Қазақстанда XX ғасырдың 40 жылдарындағы білім беру тарихын жүйелеудегі Ә.Сембаевтың еңбегі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
I.Бөлім. Ә.І.СЕМБАЕВТЫҢ білім беру тарихын жүйелеудегі қоғамдық.тарихи алғышарттары.
1.1 Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және әлеуметтік.экономикалық жағдайлар ... ...6.15
1.2 Ә.І.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... .16.34
II.Бөлім. Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру жүйесіндегі оқу.тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруы.
2.1 Ә.І.Сембаевтың балалар үйiнiң жұмысын басқарудағы педагогикалық.ұйымдастырушылық қызметi ... ... ...35.49
2.2 Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру тарихын жүйелеуі ... ... ... ... ... ... 50.64
Қорытынды ... ... ... ... ..65.66
Пайдаланылған әдебиеттер
I.Бөлім. Ә.І.СЕМБАЕВТЫҢ білім беру тарихын жүйелеудегі қоғамдық.тарихи алғышарттары.
1.1 Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және әлеуметтік.экономикалық жағдайлар ... ...6.15
1.2 Ә.І.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... .16.34
II.Бөлім. Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру жүйесіндегі оқу.тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруы.
2.1 Ә.І.Сембаевтың балалар үйiнiң жұмысын басқарудағы педагогикалық.ұйымдастырушылық қызметi ... ... ...35.49
2.2 Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру тарихын жүйелеуі ... ... ... ... ... ... 50.64
Қорытынды ... ... ... ... ..65.66
Пайдаланылған әдебиеттер
Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа қоғам жағдайындағы міндеттерінің бірі ұлттық құндылықтарымызды жаңаша зерделеп, оның озық тұстарын бүгінгі күн қажеттілігіне пайдалану әсіресе, еліміздің тарихи шежіресінде өзіндік қолтаңбаларын қалдырған, ұлттық мәдениетті және ғылымды дамытуға өз үлестерін қосқан дара тұлғалардың қоғамдық қызметтері мен шығармашылық мұраларын зерттеу нысанасына айналдыру өте өзекті болып отыр. Өйткені, тарихи-педагогикалық мұралар туралы білімді жетілдірмеу, білім беру жүйесіндегі маңызды мемлекеттік проблемалардың тиімді шешімін табуда қиындық туындатады.
Бұл жөнінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына қазақ зиялыларының мейілінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауға тиіс, өйткені олар біздің ең жаңа тарихымыздың мәйегі іспеттес, кіндік тұлғалары», - дейді [1].
Біз зерттеуімізге нысана етіп алып отырған Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеуі, педагогикалық мұрасы ерекше маңызды, өйткені оның тікелей қатынасуымен қазақстандық педагогика ғылымының қалыптасуы, қазақ мектептерінің пайда болуы мен даму тарихы және жоғары оқу орындарындағы мамандықтардың ашылуы, жетім балаларға арналған мектеп-интернеттар жұмысының жүйесі қаланған.
Бұл жөнінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына қазақ зиялыларының мейілінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауға тиіс, өйткені олар біздің ең жаңа тарихымыздың мәйегі іспеттес, кіндік тұлғалары», - дейді [1].
Біз зерттеуімізге нысана етіп алып отырған Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеуі, педагогикалық мұрасы ерекше маңызды, өйткені оның тікелей қатынасуымен қазақстандық педагогика ғылымының қалыптасуы, қазақ мектептерінің пайда болуы мен даму тарихы және жоғары оқу орындарындағы мамандықтардың ашылуы, жетім балаларға арналған мектеп-интернеттар жұмысының жүйесі қаланған.
1. Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – Б. 176-179.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Юрист, 2004. – 11 б.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. //Егемен Қазақстан, 1999. 11 маусым. – Б. 2-4.
4. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Білім бағдарламасы, - Алматы: Юрист, 2004. – 19 б.
5. Қазақстан Республикасының «Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2004. – 45 б.
6. Қозыбаев М. Қазақстан тарихы. – Алматы: Рауан, 1992. – 244 б.
7. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – Алматы: Мектеп, 1966. – 123 б.
8. Аюбаев К.К. Қазақстан мектептерінің тарихы және педагогикалық ой-пікірдің дамуы жөнінде агносиялық көрсеткіш. – Алматы, 1990. – 121 б.
9. Жарықбаев Қ. Ұлттық тәлім талабы // Қаз.әдебиеті, №4. 23 қаңтар, - Алматы. 1996. – Б. 28. 135. 134.
10. Сембаев Ә.І. Абай – қазақ халқының ұлы ағартушысы. Қазақстан мектебі. 1970. №7. – Б. 10-15.
11. Сембаев Ә.І. Ыбрай Алтынсарин – қазақ халқының көрнекті педагогы және ағартушысы. Қазақстан мектебі. 1967. №2. – Б. 5-12.
12. Сембаев Ә. Дарынды педагогика (С.Көбеевтің туғанына 90 жыл толуына) Қазақ мұғалімі. 1967. №11. – Б. 20-24.
13. Көбеев С. ОРындалған арман. – Алматы, 1954. – Б. 141-143.
14.Қалиұлы С. Жақсының аты өлмейді. Қазақстан мектебі. 1996. №3.
15. Қалиев С. Халық педагогикасы үлгілерін орта мектептегі оқу-тәрбие жұмысында қолданудың жолдары. – Алматы, 1987. – 89 б.
16. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (жоғарғы оқу орнының студенттеріне арналған оқу құралы) – Алматы, 1995. – 232 б.
17. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: РБК, 1997. – 141 б.
18. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультуного образования школьников: Дис. …канд.пед.наук. – Алматы, 1997. – 357 с.
19. Калыбекова А.А. Казахские народные традиции в музыкально-эстетическом воспитании детей. – Алматы: Рауан, 1993. – 123 с.
20. Шалғынбаева Қ.Қ. Қазақ халық педагогикасындағы еңбек тәрбиесі: Пед.ғыл.докт.дисс.автореф. – Алматы, 2006. – 39 б.
21. Тұрсынова А.Б. Халел Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы: Пед.ғыл.канд. ...дис. – Алматы, 1997. – 134 б.
22. Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы. – Жамбыл, 1993. – 20 б.
23. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы (XVIII ғғ.). – Алматы: Ғылым, 1999. – 198 б.
24. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Оқу құралы. – Астана, ЕАУ, 1998. – 278 б.
25. Ыбыраимжанов Қ.Т. Ахмет Байтұрсыновтың бастауыш мектеп жайлы педагогикалық мұралары: пед.ғыл.канд.дисс.автореф. – Алматы, 2001. – 22 б.
26. Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: Пед.ғыл.канд. ...дис. – Алматы, 1995. – 127 б.
27. Бержанов Қ. Тәрбие мен білім бередің бірлігі. – Алматы, 1973. – 140
28. Тажибаев Т. Воспитание казахских детей в аулах и школы Казахстана. В кн.: Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. XVIII в. первая половина ХІХ века. – М.: Педагогика, 1973. – 56 с.
29. Ситдыков А.С. Педагогические идеи и просветительская деятельность И.Алтынсарина. 2-е изд. – Алма-Ата, 1968. – 110 с.
30. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. – Алматы, 1958. – 93 с.
31. Храпченков Г.М. Каким должен быть курс «Истории школы и педагогической мысли Республики Казахстан?» - Вестник научно-педагогического центра, АГУ им.Абая. 1993. №11.
32. Құнантаева К.Қ. Қазақстанда білім беру ісінің дамуы (1917-200 жж.). – Алматы, 2003. – 193 б.
33. Садықов Т.С. Тарих тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 136 б.
34. Ержанова Р.Ж. Жастардың өмірлік белсенді позициясы. – Алматы, 1985. – 120 б.
35. Айтмамбетова Б.Р. Оқыту процесін ұйымдастыру. – Алматы, 1991. – 23 б.
36. Кусаинов А.А. Проблемы совершенствования системы образования Республики Казахстан. – Алматы, Саясат-Политика. 1. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 140 б. 995. №6. – С. 33-44.
37. Храпченков В.Г. Тенденции и особенности развития всеобщего среднего образования в Казахстане. – Алматы: Гылым, 1996. – 224 с.
38. Ахметова Г.К. Трансформация образовательного идеала в подготовке учительских кадров в республике Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 203 с.
39. Альмухамбетов Б.А. Эстетическое воспитание учащихся IV-VII классов средствами национального изобразительного искусства: Дис. …канд.пед.наук. – Алматы, 1991. – 130 с.
40. Қазмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы оценочных притязании школьников в учебном процессе. Дисс... доктр.пед.наук. – Алматы, 1999. – 269 с.
41. Омар Е.О. Қазақстандағы мектептен тыс мекемелер: қалыптасуы, дамуы. – Алматы: «Рауан», 2001. – Б. 181-206.
42. Сабыров Т. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. – Алматы, 1999. – 180 б.
43. Игибаева А.К. История педагогической мысли и образовательной системы Казахстана: Учебное пособие. – Усть-Каменогорск: Изд-во ВКГУ им.С.Аманжолова, 2004. – 112 с.
44.Темреева А.Б., Саипов А.А. Ғалым және қайраткер. Қоғам және мемлекет қайраткері, педагогика ғылымдарының докторы, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор Ә.І.Сембаевтың 100-жылдық мерейтойына арналған «Қазақстан Республикасындағы білімнің даму тарихы мен қәзіргі тенденциялары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары (25-26 ақпан). – Алматы, 2005. – Б. 40-45.
45. Темреева А.Б. Ғалым және қайраткер. Алматы Ақшамы. 28 қазан. 2004. – Б. 3.
46. Сембаев Ә.І. Орталық Қазақстандағы халық ағарту ісі. Халық мұғалімі. №7. 1949. – Б. 15-18.
47. Сембеав Ә.І. Қазақ Совет мектебінің тарихы. «Мектеп», 1967. – 394 б.
48. Қирабаев С.С. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ұстаз-педагог, педагогика ғылымдарының докторы, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор Ә.І.Сембаевтың 100-жылдық мерейтойына арналған «Қазақстан Республикасындағы білімнің даму тарихы мен қәзіргі тенденциялары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары (25-26 ақпан). – Алматы, 2005. – Б. 40-45.
49. Г.Т. Тоққұлова. Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстанның халық-ағарту жұмыстары. Т.Рысқұлов оқуы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Алматы 2008 ж. 9 б
50. Ә.І.Сембаевтың соғыс жылдарындағы балалар үйінің жұмыстарын ұйымдастыруы. Туркия Республикасы. Түркі дүниесінің халықаралық конференциясы, 2008.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Юрист, 2004. – 11 б.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. //Егемен Қазақстан, 1999. 11 маусым. – Б. 2-4.
4. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Білім бағдарламасы, - Алматы: Юрист, 2004. – 19 б.
5. Қазақстан Республикасының «Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2004. – 45 б.
6. Қозыбаев М. Қазақстан тарихы. – Алматы: Рауан, 1992. – 244 б.
7. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – Алматы: Мектеп, 1966. – 123 б.
8. Аюбаев К.К. Қазақстан мектептерінің тарихы және педагогикалық ой-пікірдің дамуы жөнінде агносиялық көрсеткіш. – Алматы, 1990. – 121 б.
9. Жарықбаев Қ. Ұлттық тәлім талабы // Қаз.әдебиеті, №4. 23 қаңтар, - Алматы. 1996. – Б. 28. 135. 134.
10. Сембаев Ә.І. Абай – қазақ халқының ұлы ағартушысы. Қазақстан мектебі. 1970. №7. – Б. 10-15.
11. Сембаев Ә.І. Ыбрай Алтынсарин – қазақ халқының көрнекті педагогы және ағартушысы. Қазақстан мектебі. 1967. №2. – Б. 5-12.
12. Сембаев Ә. Дарынды педагогика (С.Көбеевтің туғанына 90 жыл толуына) Қазақ мұғалімі. 1967. №11. – Б. 20-24.
13. Көбеев С. ОРындалған арман. – Алматы, 1954. – Б. 141-143.
14.Қалиұлы С. Жақсының аты өлмейді. Қазақстан мектебі. 1996. №3.
15. Қалиев С. Халық педагогикасы үлгілерін орта мектептегі оқу-тәрбие жұмысында қолданудың жолдары. – Алматы, 1987. – 89 б.
16. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (жоғарғы оқу орнының студенттеріне арналған оқу құралы) – Алматы, 1995. – 232 б.
17. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: РБК, 1997. – 141 б.
18. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультуного образования школьников: Дис. …канд.пед.наук. – Алматы, 1997. – 357 с.
19. Калыбекова А.А. Казахские народные традиции в музыкально-эстетическом воспитании детей. – Алматы: Рауан, 1993. – 123 с.
20. Шалғынбаева Қ.Қ. Қазақ халық педагогикасындағы еңбек тәрбиесі: Пед.ғыл.докт.дисс.автореф. – Алматы, 2006. – 39 б.
21. Тұрсынова А.Б. Халел Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы: Пед.ғыл.канд. ...дис. – Алматы, 1997. – 134 б.
22. Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы. – Жамбыл, 1993. – 20 б.
23. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы (XVIII ғғ.). – Алматы: Ғылым, 1999. – 198 б.
24. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Оқу құралы. – Астана, ЕАУ, 1998. – 278 б.
25. Ыбыраимжанов Қ.Т. Ахмет Байтұрсыновтың бастауыш мектеп жайлы педагогикалық мұралары: пед.ғыл.канд.дисс.автореф. – Алматы, 2001. – 22 б.
26. Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: Пед.ғыл.канд. ...дис. – Алматы, 1995. – 127 б.
27. Бержанов Қ. Тәрбие мен білім бередің бірлігі. – Алматы, 1973. – 140
28. Тажибаев Т. Воспитание казахских детей в аулах и школы Казахстана. В кн.: Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. XVIII в. первая половина ХІХ века. – М.: Педагогика, 1973. – 56 с.
29. Ситдыков А.С. Педагогические идеи и просветительская деятельность И.Алтынсарина. 2-е изд. – Алма-Ата, 1968. – 110 с.
30. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. – Алматы, 1958. – 93 с.
31. Храпченков Г.М. Каким должен быть курс «Истории школы и педагогической мысли Республики Казахстан?» - Вестник научно-педагогического центра, АГУ им.Абая. 1993. №11.
32. Құнантаева К.Қ. Қазақстанда білім беру ісінің дамуы (1917-200 жж.). – Алматы, 2003. – 193 б.
33. Садықов Т.С. Тарих тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 136 б.
34. Ержанова Р.Ж. Жастардың өмірлік белсенді позициясы. – Алматы, 1985. – 120 б.
35. Айтмамбетова Б.Р. Оқыту процесін ұйымдастыру. – Алматы, 1991. – 23 б.
36. Кусаинов А.А. Проблемы совершенствования системы образования Республики Казахстан. – Алматы, Саясат-Политика. 1. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 140 б. 995. №6. – С. 33-44.
37. Храпченков В.Г. Тенденции и особенности развития всеобщего среднего образования в Казахстане. – Алматы: Гылым, 1996. – 224 с.
38. Ахметова Г.К. Трансформация образовательного идеала в подготовке учительских кадров в республике Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 203 с.
39. Альмухамбетов Б.А. Эстетическое воспитание учащихся IV-VII классов средствами национального изобразительного искусства: Дис. …канд.пед.наук. – Алматы, 1991. – 130 с.
40. Қазмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы оценочных притязании школьников в учебном процессе. Дисс... доктр.пед.наук. – Алматы, 1999. – 269 с.
41. Омар Е.О. Қазақстандағы мектептен тыс мекемелер: қалыптасуы, дамуы. – Алматы: «Рауан», 2001. – Б. 181-206.
42. Сабыров Т. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. – Алматы, 1999. – 180 б.
43. Игибаева А.К. История педагогической мысли и образовательной системы Казахстана: Учебное пособие. – Усть-Каменогорск: Изд-во ВКГУ им.С.Аманжолова, 2004. – 112 с.
44.Темреева А.Б., Саипов А.А. Ғалым және қайраткер. Қоғам және мемлекет қайраткері, педагогика ғылымдарының докторы, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор Ә.І.Сембаевтың 100-жылдық мерейтойына арналған «Қазақстан Республикасындағы білімнің даму тарихы мен қәзіргі тенденциялары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары (25-26 ақпан). – Алматы, 2005. – Б. 40-45.
45. Темреева А.Б. Ғалым және қайраткер. Алматы Ақшамы. 28 қазан. 2004. – Б. 3.
46. Сембаев Ә.І. Орталық Қазақстандағы халық ағарту ісі. Халық мұғалімі. №7. 1949. – Б. 15-18.
47. Сембеав Ә.І. Қазақ Совет мектебінің тарихы. «Мектеп», 1967. – 394 б.
48. Қирабаев С.С. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ұстаз-педагог, педагогика ғылымдарының докторы, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор Ә.І.Сембаевтың 100-жылдық мерейтойына арналған «Қазақстан Республикасындағы білімнің даму тарихы мен қәзіргі тенденциялары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары (25-26 ақпан). – Алматы, 2005. – Б. 40-45.
49. Г.Т. Тоққұлова. Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстанның халық-ағарту жұмыстары. Т.Рысқұлов оқуы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Алматы 2008 ж. 9 б
50. Ә.І.Сембаевтың соғыс жылдарындағы балалар үйінің жұмыстарын ұйымдастыруы. Туркия Республикасы. Түркі дүниесінің халықаралық конференциясы, 2008.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКАКАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстанда XX ғасырдың 40 жылдарындағы білім беру тарихын
жүйелеудегі Ә.Сембаевтың еңбегі.
Бекітемін
Қорғауға жіберілді
Ғылыми жетекшісі оқытушы
Каф. меңгерушісі, п.ғ.д., профессор
... ... ... ... ... ... ... . Т.Г.Токқұлова
... ... ... ... ... ...Л.Керімов
орындаған ППП – 515 тобының
... ... . ... ... ... ..2009ж
студенті ... ... ... ... Г.Баймаханова
Хаттама№ ... ... ..
050103 – Педагогика – психология
... ... . ... ... ... ... .2009ж
мамандығы
Түркістан – 2009
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
I-Бөлім. Ә.І.СЕМБАЕВТЫҢ білім беру тарихын жүйелеудегі қоғамдық-
тарихи алғышарттары.
1.1 Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және әлеуметтік-
экономикалық
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6-15
1.2 Ә.І.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде
қалыптасуының негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16-34
II-Бөлім. Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру
жүйесіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруы.
2.1 Ә.І.Сембаевтың балалар үйiнiң жұмысын басқарудағы педагогикалық-
ұйымдастырушылық қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35-
49
2.2 Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру
тарихын
жүйелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..65-66
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.67-69
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа қоғам
жағдайындағы міндеттерінің бірі ұлттық құндылықтарымызды жаңаша зерделеп,
оның озық тұстарын бүгінгі күн қажеттілігіне пайдалану
әсіресе, еліміздің тарихи шежіресінде өзіндік қолтаңбаларын қалдырған,
ұлттық мәдениетті және ғылымды дамытуға өз үлестерін қосқан дара
тұлғалардың қоғамдық қызметтері мен шығармашылық мұраларын зерттеу
нысанасына айналдыру өте өзекті болып отыр. Өйткені, тарихи-педагогикалық
мұралар туралы білімді жетілдірмеу, білім беру жүйесіндегі маңызды
мемлекеттік проблемалардың тиімді шешімін табуда қиындық туындатады.
Бұл жөнінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих
толқынында атты еңбегінде: Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған
тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына
қазақ зиялыларының мейілінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауға тиіс,
өйткені олар біздің ең жаңа тарихымыздың мәйегі іспеттес, кіндік
тұлғалары, - дейді [1].
Біз зерттеуімізге нысана етіп алып отырған Ә.І.Сембаевтың
Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеуі, педагогикалық мұрасы ерекше
маңызды, өйткені оның тікелей қатынасуымен қазақстандық педагогика
ғылымының қалыптасуы, қазақ мектептерінің пайда болуы мен даму тарихы және
жоғары оқу орындарындағы мамандықтардың ашылуы, жетім балаларға арналған
мектеп-интернеттар жұмысының жүйесі қаланған.
Ал, Қазақстандағы педагогика ғылымының тарихы туралы Қ.Бержанов,
Т.Тәжібаев, А.С.Ситдықов, Р.Г.Лемберг, Г.М.Храпченков, К.К.Құнантаева,
Т.С.Садықов, А.И.Ильясова, А.Садықова, М.Есекешева және т.б. ғалымдардың
зерттеулерінде; халыққа білім беру мекемелерінің пайда болуы мен даму
тарихы және ондағы оқу-тәрбие үрдісінің ғылыми негіздерін, сонымен қатар
мамандардың білімін жетілдіру туралы зерттеуші: Н.Д.Хмель, Г.А.Уманов,
Р.Ж.Ержанова, Б.Р.Айтмамбетова, А.А.Бейсембаева, А.А.Кусаинов, Қ.Сейталиев,
В.Г.Храпченков, Г.Ж.Меңлібекова, Г.К.Ахметова, Б.А.Әлмұхамбетов,
Л.К.Керімов, А.Ғ.Қазмағамбетов, Е.О.Омар, Т.Сабыров, А.К.Игибаева және т.б.
ғалымдардың ғылыми зерттеулеріне жасалған талдауда Ә.І.Сембаевтың
педагогикалық мұрасына ішінара талдау жасалып оның қоғамдық қызметі мен
жеке тұлғалық өмірбаянына сипаттамалар берілген.
Сонымен, аталған ғалымдардың зерттеулеріне жасалған талдау, бізге
Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеудегі ұйымдастырушылық қызметтеріне
бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасына алынып, зерттелмегендігіне
көз жеткізді.
Алайда, Қазақстанның оқу-ағарту ісі мен ғылымының қалыптасуына және
білім беру мекемелерінің даму тарихына ерекше мән беріп ғылыми тұрғыдан
зерттеген қоғам, мемлекет қайраткері болған Ә.І.Сембаевтың білім беру
тарихын жүйелеуі, ұйымдастырушылық қызметтерінің тарихи-педагогикалық
әдебиеттерде және қазіргі заман талабына сай педагогикалық теория мен
практикасында жеткілікті түрде зерттелмеуінің арасында; педагогикалық
мұрасын білім беру жүйесінің оқу-тәрбие үрдісіне ендіруге арналған арнайы
нұсқаулардың жоқтығының арасында қарама-қайшылық бар екендігі анық
байқалады. Осы қайшылықтарды шешу бізге зерттеу проблемасын анықтап,
тақырыпты Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеуі. деп таңдауымызға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты - Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын
жүйелеудегі еңбектеріне тарихи-педагогикалық және теориялық талдау жасау
және оларды қазіргі білім беру жүйесіне енгізу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және экономикалық
жағдайлар.
2. Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру жүйесіндегі
оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
3. Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептердің білім беру тарихын
ұйымдастырудағы оқу-тәрбие үдерісін жүйелеу.
Зерттеудің нысанасы - Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихындағы
педагогикалық-ұйымдастырушылық қызметі.
Зерттеудің пәні - Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру
тарихын жүйелеуі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып, адамзат
қоғамындағы рухани мәдениеттің тарихи, ғылыми, шынайылық ұстанымдары және
білім беруді дамытудағы саяси, әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық,
қоғамдағы әртүрлі факторлардың өзара байласындағы иедяларын өзара тірек
ететін философиялық тұжырымдама саналады. Қазақстандағы оқу-ағарту мен
кеңестік дәуір мектептеріндегі білім мен тәрбиені және ғылыми-педагогикалық
зерттеулерді дамытудағы проблемаларға мәдениетті дамытушылық көзқарастар
тұрғысынан келу өте тиімді болып саналады. Себебі, Қазақстандағы халыққа
білім беру ісі мен мектептердің даму тарихы және ғылыми-педагогикалық
зерттеулер бірқатар мәдениеттің, саяси-қоғамдық жағдайлардың тоғысында
көрініс алды: ол қазақ халқының Ресейге қосылуы мен Ұлы Отан соғысы
жылдарында да өзіне тән ерекшелігін сақтап қалуға талпынды және алыс-жақын
шетелдердің педагог кадрларының қызметі мен оқу-ағартудағы жетістіктерін де
негізге алды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы үкіметінің нұсқаулары мен
нормативті құжаттары, Қазақстандағы оқу-ағарту мәселесі бойынша материалдар
жинақтары мен құжаттары, ҚР-ның мұрағат материалдары мен құжаттары (ҚР
ОММ), мерзімді баспасөз материалдары, тарихи-педагогикалық және
жалпыпедагогикалық әдебиеттер, сонымен қатар Кеңестік дәуірдегі
Қазақстандағы білім беру жүйесінің дамуын сипаттайтын, педагогикалық
ойлардың дамуына арналған зерттеу жұмыстары.
Зерттеу әдістері: Қазақстандағы халық ағарту комитетінің құжаттарын
және тарихи деректерді салыстырмалы талдау, тарихи-пеадгогикалық,
жалпыпедагогикалық әдебиеттерді, мұрағат материалдарын теориялық талдау,
Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеудегі қызметтеріне талдау жасап
олардың өзіндік ерекшеліктерін айқындау.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты: нысаны,
пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеу
көздері, әдістері, негізгі кезеңдері, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар,
ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәні, нәтижелердің
дәлелділігі мен негізділігі ашып көрсетілді.
Ә.І.Сембаевтың ұйымдастырушылық-педагогикалық қызметінің дамуының
қоғамдық-тарихи алғышарттары атты бірінші бөлімде Ә.І.Сембаевтың тұлғалық
қалыптасуына әсер еткен қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайлары
мазмұндалып, мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының нгеізгі
кезеңдері айқындалады.
Ә.І.Сембаевттың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру жүйесіндегі
оқу-тәрбие жұмыстарын жүйелеуі Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
білім беру жүйесіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру, балалар үйінің
жұмысын басқарудағы педагогикалық-ұйымдастырушылық қызметіне мазмұндық
сипаттама беріледі.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері талданып, тұжырымдалады
және оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
I-бөлім. Ә.І.СЕМБАЕВТЫҢ білім беру тарихын жүйелеудегі ҚОҒАМДЫҚ-
ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРы
1.1 Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар
Тарихтың шұғыл бұрылыстарында, саяси және әлеуметтік-экономикалық
құрылым мен қарым-қатынас түбегейлі өзгеріске ұшырағанда, қоғам бұрынғы
идеологиялық көзқарастар жүйесінен бас тартады, оны ауыстырады. Бүгінде бұл
- барлық посткеңестік мемлекеттерге, соның ішінде Қазақстанға да тән
құбылыс. Педагогикалық ғылымдарда бұл базалық компонентті марксистік
философияға негізделген әдіснамадан бас тартудан көрініп отыр. Біздің
тарихымыздың кеңестік кезеңінде әлеуметтік-формациялық (әлеуметтік таптық)
әдісті абсолютке айналдырып, тарихи-мәдени әдістің рөлін кемітіп, көптеген
марксистік философиялық және әдіснамалық доктриналарды абсолюттендіріп және
догмаға айналдырып, ал мұның өзі тарихи және басқа ғылыми зерттеулердің
нәтижелерін бұрмалап, жалғандыққа ұрындырғаны баршамызға мәлім [2].
Тәуелсіз мемлекетіміздің әлеуметтік-эканомикалық жүйесі
түбегейлі өзгерістерге ұшырап, біраз үрдісті даму жолына түсіп жатқан
шағында рухани өмірімізде күні өткен Кеңес үкіметі тұсындағы білім мен
ғылымның дамуына сыңаржақты теріс пікірлер айтылып жатқаны белгілі. Алайда,
бүгінгі мемлекет білім мен ғылым тұтқасын ұстап отырған азаматтарымыз, сол
кеңестік дәуірде білім алып бүгінгі мемлекет қайраткерлері деңгейіне
көтеріліп отырғанын ұмытқандай. Алдағы уақытта олардың орнын батыстан білім
алып келген жастарымыз алмастыратынын ескерсек, кеңес дәуірдегі ғұлама
ғалымдар мен қоғакм қайраткері болған, бүгінгі күннің кірпішін қалаған
тұлғаларымыз ұмыт болама деген күдік ой туады. Алайда, қоғамдық өміріміздің
қай саласы болмасын, ұрпақтар сабақтастығына жүгінетіні белгілі.Олай болса,
неге біз ғасырға жуық тарихымыздағы елдің елдігін паш еткен есімдерді естен
шығармауымыз керек.Осындай адамдар қатарына қазіргі қауырт заманның
қалтарыстарында ұмытыла бастаған кешегі байсалды басшы, үлкен ғалым, кеңес
дәуіріндегі оқу-ағарту саласы ұйымдастырушыларының бірі болған Әбдіхамит
Ібнияұлы Сембаевты жатқызуымызға болады.Сөзіміз дәлелді болуы үшін
педагогика ғылымдарының докторы, профессор марқұм Г.М.Храпченковтың мына
сөздерін келтіргенді жөн көрдік: Однако, к сожалению педагогическое
наследие члена-корреспондента АПН ССР, замечательного сына казахского
народа А.И.Сембаева остается невостребованным, почти неизученным.
1905 жылы қаңтар айында бұрынғы Жезқазған облысының Шет ауданына
қарасты Қарабұлақ селосында дүниеге келген Әбдіхамит Ібнияұлы Сембаев-
Қазақстанда педагогика ғылымын дамытуға зор үлес қосқан, қазақ орта
мектебінің қалыптасып өркендеуіне айрықша ықпал еткен тарихи тұлға. Ол
еңбекқор ағартушы, көрнекті ғалым, шебер ұйымдастырушы. Оның еңбек жолының
ерекшелігі: ауыл мұғалімінен оқу министіріне дейін өсуінде, партия, кеңес
жүйесіндегі лауазымдарға қызықпай, тек білім саласында айрықша ынта
жігермен жемісті қызмет етуінде.
Тарихи-педагогикалық құбылыс ретінде адамдардың тағдырына айтарлықтай
әсерін тигізген тарихи оқиғалар, белгілі бір әлеуметтік-саяси себептермен
бір кездері, бір аймақта жекелеген халықтардың басынан өткен үдерістер
мүлде айтылмады. Осыған байланысты, зерттеуіміздің міндеттеріне сәйкес,
бізге педагогикалық зерттеулерде қалыптасқан дәстүрлі стереотиптерден
ауытқуға тура келді, мұнда әлеуметтік-экономикалық және басқа алғышарттар
қорытындыланды нақты бір тұлғаға қатысты мәселелерді қамтымады.
Мысалы, Ә.І.Сембаевтың архивтік материалдарында оның 1923-1927
жылдардағы өмір деректері мен гениологиялық мағлұматтары сақталмаған. Бұл
сірә, А.Сембаев қызметінің көп бөлігі репрессия кезеңі мен тоталитарлық
ахуал жағдайында өткендігінен болса керек.
Қазақстандық ғалым Г.М.Храпченков: Педагогика тарихының әдіснамасы
тұтас тарихи-педагогикалық үдерістің компоненттік құрамы мен құрылымының
сипаттамасын объективті ғылыми-тарихи тұрғыдан зерттеуді талап етеді, тек
сонда ғана педагогиканың тарихы өзінің: а) теориялық-танымдық; б)
әлеуметтік және аксиологиялық; в) дәлелдемелік және критерийлік; г)
эвристикалық және болжамдық; д) тәрбиелік міндетін атқара алады. Сөйтіп,
педагогика тарихы мен қазіргі заман бірлігі тұтас тарихи- педагогикалық
үдерісте, оның уақыттық компоненттерін құрастыратын ішкі бірлікпен
анықталады: өткен тарихи-педагогикалық - қазіргі заманғы - педагогикалық
болашақ, бұлардың ешқайсысы да бір-бірінен бөлек жемісті зерттеле алмайды,
- дейді. [3]
Олай болса, Ә.І. Сембаевтың қалыптасуына ықпалын тигізген саяси және
әлеуметтік-экономикалық ахуалдағы әрбір тарихи-педагогикалық құбылысты жеке
дара қарастыру қажеттігі шығады. Мұрағат мағлұматтарының көптеген
материалдарына, күнделікті баспа сөзге, жақын туыстарының естеліктеріне
сүйеніп, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына әсер еткен тарихи
алғышарттарды былайша бөліп қарастыруға болады:болады:
1. Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі қоғамның саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайлары;
2. Ұлы Қазан төңкерісінен кейінгі және бейбіт құрылыс кезеңіндегіқоғамның
саяси әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайлар.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бірінші тарихи алғышарт- Ә.І.Сембаевтың
балалық-жастық шағындағы жағымды әлеуметтік-мәдени ахуалмен байланысты. Ал,
екінші тарихи алғышарт - Ә.І.Сембаевтың елдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық оқиғаларға белсене араласа бастаған, толыса бастаған шағымен
айрықшаланады. 40-шы жылдардан кейінгі мемлекет өміріндегі саяси-әлеуметтік-
экономикалық ахуалды біз, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына ықпал еткен
кезең ретінде өз зерттеуімізге енгізген жоқпыз. Себебі бұл кезеңде ол өзі
осы ахуалды қалыптастыруға белсене қатысушы тұлғаға айналған еді.
Осылайша кеңістік уақытты бөліп қарастыру, оның ұқсастығы мен
зерттелуі, біздің көзқарасымыз бойынша, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына
қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайлары шынайы және құнды
ғылыми мағлұматтар береді.
Мәселен, 1905-1922 жылдардағы қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық
ерекшелігі мынада: ХХ ғасырдың басындағы ахуал ішкі Ресейдегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге тікелей тәуелді еді. Ресейде аграрлық мәселенің
шешілмеуі кішіресейлік және орта қара топырақты губерниялардан жүз мыңдаған
қара шаруаларды жер ауғандардың ащы тағдырына душар қылды. Шығыста кең
байтақ отар елдің бары жақсы болды. Патша өкіметі осылайша бірден екі
мәселені шешті: өз елінде ушыға бастаған ахуалды бәсеңдетті, ал түкпір
Азияны жаңа отарлаушыларға толтырды. Ресейдегі шаруашылықты жүргізу де,
сонымен қатар, этникалық мәселелер де, тез арада шешіліп жатты.
1910 жылға қарай далалық аймақтардағы қазақтардың үлес салмағы 70%
дейін төмендейді. Кей аймақтарда (Ақмола облысында) бұл сан 52%-ға дейін
құлдырады. Қазақстанда өзге ұлт адамдары күрт көбейді - орыстардың саны 25%-
ға, татарлар - 1,5%-ға, эстондықтар мен латыштар - 0,2%-ға, поляктар -0,16%-
ға, еврейлер - 0,09%-ға, қалмақтар - 0,04%-ға өсті. [4]
Ресейден ағылған көш Қазақстанның ұлттық құрамын ғана өзгертіп қоймай,
жергілікті этносқа қатысты ауыр демографиялық салдарларға әкеп соқтырды.
Біріншіден, өкімет көптеген қазақ ауылдарын шаруашылыққа қолайлы
жерлерін босқындарға босатып беруге мәжбүр етті. Жерсіз қалған оны не жаңа
қожайындарынан жалға алуға тиіс болды, не оңтүстікке қарай шөл, шөлейт
аймақтарға көшуге тура келді. Екіншіден, қазақтардың күн көрісі нашарлап,
әр түрлі эпидемиологиялық ауруларға ұшырады, өлім көбейді. Жалпы XX ғасыр
басындагы этникалық үдеріс қауіпті болды, өкіметтің әрекеті көбіне
арандатуға кұрылды. Әлеуметтік қарым-қатнас көбіне этникалық атрибуттармен
бүркемеленді. Шовинизм стихиялық ұлтшылдықты қоздырды.
Сонымен қатар, капитализмнің кең дамуы және халық ағарту саласындағы
реформалар қазақ қоғамында мүлде жаңа құндылықтар тудырды. Дәстүрлі саяси
институттары болмауы салдарынан бөлшектенген рулар мен тайпалардың
стихиялық тобына айналған, көшпелі дағдарысынан жұтауға айналған тауарлы-
ақша қатынасы мен ағарту ісінің кеңеюі барысында жаңа ұлт қалыптасады.Бұл
үдерістің белгісі деп зиялылар мен сауда буржуазиясының пайда болуын
айтуға болады. Көп реттерде XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ зиялыларыны
бұрынғы ақсүйек отбасыларынан шыққан. Бұл жерде тек ұрпақ жалғастығы ғана
емес, сонымен бірге адалдық, халық тағдырына жауаптылық, ой-арманының
тазалығы сияқты оларға тән бірқатар қасиеттер болды. Зиялы қауымның
көзқарасы әсіресе тұңғыш газет-журналдар: Қазақ Айқап беттерінде айқын
бейнеленді. Онда орыс-қазақ мектептерінің мұғалімдері, сол сияқты
Петербург, Мәскеу, Қазан Жоғары оқу орындарын бітірген алғашқы қазақ
зиялыларының ой-пікілерін білдірді. И.Букин көшпенді халық балаларының
дене және ақыл-ой тәрбиелері жөнінде бірқатар мақалалар жазды. О.Альджанов
Қырғыз балаларының тәрбиесі туралы мақаласында: тәрбиенің жан-жақты,
физикалық және ақыл-ой дамуын қамтитын, тәрбие мақсаты-адамды үйлесімді
дамыту, жетілдіруге үнемі ұмтылыс болуға тиіс, екенін айтты. [5]
Төңкеріс алды жылдарында аймақтың педагогикалық ой-пікірлерін
дамытуға ұзақ жылдар бойы Қазақстанда тұрған орыс ғалымдары айтарлықтай
үлес қосты. Олар: А.В.Васильев, Н.А. Зеланд, М.И.Ронгинский, В.А.Обручев,
Н.Иванов және т.б.
Бірінші кезең, біз атаған саяси, әлеуметтік-экономикалық ахуал,
Ә.І.Сембаевтың балалық-жастық кезеңі үшін (1923 жылға дейін) неғұрлым
жайлы, жағымды болды деп санаймыз, яғни оның белгілі бір әлеуметтік ортада
қалыптасуын мемлекеттік аспектідегі, кең масштабы саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағдай тек қосымша, жанама түрде ғана ықпалын тигізді. Себебі
бұл дәуірде ол өзін қоршаған элиталық, этномәдени жүйенің ықпалында болды:
атақты ру, ақсүйек отбасы, ауылдастарының әлеуметтік-мәдени ықпалы зор
болды.
Көне заман философтарының жалпыға мәлім даналық сөзі кімде-кім өзі
өмір сүріп жатқан әлемді танығысы келсе, ол, ең алдымен, өзінің қарым-
қатынас жасайтын ортасын айқындап алуға тиіс деген еді.Бұл туралы М.Бахтин
былай дейді: Адам табиғатының өзі (сыртқы да, ішкі де) – терең қарым-
қатынас. Тірі болғаның демек, қарым-қатынасқа түскенің, Қарым-қатынас
ұғымынан шығарып айтар болсақ, Ә.І.Сембаевтың тұлға ретінде қалыптасуының
балалық-бозбалалық кезеңі XX ғасыр басындағы қолайлы әлеуметтік-мәдени
жағдайда өтті деп есептеуге болады.
Мәдениет дегеніміз - әлеуметтік тұрмыстың туы, ол – материалдық
өндірістің нәтижесі ғана емес, сонымен бірге адам рухының жемісі де [6]
Бұл дәуір қазақтарының мәдениеті ұлттық дәстүрді, салт-сананы және
өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеудің дәстүрін барынша сақтап, дамытқан
күйінше қалды, осындай қатал әлеуметтік-тұрмыстың жағдайда адамның
физикалық, адамгершілік, ұлтжандылық, елжандылық қалыптасуы мен дамуы жүріп
жатты. Мұны мынадай әлеуметтік-тұрмыстық ахуалдан көруімізге болады:
Қазақ халқының басым бөлігі киіз үйлерде тіршілік етті. Үйшілер анық
сұлулығымен, сол сияқты барлық бөлшектерінің үйлесімді байлығымен
ерекшеленетін киіз үйдің тамаша үлгілерін жасады: Көп ретте оларды әр түрлі
этнографиялық көрмелерге жіберетін (Петербург, Москва, Париж).
Әр түрлі көшіп-қону, әскери жорықтар, шаруашылық қажеттіліктерге киіз
үйдің неғұрлым қарапайым түрлері:қос, жалым үй, абылайша және т.б.
пайдаланылды. Орыс үкіметі киіз үйді көп мөлшерде әскер қажеттілігіне
жаратты. (Әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде). Қыстау -
қазақтардың қысқы баспанасы. Бұл сол аймақтың климаты мен табиғи-тарихи
жағдайына, сол сияқты иесінің экономикалық күиіне қарай салынған әр түрлі
қора-қопсы құрылыстары. Таулы аудандарда тас пен ағаштан, далалы жерлерде
шым мен тастан, солтүстікте қам кесектен салынады. Терезелер төбеден
шығарылды немесе есікке қарсы дуалдан жасалды, есік аулаға қаратылды.
Қыстау, әдетте, екі бөлмеден тұрады (қоржын үй). Тұрғын үйге жапсарлас
шаруашылық бөлмелері салынды. Қыстау ұғымына жазда мал жайылатын өріс
те кіреді.
Қазақтардың киім киісінде қоғам өміріндегі өзгерістердің әсері
байқалады, татар мәдениетінің ықпалы күшті. Егер ғасыр басында жібек,
барқыт, атлас, әсіресе дүрия (жартылай жібек) материалынан тігілген
ортаазиялық өндірісті артық санаса, ғасыр соңында орыстардың фабрикадан
шығарылған маталары көбірек енеді. Қазақтардың ескілікті киім формасы-
саптама (ұзын қонышты етік), сәукеле (келіншектің бас киімі), айыр қалпақ
(еркектердің шошақ бас киімі) - біртіндеп қолданудан шыға бастады.
Халық поэзиясы жанрындағы кейбір өзгерістер туралы Ш.Уәлиханов былай
деп жазды: Қобыз сарыны жыр формасы ретінде, тек бақсылардың үлесі болып
қонды. Олар жындарды аластау кезінде осы өлең формасын қолданады. Жырды
тудыратын орта (регитатив) өтіп бара жатқаны сөзсіз. Қазақ даласын әскери
бекіністерге толтырып тастау, өсімқорлық пен капиталистік қанау, біраз ірі
көтерілістердің жеңілуі - қазақ даласын толқытқан осы оқиғалардың бәрі Зар
заман деп аталып кеткен пессимистік бағыттағы қазақ поэзиясын тудырды. Осы
бағыттың көрнекті өкілдері Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Дулат
Бабатайұлы, Әбубакір Кердері болды. ХІХ ғасырдағы кітаби ақындар Бұхара,
Ташкент, Самарқанд медреселерінде оқып, білім алды және шығыс елдерінің
тілін, әдебиетін және тарихын үйренді. ХІХ ғасырдың соңында қисса, хикаят,
дастандар өте кең таралды. [7]
Бұл бағытта Ақылбек ибн Сабан (60 қиссаның авторы), Шәді Төре
Жәңгіров, Машһүр Жүсіп Көпеев жемісті еңбек атқарды.
Ұлы Абай шығармашылығын ұлттық және жалпыадамзат мәдениетінің үш
бұлағы сусындатты. Абай поэзиясы қазақ шындығының тамаша туындысы
екендігіне де дау жоқ. Әлеуметтік-экономикалық жағдай оны халық тағдыры
және оның даму перспективалары туралы толғануына алып келді.
Шын мәнінде бұл дәуір тарихтың мәдени өмірінің тамаша бір кезеңін
көрсетеді. Осы дәуірде тамаша композиторлар, күйшілер мен әншілер өмір
сүріп,өз шығармаларын тудырды. Бұл кезеңде білім беру ісінде
айтарлықтай ілгерілеушілік болды, облыс орталықтарында қыздар гимназиялары
ашылды, мұғалімдер семинариясы, ауыл мектептері ашылды. Қазақ балаларына
Ресейдің жоғары оқу орындарына түсу жолдары ашылды.
ХХ ғасыр басында далалық аймақтарға әлеуметтік–демократиялық
идеялардың жаңа толқыны ене бастаған дәуірде, аймақтық педагогикалық ой-
пікірлер тиімді дами бастады. Қоғамдық аренаға ағартушылардың жаңа ұрпағы
келіп шықты, олар алдыңғы оқымыстылардың матералистік көзқарастарын лайықты
дамытты, сөйтіп, оқыту мен тәрбиелеу саласына жаңа идеялар мен
көзқарастар әкелді. Мысалы, қазақ ағартушысы Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-
1920) Социализм, Адасқан өмір, Қазақтарға білім беру мен оқыту қандай
күйде шығармаларында дидактика мәселелері бойынша нақты идеялар айтты,
балаларды оқыту, олардың жасерекшеліктерін ескеру, келешек ұрпақты
тәрбиелеудегі ана тілінің басты фактор және құрал екендігін, өз білімін
жетілдірудің ролі туралы, қазақтар үшін орыс тілін үйретудің маңызы туралы
тың пікірлер білдірді. Ескі діни мектеп оқуын сынай келіп, ол жаңаша оқу
туралы бірқатар ой-пікілер айтты. Білімді игеруге ақыл мен ынта керек,
ақылмен мәнін түсінбей, құр жаттау - пайдасыз, ғылым тек ынта қойған мен
ақылы жеткенге ғана бағынады, ол байлардың жалқау, ынтасыз балаларының
үлесі емес. [7] Сол жылдары қазақ педагогикасының кейбір мәселелері
бойынша ақын-жазушылар С.Көбеев (1878-1956), С.Дөнентаев (1894-1938),
Б.Өтетілеуов, М.Сералин, Ә.Диваев, М-Ж.Көпеев, Ш.Құдайбердиев, мұғалімдер
Ғ.Балғымбаев, Н.Құлжанова, М.Қашимов және т.б.өздерінің педагогикалық ой-
пікірлерін білдірді.
Егер, ТМД және Қазақстанның тарихи дамуындағы тағы бір маңызды
ақиқатты ескермесек, Ә.І.Сембаевтың өмірінде мәнді, тіпті кей реттерде
негізгі роль атқарған шындықты айтпасақ, онда Ә.І.Сембаевтың аталған
дәуірдегі тұлғалық қалыптасуына әсер еткен саяси, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлар толық болмас еді деп ойлаймыз.
Сондықтан да біз, тарихи-педагогикалық зерттеулердің негізгі бір
принципіне, атап айтсақ тарихилық принципіне сүйенеміз. Осы орайда
Г.М.Храпченков былай дейді: тарихилық принцип – тарихи-педагогикалық
құбылыстардың туындауымен даму динамикасының, олардың нақты-тарихи
шарттармен байланысысының бар екенін және жұмыс істеуін зерттеудің факторы
ретінде көрініс береді. Тарихилық, тарихи-педагогикалық құбылыстардың
қалыптасуындағы және дамуындағы, өтуіндегі ғылыми-шынайы бейнелердің
жалпылығын және ерекшелілігін талап етеді, не тарихи уақыттың өзіндік
ерекшелігін ескере отырып өткеннің сипаттамасын қамтамасыз етеді. Тарихи
уақыт нақты бір педагогикалық құбылыстар мен деректі объективті ғылыми
тұрғыдан ашып беруді талап етеді, даму үстіндегі тарихи-педагогикалық
ақиқатты тануды қажет етеді. Тарихи уақыт статикада және динамикада
қарастырылады. Бұл адамзат қоғамының тарихи дамуымен, оның педагогикалық
институтттары,сондай-ақ, тарихи-педагогикалық үдерістің өзіндік даму
динамикасымен және ерекшклігімен байланысты. Бұл тарихи-педагогикалық
шындықты нақтылауға және оның ғылыми-объективті сипатын жасауға мүмкіндік
береді - дейді. [8]
Осы айтылғандарға және саяси, әлеуметтік-экономикалық, тарихи-
педагогикалық құбылыстарға сүйене отырып, Ә.І.Сембаевтың тұлға ретінде
қалыптасуында үлкен мәні бар Қазан революциясы кезеңіне қысқаша
тоқталамыз.
Алайда, 1920-жылдар посткеңестік және шет ел мемлекеттеріндегі
миллиондаған адамдардың дүниетанымы мен идеологиясын көптеген жылдарға
алдын-ала айқындап берген ұлы дәуір болды. Бұл, сол сияқты, қазақ
қоғамындағы ауыр кезең еді. Өйткені, ХХ ғасырдың басында қазақ халқының
ұлттық оянуы басталды, мұны интеллегенцияның азғантай тобы басқарды, онда
қазақ этносының барлық әлеуметтік топтары болды. Олар жаңа қоғамдық қарым-
қатынастармен байланысты еді. Қалалар саяси және мәдени өмірдің орталығы
ретінде даму үстінде болып, ұлттық интеллигенцияның саны көбеюімен өзіндік
сана-сезімінің қалыптасуының алғашқы кезеңін Қазан революциясы үзіп
жіберді. Мұның өзі Қазақстанды бос кеңістікке айналдырды. Ал содан кейін
қазақ халқын сұмдық апатқа ұшыратқан, ондаған жылдарға созылған террор мен
геноцид жылдары басталды. Бұдан өзге, Қазақстан елдің әр түкпірінен жер
аударылған, кінәлі болған халықтардың концентрациялық лагеріне
айналдырылды.
Азамат соғысы (1918-1920) шаруашылықтың қирауына әкеліп соқты: мал
басы екі еседен аса кеміді (10,8 млн.), егістік жер көлемі 1914 жылғы 3,6
млн. десятинадан 1922 жылы 1,6 млн. десятинаға дейін азайды. Осының
салдарынан Қазақстанның солтүстік шығыс бөлігінде жаппай ашаршылық
басталды. НЭП-ке қазақ халқы ашаршылық салдарынан, әртүрлі көші-қон, соғыс
құрбандары саны жағынан көп шығынғы ұшырады. Қазақстанда қалыптасқан жағдай
кездейсоқ емес, ол СССР-дің экономикалық дағдарысқа ұшырағанын көрсетті
және бұл соғыс пен революцияның кесірінен гөрі әскери коммунизм саясатының
кесірі көбірек болды. Соның әсерінен көптеген қазақ азаматтары ұзақ жылдар
бойы өзінің шыққан тегін жасырып келуге мәжбүр болды. Қазан революциясы
әлеуметтік қатынастарды түбірінен өзгертіп, жаңа көзқарастардың
қалыптасуының басы болды. 20-жылдары Ә.І.Сембаев осы оқиғалардың қалың
ортасында болды.[9]
Қазан революциясынан кейінгі қазақ қоғамының 2-кезеңіндегі саяси,
әлеуметтік-экономикалық ахуалды Ә.І.Сембаев 18-19 жасында қарсы алды.
Соншама жастығына қарамастан, студент бола жүріп, ол ауыр әлеуметтік-
экономикалық және қатал саяси жағдайдың куәгері болды, тұлға ретінде
қалыптасып, білім беру саласындағы мемлекет қайраткері ретіндегі тағдыры
айқындалды. Қазан революциясының салдары НЭП деген атпен белгілі.
НЭП жылдары көптеген жағымды өзгерістер болды: сауда-саттық жанданды
жәрмеңкелер қайта ашылды, 1925 жылы мал басы 1922 жылмен салыстырғанда екі
есе көбейді, жер өңдеуде 1914 жылғы көрсеткіш деңгейіне жетті. 1924 жылы
қазақ жерін бір республикаға біріктіру ісі аяқталды [71]. ҚазССР
территориясына Түркістан Советтік республикасының солтүстік аудандары
қосылды. Бұған дейін әр түрлі территориялық-әкімшілік бірліктерде бытырап
жүрген қазақтар: патша заманында әр түрлі генерал-губернаторлықтарда, 1924
жылға дейін ҚазССР-і мен ТССР құрамында болған қазақтар көптеген
кедергілерді жеңе отырып бірікті. Мұнда бірнеше ондаған жылдар барысында
ұлттық сана-сезімнің мықты іргетасын салып үлгерген интеллигенцияның ролі
зор болды.
Өкінішке орай, 1927 жылы большевиктердің командалық-әкімшілік жүйесі
НЭП-тің берген нәтижелерін белсенді түрде қирата бастады. 30-жылдардағы
қасіреттің алғашқы актісі ірі байлардың жерін тәркілеу туралы заңның
қабылдануы болды. Ресми түрде бұл жылдары 700-ге жуық шаруашылық
тәркіленді, бірақ шын мәнінде Қазақстанның барлық тұрғыны мұның зардабын
тартты. Мал шаруашылығы жүйесі, өндіріс құралдары мен қажетті азық-түлік
өндірісі бұзылды. Қанішер байлардан құтқару ұранымен шаруашылық укладын
қалыпты жұмыс істеу мүмкіндіктері жойылды, ал мұның өзі миллиондаған
адамдардың күн көріс негізі еді. Тұрғындардың аздаған қарсылығын (көшіп
кету, бой көрсету) НКВД органдары қатал басып тастап отырды (соның ішінде,
күн сайын өсіп отырған салық көлеміне, бай-құлақ ретінде жойылуға қарсылық
та бар). Қолда бар деректер бойынша, 30-жылдары Қазақстан территориясында
осындай 300-ден аса стихиялық толқулар болып өткен. [10]
Міндетті түрдегі ұжымдастыру Қазақстанда 1929 жылдан басталды. 1930
жылдың 1-сәуірінде 50% шаруашылық колхоздастырылып бітті. Ф.И.Голощекин
басқарған республика басшылығы бұл акцияны Қазақстанда Кіші Қазан
өткізу қажеттігімен тікелей байланыстырды.
1931 жылдың 1-қыркүйегіне қарай Қазақстанның 122 ауданының 96-сы 50%-
дық межеден асып түсіп, ал 72-сі 80%-дық шектен бір-ақ шықты. Бұл жерде мал
өсіретін колхоздарда малды ортақтастыру шаралары асыра сілтенді - барлық
мал ортаға салынсын, бір лақты да жеке меншікте қалдыруға болмайды, жеке
меншікшіл психологияны жою үшін бір колхоздың малы басқа колхозға берілсін
(аудандық директивалардан). Жиналған сансыз мал (товарлы-колхоз
фермаларындағы) жем-шөп жетпегендіктен қырылып қалды немесе орталыққа
индустриализациялау мақсатына жұмсалды.
Колхоздастырудың сұрапыл салдарын (он мыңдаған сотталушылар жер
аударылды және концлагерьлерге қамалды) көшпенді елді жоспарлы түрде
отырықшыландыру ушықтыра түсті. Шаруашылықты жүргізу ісінен мүлде хабарсыз
партия дилетанттары колхоз пунктерінде жүздеген мың бас малды
шоғырландырды, киіз үйлерден тұтас бір орамдар мен көшелер ұйымдастырды.
Қысқы қонысынан айырылған қазақтар жоғарының нұсқауымен тұрғызылған киіз
үйлер орамында қырғынға ұшыратты. Әсіресе Ресейдің орталығынан келген
жұмысшылар - жиырма бес мыңшылар - басқарған аудандарда шығын көп болды.
Нәтижесінде аштықпен әртүрлі эпидемия салдарынан қазақ халқының 50%-ы (2,5
млн.) қырылды. Халық өсімі тоқтады, жыныстық құрылым бұзылды, оның әсері
осы күнге дейін байқалып отыр. [11]
Ұжымдастыру СССР-ді индустрализациялаумен қатар жүргізілді. Шаруаларды
экспроприяциялау есебінен қор жасалды. Сонымен қатар Қазақстан СССР-дің
өнеркәсіпті аймақтарына шикізат дайындау базасы болу ролі белгіленді. ХІХ
ғасырдың ІІ-жартысында басталып, кеңес өкіметі кезінде жалғасқан
өнеркәсіптің бір жақты дамуы (ауыр және жеңіл индустрияның жетекші
салаларының аздығы не мүлде болмауы) әлі күнге дейін сезіледі. Қазақстанда
түсті металл, көмір, мұнай, электр энергиясын өндірудің мықты орталықтары
жасақталды. Аймақтың табиғи байлығын игеріп, орталыққа тасымалдау үшін
темір жол тараптары салынды. Өнеркәсіптің дамуы халықты қалаға
шоғырландырып, үлкен қалалар саны көбейді. Сонымен қатар, қала халқының
саны табиғи өсім не ішкі миграция есебінен көбейген жоқ. Қазақстанға
ұйымдық жолмен де, стихиялы түрде де жарты миллионнан аса адам ағылды.
(1931-1940 жылдарда Ресей мен Украинадан). Ұжымдастырудың бас кезеңінде
(1929 ж.) қазақтарды отырықшыландыру есебінен көшіп келушілер үшін жер
қорын құру ойластырылды. Дәл осы мақсатпен Көші-қон басқармасы құрылды.
30-жылдардағы Қазақстанның қоғамдық өмірінің қасіреті деп тоталитарлық
режимнің орнығуын айтар едік. 20-жылдардың аяғынан бастап интеллигенцияны
жою мақсатымен кең масштабты операциялар өткізілді. 1927-1929 жылдардың
өзінде көрнекті қоғам қайраткерлерінің көзін жою, ең жарылқағанда
республика көлемінен шығарып жіберу етек алды. Большевиктердің уәде еткен
егемендігі өтірік болып шықты, Москвадағы орталық өкімет Қазақстан халқының
мүддесімен де, ұлттық ерекшелігімен де есептесіп жатпады. Қоғам өмірі
еңсені басты, әсіресе ҚазБК(б)П-ның бірінші хатшылығына Ф.И.Голощекиннің
(1925) келуімен байланысты күшейе түсті. 30-жылдардың ортасында, Москвада
партияның өз ішіндегі күрес күшейе түскенде, республикаға ЦК ВКП (б)-ның
ұлттық интеллигенция өкілдерін құрту туралы нұсқауы келіп түсті (сол кездің
партиялық терминологиясы бойынша - екіжүзділер). Интеллигенция өкілдерін
ату - қоғамды қорғаудың ең жоғарғы жазасы, ал концлагерьлер - қоғамдық
профилактика орны деп аталды. 30-жылдары тоталитарлық режим қоғамдық-саяси
өмірдің барлық саласында орнықты. Қазақтардың этникалық тарихында бұл
этникалық генофондыны жоғалтудың қайғылы беттері болып қалды,
этноэкологиялық ортаның жойылуы деген сөз еді.
Оның мәнісі Қазақстанда ерекше сұмдық формада көрінді. Республикаға
одақтық мемлекет мәртебесінің берілуі, әртүрлі әлеуметтік өзгерістер
тоталитарлық тәртіптің қатаң әмірі бойынша жүргізілді. КПСС-тің барлық
идеологиялық күші қауқарсыз тобыр - кеңес адамдарының қауымдастығын
құруға жұмсалды. Тарихтың есебін тек 1917-жылдан бастады. Сонымен қатар,
кеңестік дәстүр деп бүркемелеп (әсіресе 1945 жылдан кейін) орыс тілі мен
мәдениетін абсолюттендіруге зор мән берілді. Ресейдің қоғамдық өмірінде
демократиялық дәстүрдің болмағандығынан мұндай потернализм (үлкен аға)
басқаларға қатысты алып қарағанда нағыз геноцидке айналдырылды.
30-жылдары қалыптасқан тоталитарлық тәртіп әлеумет өмірінде ешқандай
өзгеріссіз 80-жылдардың ортасына дейін үстемдік жүргізді.
20-30 жылдары республикадағы білім беру мен мәдениет саласында ғылым,
мәдениет пен білім беруді дамытумен Наркомпростың Академиялық орталығы,
кейіннен қайта құрылған Ғылыми-әдістемелік кеңес айналысты. Фольклорды,
тұрмыс-тіршілік пен қолданбалы өнерді зерттеумен (қазақтардың) Қырғыз
өлкесін зерттеу Қоғамы деп қайта аталған мекеме айналысты.
1925 жылдан бастап Жаңа мектеп педагогикалық журналы шыға бастады.
1933 жылдың наурызында Казрайкомның V пленумының шешімімен ҚазАССР-і
Наркомпросы жанынан ғылыми-зерттеу институты ашылды, ол қазақ мектептері
үшін педагогикалық және ғылыми-әдістемелік көмек көрсетуге тиіс болды.
Мектептердің Республикалық институты және ғылыми-әдістемелік Кеңестің
құрылуы кейбір деңгейде Қазақстандағы педогогикалық ғылымның жандануына
жағдай туғызды. 30-жылдардың ортасынан бастап Абай атындағы ҚазПИ-нің
педогогика кафедрасының және Казнаркомпростың мектептері ҒЗИ-ның
төңірегіне қазақ және орыс ғалымдары топтастырылды, олар педагогика және
психология мәселелерінің ғылыми жобасын жасауға ат салысты.
Ол жылдары қазақ педагог-ғалымдары өз назарын, ең алдымен, қазақ
ағартушыларының педагогикалық мұраларын зерттеуге бағыттады, орыс және
батыс европалық классиктердің озық идеяларын таратуға күш салды.
(Я.А.Коменский, И.Г.Песталоций, И.Г.Гербарт, К.Д.Ушинский және т.б.),
Қазақстанның оқу-ағарту саласын және мектебін дамыту жобасын жасауға назар
аударды. Қазақ тілінде басылған тұңғыш педагогикалық еңбек профессор
Ш.Н.Әлжановтың екі бөлімнен тұратын Маркстік-лениндік педогогикалық
хрестоматия кітабы болды (1935). Онда Қазақстандағы оқыту мен тәрбие,
ағарту міндеттеріне қатысты бірқатар ғылыми-педагогикалық ережелер
жарияланды, мәдени-ағарту жұмысының бірқатар тарихы мен практикасының
мағлұматтары келтірілді, алғаш рет қазақ педагогикалық терминологиясын
студенттер мен республиканың халық ағарту қызметкерлеріне арнап жасауға
әрекет жасалды. Республикада қазақ халқының педагогикалық мәдениетінің
өткен тарихын зерттеуге үлкен көңіл бөлінді. Ағартушы-демократтар Абай
Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұрасын
зерттеуге арналған, әлемдік және отандық педагогикалық ой-пікірінің
классиктерін зерттеуге арналған С.Балаубаева, И.Тәжібаев, С.Қожахметов,
А.Ситдыков сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектері оқырман қауымның кең
қолдауына ие болды. Олардың кейбірі еліміздегі халықтардың оқу-ағарту,
мектептер мен педагогика тарихын зерттеу кітаптарына енгізілді.
Сонымен, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы саяси, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени-тарихи ахуал қоғам өмірінің барлық саласындағы
күрделі идеалданған атмосферамен сипатталады, ондағы Ә.І.Сембаевтың
толеранттылығы, тіл тапқыштығы, зор адамгершілігі, тәртіптілігі және т.б.
тұлғалық қасиеттері шектен тыс мөлдір тазалықты қалыптастырды. Бұл
қасиеттері оның кейінгі мемлекеттік қызметтің әртүрлі баспалдақтарында,
қоғамдық және ғылыми-педагогикалық қызметінде көрінді, біз оған
зерттеуіміздің келесі тарауларында толығырақ тоқталатын боламыз.
1.2 Ә.І.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде
қалыптасуының негізгі кезеңдері
Жеке тұлға, оның қалыптасуы және тәрбиеленуі тақырыбы философ-
ғалымдардың, саясатшылардың, ұстаздардың, заңгерлердің, ақын- жазушылардың
және суретшілердің үнемі назарында болды, бірақ қоғамның қазіргі тек
өзгерістерден тұратын сипаты Қазақстан Республикасының тәуелсіз саяси және
экономикалық қалыптасу кезеңінде оған ерекше мән беріп отыр. Білім берудің
жеке ұлттық үлгісін құрудың жаңа парадигмасының орталығында нақтылы адам,
соңғы мақсаты мен барлық айқындалған өзгертулердің қозғаушы күші – жеке
тұлға орнында болады.
Бүгінде жеке тұлғаның шығармашылықпен өздігінен жұмыс істеуі,
іскерлігі, қазіргі әлемдегі қайшылықтардың күрделі жүйесіне дағдылануы,
белсенділікті шыңдау қабілеттілігі, өзіне жауапкершілікті ала білуі,
қолайсыз жағдайларды жеңуі, қойылған мақсаттарға жетуі үшін өз мінез-
құлығын соған икемдеп, өзін қайта құруы сияқты сапалы қасиеттерінің
қоғамдық маңыздылығы жылдам өсті. Мұндай жеке тұлғаны қалыптастыру – оңай
міндет емес, ол тарихты, тарихи оқиғаларды бағалау тұрғысынан зерделей
білуді талап етеді.
В.И.Ленин: тарихи қажеттілік идеясы - тарихтағы жеке тұлғаның рөлін
түбіне дейін қазатынын: тарихтың бәрі нақ өзін қайраткер ретінде танытатын
жеке тұлғалардың әрекеттерінен тұратынын, атап көрсетті. Қоғамдық
ғылымдардың міндеті жеке тұлғаны тануды қандай да бір дерексіз ұсынулардан,
қайсыбір позицияларынан, қайсыбір ниеттері мен сезімдерінен емес, оның
қоғамдық жағдайлардағы қызметінен, оның қоғамдық әрекеттерінен шығатынын
түсінуден тұрады - деген. [12]
Сондықтан қоғам және мемлекет қайраткері, дарынды педагог, Қазақстан
ғылымына еңбегі сіңген ғалым, республиканың білім беру саласын қалыптастыру
және дамыту тарихында маңызды орын алатын профессор Ә.І.Сембаевтың жеке
тұлғалық және шығармашылық мұралары жайлы тақырыптарды зерттеуді назарға
алу қазақстандық өскелең ұрпақтың тарихи-педагогикалық ойларға деген
теориялық және практикалық қызығушылығын арттырып, өзекті педагогикалық
мәселелердің одан әрі толық жетілдірілуіне үлес қосатыны сөзсіз.
Ғалымның өмірі мен шығармашылық, ғылыми-педагогикалық қызметіне
байланысты архивтік материалдарды зерттеу арқылы академик Ә.І.Сембаевтың
1905 жылы 1 қаңтарда Семей облысы Қаундрад болысы Қарабұлақ қыстағында
(қазір Қарағанды облысы, Шет ауданы, Қарабұлақ ауылы) малшының отбасында
дүниеге келгенін білдік. Әбдіхамит Сембаевтың 1870 жылы туылған әкесі
Ібния, дәулетті тұратын Сембай Ақсопыұлының (1817 жылы туған) он төрт
баласының бірі болды. Сембаевтардың гениологиясы туралы шөбересі Анғар
Смагулов былай деп жазады Арқа жеріндегі Бұқар жырау-болжаушы, Қара би-
бақсы, Жидебай батыр-жауырыншы, Жанысбай би – көреген, Ақ Сопы-әулие болған
адамдар. Жанысбай би – біздің бабамыз. Патша өкіметінің 1822 жылы
қабылдаған Сібір қазақтары туралы жарғысышыққан кезде Жанысбай Тазов би
болып турғандығына академик Ж.Ақылбаевтың басқаруымен шығарылған Шет
өңірінің тарихы атты кітапта келтірілген дерек бола алады дейді.
Жанысбайдың баласы Ақ сопы атанған, Қожа Ахмет Иассауи бабамыздың діни
ілімін мейлінше жоғары дәрежеде меңгерген өз заманының біртуар діндар
адамы еді.
Әбдіхамиттың атасы 1870 жылы туған Сембай Ақсопы әулиенің үлкен
ұлдарының бірі еді. Сембай Ақсопыұлының отбасынан, атақты рудан шыққан 25
мың қойы және 9 мың кілең күрең жылқысы болған жанұя болатын. Қарқаралы
округіндегі және Семейдегі қаракесек руының белгілі адамдарының ішінде аса
беделді Сембайдың пікірімен жергілікті тұрғындар да, өлкедегі орыс өкілдері
де санасатын. Аса құрметті адам ретінде ол үлкен беделге ие еді және
қоғамдық өмірге белсене араласатын. Бұл айтылғандарды дәлелдеу үшін
төмендегі деректерді келтіруге болады.
1896 жылы Қарқаралы уезі аумағында вице-губернатор В.Аббазе бастаған
Спаск, Қарағанды және Езубай-Нұр болыстарының шекарасын белгілеу үшін
арнайы комиссия жұмыс істеді. Жайылым жерлерді ұтымды пайдалану
ерекшеліктерін жақсы білетін Сембай Ақсопыұлы уездің қыстау және жайлау
орындарының тарихи қалыптасқан сызбасын сақтап қалу үшін осы комиссияға
қарсы тұра білді. Өлкенің жайылым жерлерін пайдаланудың көпғасырлық
сызбасын бұрмалау өсімдік жамылғысын бұзып қана қоймайтын еді, сонымен
қатар руаралық ұрыс-таласты, жанжалды өршітіп, үлкен дау туғызар еді. Ол
осы тұста өлкедегі бейбітшілік пен келісімді, тұрақтылықты сақтауға өзінің
елеулі үлесін қосу арқылы көреген саясатшы екендігін танытты.
Екінші - 1902 жылы белгілі Қойтас Кожамұратұлы ас-Сабилан Хиауа
қаласындағы медреседе оқитын өзінің ұлының көтерілу құрметіне өткізген
салтанатты жиынға қатысады. Бірнеше күнге созылған салтанатқа көптеген
қоғам қайраткерлері, оның ішінде Тұрар Рысқұловтың әкесі, Әлихан
Бөкейханов, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Жүсіпбек Аймауытов әкесімен, Мәшһүр
Жүсіп Көпеев, Санкт-Петербург университетінің түлегі Бақытжан Бейсалұлы да
қатысты. Мұнда арнайы шақырылғандардың арасында Монғолияның атақты
керейлері, Қытайдың беделді наймандары, Анатолийден келген Ататүріктің бас
уәзірі бар еді. Қазіргі тарихшылар бүгінде мұндай шығармашылықты патшалық
Ресейдің тұтас саясатының келеңсіз зардаптарына қарсы өз руының, қалың
көпшіліктің мүшкіл жағдайын талқылауға жиналған қоғам қайраткерлерінің
құпия кеңесі ретінде бағалауда. Осыдан үш жыл өткенде, яғни 1905 жылы
Қарқаралы қаласында Әлихан Бөкейхановтың басшылығымен жергілікті халықтың
көтерілісі болғаны белгілі.[13]
Осындай айтулы оқиғаларға Сембай өзінің он төрт баласының ең үлкен
төртеуін: Ібния Серіні (1870 ж. туған), Смағұл підарды (1875 ж. туған),
Ғаббас пен Жүністі өзімен бірге алып жүрді. Әбдіхамит Сембаевтың бабасы мол
тәжірибесін, асқан қырағылығын өз балаларын тәрбиелеуде басшылыққа алып,
ұлдарының дүниетанымы мен ой-өрісінің жан-жақты болып өсуіне барынша жағдай
да жасады.
Әбдіхамиттың әкесі Ібния Сембаев 1870 жылы туылған. Сарыарқада сері
- әнші, жыршы және домбырашы, күйші ретінде белгілі болатын. Ібния сері
серілігімен қатар асқан сұлулығы арқылы да даңқы шыққан атақты кісі болды.
Жергілікті халықтың жадында сақталған аңыз бойынша керей руынан шыққан сұлу
жігіттің көркін көріп, даусын есту үшін арнайы тігілген киіз үйдің
түндігінен таласа-тармаса сығалайтын адамдар да өте көп болушы еді.
Смағұл - 1875 жылы туылған үлкен ұлдардың бірі, ол халық арасында
пірадыр - діни қайраткер ретінде белгілі болатын. Ол өте ерте 19 жасынан
қасиетті Түркістанға бірнеше рет келіп қайтқаннан кейін осындай атаққа ие
болды. Оның ерекше мейірбандығы мен қайырымдылығы туралы әңгіме тұрғылықты
жеріндегі үлкен адамдар мен ұрпақтарының жадында әлі күнге дейін сақтаулы.
Әдет - Сембай Ақсопыұлының ұлдарының бірі. 1907 жылы Омбы қаласындағы
орталық фельдшерлік мектепті аяқтағаннан кейін Қарқаралы қаласындағы уездік
фельдшер болып жұмыс істейді.
Омбыда заңгерлік білім алған Сембай Ақсопыұлының туған ағасы Ботбай
Ақов көп жылдар бойы Ақшатау болысындағы халық сотында жұмыс істеді.
Әбдіхамиттың бабасы Сембай Ақсопыұлынан өрбіген отбасының көптеген басқа
мүшелері Сарыарқаның аса білімді және құрметті адамдары болды. Біз
Сембаевтардың отбасылық шежіресінің қысқаша экскурсын кездейсоқ жасап
отырған жоқпыз.
Себебі, өз әкесі туралы есте қалғандарын жазған ұлы Дәулет Сембаев:
...менің әкем дүниеге келген кезде әбден кедейленген отбасы Қарқаралы
орман шаруашылығында орман күзетшісі болған атамның жұмысының арқасында
ғана аман қалған еді дейді. Бұл жерде Ібния Сембаевтың отбасының мүшкіл
жайы айтылып отыр. Ал Әбдіхамит Сембаев 1905 жылы дүниеге келген отбасының
жағдайы ол кезде соншалықты мүшкіл емес еді. Бұл кезде отбасы жеткілікті
дәрежеде ауқатты болатын. Мұны жоғарыда айтылған ХХ ғасырдың бас кезіндегі
оқиға да растай алады. Отбасының қиын жағдайға душар болуы қазан
төңкерісінен кейінгі Ібния Сембаевтың жеке меншігіндегі дәулетін кеңестік
өкімет мемлекет меншігіне айналдырғаннан кейін болды. Қазан төнкерісі
Сембай балаларының тұрмыс тіршілігіне үлкен соққы болған, қаралы нәубетке
айналған саяси құбылыс.
Алғашқы болып Сембайдын немересі Смағулов Марғозы ұсталып, 1931 жылы
17 июнь күні сотталды. Ресей, Германия, Америка, Франция мемлекеттерінің
жазалау мекемелерінде болып, 25 жалдан соң елге келді. 1937 жылдын 16
октябрінде Сембай немересі Смағулов Боранқұл тұтқындалып, 8 ноябрь күні
өлім жазасына кесілді. 6 күннен кейін Сембайдын кенже баласы Оспан
тұтқындалып, олда 8 ноябрьдегі жазаға ілікті. Сол уақытта ауыртпалық түскен
үлкен отбасы 1921 жылы туған ауылды амалсыз қалдырып, Қарқаралы қаласына
көшуге тура келді. Ібния Сембаевтың әкесі Әбдіхамит осында Қарқаралы орман
шаруашылығына орманшы болып жұмысқа орналасады.
Жанұяның ауылдан қалаға көшіп келуі отбасылық жағдайды жақсартып қана
қойған жоқ, сонымен қатар балалардың жан-жақты білім алуына да мол
мүмкіндік жасады.
Сайып келгенде, Сембаевтар жанұясының шежірелік генеологиясының
ретроспективасы Әбдіхамит Сембаевтың ағартушы-педагог болып қалыптасуына
жанұядағы жағдай мен тәрбиенің рөлі маңызды болғанын көрсетеді. Әкесі Ібния
мен атасы Сембайдың арқасында жас жігіт Әбдіхамиттың оқуға деген ынта-
ықыласы артып, зайырлы, білімді гуманистің бойында тұлға ретіндегі өнегелік-
этикалық, эмоциялық-шығармашылық қасиеттері қалыптасты. Әбдіхамит
Сембаевтың сол кездері орысша білім алып, рухани деңгейі жоғары болғанына
ағайын ағалары, яғни әкесінің бауырлары жас балғынға пайдалы ықпалын
тигізбей қойған жоқ.
1919 жылы 14 жасқа толғанда Әбдіхамит Ібнияұлы Қарқаралы қаласындағы
үш жылдық мерзімдегі екі сатылы орысша-қазақша мектепке оқуға түседі. Білім
алуға деген үлкен құлшынысы оны 1923 жылы Қарқаралыдағы педагогикалық
техникумға алып келеді.[14]
Орысша-қазақша мектептегі және педагогикалық техникумдағы оқу оның ой-
өрісінің жоғарылап, орыс халқының мәдениеті мен тіліне ерекше сыйластығы
мен махаббатының артуына себеп болып, осы жағдай оның болашақ еңбектері мен
ғылыми-педагогикалық қызметінде айқын көрініс тапқаны анық.
1922 жылы ашылған Қарқаралы техникумы жергілікті халықтың ағартушылық,
саяси және мәдени жағдайларын арттыруда өте маңызды болды. Осы оқу орны
және ондағы мұғалімдер туралы үнемі жылы лебізін білдіретін Ә.Сембаевтің
есінде сол жылдар ұзақ сақталғаны анық. Ол осыған байланысты Қарқаралы
педагогикалық техникумының алғашқы директоры,білім беру жөніндегі
семинарист Рақымбай Сапақовтың қазақ жастарының орыс тілін меңгеруіне ықпал
жасап, белсенділік танытуда үлкен еңбек сіңіргенін де атап өтеді. Бұл
бағытта орыс тілінің тамаша маманы, дарынды педагог Иманбек Тарабаев та көп
жұмыс істеді. [15]
Осы оқу орнына деген алғыс белгісі ретінде халық ағарту
комиссариатының комиссары Ә.Сембаев 1945 жылы 13 маусымда Қазақстан КП(б)
ОК хатшысы Ж.Шаяхметовке арнайы хат жазып, республика көлемінде Қарқаралы
педагогикалық техникумының 25 жылдық мерейтойын салтанатпен атап өтуді
ұсынды.
Ә.Сембаев оқып жүрген кезінде оқу орнының қоғамдық өміріне белсене
араласты. Ол туралы О.П.Киреевамен бірге жазған Қазақстанның арнаулы орта
оқу орындарының оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің кейбір мәселелері (1976)
атты еңбегінде техникумның комсомол ұйымының хатшыларының бірі болғанын
айтады. Комсомол ұйымының көшбасшыларының белсенділігімен техникум
оқушылары ауыл тұрғындары арасында үлкен қоғамдық-тәрбие жұмыстарын
атқарды. Педагогикалық техникум қабырғасында Жойылсын сауатсыздық қоғамы
құрылып, олар өз алдына мәдени-ағартушылық мақсаттар қойды. Қоғам мүшелері
әсіресе жазғы мезгілде ауылдарды аралап, әсіресе ересек адамдар арасындағы
сауатсыздықты жоюмен шұғылданды. Осымен бір уақытта халық арасында үлкен
үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, қазақ жастарын білім алуға шақырды,
мәдениет және оқу-ағарту саласында болып жатқан өзгерістердің мәнін
түсіндірді.
Қарқаралы педагогикалық техникумы мен Қарқаралы қаласының өзінің
қоғамдық-саяси өмірі ХХ ғасырдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКАКАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстанда XX ғасырдың 40 жылдарындағы білім беру тарихын
жүйелеудегі Ә.Сембаевтың еңбегі.
Бекітемін
Қорғауға жіберілді
Ғылыми жетекшісі оқытушы
Каф. меңгерушісі, п.ғ.д., профессор
... ... ... ... ... ... ... . Т.Г.Токқұлова
... ... ... ... ... ...Л.Керімов
орындаған ППП – 515 тобының
... ... . ... ... ... ..2009ж
студенті ... ... ... ... Г.Баймаханова
Хаттама№ ... ... ..
050103 – Педагогика – психология
... ... . ... ... ... ... .2009ж
мамандығы
Түркістан – 2009
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
I-Бөлім. Ә.І.СЕМБАЕВТЫҢ білім беру тарихын жүйелеудегі қоғамдық-
тарихи алғышарттары.
1.1 Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және әлеуметтік-
экономикалық
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6-15
1.2 Ә.І.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде
қалыптасуының негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16-34
II-Бөлім. Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру
жүйесіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруы.
2.1 Ә.І.Сембаевтың балалар үйiнiң жұмысын басқарудағы педагогикалық-
ұйымдастырушылық қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35-
49
2.2 Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру
тарихын
жүйелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..65-66
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.67-69
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа қоғам
жағдайындағы міндеттерінің бірі ұлттық құндылықтарымызды жаңаша зерделеп,
оның озық тұстарын бүгінгі күн қажеттілігіне пайдалану
әсіресе, еліміздің тарихи шежіресінде өзіндік қолтаңбаларын қалдырған,
ұлттық мәдениетті және ғылымды дамытуға өз үлестерін қосқан дара
тұлғалардың қоғамдық қызметтері мен шығармашылық мұраларын зерттеу
нысанасына айналдыру өте өзекті болып отыр. Өйткені, тарихи-педагогикалық
мұралар туралы білімді жетілдірмеу, білім беру жүйесіндегі маңызды
мемлекеттік проблемалардың тиімді шешімін табуда қиындық туындатады.
Бұл жөнінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих
толқынында атты еңбегінде: Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған
тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына
қазақ зиялыларының мейілінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауға тиіс,
өйткені олар біздің ең жаңа тарихымыздың мәйегі іспеттес, кіндік
тұлғалары, - дейді [1].
Біз зерттеуімізге нысана етіп алып отырған Ә.І.Сембаевтың
Қазақстандағы білім беру тарихын жүйелеуі, педагогикалық мұрасы ерекше
маңызды, өйткені оның тікелей қатынасуымен қазақстандық педагогика
ғылымының қалыптасуы, қазақ мектептерінің пайда болуы мен даму тарихы және
жоғары оқу орындарындағы мамандықтардың ашылуы, жетім балаларға арналған
мектеп-интернеттар жұмысының жүйесі қаланған.
Ал, Қазақстандағы педагогика ғылымының тарихы туралы Қ.Бержанов,
Т.Тәжібаев, А.С.Ситдықов, Р.Г.Лемберг, Г.М.Храпченков, К.К.Құнантаева,
Т.С.Садықов, А.И.Ильясова, А.Садықова, М.Есекешева және т.б. ғалымдардың
зерттеулерінде; халыққа білім беру мекемелерінің пайда болуы мен даму
тарихы және ондағы оқу-тәрбие үрдісінің ғылыми негіздерін, сонымен қатар
мамандардың білімін жетілдіру туралы зерттеуші: Н.Д.Хмель, Г.А.Уманов,
Р.Ж.Ержанова, Б.Р.Айтмамбетова, А.А.Бейсембаева, А.А.Кусаинов, Қ.Сейталиев,
В.Г.Храпченков, Г.Ж.Меңлібекова, Г.К.Ахметова, Б.А.Әлмұхамбетов,
Л.К.Керімов, А.Ғ.Қазмағамбетов, Е.О.Омар, Т.Сабыров, А.К.Игибаева және т.б.
ғалымдардың ғылыми зерттеулеріне жасалған талдауда Ә.І.Сембаевтың
педагогикалық мұрасына ішінара талдау жасалып оның қоғамдық қызметі мен
жеке тұлғалық өмірбаянына сипаттамалар берілген.
Сонымен, аталған ғалымдардың зерттеулеріне жасалған талдау, бізге
Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеудегі ұйымдастырушылық қызметтеріне
бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасына алынып, зерттелмегендігіне
көз жеткізді.
Алайда, Қазақстанның оқу-ағарту ісі мен ғылымының қалыптасуына және
білім беру мекемелерінің даму тарихына ерекше мән беріп ғылыми тұрғыдан
зерттеген қоғам, мемлекет қайраткері болған Ә.І.Сембаевтың білім беру
тарихын жүйелеуі, ұйымдастырушылық қызметтерінің тарихи-педагогикалық
әдебиеттерде және қазіргі заман талабына сай педагогикалық теория мен
практикасында жеткілікті түрде зерттелмеуінің арасында; педагогикалық
мұрасын білім беру жүйесінің оқу-тәрбие үрдісіне ендіруге арналған арнайы
нұсқаулардың жоқтығының арасында қарама-қайшылық бар екендігі анық
байқалады. Осы қайшылықтарды шешу бізге зерттеу проблемасын анықтап,
тақырыпты Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеуі. деп таңдауымызға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты - Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы білім беру тарихын
жүйелеудегі еңбектеріне тарихи-педагогикалық және теориялық талдау жасау
және оларды қазіргі білім беру жүйесіне енгізу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және экономикалық
жағдайлар.
2. Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру жүйесіндегі
оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
3. Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептердің білім беру тарихын
ұйымдастырудағы оқу-тәрбие үдерісін жүйелеу.
Зерттеудің нысанасы - Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихындағы
педагогикалық-ұйымдастырушылық қызметі.
Зерттеудің пәні - Ә.І.Сембаевтың Қазақстандағы мектептерде білім беру
тарихын жүйелеуі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып, адамзат
қоғамындағы рухани мәдениеттің тарихи, ғылыми, шынайылық ұстанымдары және
білім беруді дамытудағы саяси, әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық,
қоғамдағы әртүрлі факторлардың өзара байласындағы иедяларын өзара тірек
ететін философиялық тұжырымдама саналады. Қазақстандағы оқу-ағарту мен
кеңестік дәуір мектептеріндегі білім мен тәрбиені және ғылыми-педагогикалық
зерттеулерді дамытудағы проблемаларға мәдениетті дамытушылық көзқарастар
тұрғысынан келу өте тиімді болып саналады. Себебі, Қазақстандағы халыққа
білім беру ісі мен мектептердің даму тарихы және ғылыми-педагогикалық
зерттеулер бірқатар мәдениеттің, саяси-қоғамдық жағдайлардың тоғысында
көрініс алды: ол қазақ халқының Ресейге қосылуы мен Ұлы Отан соғысы
жылдарында да өзіне тән ерекшелігін сақтап қалуға талпынды және алыс-жақын
шетелдердің педагог кадрларының қызметі мен оқу-ағартудағы жетістіктерін де
негізге алды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы үкіметінің нұсқаулары мен
нормативті құжаттары, Қазақстандағы оқу-ағарту мәселесі бойынша материалдар
жинақтары мен құжаттары, ҚР-ның мұрағат материалдары мен құжаттары (ҚР
ОММ), мерзімді баспасөз материалдары, тарихи-педагогикалық және
жалпыпедагогикалық әдебиеттер, сонымен қатар Кеңестік дәуірдегі
Қазақстандағы білім беру жүйесінің дамуын сипаттайтын, педагогикалық
ойлардың дамуына арналған зерттеу жұмыстары.
Зерттеу әдістері: Қазақстандағы халық ағарту комитетінің құжаттарын
және тарихи деректерді салыстырмалы талдау, тарихи-пеадгогикалық,
жалпыпедагогикалық әдебиеттерді, мұрағат материалдарын теориялық талдау,
Ә.І.Сембаевтың білім беру тарихын жүйелеудегі қызметтеріне талдау жасап
олардың өзіндік ерекшеліктерін айқындау.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты: нысаны,
пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеу
көздері, әдістері, негізгі кезеңдері, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар,
ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәні, нәтижелердің
дәлелділігі мен негізділігі ашып көрсетілді.
Ә.І.Сембаевтың ұйымдастырушылық-педагогикалық қызметінің дамуының
қоғамдық-тарихи алғышарттары атты бірінші бөлімде Ә.І.Сембаевтың тұлғалық
қалыптасуына әсер еткен қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайлары
мазмұндалып, мемлекет және қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының нгеізгі
кезеңдері айқындалады.
Ә.І.Сембаевттың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім беру жүйесіндегі
оқу-тәрбие жұмыстарын жүйелеуі Ә.І.Сембаевтың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
білім беру жүйесіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру, балалар үйінің
жұмысын басқарудағы педагогикалық-ұйымдастырушылық қызметіне мазмұндық
сипаттама беріледі.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері талданып, тұжырымдалады
және оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
I-бөлім. Ә.І.СЕМБАЕВТЫҢ білім беру тарихын жүйелеудегі ҚОҒАМДЫҚ-
ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРы
1.1 Ә.І.Сембаевтың тұлғалық қалыптасуындағы саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар
Тарихтың шұғыл бұрылыстарында, саяси және әлеуметтік-экономикалық
құрылым мен қарым-қатынас түбегейлі өзгеріске ұшырағанда, қоғам бұрынғы
идеологиялық көзқарастар жүйесінен бас тартады, оны ауыстырады. Бүгінде бұл
- барлық посткеңестік мемлекеттерге, соның ішінде Қазақстанға да тән
құбылыс. Педагогикалық ғылымдарда бұл базалық компонентті марксистік
философияға негізделген әдіснамадан бас тартудан көрініп отыр. Біздің
тарихымыздың кеңестік кезеңінде әлеуметтік-формациялық (әлеуметтік таптық)
әдісті абсолютке айналдырып, тарихи-мәдени әдістің рөлін кемітіп, көптеген
марксистік философиялық және әдіснамалық доктриналарды абсолюттендіріп және
догмаға айналдырып, ал мұның өзі тарихи және басқа ғылыми зерттеулердің
нәтижелерін бұрмалап, жалғандыққа ұрындырғаны баршамызға мәлім [2].
Тәуелсіз мемлекетіміздің әлеуметтік-эканомикалық жүйесі
түбегейлі өзгерістерге ұшырап, біраз үрдісті даму жолына түсіп жатқан
шағында рухани өмірімізде күні өткен Кеңес үкіметі тұсындағы білім мен
ғылымның дамуына сыңаржақты теріс пікірлер айтылып жатқаны белгілі. Алайда,
бүгінгі мемлекет білім мен ғылым тұтқасын ұстап отырған азаматтарымыз, сол
кеңестік дәуірде білім алып бүгінгі мемлекет қайраткерлері деңгейіне
көтеріліп отырғанын ұмытқандай. Алдағы уақытта олардың орнын батыстан білім
алып келген жастарымыз алмастыратынын ескерсек, кеңес дәуірдегі ғұлама
ғалымдар мен қоғакм қайраткері болған, бүгінгі күннің кірпішін қалаған
тұлғаларымыз ұмыт болама деген күдік ой туады. Алайда, қоғамдық өміріміздің
қай саласы болмасын, ұрпақтар сабақтастығына жүгінетіні белгілі.Олай болса,
неге біз ғасырға жуық тарихымыздағы елдің елдігін паш еткен есімдерді естен
шығармауымыз керек.Осындай адамдар қатарына қазіргі қауырт заманның
қалтарыстарында ұмытыла бастаған кешегі байсалды басшы, үлкен ғалым, кеңес
дәуіріндегі оқу-ағарту саласы ұйымдастырушыларының бірі болған Әбдіхамит
Ібнияұлы Сембаевты жатқызуымызға болады.Сөзіміз дәлелді болуы үшін
педагогика ғылымдарының докторы, профессор марқұм Г.М.Храпченковтың мына
сөздерін келтіргенді жөн көрдік: Однако, к сожалению педагогическое
наследие члена-корреспондента АПН ССР, замечательного сына казахского
народа А.И.Сембаева остается невостребованным, почти неизученным.
1905 жылы қаңтар айында бұрынғы Жезқазған облысының Шет ауданына
қарасты Қарабұлақ селосында дүниеге келген Әбдіхамит Ібнияұлы Сембаев-
Қазақстанда педагогика ғылымын дамытуға зор үлес қосқан, қазақ орта
мектебінің қалыптасып өркендеуіне айрықша ықпал еткен тарихи тұлға. Ол
еңбекқор ағартушы, көрнекті ғалым, шебер ұйымдастырушы. Оның еңбек жолының
ерекшелігі: ауыл мұғалімінен оқу министіріне дейін өсуінде, партия, кеңес
жүйесіндегі лауазымдарға қызықпай, тек білім саласында айрықша ынта
жігермен жемісті қызмет етуінде.
Тарихи-педагогикалық құбылыс ретінде адамдардың тағдырына айтарлықтай
әсерін тигізген тарихи оқиғалар, белгілі бір әлеуметтік-саяси себептермен
бір кездері, бір аймақта жекелеген халықтардың басынан өткен үдерістер
мүлде айтылмады. Осыған байланысты, зерттеуіміздің міндеттеріне сәйкес,
бізге педагогикалық зерттеулерде қалыптасқан дәстүрлі стереотиптерден
ауытқуға тура келді, мұнда әлеуметтік-экономикалық және басқа алғышарттар
қорытындыланды нақты бір тұлғаға қатысты мәселелерді қамтымады.
Мысалы, Ә.І.Сембаевтың архивтік материалдарында оның 1923-1927
жылдардағы өмір деректері мен гениологиялық мағлұматтары сақталмаған. Бұл
сірә, А.Сембаев қызметінің көп бөлігі репрессия кезеңі мен тоталитарлық
ахуал жағдайында өткендігінен болса керек.
Қазақстандық ғалым Г.М.Храпченков: Педагогика тарихының әдіснамасы
тұтас тарихи-педагогикалық үдерістің компоненттік құрамы мен құрылымының
сипаттамасын объективті ғылыми-тарихи тұрғыдан зерттеуді талап етеді, тек
сонда ғана педагогиканың тарихы өзінің: а) теориялық-танымдық; б)
әлеуметтік және аксиологиялық; в) дәлелдемелік және критерийлік; г)
эвристикалық және болжамдық; д) тәрбиелік міндетін атқара алады. Сөйтіп,
педагогика тарихы мен қазіргі заман бірлігі тұтас тарихи- педагогикалық
үдерісте, оның уақыттық компоненттерін құрастыратын ішкі бірлікпен
анықталады: өткен тарихи-педагогикалық - қазіргі заманғы - педагогикалық
болашақ, бұлардың ешқайсысы да бір-бірінен бөлек жемісті зерттеле алмайды,
- дейді. [3]
Олай болса, Ә.І. Сембаевтың қалыптасуына ықпалын тигізген саяси және
әлеуметтік-экономикалық ахуалдағы әрбір тарихи-педагогикалық құбылысты жеке
дара қарастыру қажеттігі шығады. Мұрағат мағлұматтарының көптеген
материалдарына, күнделікті баспа сөзге, жақын туыстарының естеліктеріне
сүйеніп, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына әсер еткен тарихи
алғышарттарды былайша бөліп қарастыруға болады:болады:
1. Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі қоғамның саяси және әлеуметтік-
экономикалық жағдайлары;
2. Ұлы Қазан төңкерісінен кейінгі және бейбіт құрылыс кезеңіндегіқоғамның
саяси әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайлар.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бірінші тарихи алғышарт- Ә.І.Сембаевтың
балалық-жастық шағындағы жағымды әлеуметтік-мәдени ахуалмен байланысты. Ал,
екінші тарихи алғышарт - Ә.І.Сембаевтың елдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық оқиғаларға белсене араласа бастаған, толыса бастаған шағымен
айрықшаланады. 40-шы жылдардан кейінгі мемлекет өміріндегі саяси-әлеуметтік-
экономикалық ахуалды біз, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына ықпал еткен
кезең ретінде өз зерттеуімізге енгізген жоқпыз. Себебі бұл кезеңде ол өзі
осы ахуалды қалыптастыруға белсене қатысушы тұлғаға айналған еді.
Осылайша кеңістік уақытты бөліп қарастыру, оның ұқсастығы мен
зерттелуі, біздің көзқарасымыз бойынша, Ә.І.Сембаев тұлғасының қалыптасуына
қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайлары шынайы және құнды
ғылыми мағлұматтар береді.
Мәселен, 1905-1922 жылдардағы қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық
ерекшелігі мынада: ХХ ғасырдың басындағы ахуал ішкі Ресейдегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге тікелей тәуелді еді. Ресейде аграрлық мәселенің
шешілмеуі кішіресейлік және орта қара топырақты губерниялардан жүз мыңдаған
қара шаруаларды жер ауғандардың ащы тағдырына душар қылды. Шығыста кең
байтақ отар елдің бары жақсы болды. Патша өкіметі осылайша бірден екі
мәселені шешті: өз елінде ушыға бастаған ахуалды бәсеңдетті, ал түкпір
Азияны жаңа отарлаушыларға толтырды. Ресейдегі шаруашылықты жүргізу де,
сонымен қатар, этникалық мәселелер де, тез арада шешіліп жатты.
1910 жылға қарай далалық аймақтардағы қазақтардың үлес салмағы 70%
дейін төмендейді. Кей аймақтарда (Ақмола облысында) бұл сан 52%-ға дейін
құлдырады. Қазақстанда өзге ұлт адамдары күрт көбейді - орыстардың саны 25%-
ға, татарлар - 1,5%-ға, эстондықтар мен латыштар - 0,2%-ға, поляктар -0,16%-
ға, еврейлер - 0,09%-ға, қалмақтар - 0,04%-ға өсті. [4]
Ресейден ағылған көш Қазақстанның ұлттық құрамын ғана өзгертіп қоймай,
жергілікті этносқа қатысты ауыр демографиялық салдарларға әкеп соқтырды.
Біріншіден, өкімет көптеген қазақ ауылдарын шаруашылыққа қолайлы
жерлерін босқындарға босатып беруге мәжбүр етті. Жерсіз қалған оны не жаңа
қожайындарынан жалға алуға тиіс болды, не оңтүстікке қарай шөл, шөлейт
аймақтарға көшуге тура келді. Екіншіден, қазақтардың күн көрісі нашарлап,
әр түрлі эпидемиологиялық ауруларға ұшырады, өлім көбейді. Жалпы XX ғасыр
басындагы этникалық үдеріс қауіпті болды, өкіметтің әрекеті көбіне
арандатуға кұрылды. Әлеуметтік қарым-қатнас көбіне этникалық атрибуттармен
бүркемеленді. Шовинизм стихиялық ұлтшылдықты қоздырды.
Сонымен қатар, капитализмнің кең дамуы және халық ағарту саласындағы
реформалар қазақ қоғамында мүлде жаңа құндылықтар тудырды. Дәстүрлі саяси
институттары болмауы салдарынан бөлшектенген рулар мен тайпалардың
стихиялық тобына айналған, көшпелі дағдарысынан жұтауға айналған тауарлы-
ақша қатынасы мен ағарту ісінің кеңеюі барысында жаңа ұлт қалыптасады.Бұл
үдерістің белгісі деп зиялылар мен сауда буржуазиясының пайда болуын
айтуға болады. Көп реттерде XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ зиялыларыны
бұрынғы ақсүйек отбасыларынан шыққан. Бұл жерде тек ұрпақ жалғастығы ғана
емес, сонымен бірге адалдық, халық тағдырына жауаптылық, ой-арманының
тазалығы сияқты оларға тән бірқатар қасиеттер болды. Зиялы қауымның
көзқарасы әсіресе тұңғыш газет-журналдар: Қазақ Айқап беттерінде айқын
бейнеленді. Онда орыс-қазақ мектептерінің мұғалімдері, сол сияқты
Петербург, Мәскеу, Қазан Жоғары оқу орындарын бітірген алғашқы қазақ
зиялыларының ой-пікілерін білдірді. И.Букин көшпенді халық балаларының
дене және ақыл-ой тәрбиелері жөнінде бірқатар мақалалар жазды. О.Альджанов
Қырғыз балаларының тәрбиесі туралы мақаласында: тәрбиенің жан-жақты,
физикалық және ақыл-ой дамуын қамтитын, тәрбие мақсаты-адамды үйлесімді
дамыту, жетілдіруге үнемі ұмтылыс болуға тиіс, екенін айтты. [5]
Төңкеріс алды жылдарында аймақтың педагогикалық ой-пікірлерін
дамытуға ұзақ жылдар бойы Қазақстанда тұрған орыс ғалымдары айтарлықтай
үлес қосты. Олар: А.В.Васильев, Н.А. Зеланд, М.И.Ронгинский, В.А.Обручев,
Н.Иванов және т.б.
Бірінші кезең, біз атаған саяси, әлеуметтік-экономикалық ахуал,
Ә.І.Сембаевтың балалық-жастық кезеңі үшін (1923 жылға дейін) неғұрлым
жайлы, жағымды болды деп санаймыз, яғни оның белгілі бір әлеуметтік ортада
қалыптасуын мемлекеттік аспектідегі, кең масштабы саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағдай тек қосымша, жанама түрде ғана ықпалын тигізді. Себебі
бұл дәуірде ол өзін қоршаған элиталық, этномәдени жүйенің ықпалында болды:
атақты ру, ақсүйек отбасы, ауылдастарының әлеуметтік-мәдени ықпалы зор
болды.
Көне заман философтарының жалпыға мәлім даналық сөзі кімде-кім өзі
өмір сүріп жатқан әлемді танығысы келсе, ол, ең алдымен, өзінің қарым-
қатынас жасайтын ортасын айқындап алуға тиіс деген еді.Бұл туралы М.Бахтин
былай дейді: Адам табиғатының өзі (сыртқы да, ішкі де) – терең қарым-
қатынас. Тірі болғаның демек, қарым-қатынасқа түскенің, Қарым-қатынас
ұғымынан шығарып айтар болсақ, Ә.І.Сембаевтың тұлға ретінде қалыптасуының
балалық-бозбалалық кезеңі XX ғасыр басындағы қолайлы әлеуметтік-мәдени
жағдайда өтті деп есептеуге болады.
Мәдениет дегеніміз - әлеуметтік тұрмыстың туы, ол – материалдық
өндірістің нәтижесі ғана емес, сонымен бірге адам рухының жемісі де [6]
Бұл дәуір қазақтарының мәдениеті ұлттық дәстүрді, салт-сананы және
өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеудің дәстүрін барынша сақтап, дамытқан
күйінше қалды, осындай қатал әлеуметтік-тұрмыстың жағдайда адамның
физикалық, адамгершілік, ұлтжандылық, елжандылық қалыптасуы мен дамуы жүріп
жатты. Мұны мынадай әлеуметтік-тұрмыстық ахуалдан көруімізге болады:
Қазақ халқының басым бөлігі киіз үйлерде тіршілік етті. Үйшілер анық
сұлулығымен, сол сияқты барлық бөлшектерінің үйлесімді байлығымен
ерекшеленетін киіз үйдің тамаша үлгілерін жасады: Көп ретте оларды әр түрлі
этнографиялық көрмелерге жіберетін (Петербург, Москва, Париж).
Әр түрлі көшіп-қону, әскери жорықтар, шаруашылық қажеттіліктерге киіз
үйдің неғұрлым қарапайым түрлері:қос, жалым үй, абылайша және т.б.
пайдаланылды. Орыс үкіметі киіз үйді көп мөлшерде әскер қажеттілігіне
жаратты. (Әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде). Қыстау -
қазақтардың қысқы баспанасы. Бұл сол аймақтың климаты мен табиғи-тарихи
жағдайына, сол сияқты иесінің экономикалық күиіне қарай салынған әр түрлі
қора-қопсы құрылыстары. Таулы аудандарда тас пен ағаштан, далалы жерлерде
шым мен тастан, солтүстікте қам кесектен салынады. Терезелер төбеден
шығарылды немесе есікке қарсы дуалдан жасалды, есік аулаға қаратылды.
Қыстау, әдетте, екі бөлмеден тұрады (қоржын үй). Тұрғын үйге жапсарлас
шаруашылық бөлмелері салынды. Қыстау ұғымына жазда мал жайылатын өріс
те кіреді.
Қазақтардың киім киісінде қоғам өміріндегі өзгерістердің әсері
байқалады, татар мәдениетінің ықпалы күшті. Егер ғасыр басында жібек,
барқыт, атлас, әсіресе дүрия (жартылай жібек) материалынан тігілген
ортаазиялық өндірісті артық санаса, ғасыр соңында орыстардың фабрикадан
шығарылған маталары көбірек енеді. Қазақтардың ескілікті киім формасы-
саптама (ұзын қонышты етік), сәукеле (келіншектің бас киімі), айыр қалпақ
(еркектердің шошақ бас киімі) - біртіндеп қолданудан шыға бастады.
Халық поэзиясы жанрындағы кейбір өзгерістер туралы Ш.Уәлиханов былай
деп жазды: Қобыз сарыны жыр формасы ретінде, тек бақсылардың үлесі болып
қонды. Олар жындарды аластау кезінде осы өлең формасын қолданады. Жырды
тудыратын орта (регитатив) өтіп бара жатқаны сөзсіз. Қазақ даласын әскери
бекіністерге толтырып тастау, өсімқорлық пен капиталистік қанау, біраз ірі
көтерілістердің жеңілуі - қазақ даласын толқытқан осы оқиғалардың бәрі Зар
заман деп аталып кеткен пессимистік бағыттағы қазақ поэзиясын тудырды. Осы
бағыттың көрнекті өкілдері Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Дулат
Бабатайұлы, Әбубакір Кердері болды. ХІХ ғасырдағы кітаби ақындар Бұхара,
Ташкент, Самарқанд медреселерінде оқып, білім алды және шығыс елдерінің
тілін, әдебиетін және тарихын үйренді. ХІХ ғасырдың соңында қисса, хикаят,
дастандар өте кең таралды. [7]
Бұл бағытта Ақылбек ибн Сабан (60 қиссаның авторы), Шәді Төре
Жәңгіров, Машһүр Жүсіп Көпеев жемісті еңбек атқарды.
Ұлы Абай шығармашылығын ұлттық және жалпыадамзат мәдениетінің үш
бұлағы сусындатты. Абай поэзиясы қазақ шындығының тамаша туындысы
екендігіне де дау жоқ. Әлеуметтік-экономикалық жағдай оны халық тағдыры
және оның даму перспективалары туралы толғануына алып келді.
Шын мәнінде бұл дәуір тарихтың мәдени өмірінің тамаша бір кезеңін
көрсетеді. Осы дәуірде тамаша композиторлар, күйшілер мен әншілер өмір
сүріп,өз шығармаларын тудырды. Бұл кезеңде білім беру ісінде
айтарлықтай ілгерілеушілік болды, облыс орталықтарында қыздар гимназиялары
ашылды, мұғалімдер семинариясы, ауыл мектептері ашылды. Қазақ балаларына
Ресейдің жоғары оқу орындарына түсу жолдары ашылды.
ХХ ғасыр басында далалық аймақтарға әлеуметтік–демократиялық
идеялардың жаңа толқыны ене бастаған дәуірде, аймақтық педагогикалық ой-
пікірлер тиімді дами бастады. Қоғамдық аренаға ағартушылардың жаңа ұрпағы
келіп шықты, олар алдыңғы оқымыстылардың матералистік көзқарастарын лайықты
дамытты, сөйтіп, оқыту мен тәрбиелеу саласына жаңа идеялар мен
көзқарастар әкелді. Мысалы, қазақ ағартушысы Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-
1920) Социализм, Адасқан өмір, Қазақтарға білім беру мен оқыту қандай
күйде шығармаларында дидактика мәселелері бойынша нақты идеялар айтты,
балаларды оқыту, олардың жасерекшеліктерін ескеру, келешек ұрпақты
тәрбиелеудегі ана тілінің басты фактор және құрал екендігін, өз білімін
жетілдірудің ролі туралы, қазақтар үшін орыс тілін үйретудің маңызы туралы
тың пікірлер білдірді. Ескі діни мектеп оқуын сынай келіп, ол жаңаша оқу
туралы бірқатар ой-пікілер айтты. Білімді игеруге ақыл мен ынта керек,
ақылмен мәнін түсінбей, құр жаттау - пайдасыз, ғылым тек ынта қойған мен
ақылы жеткенге ғана бағынады, ол байлардың жалқау, ынтасыз балаларының
үлесі емес. [7] Сол жылдары қазақ педагогикасының кейбір мәселелері
бойынша ақын-жазушылар С.Көбеев (1878-1956), С.Дөнентаев (1894-1938),
Б.Өтетілеуов, М.Сералин, Ә.Диваев, М-Ж.Көпеев, Ш.Құдайбердиев, мұғалімдер
Ғ.Балғымбаев, Н.Құлжанова, М.Қашимов және т.б.өздерінің педагогикалық ой-
пікірлерін білдірді.
Егер, ТМД және Қазақстанның тарихи дамуындағы тағы бір маңызды
ақиқатты ескермесек, Ә.І.Сембаевтың өмірінде мәнді, тіпті кей реттерде
негізгі роль атқарған шындықты айтпасақ, онда Ә.І.Сембаевтың аталған
дәуірдегі тұлғалық қалыптасуына әсер еткен саяси, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлар толық болмас еді деп ойлаймыз.
Сондықтан да біз, тарихи-педагогикалық зерттеулердің негізгі бір
принципіне, атап айтсақ тарихилық принципіне сүйенеміз. Осы орайда
Г.М.Храпченков былай дейді: тарихилық принцип – тарихи-педагогикалық
құбылыстардың туындауымен даму динамикасының, олардың нақты-тарихи
шарттармен байланысысының бар екенін және жұмыс істеуін зерттеудің факторы
ретінде көрініс береді. Тарихилық, тарихи-педагогикалық құбылыстардың
қалыптасуындағы және дамуындағы, өтуіндегі ғылыми-шынайы бейнелердің
жалпылығын және ерекшелілігін талап етеді, не тарихи уақыттың өзіндік
ерекшелігін ескере отырып өткеннің сипаттамасын қамтамасыз етеді. Тарихи
уақыт нақты бір педагогикалық құбылыстар мен деректі объективті ғылыми
тұрғыдан ашып беруді талап етеді, даму үстіндегі тарихи-педагогикалық
ақиқатты тануды қажет етеді. Тарихи уақыт статикада және динамикада
қарастырылады. Бұл адамзат қоғамының тарихи дамуымен, оның педагогикалық
институтттары,сондай-ақ, тарихи-педагогикалық үдерістің өзіндік даму
динамикасымен және ерекшклігімен байланысты. Бұл тарихи-педагогикалық
шындықты нақтылауға және оның ғылыми-объективті сипатын жасауға мүмкіндік
береді - дейді. [8]
Осы айтылғандарға және саяси, әлеуметтік-экономикалық, тарихи-
педагогикалық құбылыстарға сүйене отырып, Ә.І.Сембаевтың тұлға ретінде
қалыптасуында үлкен мәні бар Қазан революциясы кезеңіне қысқаша
тоқталамыз.
Алайда, 1920-жылдар посткеңестік және шет ел мемлекеттеріндегі
миллиондаған адамдардың дүниетанымы мен идеологиясын көптеген жылдарға
алдын-ала айқындап берген ұлы дәуір болды. Бұл, сол сияқты, қазақ
қоғамындағы ауыр кезең еді. Өйткені, ХХ ғасырдың басында қазақ халқының
ұлттық оянуы басталды, мұны интеллегенцияның азғантай тобы басқарды, онда
қазақ этносының барлық әлеуметтік топтары болды. Олар жаңа қоғамдық қарым-
қатынастармен байланысты еді. Қалалар саяси және мәдени өмірдің орталығы
ретінде даму үстінде болып, ұлттық интеллигенцияның саны көбеюімен өзіндік
сана-сезімінің қалыптасуының алғашқы кезеңін Қазан революциясы үзіп
жіберді. Мұның өзі Қазақстанды бос кеңістікке айналдырды. Ал содан кейін
қазақ халқын сұмдық апатқа ұшыратқан, ондаған жылдарға созылған террор мен
геноцид жылдары басталды. Бұдан өзге, Қазақстан елдің әр түкпірінен жер
аударылған, кінәлі болған халықтардың концентрациялық лагеріне
айналдырылды.
Азамат соғысы (1918-1920) шаруашылықтың қирауына әкеліп соқты: мал
басы екі еседен аса кеміді (10,8 млн.), егістік жер көлемі 1914 жылғы 3,6
млн. десятинадан 1922 жылы 1,6 млн. десятинаға дейін азайды. Осының
салдарынан Қазақстанның солтүстік шығыс бөлігінде жаппай ашаршылық
басталды. НЭП-ке қазақ халқы ашаршылық салдарынан, әртүрлі көші-қон, соғыс
құрбандары саны жағынан көп шығынғы ұшырады. Қазақстанда қалыптасқан жағдай
кездейсоқ емес, ол СССР-дің экономикалық дағдарысқа ұшырағанын көрсетті
және бұл соғыс пен революцияның кесірінен гөрі әскери коммунизм саясатының
кесірі көбірек болды. Соның әсерінен көптеген қазақ азаматтары ұзақ жылдар
бойы өзінің шыққан тегін жасырып келуге мәжбүр болды. Қазан революциясы
әлеуметтік қатынастарды түбірінен өзгертіп, жаңа көзқарастардың
қалыптасуының басы болды. 20-жылдары Ә.І.Сембаев осы оқиғалардың қалың
ортасында болды.[9]
Қазан революциясынан кейінгі қазақ қоғамының 2-кезеңіндегі саяси,
әлеуметтік-экономикалық ахуалды Ә.І.Сембаев 18-19 жасында қарсы алды.
Соншама жастығына қарамастан, студент бола жүріп, ол ауыр әлеуметтік-
экономикалық және қатал саяси жағдайдың куәгері болды, тұлға ретінде
қалыптасып, білім беру саласындағы мемлекет қайраткері ретіндегі тағдыры
айқындалды. Қазан революциясының салдары НЭП деген атпен белгілі.
НЭП жылдары көптеген жағымды өзгерістер болды: сауда-саттық жанданды
жәрмеңкелер қайта ашылды, 1925 жылы мал басы 1922 жылмен салыстырғанда екі
есе көбейді, жер өңдеуде 1914 жылғы көрсеткіш деңгейіне жетті. 1924 жылы
қазақ жерін бір республикаға біріктіру ісі аяқталды [71]. ҚазССР
территориясына Түркістан Советтік республикасының солтүстік аудандары
қосылды. Бұған дейін әр түрлі территориялық-әкімшілік бірліктерде бытырап
жүрген қазақтар: патша заманында әр түрлі генерал-губернаторлықтарда, 1924
жылға дейін ҚазССР-і мен ТССР құрамында болған қазақтар көптеген
кедергілерді жеңе отырып бірікті. Мұнда бірнеше ондаған жылдар барысында
ұлттық сана-сезімнің мықты іргетасын салып үлгерген интеллигенцияның ролі
зор болды.
Өкінішке орай, 1927 жылы большевиктердің командалық-әкімшілік жүйесі
НЭП-тің берген нәтижелерін белсенді түрде қирата бастады. 30-жылдардағы
қасіреттің алғашқы актісі ірі байлардың жерін тәркілеу туралы заңның
қабылдануы болды. Ресми түрде бұл жылдары 700-ге жуық шаруашылық
тәркіленді, бірақ шын мәнінде Қазақстанның барлық тұрғыны мұның зардабын
тартты. Мал шаруашылығы жүйесі, өндіріс құралдары мен қажетті азық-түлік
өндірісі бұзылды. Қанішер байлардан құтқару ұранымен шаруашылық укладын
қалыпты жұмыс істеу мүмкіндіктері жойылды, ал мұның өзі миллиондаған
адамдардың күн көріс негізі еді. Тұрғындардың аздаған қарсылығын (көшіп
кету, бой көрсету) НКВД органдары қатал басып тастап отырды (соның ішінде,
күн сайын өсіп отырған салық көлеміне, бай-құлақ ретінде жойылуға қарсылық
та бар). Қолда бар деректер бойынша, 30-жылдары Қазақстан территориясында
осындай 300-ден аса стихиялық толқулар болып өткен. [10]
Міндетті түрдегі ұжымдастыру Қазақстанда 1929 жылдан басталды. 1930
жылдың 1-сәуірінде 50% шаруашылық колхоздастырылып бітті. Ф.И.Голощекин
басқарған республика басшылығы бұл акцияны Қазақстанда Кіші Қазан
өткізу қажеттігімен тікелей байланыстырды.
1931 жылдың 1-қыркүйегіне қарай Қазақстанның 122 ауданының 96-сы 50%-
дық межеден асып түсіп, ал 72-сі 80%-дық шектен бір-ақ шықты. Бұл жерде мал
өсіретін колхоздарда малды ортақтастыру шаралары асыра сілтенді - барлық
мал ортаға салынсын, бір лақты да жеке меншікте қалдыруға болмайды, жеке
меншікшіл психологияны жою үшін бір колхоздың малы басқа колхозға берілсін
(аудандық директивалардан). Жиналған сансыз мал (товарлы-колхоз
фермаларындағы) жем-шөп жетпегендіктен қырылып қалды немесе орталыққа
индустриализациялау мақсатына жұмсалды.
Колхоздастырудың сұрапыл салдарын (он мыңдаған сотталушылар жер
аударылды және концлагерьлерге қамалды) көшпенді елді жоспарлы түрде
отырықшыландыру ушықтыра түсті. Шаруашылықты жүргізу ісінен мүлде хабарсыз
партия дилетанттары колхоз пунктерінде жүздеген мың бас малды
шоғырландырды, киіз үйлерден тұтас бір орамдар мен көшелер ұйымдастырды.
Қысқы қонысынан айырылған қазақтар жоғарының нұсқауымен тұрғызылған киіз
үйлер орамында қырғынға ұшыратты. Әсіресе Ресейдің орталығынан келген
жұмысшылар - жиырма бес мыңшылар - басқарған аудандарда шығын көп болды.
Нәтижесінде аштықпен әртүрлі эпидемия салдарынан қазақ халқының 50%-ы (2,5
млн.) қырылды. Халық өсімі тоқтады, жыныстық құрылым бұзылды, оның әсері
осы күнге дейін байқалып отыр. [11]
Ұжымдастыру СССР-ді индустрализациялаумен қатар жүргізілді. Шаруаларды
экспроприяциялау есебінен қор жасалды. Сонымен қатар Қазақстан СССР-дің
өнеркәсіпті аймақтарына шикізат дайындау базасы болу ролі белгіленді. ХІХ
ғасырдың ІІ-жартысында басталып, кеңес өкіметі кезінде жалғасқан
өнеркәсіптің бір жақты дамуы (ауыр және жеңіл индустрияның жетекші
салаларының аздығы не мүлде болмауы) әлі күнге дейін сезіледі. Қазақстанда
түсті металл, көмір, мұнай, электр энергиясын өндірудің мықты орталықтары
жасақталды. Аймақтың табиғи байлығын игеріп, орталыққа тасымалдау үшін
темір жол тараптары салынды. Өнеркәсіптің дамуы халықты қалаға
шоғырландырып, үлкен қалалар саны көбейді. Сонымен қатар, қала халқының
саны табиғи өсім не ішкі миграция есебінен көбейген жоқ. Қазақстанға
ұйымдық жолмен де, стихиялы түрде де жарты миллионнан аса адам ағылды.
(1931-1940 жылдарда Ресей мен Украинадан). Ұжымдастырудың бас кезеңінде
(1929 ж.) қазақтарды отырықшыландыру есебінен көшіп келушілер үшін жер
қорын құру ойластырылды. Дәл осы мақсатпен Көші-қон басқармасы құрылды.
30-жылдардағы Қазақстанның қоғамдық өмірінің қасіреті деп тоталитарлық
режимнің орнығуын айтар едік. 20-жылдардың аяғынан бастап интеллигенцияны
жою мақсатымен кең масштабты операциялар өткізілді. 1927-1929 жылдардың
өзінде көрнекті қоғам қайраткерлерінің көзін жою, ең жарылқағанда
республика көлемінен шығарып жіберу етек алды. Большевиктердің уәде еткен
егемендігі өтірік болып шықты, Москвадағы орталық өкімет Қазақстан халқының
мүддесімен де, ұлттық ерекшелігімен де есептесіп жатпады. Қоғам өмірі
еңсені басты, әсіресе ҚазБК(б)П-ның бірінші хатшылығына Ф.И.Голощекиннің
(1925) келуімен байланысты күшейе түсті. 30-жылдардың ортасында, Москвада
партияның өз ішіндегі күрес күшейе түскенде, республикаға ЦК ВКП (б)-ның
ұлттық интеллигенция өкілдерін құрту туралы нұсқауы келіп түсті (сол кездің
партиялық терминологиясы бойынша - екіжүзділер). Интеллигенция өкілдерін
ату - қоғамды қорғаудың ең жоғарғы жазасы, ал концлагерьлер - қоғамдық
профилактика орны деп аталды. 30-жылдары тоталитарлық режим қоғамдық-саяси
өмірдің барлық саласында орнықты. Қазақтардың этникалық тарихында бұл
этникалық генофондыны жоғалтудың қайғылы беттері болып қалды,
этноэкологиялық ортаның жойылуы деген сөз еді.
Оның мәнісі Қазақстанда ерекше сұмдық формада көрінді. Республикаға
одақтық мемлекет мәртебесінің берілуі, әртүрлі әлеуметтік өзгерістер
тоталитарлық тәртіптің қатаң әмірі бойынша жүргізілді. КПСС-тің барлық
идеологиялық күші қауқарсыз тобыр - кеңес адамдарының қауымдастығын
құруға жұмсалды. Тарихтың есебін тек 1917-жылдан бастады. Сонымен қатар,
кеңестік дәстүр деп бүркемелеп (әсіресе 1945 жылдан кейін) орыс тілі мен
мәдениетін абсолюттендіруге зор мән берілді. Ресейдің қоғамдық өмірінде
демократиялық дәстүрдің болмағандығынан мұндай потернализм (үлкен аға)
басқаларға қатысты алып қарағанда нағыз геноцидке айналдырылды.
30-жылдары қалыптасқан тоталитарлық тәртіп әлеумет өмірінде ешқандай
өзгеріссіз 80-жылдардың ортасына дейін үстемдік жүргізді.
20-30 жылдары республикадағы білім беру мен мәдениет саласында ғылым,
мәдениет пен білім беруді дамытумен Наркомпростың Академиялық орталығы,
кейіннен қайта құрылған Ғылыми-әдістемелік кеңес айналысты. Фольклорды,
тұрмыс-тіршілік пен қолданбалы өнерді зерттеумен (қазақтардың) Қырғыз
өлкесін зерттеу Қоғамы деп қайта аталған мекеме айналысты.
1925 жылдан бастап Жаңа мектеп педагогикалық журналы шыға бастады.
1933 жылдың наурызында Казрайкомның V пленумының шешімімен ҚазАССР-і
Наркомпросы жанынан ғылыми-зерттеу институты ашылды, ол қазақ мектептері
үшін педагогикалық және ғылыми-әдістемелік көмек көрсетуге тиіс болды.
Мектептердің Республикалық институты және ғылыми-әдістемелік Кеңестің
құрылуы кейбір деңгейде Қазақстандағы педогогикалық ғылымның жандануына
жағдай туғызды. 30-жылдардың ортасынан бастап Абай атындағы ҚазПИ-нің
педогогика кафедрасының және Казнаркомпростың мектептері ҒЗИ-ның
төңірегіне қазақ және орыс ғалымдары топтастырылды, олар педагогика және
психология мәселелерінің ғылыми жобасын жасауға ат салысты.
Ол жылдары қазақ педагог-ғалымдары өз назарын, ең алдымен, қазақ
ағартушыларының педагогикалық мұраларын зерттеуге бағыттады, орыс және
батыс европалық классиктердің озық идеяларын таратуға күш салды.
(Я.А.Коменский, И.Г.Песталоций, И.Г.Гербарт, К.Д.Ушинский және т.б.),
Қазақстанның оқу-ағарту саласын және мектебін дамыту жобасын жасауға назар
аударды. Қазақ тілінде басылған тұңғыш педагогикалық еңбек профессор
Ш.Н.Әлжановтың екі бөлімнен тұратын Маркстік-лениндік педогогикалық
хрестоматия кітабы болды (1935). Онда Қазақстандағы оқыту мен тәрбие,
ағарту міндеттеріне қатысты бірқатар ғылыми-педагогикалық ережелер
жарияланды, мәдени-ағарту жұмысының бірқатар тарихы мен практикасының
мағлұматтары келтірілді, алғаш рет қазақ педагогикалық терминологиясын
студенттер мен республиканың халық ағарту қызметкерлеріне арнап жасауға
әрекет жасалды. Республикада қазақ халқының педагогикалық мәдениетінің
өткен тарихын зерттеуге үлкен көңіл бөлінді. Ағартушы-демократтар Абай
Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұрасын
зерттеуге арналған, әлемдік және отандық педагогикалық ой-пікірінің
классиктерін зерттеуге арналған С.Балаубаева, И.Тәжібаев, С.Қожахметов,
А.Ситдыков сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектері оқырман қауымның кең
қолдауына ие болды. Олардың кейбірі еліміздегі халықтардың оқу-ағарту,
мектептер мен педагогика тарихын зерттеу кітаптарына енгізілді.
Сонымен, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы саяси, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени-тарихи ахуал қоғам өмірінің барлық саласындағы
күрделі идеалданған атмосферамен сипатталады, ондағы Ә.І.Сембаевтың
толеранттылығы, тіл тапқыштығы, зор адамгершілігі, тәртіптілігі және т.б.
тұлғалық қасиеттері шектен тыс мөлдір тазалықты қалыптастырды. Бұл
қасиеттері оның кейінгі мемлекеттік қызметтің әртүрлі баспалдақтарында,
қоғамдық және ғылыми-педагогикалық қызметінде көрінді, біз оған
зерттеуіміздің келесі тарауларында толығырақ тоқталатын боламыз.
1.2 Ә.І.Сембаевтың мемлекет және қоғам қайраткері ретінде
қалыптасуының негізгі кезеңдері
Жеке тұлға, оның қалыптасуы және тәрбиеленуі тақырыбы философ-
ғалымдардың, саясатшылардың, ұстаздардың, заңгерлердің, ақын- жазушылардың
және суретшілердің үнемі назарында болды, бірақ қоғамның қазіргі тек
өзгерістерден тұратын сипаты Қазақстан Республикасының тәуелсіз саяси және
экономикалық қалыптасу кезеңінде оған ерекше мән беріп отыр. Білім берудің
жеке ұлттық үлгісін құрудың жаңа парадигмасының орталығында нақтылы адам,
соңғы мақсаты мен барлық айқындалған өзгертулердің қозғаушы күші – жеке
тұлға орнында болады.
Бүгінде жеке тұлғаның шығармашылықпен өздігінен жұмыс істеуі,
іскерлігі, қазіргі әлемдегі қайшылықтардың күрделі жүйесіне дағдылануы,
белсенділікті шыңдау қабілеттілігі, өзіне жауапкершілікті ала білуі,
қолайсыз жағдайларды жеңуі, қойылған мақсаттарға жетуі үшін өз мінез-
құлығын соған икемдеп, өзін қайта құруы сияқты сапалы қасиеттерінің
қоғамдық маңыздылығы жылдам өсті. Мұндай жеке тұлғаны қалыптастыру – оңай
міндет емес, ол тарихты, тарихи оқиғаларды бағалау тұрғысынан зерделей
білуді талап етеді.
В.И.Ленин: тарихи қажеттілік идеясы - тарихтағы жеке тұлғаның рөлін
түбіне дейін қазатынын: тарихтың бәрі нақ өзін қайраткер ретінде танытатын
жеке тұлғалардың әрекеттерінен тұратынын, атап көрсетті. Қоғамдық
ғылымдардың міндеті жеке тұлғаны тануды қандай да бір дерексіз ұсынулардан,
қайсыбір позицияларынан, қайсыбір ниеттері мен сезімдерінен емес, оның
қоғамдық жағдайлардағы қызметінен, оның қоғамдық әрекеттерінен шығатынын
түсінуден тұрады - деген. [12]
Сондықтан қоғам және мемлекет қайраткері, дарынды педагог, Қазақстан
ғылымына еңбегі сіңген ғалым, республиканың білім беру саласын қалыптастыру
және дамыту тарихында маңызды орын алатын профессор Ә.І.Сембаевтың жеке
тұлғалық және шығармашылық мұралары жайлы тақырыптарды зерттеуді назарға
алу қазақстандық өскелең ұрпақтың тарихи-педагогикалық ойларға деген
теориялық және практикалық қызығушылығын арттырып, өзекті педагогикалық
мәселелердің одан әрі толық жетілдірілуіне үлес қосатыны сөзсіз.
Ғалымның өмірі мен шығармашылық, ғылыми-педагогикалық қызметіне
байланысты архивтік материалдарды зерттеу арқылы академик Ә.І.Сембаевтың
1905 жылы 1 қаңтарда Семей облысы Қаундрад болысы Қарабұлақ қыстағында
(қазір Қарағанды облысы, Шет ауданы, Қарабұлақ ауылы) малшының отбасында
дүниеге келгенін білдік. Әбдіхамит Сембаевтың 1870 жылы туылған әкесі
Ібния, дәулетті тұратын Сембай Ақсопыұлының (1817 жылы туған) он төрт
баласының бірі болды. Сембаевтардың гениологиясы туралы шөбересі Анғар
Смагулов былай деп жазады Арқа жеріндегі Бұқар жырау-болжаушы, Қара би-
бақсы, Жидебай батыр-жауырыншы, Жанысбай би – көреген, Ақ Сопы-әулие болған
адамдар. Жанысбай би – біздің бабамыз. Патша өкіметінің 1822 жылы
қабылдаған Сібір қазақтары туралы жарғысышыққан кезде Жанысбай Тазов би
болып турғандығына академик Ж.Ақылбаевтың басқаруымен шығарылған Шет
өңірінің тарихы атты кітапта келтірілген дерек бола алады дейді.
Жанысбайдың баласы Ақ сопы атанған, Қожа Ахмет Иассауи бабамыздың діни
ілімін мейлінше жоғары дәрежеде меңгерген өз заманының біртуар діндар
адамы еді.
Әбдіхамиттың атасы 1870 жылы туған Сембай Ақсопы әулиенің үлкен
ұлдарының бірі еді. Сембай Ақсопыұлының отбасынан, атақты рудан шыққан 25
мың қойы және 9 мың кілең күрең жылқысы болған жанұя болатын. Қарқаралы
округіндегі және Семейдегі қаракесек руының белгілі адамдарының ішінде аса
беделді Сембайдың пікірімен жергілікті тұрғындар да, өлкедегі орыс өкілдері
де санасатын. Аса құрметті адам ретінде ол үлкен беделге ие еді және
қоғамдық өмірге белсене араласатын. Бұл айтылғандарды дәлелдеу үшін
төмендегі деректерді келтіруге болады.
1896 жылы Қарқаралы уезі аумағында вице-губернатор В.Аббазе бастаған
Спаск, Қарағанды және Езубай-Нұр болыстарының шекарасын белгілеу үшін
арнайы комиссия жұмыс істеді. Жайылым жерлерді ұтымды пайдалану
ерекшеліктерін жақсы білетін Сембай Ақсопыұлы уездің қыстау және жайлау
орындарының тарихи қалыптасқан сызбасын сақтап қалу үшін осы комиссияға
қарсы тұра білді. Өлкенің жайылым жерлерін пайдаланудың көпғасырлық
сызбасын бұрмалау өсімдік жамылғысын бұзып қана қоймайтын еді, сонымен
қатар руаралық ұрыс-таласты, жанжалды өршітіп, үлкен дау туғызар еді. Ол
осы тұста өлкедегі бейбітшілік пен келісімді, тұрақтылықты сақтауға өзінің
елеулі үлесін қосу арқылы көреген саясатшы екендігін танытты.
Екінші - 1902 жылы белгілі Қойтас Кожамұратұлы ас-Сабилан Хиауа
қаласындағы медреседе оқитын өзінің ұлының көтерілу құрметіне өткізген
салтанатты жиынға қатысады. Бірнеше күнге созылған салтанатқа көптеген
қоғам қайраткерлері, оның ішінде Тұрар Рысқұловтың әкесі, Әлихан
Бөкейханов, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Жүсіпбек Аймауытов әкесімен, Мәшһүр
Жүсіп Көпеев, Санкт-Петербург университетінің түлегі Бақытжан Бейсалұлы да
қатысты. Мұнда арнайы шақырылғандардың арасында Монғолияның атақты
керейлері, Қытайдың беделді наймандары, Анатолийден келген Ататүріктің бас
уәзірі бар еді. Қазіргі тарихшылар бүгінде мұндай шығармашылықты патшалық
Ресейдің тұтас саясатының келеңсіз зардаптарына қарсы өз руының, қалың
көпшіліктің мүшкіл жағдайын талқылауға жиналған қоғам қайраткерлерінің
құпия кеңесі ретінде бағалауда. Осыдан үш жыл өткенде, яғни 1905 жылы
Қарқаралы қаласында Әлихан Бөкейхановтың басшылығымен жергілікті халықтың
көтерілісі болғаны белгілі.[13]
Осындай айтулы оқиғаларға Сембай өзінің он төрт баласының ең үлкен
төртеуін: Ібния Серіні (1870 ж. туған), Смағұл підарды (1875 ж. туған),
Ғаббас пен Жүністі өзімен бірге алып жүрді. Әбдіхамит Сембаевтың бабасы мол
тәжірибесін, асқан қырағылығын өз балаларын тәрбиелеуде басшылыққа алып,
ұлдарының дүниетанымы мен ой-өрісінің жан-жақты болып өсуіне барынша жағдай
да жасады.
Әбдіхамиттың әкесі Ібния Сембаев 1870 жылы туылған. Сарыарқада сері
- әнші, жыршы және домбырашы, күйші ретінде белгілі болатын. Ібния сері
серілігімен қатар асқан сұлулығы арқылы да даңқы шыққан атақты кісі болды.
Жергілікті халықтың жадында сақталған аңыз бойынша керей руынан шыққан сұлу
жігіттің көркін көріп, даусын есту үшін арнайы тігілген киіз үйдің
түндігінен таласа-тармаса сығалайтын адамдар да өте көп болушы еді.
Смағұл - 1875 жылы туылған үлкен ұлдардың бірі, ол халық арасында
пірадыр - діни қайраткер ретінде белгілі болатын. Ол өте ерте 19 жасынан
қасиетті Түркістанға бірнеше рет келіп қайтқаннан кейін осындай атаққа ие
болды. Оның ерекше мейірбандығы мен қайырымдылығы туралы әңгіме тұрғылықты
жеріндегі үлкен адамдар мен ұрпақтарының жадында әлі күнге дейін сақтаулы.
Әдет - Сембай Ақсопыұлының ұлдарының бірі. 1907 жылы Омбы қаласындағы
орталық фельдшерлік мектепті аяқтағаннан кейін Қарқаралы қаласындағы уездік
фельдшер болып жұмыс істейді.
Омбыда заңгерлік білім алған Сембай Ақсопыұлының туған ағасы Ботбай
Ақов көп жылдар бойы Ақшатау болысындағы халық сотында жұмыс істеді.
Әбдіхамиттың бабасы Сембай Ақсопыұлынан өрбіген отбасының көптеген басқа
мүшелері Сарыарқаның аса білімді және құрметті адамдары болды. Біз
Сембаевтардың отбасылық шежіресінің қысқаша экскурсын кездейсоқ жасап
отырған жоқпыз.
Себебі, өз әкесі туралы есте қалғандарын жазған ұлы Дәулет Сембаев:
...менің әкем дүниеге келген кезде әбден кедейленген отбасы Қарқаралы
орман шаруашылығында орман күзетшісі болған атамның жұмысының арқасында
ғана аман қалған еді дейді. Бұл жерде Ібния Сембаевтың отбасының мүшкіл
жайы айтылып отыр. Ал Әбдіхамит Сембаев 1905 жылы дүниеге келген отбасының
жағдайы ол кезде соншалықты мүшкіл емес еді. Бұл кезде отбасы жеткілікті
дәрежеде ауқатты болатын. Мұны жоғарыда айтылған ХХ ғасырдың бас кезіндегі
оқиға да растай алады. Отбасының қиын жағдайға душар болуы қазан
төңкерісінен кейінгі Ібния Сембаевтың жеке меншігіндегі дәулетін кеңестік
өкімет мемлекет меншігіне айналдырғаннан кейін болды. Қазан төнкерісі
Сембай балаларының тұрмыс тіршілігіне үлкен соққы болған, қаралы нәубетке
айналған саяси құбылыс.
Алғашқы болып Сембайдын немересі Смағулов Марғозы ұсталып, 1931 жылы
17 июнь күні сотталды. Ресей, Германия, Америка, Франция мемлекеттерінің
жазалау мекемелерінде болып, 25 жалдан соң елге келді. 1937 жылдын 16
октябрінде Сембай немересі Смағулов Боранқұл тұтқындалып, 8 ноябрь күні
өлім жазасына кесілді. 6 күннен кейін Сембайдын кенже баласы Оспан
тұтқындалып, олда 8 ноябрьдегі жазаға ілікті. Сол уақытта ауыртпалық түскен
үлкен отбасы 1921 жылы туған ауылды амалсыз қалдырып, Қарқаралы қаласына
көшуге тура келді. Ібния Сембаевтың әкесі Әбдіхамит осында Қарқаралы орман
шаруашылығына орманшы болып жұмысқа орналасады.
Жанұяның ауылдан қалаға көшіп келуі отбасылық жағдайды жақсартып қана
қойған жоқ, сонымен қатар балалардың жан-жақты білім алуына да мол
мүмкіндік жасады.
Сайып келгенде, Сембаевтар жанұясының шежірелік генеологиясының
ретроспективасы Әбдіхамит Сембаевтың ағартушы-педагог болып қалыптасуына
жанұядағы жағдай мен тәрбиенің рөлі маңызды болғанын көрсетеді. Әкесі Ібния
мен атасы Сембайдың арқасында жас жігіт Әбдіхамиттың оқуға деген ынта-
ықыласы артып, зайырлы, білімді гуманистің бойында тұлға ретіндегі өнегелік-
этикалық, эмоциялық-шығармашылық қасиеттері қалыптасты. Әбдіхамит
Сембаевтың сол кездері орысша білім алып, рухани деңгейі жоғары болғанына
ағайын ағалары, яғни әкесінің бауырлары жас балғынға пайдалы ықпалын
тигізбей қойған жоқ.
1919 жылы 14 жасқа толғанда Әбдіхамит Ібнияұлы Қарқаралы қаласындағы
үш жылдық мерзімдегі екі сатылы орысша-қазақша мектепке оқуға түседі. Білім
алуға деген үлкен құлшынысы оны 1923 жылы Қарқаралыдағы педагогикалық
техникумға алып келеді.[14]
Орысша-қазақша мектептегі және педагогикалық техникумдағы оқу оның ой-
өрісінің жоғарылап, орыс халқының мәдениеті мен тіліне ерекше сыйластығы
мен махаббатының артуына себеп болып, осы жағдай оның болашақ еңбектері мен
ғылыми-педагогикалық қызметінде айқын көрініс тапқаны анық.
1922 жылы ашылған Қарқаралы техникумы жергілікті халықтың ағартушылық,
саяси және мәдени жағдайларын арттыруда өте маңызды болды. Осы оқу орны
және ондағы мұғалімдер туралы үнемі жылы лебізін білдіретін Ә.Сембаевтің
есінде сол жылдар ұзақ сақталғаны анық. Ол осыған байланысты Қарқаралы
педагогикалық техникумының алғашқы директоры,білім беру жөніндегі
семинарист Рақымбай Сапақовтың қазақ жастарының орыс тілін меңгеруіне ықпал
жасап, белсенділік танытуда үлкен еңбек сіңіргенін де атап өтеді. Бұл
бағытта орыс тілінің тамаша маманы, дарынды педагог Иманбек Тарабаев та көп
жұмыс істеді. [15]
Осы оқу орнына деген алғыс белгісі ретінде халық ағарту
комиссариатының комиссары Ә.Сембаев 1945 жылы 13 маусымда Қазақстан КП(б)
ОК хатшысы Ж.Шаяхметовке арнайы хат жазып, республика көлемінде Қарқаралы
педагогикалық техникумының 25 жылдық мерейтойын салтанатпен атап өтуді
ұсынды.
Ә.Сембаев оқып жүрген кезінде оқу орнының қоғамдық өміріне белсене
араласты. Ол туралы О.П.Киреевамен бірге жазған Қазақстанның арнаулы орта
оқу орындарының оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің кейбір мәселелері (1976)
атты еңбегінде техникумның комсомол ұйымының хатшыларының бірі болғанын
айтады. Комсомол ұйымының көшбасшыларының белсенділігімен техникум
оқушылары ауыл тұрғындары арасында үлкен қоғамдық-тәрбие жұмыстарын
атқарды. Педагогикалық техникум қабырғасында Жойылсын сауатсыздық қоғамы
құрылып, олар өз алдына мәдени-ағартушылық мақсаттар қойды. Қоғам мүшелері
әсіресе жазғы мезгілде ауылдарды аралап, әсіресе ересек адамдар арасындағы
сауатсыздықты жоюмен шұғылданды. Осымен бір уақытта халық арасында үлкен
үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, қазақ жастарын білім алуға шақырды,
мәдениет және оқу-ағарту саласында болып жатқан өзгерістердің мәнін
түсіндірді.
Қарқаралы педагогикалық техникумы мен Қарқаралы қаласының өзінің
қоғамдық-саяси өмірі ХХ ғасырдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz