мыналар: бүгін, биыл, қазір, ала жаздай, енді, ертең,
таңертең, кешке, күндіз, қыстыгүні, әуел-баста, қыстай, жаздай, кеш, әлі,
т.б. Ал, мекен үстеулері қимыл, іс-әрекет, амалдардың мекенін, орнын,
бағытын білдіріп, қайда? қайдан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен
үстеулерге мына сөздер жатады: төмен, жоғары, ілгері, әрі, бері, әрмен,
алға, артқа, артта, тысқары, осында, мұнда, кері, алды-арты, әрі-бері,
жолшыбай, жол-жөнекей, т.б. Бұл тіл білімінің жаңа сипаттағы зерттеулерінен
болса да, сонау Қ.Жұбанов еңбегіндегі пікірлерден аса бір ерекшелік жоқтың-
қасы. Ол бұл үстеу түрлері туралы мезгіл-мекен есім деген істің мезгілін,
мекенін көрсететін, сын үстеуі –ғы-ны ертетін, сөйлемде анықталушысынан
бұрын келе тұрып, қай жерде болу жағынан еркін болатын түбірлер болып
шығады дейді де, мезгіл үстеулерге жататын сөздерге кеше, кешегі, бұрынғы,
жазғытұры, жазғысалым, бүрсігүні, қысты, былтыр, күніге, түнде, ертегісін,
жылма-жыл, күнбе-күн, бүгін, мана, енді, әлі, қазір, бұрын, соң,т.б. мекен
үстеулерге жоғары, төмен, ас, үст, орта, алд, арт, ілгері, ілгергі,
бастапқы, ақырғы, кейін, алғаш, бас, бастап, аяқ, т.б. жатқызады.
Профессор үстеулердің құрамы мен жасалу ерекшелігіне қарай, жалаң
түрі (бүгін,кеше, мана, әлі, ерте), қосынды түрі (қысты күні, бүрсігүні,
жазғытұры, жазғысалым), кіріккен түрі (күніге, күнде, түнде, кешке,
ертеңгісін), матаулы қосар түрі (жылма-жыл, күнбе-күн) болатынын айтады.
Жасалу жолдарына қарай бұлай бөлушілік қазірде де орын алады. Яғни, қазіргі
грамматикаларда бұлар құрамына қарай негізгі, туынды түбір және күрделі
түбір болып бөлінеді.
Жалпы үстеулердің түрлі морфологиялық өзгерістерге ұшырап отыратыны
белгілі. Бұл туралы алғашқы пікірді А.Н.Бороковтан кездестіреміз. Кейін бұл
тұжырымды Н.К.Дмитриев, С.Фузаилов, С.А.Гочияева және т.б. ғалымдар
теориялық тұрғыдан толықтырып, ғылыми негізде дәлелдеді. Үстеулердің түрлі
тұлғаларға ие болып, біршама өзгерістерге ұшырайтынын қолдайтын пікірлер
қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен де кездестіруге болады.
Мәселен, С.Аманжолов қазақ тіліндегі үстеулердің көбі септеледі,
тәуелденеді деп көрсетеді. Мысалы: 1. Ертеңге, ертеңін, ертеңіне т.б. 2.
ертеде, кешке, күнде [18.94], ал академик Н.Сауранбаев мезгіл үстеулердің
көптелетінін (кеше – кешелер) және септелетінін (кешенің, кешеге, кешеден)
айтады [19.142-143]. Бірақ, мұның бәрі де морфологиялық жағынан
септелетіндер (блтыр, бүгін) мен септелмейтіндер (енді, мана) деп екіге
бөліп қарастырған Қ.Жұбановтың тұжырымынан соң пайда болды [11.382].
Оның үстеуге қатысты тұлға ретінде қараған -ғы, -гі жұрнақтары туралы
көп айтты. Тіпті, мезгіл-мекен үстеуге берген анықтамада да мұны тыс
қалдырмады. Себебі, -ғы, -гі жұрнағының үстеу жасаушылық, басқа сөз
таптарынан үстеу тудырушылық қасиетінің бары рас. Мысалы: жазғы, күзгі,
кешкі, түнгі, түскі, қысқы, бұрынғы, қазіргі, ағаштағы, ауылдағы, сырттағы,
т.б. Бірақ бұлар өзінен соң етістікті емес, зат есімді қалап тұратынын және
сонымен бірігіп кеп мекен-мезгіл үстеуге ұқсас келетін мекен және мезгіл
пысықтауыш болатын тіркес құраған болар еді. Мысалы: жазғы уақытта, қысқы
мезгілде, таңғы шақта, ертеңгі күні т.б. Жалпы, көріп отырғанымыздай ғалым
осы мекен үстеу мен мезгіл үстеуді сөз ету барысында сөйлемдегі қызметін
ұмытпаған. Сондықтан да, кейбір зат есімдердің өзі үстеуге айналып кетеді
деген пікір айтады. Яғни, басқа есімдер, басқа сөз таптары сияқты, мезгіл-
мекен есімдер де екі түрлі болады: бірі – негізгі түрі, екіншісі – туынды
түрі деген зерттеуші -да қосымшасы арқылы туынды үстеу туындайтындығын
айта отырып, оған ағашта, ауылда, ұзнда, жазғанда, оқығанда сияқты сөздерді
мысалға алады. Оның айтуынша, мұндай туынды мезгіл-мекен есімдер де
морфология жағынан ана негізгілер сияқты: ағаштағы, ауылдағы, ұзындағы,
сегіздегі, жазғандағы, оқығандағы болады. Мысалы: Оқығанда жарық сол
жағыңнан түссін. Жарық оқығанда сол жағыңнан түссін. Жарық сол жағыңнан
оқығанда түссін.
Шындығында, мезгіл үстеулердің біразы көлемдік (барыс, жатыс, шығыс,
көмектес) септіктердің көнеленуі арқылы жасалады. Мысалы: әуел баста,
жазда, қыста, баяғыда, күнде, түнде, басында, лезде, ілуде, бағанадан,
бүгіннен, түннен, бұрыннан, баяғыдан, әуелден, ертемен, таңертеңмен, таң
сәріде, т.б. Бірақ, бұлардың жоғарыдағыдан айырмасы көп. Үстеулердің
тұлғалары сөйлемге қарай жол жөнекей туындай беретін тұлғалар емес. Олар
көнеден келе жатқан тұрақты категориялар.
Сонымен бұл тақырыпшада сөз таптарының ішінде зат есім, сын есім, сан
есім, үстеулерге байланысты Қ.Жұбанов еңбектеріндегі зерттелуіне тоқталдық.
Дегенмен, профессор осы сөз таптарын зерттеумен ғана шектелді демейміз.
Жоғары да, айтып өткендей ол қазіргі қазақ тіліндегі тоғыз сөз табының
барлығына да арнайы тоқталып өтуді өз міндеті санап қана қоймай, өзекті-
өзекті мәселелердің төңірегінде ой қозғаған. Мұны біз кейінгі
тақырыпшаларда жеке-жеке арнайы қарастыруды жөн санап отырмыз. Себебі,
етістік, одағай секілді сөз таптарының төңірегіндегі ғалымның еңбектерін
ауқымды көлемде қарастырмау мүмкін емес.
Одағайлар және олардың түрлері жайында
Тіл құбылыстарын зерттеуге жаңа тұрғыдан келуі жағынан болсын,
филология саласындағы мамандарды әзірлеуге белсенді араласуы болсын,
Қ.Жұбановты қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі деп қарауға әбден
болады [1.30]. Сөз таптарының ішінде лексикалық мағынасы жоқ саналатын
тобы одағайлар жөнінде де кеңірек ең алғаш сөз қозғаған да Қ.Жұбанов еді.
Жалпы, одағай – көптеген зерттеушілердің назарын ертеден-ақ аударғандығын
айта кету керек. Бірақ, одағайды сөз таптарының бірі деп қарау принципі
тікелей Қ.Жұбановтан басталды. Сондықтан да, одағайға кіріспе ретінде
сөздерді таптастыруға байланысты оның басты-басты қадамдарын атап өтуді
орынды санаймыз.
Сөз таптастырудың жүйелі үш принципін (семантикалық, морфологиялық,
синтаксистік) қазақ тілі біліміне алғаш енгізуші де Қ.Жұбанов сөз
таптарының семантикалық белгісін мағына деп атай отырып, Қазақ тілінің
жоғарғы курсының бірқатар жинақтар деп аталатын топтамасындағы Сөздің
негіздік мағынасы мен грамматикалық мағынасы атты тақырыпшада сөз
мағынасын негіздік мағына және грамматикалық мағына деп ажырата отырып,
сөздің атау ретіндегі мағынасын негіздік мағына деп пікір айтып, сөздің
грамматикалық мағынасын сөз бен сөздің арасындағы жуықтықтықты көрсететін
жағы ретінде таниды. Бұл ғалымның сөздерді таптастыру жүйесіне көп көңіл
бөлгендінін білдіреді.
Зат есімдік, әрі етістікке тән белгілер қатар келсе, оны да
грамматикалық мағына дейміз. Себебі, мұндай сөздер дербес сөз табына
ажыратылмаған. Сөз таптары бұлайша әрі зат есім, әрі етістік болып, бір-
бірінен айырылмаған кезде олардың есім не етістік екендігі қосымша арқылы
ғана белгілі болады, – деген Қ.Жұбанов тұжырымында үлкен мән бар. Олай
деуіміздің себебі, сөз таптарын бір-бірінен ажыратуда кез келген тілде
грамматикалық белгілер де негізге алынады. Грамматикалық белгілердің өзі
екі түрлі: оның бірі – морфологиялық белгі, екіншісі – синтаксистік белгі.
Яғни, қазіргі қазақ тіл біліміндегі бір-бірінен жалпы категорияльды
мағынасы, морфологиялық және синтаксистік белгілері арқылы ажыратылатын сөз
таптарын жүйелегенде атау сөздер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz