Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдалану жолдары
Кіріспе
1. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика материалдарын пайдаланудың теориялық негіздері.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика
материалдарының педагогикалық . психологиялық мәселелері.
1.2.Оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика материалдарын пайдаланудың шарттары.
2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдаланудың әдістемесі.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын қолдану жолдары
2.2.Оқушылардың тілін дамытуда ана тілі пәні арқылы этнопедагогика материалдарын тәжірибелік жұмыс барысында қолдану.
Қорытынды.
1. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика материалдарын пайдаланудың теориялық негіздері.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика
материалдарының педагогикалық . психологиялық мәселелері.
1.2.Оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика материалдарын пайдаланудың шарттары.
2. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдаланудың әдістемесі.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын қолдану жолдары
2.2.Оқушылардың тілін дамытуда ана тілі пәні арқылы этнопедагогика материалдарын тәжірибелік жұмыс барысында қолдану.
Қорытынды.
. Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп жатқан шараларға қатысты ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегінде: «Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келеді. Өзінің тарихи мәдени тамырларына қайта оралу - бұл, әрине оң процесс... Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті, экономиканы... дамытуға барынша қолдау жасап отыр», - деген сөзі осының айғағы [1].
Ал Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында
« ...азаматтықпен ел жандылыққа, өз Отаны — Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу...», - деп айрықша атап көрсетілсе, бұл мәселені Президентіміз халыққа жолдауында «Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап түлете береміз» - деп бекіте түседі [2].
Ал Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында
« ...азаматтықпен ел жандылыққа, өз Отаны — Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу...», - деп айрықша атап көрсетілсе, бұл мәселені Президентіміз халыққа жолдауында «Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап түлете береміз» - деп бекіте түседі [2].
1. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев «Қазақтың халық педагогикасының тарихынан» А,1992ж
2. С.Қалиев, Ж.Базилов «Қазақ халқының салт - дәстүрлері және демакрат ағартушылары» А,1993ж
3. Ә.Қоңыратбаев «Көне мәдениет жазбалдары» А.199ІЖ
4. Ы.Алтынсарин «Таңдамалы пед. мұралары» А.199ІЖ
5. Қазақ фольлористикасының тарихы А,1988ж
6. Халықаралық ғылыми - теориялық конференция материалдары А,1998ж
7. М.Дулатов «Шығармалары» Мақалалар мен зерттеулер А.1997ж
8. Волков Т.Н. «Этнопедагогика»
9. Измайлов А.Е. Народное педагогика: педагогические воззерние народов Средней Азии и Казахстана А.199ІГ
10. УшинскийК.Д. Избранные педагогические сочинение М.1974г
11.Сухомлинский В.А. «Полное собрание сочинений» Т2
12.Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасы:
Елбасының Қазақстанға жолдауы.
13.Қ.Жарықбаев «Аталар сөзі - ақылдың көзі» А.1980ж
14.С.Қалиев «ХҮ-ХІХ ғасыр ақын жыраулар поэзиясындағы
педагогикалық ойлау» А.1990ж
15.Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие: жоғары оқу орындары
студенттеріне арналған оқу құралы. А.1995ж
16.С.А.¥зақбаева, Б.Ж.Мұқанова «Қазақ этнопедагогикасы тәлімдік
тағлымдар» А, 1998ж
17.Ж.Наурызбай «Ұлттық мектептің ұлы мұраты»
18.К.Ж.Қожақметова «Мектептің үлттық тәрбие жүйесі: теория мен
практика» А.1997ж
19.Р.К.Төлеубекова «Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика» А.1994ж
20.Ш.Б.Құлманова «Теория и практика воспитания младщих школьников
средствами казахски народной музыки» А,1999ж
21.К.Болатбаев «Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін дайындау
процесінде халықтық педагогиканы пайдалану» Автореф. Пед. ғыл.
канд. А,1995ж
22.С.Қ.Әбілдина «Қазақ халқының ауызекі шығармалары арқылы
бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге, болашақ
мүғалімдердің даярлығын қалыптастыру». Автореф. Пед. ғыл. канд.
А, 1999ж
23.Р.К.Төлеубекова Жоғарғы сынып оқушыларын әлеументтік мәдени
жағдайларда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми педагогикалық
негіздері Пед. ғыл док. А, 2001ж
24.С.Қалиев Қазақ халқының тәлім - тәрбиесінің ғылыми педагогикалық
негіздері. Автореф. Пед. ғыл. док. А,1996ж
25.Р.Қ.Дүйсенбенова Қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу тәрбие
процесіне ендірудің ғылыми - педагогикалық негіздері Автореф. Пед.
ғыл. док. А, 2001ж
26.Р.К. Төлеубекова «Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика» А,1994ж 27.Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің концепциясы А,1990ж 28.Халықаралық конференция материалдары А, 1998ж
2. С.Қалиев, Ж.Базилов «Қазақ халқының салт - дәстүрлері және демакрат ағартушылары» А,1993ж
3. Ә.Қоңыратбаев «Көне мәдениет жазбалдары» А.199ІЖ
4. Ы.Алтынсарин «Таңдамалы пед. мұралары» А.199ІЖ
5. Қазақ фольлористикасының тарихы А,1988ж
6. Халықаралық ғылыми - теориялық конференция материалдары А,1998ж
7. М.Дулатов «Шығармалары» Мақалалар мен зерттеулер А.1997ж
8. Волков Т.Н. «Этнопедагогика»
9. Измайлов А.Е. Народное педагогика: педагогические воззерние народов Средней Азии и Казахстана А.199ІГ
10. УшинскийК.Д. Избранные педагогические сочинение М.1974г
11.Сухомлинский В.А. «Полное собрание сочинений» Т2
12.Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасы:
Елбасының Қазақстанға жолдауы.
13.Қ.Жарықбаев «Аталар сөзі - ақылдың көзі» А.1980ж
14.С.Қалиев «ХҮ-ХІХ ғасыр ақын жыраулар поэзиясындағы
педагогикалық ойлау» А.1990ж
15.Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие: жоғары оқу орындары
студенттеріне арналған оқу құралы. А.1995ж
16.С.А.¥зақбаева, Б.Ж.Мұқанова «Қазақ этнопедагогикасы тәлімдік
тағлымдар» А, 1998ж
17.Ж.Наурызбай «Ұлттық мектептің ұлы мұраты»
18.К.Ж.Қожақметова «Мектептің үлттық тәрбие жүйесі: теория мен
практика» А.1997ж
19.Р.К.Төлеубекова «Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика» А.1994ж
20.Ш.Б.Құлманова «Теория и практика воспитания младщих школьников
средствами казахски народной музыки» А,1999ж
21.К.Болатбаев «Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін дайындау
процесінде халықтық педагогиканы пайдалану» Автореф. Пед. ғыл.
канд. А,1995ж
22.С.Қ.Әбілдина «Қазақ халқының ауызекі шығармалары арқылы
бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге, болашақ
мүғалімдердің даярлығын қалыптастыру». Автореф. Пед. ғыл. канд.
А, 1999ж
23.Р.К.Төлеубекова Жоғарғы сынып оқушыларын әлеументтік мәдени
жағдайларда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми педагогикалық
негіздері Пед. ғыл док. А, 2001ж
24.С.Қалиев Қазақ халқының тәлім - тәрбиесінің ғылыми педагогикалық
негіздері. Автореф. Пед. ғыл. док. А,1996ж
25.Р.Қ.Дүйсенбенова Қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу тәрбие
процесіне ендірудің ғылыми - педагогикалық негіздері Автореф. Пед.
ғыл. док. А, 2001ж
26.Р.К. Төлеубекова «Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика» А,1994ж 27.Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің концепциясы А,1990ж 28.Халықаралық конференция материалдары А, 1998ж
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық
ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп жатқан шараларға қатысты ұлттық
мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие
берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде атты
еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі
болып келеді. Өзінің тарихи мәдени тамырларына қайта оралу - бұл, әрине оң
процесс... Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті, экономиканы... дамытуға
барынша қолдау жасап отыр, - деген сөзі осының айғағы [1].
Ал Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
...азаматтықпен ел жандылыққа, өз Отаны — Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілік, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау,
қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен
дәстүрлерін зерделеу..., - деп айрықша атап көрсетілсе, бұл мәселені
Президентіміз халыққа жолдауында Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін,
тілі мен мәдениетін сақтап түлете береміз - деп бекіте түседі [2].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім министрлігі Қазақ
мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелеріңде имандылық-эстетикалық
тәрбие берудің кешенді бағдарламасын, ҚР үзіліссіз тәрбие
тұжырымдамасын, Қазақстан Республикасының мәдени-этникалық білім беру
тұжырымдамасын т.б. ұлттық тәрбие мазмұнын жандандыруға бағытталған
ұсыныстарды республика мектептерінде оқу-тәрбие жұмыстарын қайта құруда
басшылыққа алатын құжат етіп ұсынды. Бұл педагогикалық шаралар, егемен
Қазақстан мектебінің жаңа үлгісін жасауға ықпал етті.
Ұлттық мектептің үлгісін жасаудағы қажеттіліктердің бірі -
қазақтың дәстүрлі рухани мәдениегднің тәрбиелік мүмкіндіктерін
жас ұрпақтың тілін дамыту барысында тиімді пайдалану. Халықтың бай
тарихын, мәдени құбылыстарының сан-қилы ерекшеліктерін білмей, бүгінгі
тәрбие жүйесін қалыптастыру мүмкін емес [3].
Бұл туралы Қазақстан Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының
тұжырымдамасында Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік мәдени дамуы - ең
алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл халық дәстүрлері
мен әдет-ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарда, өнерге,
халықтардың рухани байлықтарына қайта оралу, мәдениеттің қазыналары мен
дербестігін мойындау - деп көрсетілген.
Бүгінгі таңда, едіміздің өткен дәуірлердегі салт – дәстүрлерін рухани-
эстетакалық білу, оның бар мүмкіндіктерін жас ұрпақ тәрбиесінде пайдалану
мәселелеріне байланысты Этномәдениет тәрбиесі тұжырымдамасы, Мәдени
мұра бағдарламасы бойынша іс-шаралар жүзеге асырылуда. Олар, ұлттық
мәдениетіміздің асыл арналары саналатын халықтық рухани қазыналарын,
материалдық мәдениеті құндылықтарын, мектеп жасынан бастап әр азаматтың
шығармашылықпен игеруіне мүмкіндік жасайтын мемлекеттік әрі педагогикалық
міндеттерді қамтиды. Бастауыш мектеп оқушыларының өнер моральдық және
мәдениеттілік шарттарында жатыр. Қоғамымызға адал, арлы адамдар қажет.
Қазіргі тандагы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықты
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы - жас өспірімдерінің тәрбиесінің
қалыптасуына ғана емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін
тигізуде. Сондықтан болашақ ұрпағымызды заманның талабы мен сүранысына
қарай шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі
мен ұлттық әдет - ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие
мәселесінде маңызды орын алады.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері
жас баласын тәрбиелеуде, оның адамгершілік мінез - құлқын қалыптастыруда
үлкен мәнге ие.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің міндеть- ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
беру үшін қажетті жағдайлардың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау. Қазір елімізде орын алып отырған имунопсихологиялық
проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт-
дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар,
қарттар үйлерінде көздерінен қанды жастар ағып, жылап отырған әжелер мен
аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы,
сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы,
мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы. Осы проблемаларды бірте-бірте
жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы, мектептерде
бастауыш сыныптардан бастап ұлттық тәрбиені негізге алып, ата-
бабаларымыздың игі дәстүрлерін сақтай отырып, азаматық пен елжандылыққа,
білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, ұлтжанды азаматтарды тәрбиелеу
бүгінгі құннің кезек күттірмейтін мәселесі [4].
Егер шетел педагогикасының тарихында ұлттық тәрбиенің ғылыми негізін
қалағандар белгілі ағартушы - педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ф.А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, П.Ф.Каптерев,
С.И.Гессен,А.П.Ярош болса, ал шығыс педагогикасының тарихында ұлттық
мектеп, ұлттық тәрбие туралы алғаш пікір айтқандар қазақтың ағартушы
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
Х.Досмұхамедов т.б. болған [5].
Рухани мәдениетіміздің тарихына арналған және қазақ халқының
педагогика тарихына байланысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде балаларға
білім беру, тәрбие мәселесі оқу орындарының деңгейінде сөз болған
Т.Т.Тәжібаев, А.С.Сыдықов, А.И.Сембаев, Г.М. Храпченков, т.б. жұмыстары
бар. Бұл еңбектерде қазақ балаларының адамгершілік тәрбие беру мәселесі
айтылған. Сонымен қатар Республикамызда білім беру, тәрбиелеу жөнінде
К.Қ.Құнантаева, Ш.Беркімбаеваның еңбектері мен мақалалары,
Ж,Т.Сарыбекованың, А.Е.Дайрабаеваның, Л.С.Сырымбетованың, А.Қ.Қасымованың,
Б.Қ.Өтешованың еңбектері, ал қазақтың халық тәрбиесі мен дәстүріне
бағышталған, елдік тәлімі еңбектері, ал қазақтың халық тәрбиесі мен
дәстүріне бағышталған, елдік тәлімі туралы А.Х.Мұсамбаева,
Қ.Б.Жарықбаевтың, баланың жан-жақты үйлесімді дамуын қамтамасыз ету үшін
халықтық педагогика әлементтерін нысаналы пайдалануда Б.А.Тойлыбаевтың
ғылыми-педагогикалық жұмыстары қазақ педагогика тарихында ерекше орны бар
еңбектер [6].
Қазақ халық педагогикасындағы тәрбие дәстүрлері, оның даму тарихы,
эстетикалық мәні жөнінде С.А. Ұзақбаева, А.А.Қалыбекованың, С.Қалиевтің
болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбие беруге дайындауда Қ.Бөлеевтің, халық
педагогикасын оқу-тәрбие ісіне өндіруде Т.Қоңыратбаеваның, қазақ халқының
салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануда Л.А.Бөлееваның еңбектерін
атап өтуге болады [7].
Ал қазақ этнопедагогикасының тарихы бойынша К.Б.Жарықбаев, А.Көбесов,
К.Кұнантаева, А.Ильясова, І.Халитова, А.С.Сыдықов, М.Тәнекеев,
С.А.Ұзақбаева, К.Камалива, Е.Садуақасов, У.С.Иманкулов, К.Шаймерденова,
М.Б.Көккөзова, Т.Әлсатов, Ш.Жалғасова, К.Ж.Ибраева, Б.М.Досқараев т.б.
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қазақ этнопедагогикасының дамуына
ерекше үлестерін қосты.
Сонымен қатар шетелдерде этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық
негіздерін Г.Н.Волков (Шувашия), Ю.А.Рудь (Ресей), Я.Ф.Хинтибидзе (Грузия),
А.Ш.Гашимов - (Әзірбайжан), С.М.Саипбаев (Қырғызстан), Г.С.Попова (Якутия),
А.Б.Григорян (Хантыманен) т.б. өз зерттеулерінде жасаған [8].
Педагогика, этнопедагогика салаларында жарық көргeн ғылыми зерттеулер
мен әдебиеттерге жасалған талдаудан біздің зерттеу мәселемізге сипаттас
жұмыстардың өте аз екенін байқадық. Сонымен бүгінгі таңда мынандай
мәселелердің шешімін табу қасиеттігі байқалады:
- бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика
материалдарын ана тілі сабақтарында толық іске асырылмауы арасындағы;
- оқушылардың тілін дамытуда әдет – ғұрып, салт – дәстүрлерге баулу
қажеттігі мен оның практика жүзінде қолданбауы арасындағы.
Бұл қиыншылықтардың шешімін табу біздің зерттеу тақырыбымызды:
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
пайдалану - деп алуымызға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда
этнопедагогика материалдарын ана тілін оның үдерісінде пайдалану жолдарын
теориялық, әдістемелік турғыда негізден практикада қарастыру.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда
этнопедагогика материалдарын ана тілі пәнін оқыту үдерісінде пайдалану.
Зерттеу пәні : Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда
этнопедагогика материалдарын пайдалану.
Зерттеудің ғылыми болжамы : Егер бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамытуда этнопедагогика материалдары ана тілі пәнін оқыту үдерісінде
пайдалану дан танылса онда халықтың дәстүрмен сусындаған, әдет-ғурып, салт-
дәстүрлердің негізі , қаланады; себебі бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамытуда этнопедагогика мастериалдарын пайдалануда теориалық білімдерін
негізін қалайды.
Оқушылардың тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын қолдануға
болады, егер:
- этнопедагогика материалдарын пайдаланудың педагогикалық, әдістемелік
негізі анықталса:
- оқушылардың тілін дамытуда халық тағылымдарын мақсатты түрде
пайдаланылса, онда этнопедагогика материалдарын саналы меңгерін, ана
тілі пәні арқылы тілін дамытуға ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
-этнопедагогика материалдары арқылы бастауыш сынып оқушыларының
тілін дамытудың теориалық, әдістемелік жасау;
-этнопедагогика материалдары арқылы оқушылардың тілін дамыту
мүмкіндіктері айықтау;
-ана тілі пәнін оқыту үдерісінде этнопедагогика материалдарын
қолданып, олардың натижелерін тексеру;
Зерттеудің жетекші идеясы : Бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдалану.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының біліммен тәрбие
саласындағы заңдары мен тұжырымдамалары; Қазақсытан Республикасының
этникалық –мәдени білім тұжырымдамасы, Эномәдениет тәрбиетужырымдамасы;
Мәдени мура бағдарламасы; рухани мәдениет қундылықтары туралы
психология, педагогика саласындағы ғылыми еңбектер.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша филасофиялық
психалогилық тарихы-этнографиялықәдебиеттеріне талдау жасау, озат
педагогикалық тәжірибелермен танысу, бақылау, тест, оқушылардың
шығармашылық еңбектерін талдау.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1. Кезеңде (2007-2008жылдары) зерттеу проблемасы бойынша
филасофиялық, мәдениеттану әдебиеттеріне талдау жасалды. Ғылыми аппарат
қурылды.
2. Кезеңде (2008-2009жылдар)-қажетті материалдар жинау
жалғастырылды; этнопедагагикаматериалдары арқылы оқушылардың тілін дамыту
мәселесі бойынша педагогикалық озық тәжрибелер мен идеялар қарастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
-жумыстың негізгі түсініктері этнопедагогика, халық
педагогикасы , тілін дамыту уғымдарының мән мағынасы анықталып,
этнопедагогика материалдарының түрлері, жолдары белгіленді;
-ана тілі пәні арқылы этнопедагогика материалдары қолдануға
мүмкіндік беретін тақырыптар талқыланып, сабақ өтуің, түрлері, әдіс-
тәсілдері қарастырылды:
- этнопедагогика материалдарын ана тілін оқыту үрдісінде қолданып
нәтижесі сабақ үстінде пайдалану көзделді.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы М.Жұмабаев атындағы орта
мектебінің бастауыш сыныптарында.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі.
- Этнопедагогика материалдарының өзіндік ерекшеліктеріне мазмұндық
сипаттама беріліп, білімдің мүмкіндіктері айқындалды.
- Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогикалық
материалдары теориялық әдістемелік тұрғыдан қарастырылып, оның
педагогикалық дайындық жүйесіндегі маңызы айқындалды:
Зерттеудің практикалық мәні:
- Бастауыш сыныптағы этнопедагогика материладар бойынша білімдер мазмұны
айқындалды:
- Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда ана тілі пәнінің маңызы
нақтыланды этнопедагогика материалдары бастауыш сыныпта пайдалануға
болады.
Қорғауға мына қағидалар ұсынылады:
- Этнопедагогика материалдары арқылы теориялық әдістемелік білім
беру жолдары:
- Оқушылардың тілін дамытуда халық тағылымдарын пайдалану:
- Ертегі, жұмбақ, әңгіме, жаңылтпаш, санамақтардың сабақта
пайдаланудың әдістемесі:
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден екі тараудан
қорытылулар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің кезектеліп, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері болжамы, әдіснамалық негіздері, әдістері және ғылыми аппараты
сипатталады.
1. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика
материалдарын пайдаланудың теориялық негіздері.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика
материалдарының педагогикалық – психологиялық мәселелері.
Қай заманда, қандай қоғамда болсын алдында тұрған зор міидеттердің
бірі — болашақ ұрпағын тәрбиелеу. Жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мен
мәдениеті мол, саналы ұрпақ тәрбиелеуді ор халықтың салт-дәстүрі мен
дамуындағы бағалы байлықтын бірін - біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге
асыруға болады. Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ тәрбиелеуде мол
төжірибесі, жиған-тергені, өзық ойлары мен өзіндік ерекшеліктері бар.
Осындай мол мұраның дәнегін мәпелеп екпейінше жастарды игілік пен
парасаттылыққа тәрбиелеу мүмкіи емес.
Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ ұрпақ ссіпдс моціілікке сацталып,
бір ұрпақтан бір ұрпаққа ауызша жалғасып келген нақыл-өсиет, өнеге қағида
болып таралып келген тәлім-тәрбие тағылымынын бей мұрасы бар, ол халықтық
педагогика деп аталады. Халықтың педагогика отбасылық тәрбиеден басталып,
ел - жұрт, ауыл-аймақ, тіпті бүкіл халықтық қарым – қатынастан берік орын
алған тәлім-тәрбиенің түрі. Еңдеше халық педагогикасы қоғам дамуының барлық
сатыларынап өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге
жеткеншс ұрпақ тәрбиенің қайнар көзі, алтын діңгегі болып келгені даусыз.
Міне, сол себептен де халық, педагоғикасы мен ғылыми педагогиканың өзара
сабақтастығы және ұстанымдық – идеялық үндестігі туындайды. Бүгінгі ғылыми
педагогика халық педагогикасынан бастау алып, оны ғылыми теориялар
тұрғысынан жан-жақты зерттеп, өз керегіне пайдалануда.
Әр халықтын, қалыптасу, даму тарихында сол халықтың зиялы қауымы
шешуші рөл атқарса, ал бүкіл бір мемлекеттің дамуыида эгпостардың өзара
байланысының мәні зор. Әр этностың өзіне тән материалдиқ мәдени байлықтары
және олардың өзіндік ерекшеліктері бар.
Археологтар тапқаи мәдени қазба ескерткіштер көмегімен этностар
мәдениетінің гүлденуіне немесе құлдырауын анық аңғаруға болады.
Этнологиялық, этнографиялық. тұрғыда қарастырылған зерттеулерге
сүйене отырып, этностар мәдениеті жөнінде бүгінгі ұрпаққа тәлім-тәрбие
беруге болады. Сондай зертгеу қорытыидылары арқылы әр ұлттың
мәдениетіндегі, салт-дәстүріндегі ерекшеліктерді айқыи байқау қиын емес.
Ал ұлт мәдениеті арқылы келер ұрпақты жан-жақты дамыту мен тәрбиелеу
ісі этнопедагогика ғылымының негізгі мақсаты.
Халықтық педагогика—тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі бастауы,
халықтық рухани мұрасы.
Этнопедагогика — халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін
қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғалым саласы.
Г.Волков, К.Қожахметовалардың басқаруымен жарық көрген Қазақстан
халқының этнопедагогикасы авторлар ұжымы еңбегінде Біз этнопедагогиканы
педагогикалық ғылымдардың құрамдас бөлігі ретінде қарастырамыз. Ол
этнография, этнофилософия, этносалық мәдениет және этнопсихология
гылымдарының тоғысында қалыптасқан педагогика ғылымының бір саласы.
Этнопедагогиканың зерттеу пәні отбасы өмірінде және білім беру
мекемелеріндегі үздіксіз іске асатын этникалық, тәрбие жүйесі болып
табылады деп көрсетеді.
Сонымен қатар ғалымдар этникалық деген ұғымды айтқанда оқыту мен
тәрбие саласындағы этникалық сананы, ұлттың психикалық ерекшелігін,
мәдениеті, тілі мен дәстүріндегі өзіндік өзгешеліктерді есепке алу деп
түсіңдіреді. Демек, қазақ этнопедагогикасы ғылым саласында қазақ этносының
тарихи даму сатысында оның наным-сенім, мәдениет, тілі, әдет-ғұрпы, салт-
дәстүрі әсерінен қалыптасқан, қазақтың этникалық тәрбие ерекшеліктерін
зерттеу деп түсінуіміз керек екен. Осындай байланыс тұрғысында білім беру
үрдісі күрделі тарихи және этнопедагогикалық құбылыс ретінде қарастырьшады.
Ол тарихи, әлеуметтік, пмихологиялық, этномәдениеттік құбылыстар бірлігі,
оқушы тұлғасының қалі,ппасуын өз этнос және өзіндік ұлтгық ерекшеліктері
негізінде әлемді қабылдауы болып табылады.
Ең басшысы, халық педагогикасы ғылыми педагогиканың ережелері мен
зандылықтарының қалыптасуына бастау бұлақ болтан. Демек, қай ғылымның
болсын, логикалық құрылымымен бірге тұрақты ғылыми терминдері болатыны
сияқты этнопедагогиканың да белгілі терминдері бар.
Олар - шәкірт, ұстаз, оқыту, тәрбие беру, өзін-өзі тәрбиелеу, қайта
тәрбиелеу, үлгі-өнеге көрсету, ақыл-өсиет айту, әдеттендіру, жаттықтыру
және т.б. Ал тәрбие түрлерше мыналар кіреді: дене, еңбек, экономикалық,
ақыл-ой, әсемдік, экологиялық, адамгершілік, ерлікке, ұлтжандылыққа
тәрбиелеу, ұл және қыз тәрбиесі.
Профессор С.Қалиев қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктерін
ғылыми тұрғыда зерттеп анықтауда П.Плеханов ұсынған төмендегідей
әдіснамалық қағидаларды басшылыққа алған жөн деп есептейді. Олар мына
төмендегілер:
- идеялардың (ой-пікірлердің) жалпы қоғамның әлеуметтік даму процесіне
тәуелді екендігін анықтау;
- гылымның, әлеуметтік психологияның, әдебиеттің, өнердің даму тарихын
қоғамның даму үрдісімен ұштастыра қарастыру;
- тарихтың әр кезінде гылымның даму барысы біркелкі болмайтынын және әр
елдің саяси, эканомсалық, кәсіби, мәдени, психологиялық өзіндік
ерекшелігінің бар екенін ескеру.
Сонымен бірге ғалым бұл талаптармен қатар тарихи-педагогикалық
зерттеулерге қойылатыи маңызды әдіснамалық талаптардың бірі: деректердің
барлық түрін кешенді пайдалану, солар арқылы бір-бірін тексеру, толықтыру,
барлық деректерді салыстыра отырып жинақтау, оларды зерттеуде шектес
ғылымдардың (антропологая, тарих, этнология, фольклористика, логика, пси-
хология, социология, археология) зерттеу әдістер жиынтығын кешенді түрде
пайдалану, деректерді талдап, педагогикалық тұрғыда түсіндіру қажет екенін
атап көрсетеді [9].
.
Этнос гректің - etnos - тайпа, халық деген сөзінең шыққан.
Ғылымда халық терминінің орнына этнос термині орынды қолданыла бастады.
Сондай-ақ, біз ғылыми-педагогикалық еңбектерді зерделей келе, этнос ұғымына
ең алғаш ғылыми дәйекті анықтама берген тарихшы ғалым Л.Гумилев екенше көз
жеткіздік Л.Гумилев соңғы уақытқа дейінгі этнос ұғымына берілген әр түрлі
анықтама-түсінікгердің болғанын айта келіп, оларды төмендепдей алты топқа
жіктейді [10].
Біреулер этнос дегеніміз - шығу теп бір халықтар десе, келесі бір
ғалымдар этнос - тілдің бірлігіне негізделген мәдениетпң тууы дейді.
Үшіншілері этнос - бір-біріне ұқсас адамдар тобы десе,
төртіншілері этнос ~ сана-сезімдері бір адамдар тобы дейді. Ал
бесіншілері этнос- белгілі бір қоғамдық формациядағы адамдардың шартты
түрде топтасқан тобы десе, алтыншылары этнос - табиғаттың сыйы, этнос -
әлеуметтік категория деп жіктейді.
Сондай - ак, Л.Гумилев осындай түрлі көзқарастарды зерттеп, қорыта
келе олардың ішінен үш түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды ұсынады. Олар:
- В Анучкин бастаган галымдар тобының бірыңғай географиялық
жағдайда этнос мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі олардың табиғи тіршілік
заңдылығын туғызды деп қарауы;
- С Токарев А Агеев, И.Көзлов сияқты тарихшылар мен этнографтарының
этносты адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған феномен деп есептеуі;
- Л Гумилев, М.Артомонов бастаған үшінші ғалымдар тобының адамның
шығу тегін зерттеу үрдісінде материяның қоғамдық және табиғи-диалектика-лық
даму заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық қозғалу
формасы мен қоғамдық-формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып
қарастырған жөн деген көзқарастары.
Профессор С Қалиев өзінің Қазақ этнопедагогикасының теориялық
негіздері мен тарихы еңбсгінде этностар тарихын зерттеудің ғылыми-
әдіснамалық негіздері мен қазақ этнопедагогикасының туу тарихы мен бүгінгі
күнгі өзекті мәселелеріне жан-жақты ғылыми-педагогикалық тұрғыда терең
талдау жасаған. Және ол еңбекте қазақ атауының этимологаялық мәніне
тоқтала отырып, халық тәлімінің тарихи кезендерін шартты түрде 8 кезеңге
бөліп қарастырған дұрыс деген пікір білдірген [11].
Мәселен, алғашқы қауымдық құрылыс көзіндегі тәрбие. Мұнда тәрбие жас
пен жыныс ерекшеліктеріне қарап қоғамдық сипатқа ие болды.
Екінші кезенді сақтар мен ғүндар империяларының мәдени-жауынгерлік
тәрбие дәстүрлері кезеңі деп атаған. Онда өз ұрпақтарын ерлікке және қол-
өнер еңбегіне тәрбиелеуге басымдық танытқан.
Үшінші кезең — Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімдік-танымдық
мұрагерлері, бұл кезең 6—9 ғ. ғ. қамтиды деп көрсеткен.
Төртінші кезен, — Араб-шығыс мәдениетінің Қазақ даласына тарауы,
орта ғасыр оқымыстыларының тәлімгерлік ой-пікірлері деп топтап, бұл 10—15
ғ.ғ. қамғиды делінген.
Бесінші кезең — Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім-тәрбие, яғни
жыраулар поэзиясындағы тәлімдік ойлар.
Алтыншы кезең — Ресей отаршылдыгыпа қарсы қазақ даласындағы ұлт-
азаттық қөзғалыстар және ағартушылық-демократиялық идеялардың өркен жаюы.
Жетінші кезең — Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым
ретінде дамып қалыптасуы.
Сегізінші кезең - сгсменді Қазақстап Рсспубликасында ұлтгық тәлім-
тәрбиенің қайта жандануы.
Қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық мәселелерін сөз етпес
бұрын біз алдымен этнопедагогикалық түсініктерге берілген анықтамаларға
тоқталып, олардың ара-жігін анықтап алуды жөн көрдік.
Өйткені, ұлттық тәлім-тәрбие туралы әңгіме қөзғағанда халықтық педа-гогика
деп көп айтамыз. Ал осы халықгық педагогика дегеніміз не, ол
этнопедагогикамен синоним ұғым ба, әлдеқандай айырмашылық бар ма?
Осыған тоқталып көрелік. Педагогикалық энциклопедияға жүгінсек, онда
халық педагогикасы деген ұғымды зерттеушілер бір-біріие қарама-қайшы төрт
тұрғыдан қарастырып жур. Олар: 1) халықтық санасына тон рухани құбылыс
(феномен); 2) ор халықтың педагогикалық тәжірибесі; 3) халықтың
педагогикалық ойлары мен іс-әрекетінің бірлігі; 4) халық, тәрбиесі туралы
ғылым. Халық педагогикасы дегеніміз — ұлттар меп ұлыстардың әлденеше
ғасырға сөзылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық әдет-ғұрыптары мен
дәстүрлерінің, мәдени ойлау үрдісінің эмпирикалық негіздегі өзіне,
үлгілерінің жиынтығы. Халық педагогикасының негізгі түйіні —еңбек тәрбиесі
және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді жас ұрпақтың бойына дарытып,
адамгершілік, имандылық рухында тәрбие беру деп жазылған.
Белгілі ғалым Е.Христова өзінің 06 уточнения понятиного аппарата
этнопедагогики деген мақаласында халық, педагогикасыи ~ халықтың тап-тық,
педагогикалық санасы деп, ал дәстүрлі педагогиканы ~ белгілі ұлттық
педагогиканың санасы ретінде қарастырған орынды деген пікір айтады.
Г.Виноградов пікірінше, халық педагогикасын педагогикалық теория емес,
педагогикалық практика, халықтың бала тәрбиелеу тәжірибесі ретінде
қарастырған.
Этнопедагогика ұғымына тұңғыш рет дәйекті, ғылыми анықтама берген
ғалым Г.Волков Халық, педагогикасы — халықтың ауыз әдебиетінде, салт-
дәстүрлерінде, ырымдарында, балалар ойындары мен ойыншықтарында мәңгі
қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы,
Халық педагогикасы — халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру үшін
пайдаланылатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің, әдіс-құралдардың,
тәсілдердің жиынтығымен өзара байланысы дейді [12].
Этикалық сөздікте Әдет-ғұрып дегеніміз — белгілі бір қоғамда немесе
ұжымда белгілі бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан
қоғамдық төртінші турі. Ол әлеуметтік өмірдің әр түрлілігіне және
күрделілігіне қарамастан, белгілі ұқсастық жағдайда адамдардың біркелкі
әрекет етуін қалайды. Яғни бір қоғам ішіндегі адамдардың еңбек ету
тәсілдері мен әдістерінің жалпыға ортақ болуын, олардың саяси-қоғамдық іс-
әрекетінің және күнделікті тұрмыстағы қарым-қатынасында немесе көзқарасында
бірыңғайлық әрекеттің болуын талап етеді. Осының бәрі әдет-ғұрыптың,
салттың жиынтық көрінісі болып табылады. Ал дәстур дегеніміз — әдет-
ғұрыптың өмірдегі өсіп жетілген әр түрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір
бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа белгілі
формада ауысып берілетін түр деген анықтама берілген.
Ал С.Қалиев Салт адам өмірінің құнделікті тіршілігіиде жиі
қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім
заңдарының жиынтыгы. Ол жеке адам өмірінде еңбек, іс-әрекет, адамгершілік,
құқық, діни ережелерімен байланысты көрініс береді де біртіндеп ауыл-аймақ,
ру, тайпаға ортақ рәсімге айтылады. Сондай-ақ, дәстүрлердің өрісі салттан
әлдеқайда кеңірек. Дәстүр қоғамдық сананың барлық салаларымен байланысында
дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын, әдет-заңын
марапаттайтын әдет. Ол ғылымда, әдебиетте, мектепте, халықтық ортақ өнерде
немесе қоғамдық қатынаста көрініс беретін құбылыс [13].
Дәстүр идеологияға жақындау да, ал салт қоғамдық психологияға
жақын. Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге
дамып келе жатқан тарихи және көне процесс. Дәстүр үшін өткен дәуірде
қалыптасқан көзқарас пен іс-әрекеттің мәдени мұра ретінде сақталып, бүгінгі
күнге жетуі қажет деп салт пен дәстүр ұғымдарының ара жігін ажыратып
береді.
Халқымыз ғасырлар бойы өз ұрпағын адамгершілікке, елжандылыққа,
отансүйгіштікке тереңделеп келді. Осы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жат-
қан дәстүрдің өзен, алтын діңгегі халықтық педагогика болды деуге болады.
Елбасы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезімімен өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін
дамытуға тиіспіз дегені мәлім. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім
туралызаңында да Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын оқып үйрену
үшін жағдайлар жасау бірінші кезектегі міндеттердің бірі деп атап
көрсетілген. Халықтық тәрбие, ол ұлттық ұлт болып қалыптасуымен бірге туып,
бірге дамып келе жатқан көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян
[14].
Бұл жөнінде Г.Волков халықтық педагогиканың ерекшелігі: оның адам
баласының шыр етіп дүниеге келген күнінен бастап бірге жасасып келуінде;
адамдардың қоғамды құруда, қоршаған ортаны — табиғатты өзіне икемдеп
игеруінде; еңбек тәрбиесінің алғашқы адамдар әмірінде басты рөл атқарғаны,
тәрбиенің басқа түрлерінің содан кейін жалғасқаны, халықтық тәрбие
жөніндегі қағидалары өмірлік тәжірибеге негізделген эмпирикалық білім болып
келуі; оның жазу мәдениетінен бұрын дүниеге келіп ауызша тарауы, сондықтан
оның авторларының халық жадында нақты сақталмай халықтық мұраға айналуы,
халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі озық дәстүрлерінің мәңгілік сақталып, үнемі
жетілдіріліп, ұшталу үстінде болуы; тәрбие тәжірибесінің ұрпақтан ұрпаққа
жалғасын табуы және алғашқы тәрбие түрлерінің қоғамда бөлінбей, тұтас
түрінде берілуі дейді [15] .
Белгілі ғалым И.Огородников Егер халық педагогикасы мен
этнопедагогикаға арналып екі хрестоматия жасапган болса, оның біріншісіне
бала тәрбиесі жөніндегі ауыз әдебиеті үлгілері мен халықтың салт-
дәтүрлеріне арналған этнографиялық жазбалары енгізілген болар еді де, ал
екіншісіне халық педагогикасы мен халықтың тәлім-тәрбиелік ойларын
зерттеуге арналған педагог-галымдардың еңбектері енген болар еді деп,
халық педагогикасы мен этнопедагогаканың бір-бірінен айырмашылығын ашып
керсетіп береді.
Халық педагогикасы тәрбиені еңбек пен өнерге негіздёй жүргізді. Тек
бертін келе ғана оқу-білім дамып, ғылым мен техника ерістей бастаған кезең-
де ғылыми педагогика дүниеге келді. Ол атақты чех педагогі Я.Коменский
есімімен тығыз байланысты дамыды. Өйткені, тұңғыш рет оқу мен тәрбие
мәселесін ғылыми негіздеп, мәнін ашқан оның Ұлы дидактика еңбеп еді. Ол
өзінің Ұлы дидактика және Ағайынды чехтарды тәрбиелеу еңбектерінде ең
алғаш рет білім беру мен тәрбие беру ісін тұтас педагогика-лық үрдіс
ретінде қарау керек екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеп берді.
Білім беру мен тәрбие беру ісін ұштастырып қарастырудың маңызы
туралы ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда өмір сүрген педагог-ғалымдар Г.Песталоции,
Ж.Руссо және т.б. ойшылдар да құнды пікірлер білдіргені белгілі.
Кеңес үкіметі дәуіріндегі мемлекөт саясаты, негізінен, орыс тіліне
негізделген кеңестік педагогика ғылымын қалыптастыру болды. Үкіметтің
мұндай саясаты Одақ құрамына кірген халықтардың ұлттық тәрбиесі жөніндегі
мұраларының оқу-тәрбие ісінде қолданылуы мен жүзеге асырылуына мүмкіндік
туғызбады. Тәлімдік ойлар антологиясын құрастырушы ғалымдар (Қ.Жарықбаев,
С.Қалиев. К.Аюбай) пікіріне қосылсақ, кеңес одағы заманында империялық
саяси жүйенің үстемдігіне қарамастан қазақ зиялы қауым өкілдері ұлттық
тәлім-тәрбиенің теориялық негіздері жөнінде жеке-дара пән оқұлығы ретінде
еңбек жазбаса да, өз шығармаларында жас ұрпаққа халықтық педагогика
дәстүрлері бойынша білім ордаларында ғылыми-әдістемелік жұмыстарды
жүргізудің қажеттігін атап өткен.
Қазақстанда ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық
оқұлықтарға енгізген Жұмабаев Мағжан болды. Ол өзінің Педагогика (баланы
тәрбия қылу жолдары) еңбегінде ...Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт
тәрбиесі. ...әрбір ұлттың бала тәрбие қылу туралы ескіден келе жатқан жеке-
жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе
жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен
таныс болуға тиісті... деп атап керсеткен.
Бұл жерде Мағжанның халық педагогикасының халықтың тарихы мен
мәдениетімен бірге қалыптасып келе жатқан ауқымды дүние екенін растай
түсіп, оның заманның қай кезеңінде болсын ұрпақ тәрбиесінің ең негізгі
құралы болып қалатынын болжай білгендігін көреміз [16].
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанда қазақтың ұлттық тәрбиесі жөнінде
арнайы ғылыми еңбек жазуға мемлекет тарапынан тыйым салынғаны белгілі.
Оған кеңес үкіметі заманында жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау
бары-сында көз жеткіздік. Халық педагогикасы немесе ұлттық тәрбие мәселесі
арнайы ғылыми-зерттеу немесе пән оқұлығы ретінде қарастырылмай, негізінен,
ғылыми мақала, тезис, қосымша мағлұматтар негізіндө М.Әуезов, Т.Тәжібаев,
М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Х.Арғынбаев, М.Әлімбаев, С.Сауытбеков
еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақ этнопедагогикасының тарихын зерттеуші С.Қалиев аталмыш ғылым
саласының қалыптасу кезеңдерін үш кезеңге бөліп қарастырады.
1. Қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі (XIX ғасырдың екінші
жартысы). Оған автор Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев және орыс-батыс
ғалымдары П.Паллас, Э.Вульфсон, А.Вамбери, А.Левшин, А.Янушкевич,
Н.Потанин, Н.Зеланд, В.Радлов еңбектерін жатқызады.
2. Қазақ этнопедагогикасының қалыптасу кезеңі (1920-1930 жылдар).
Оған автор С.Торайғыров, Ә.Диваев, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев,
М.Дулатов, М.Жумабаөв, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, М.Әуезов,
С.Сейфуллин еңбектерін жатқызады.
3. Қазақ этнопедагогикасының даму кезөңі (1970-1995 жылдар). Оған
автор М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев,
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев,
З.Ахметова, М.Құрсабаев, М.Смайылова, М.Оразаев, К.Қожахметова еңбектерін
жатқызады [17].
М.Әуезовтің Абай жолы романын жазушы ғұмыр кешкен замандағы
халықтық педагогика энциклопедиясы деуімізге болады. Мұхтар сомдаған ұлы
Абайдың ғұмырнамасы арқылы оқырман қауым тек қана сол өмірдегі әлеуметгік
қайшылықтар мен тап күресі жайлы тарихи деректер жайында біліп қана қоймай,
қазақи қанымызға ғасырлар бойы сіңіп, қалыптасып келе жатқан: әке тағылымы,
ана мейірі, ауыл шежіресі, халық даналығы жайында этнопедагогикалық маңызы
зор мағлұматтар алары сөзсіз.
А.Байтұрсынов тек қана ірі қоғам һәм саяси қайраткер ретінде
танылумен қатар қазақ педагргика ғылымының қалыптасуына ұлкен еңбек
сіңірді. Автордың кеп еңбектерінің ішінде ұлттық тәрбиеге тікелей қатысы
бар бастауыш сынып оқушыларына арналған Қазақ әліппесі оқұлығын ерекше
атап өткен жөн.
М.Ғабдуллин Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес (1966) еңбегінде
Қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты түрде
қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе. Біздің мақсатымыз - революцияға
дейінгі қазақ арасында жас урпакты еңбек пен ерлікке тәрбиелеуде халықтың
нені арман еткенін және баланы жастайынан тәрбиелегенде өсе келе кім болуын
көздегенін шолып өту. Мұндай шолудың керек болып отырған себебі,
біріншіден, халықтың бала тәрбиелеудегі өткен кездегі арман-мақсаттарымен
танысу, екіншіден, оларды бүгінгі құннің тілек-міндеттерімен салыстыру
еді... деп нақтылай келе этнопедагогика туралы маңызды ой-пікірін
білдіреді [18].
Профессор Тәжібаев Төлеген Қазақтың мәдени өмірінде фокльклор,
музыка, қол өнері және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөл атқарған.
Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін, ойы мен мұң-мұқтажын білдіретін мақалдар
мен мәтелдөрде қазақтың халықтық педагогикасы көп жинақталған деп халық
педагогикасының негіздерін терең зерттеу барысында мақал-мәтелдердің жас
ұрпаққа ұлттық тәрбие берудегі маңыздылығына жете тоқталып өтеді [19].
Халық қаһарманы Б.Момышұлының Ұшқан ұя кітабын (1975) қазақ халық
педагогикасының әліппесі деп айтуымызға болады. Автор өзінің балалық шақтан
бастап есейген шағына дейінгі ғұмырнамасындағы тәлім-тәрбиелік дүниелерді
қазақи тұрмыс ерекшеліктерімен байланыстыра отырып суреттейді.
Әкем маған ата-тегіміздің аты-жөнін үйретуші еді.
- Кімнің баласысың? - деп сұрайтын ол.
- Мен Момыштың ұлымын.
- Момыш кімнің баласы ?
- Момыш Имаштың баласы.
Осылайша жеті атаға дейін жөтелеп отырып санатады. Ал келген қонақ,
ең алдымен, атымды сұрайтын. Сонан соң менің жеті ата жөніндегі білімімді
тексеретін. Ел танудың басы, ең алдымен, осылай басталатынын ол кезде кім
білген. Әжем малдың тілін ұғуды үйретуші еді. Қөзы маңырайды, бұзау
мөңірейді, бота мөлдіреп аңсайды, қодық ақырады. Әкем маған жастайымнан
қазақша жыл қайыруды, құн мен ай аттарын, жыл аттарын жаттатты деген
сездерінде терең тәрбиелік мән жатыр.
Ұлттық тәрбиенің сол жылдары қоғамдық сипат алмаса да, әулет,
отбасы, туыстық қарым-қатынас және халық мейрамдарында азды-көпті тәрбиелік
рөл атқарып келгенін Б.Момышұлы өз әңгімесінде тағы былай деп суреттейді:
Кейде менің өнеге алған, тәлім үйренген, дәріс оқыған ұстаздарымды еске
түсіріп ойға бататыным бар. Өйткені есейе келе көрген көп ұстаздарым талай-
талай тағылымдарға бой ұрғызғанымен, солардың бірде-бірі нақ өзімнің
әжемдей, әке-шешем мен ауылдың қадірлі ақсақалдарындай өсиет айдынына
жүздіре алған жоқ. Өмір шындығының өзі ақиқатқа бас ұрары даусыз. Дүние
тарихы, жаратылыс шежіресі, жан-жануар болмысы жайлы алғашқы әңгімені
әжемнен естігенімді, адамзат қауымының қалыптасуы туралы тұңғыш мағлұматты
әжемнен алғанымды қалай ғана ұмытармын. Иә, әлемнің пайда болуы, тірлік
дамуы, адамзаттың шығуы, өмір жайлы, шынайы сезім мен азаматтық
тұрғысындағы жан баурайтын аңыздарды айтқан; ненің жақсы, не жаман екенін,
нені сүйіп иеден аулақ жүруді үйреткен; ар заңының, әдеттің жинағынан
алғашқы тарауларды таныстырған да, ең алдымен, ата-ана, ағайын-туған еді
[20].
Аталған еңбектер арқылы біз ұлттық тәрбиенің қарапайым баланы са-
науға, жаттауға, оқуға, есептеуге, есте сақтауға, үйренуге қажетті ықпал
ету құралы ретінде әулет дәстүрі мен тұрмыстық қарым-қатынаста қызмет етіп
келгеніне кез жеткіздік.
М.Ғабдуллинның халықтың ұрпақ тәрбиелеу барысында нақты бір
мақсаттарға сүйенудің қажет екендігі, Т.Тәжібаевтің халық ауыз әдебиеті
мұраларының ұлттық тәрбиенің ерекшелігін байқататынын, ал Б.Момышұлы арқылы
отбасы дәстүрінің атқарған педагогикалық рөлінің зор екенін атап өтуге
болады.
Әр халықтың ұлттық тәлім-тәрбиелік ерекшеліктері жөнінде
Г.Виноградов (1926), А.Хинтибидзэ (1951) ғылыми еңбектер жазды. 1956 жылы
жарыққа шыққан академик Г.Волковтың Чуваш халқының этнопедагогикасы
еңбегі ТМД мемлекеттері кеңістігінде этнопедагогика ғылымының көптеген
ғалымдардың зерттеу нысанына айналуына себеп болды. Бұл орайда А.Алиевтың
(Әзербайжан,1968), Я.Ханбиковтың (Татарстан, 1967), З.Миртурсуновтың
(Өзбекстан, 1973), А.Гашимовтың (Әзербайжан, 1970), Ю.Рудь (1980),
З.Васильцованың (Украина, 1983), Е.Христованың (1988), К.Пирлиевтің
(Түрікменстан, 1991), А.Измайловтың (Қырғызстан, 1991) және басқа
ғалымдардың еңбектерін атап өткен жөн.
Қазақстанда халық педагогикасына қатысты тұңғыш зерттеулерге
А.Мұқамбаева (1973), И.Орынбеков (1974), Қ.Жарықбаев (1982) және Қ.
Сейсембаевтың (1987) еңбектері жатады. А.Мұқамбаева өзінің Национальные
обычи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и
молодежи еңбегінде қазақ халқының тәлім-тәрбиелік дәстүрлері және оның
тарихы женінде мәселе көтереді.
А.Мұхамбаеваның ойынша, жас ұрпаққа халықтың сан ғасырлар бойы
жинақталып келген салт-дәстүрлері негізінде тәрбие беру - алдымен салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың халық тұрмысындағы пайда болу генезисін
анықтап алудан бастау керек. Ол дүниелерді зерттеу мен талдау - тақырыптың
әлеуметтік алғышарттарын айқындауға негіз болмақ [21].
Әлеуметтік алғышарттардың қоғамдық құбылыс екені жөніндегі әтнограф
ғалымдардың теориялық, еңбектеріне сүйенген автор өз ретінде қазақ халқының
салт-дәстүрлерінің қоршаған орта мен тұрмыс-тауқыметтің жағдаяттарына
байланысты өзіндік табиғи ерекшеліктерін реттеудің қажеттілігін баяндайды.
Зерттеуде қазақ халқының ата-бабасының жинақтаған тәжірибелері
негізінде жас ұрпаққа жан-жақты тәлім-тәрбие беруде адамның жас
ерекшеліктері мен танымдық мүмкіндіктеріне аса назар аударғаны, нәтижеде
тәрбие әрекеттерінің тұрмыста, әулет пен отбасы салтында арнайы білім
қағидаларын игеру мен қолдану негізіндегі қарапайым педагогикалық
тәжірибелердің қалыптасқаны дәлелді тұрғыда айтылады. Автор халық,
тұрмысында ұлттык, тәрбиенің жалпыға ортақ ерекшелігін ескеру керектігін
баса айтып, ұлттық дүниетаным қағидасынан туындаған адамның шыр етіп бұл
дүниеге келгеннен бастап зарлап о дүниеге кеткенге дейінгі ғұмырнамасының
тәрбие бесігінде төрбеліп өтеді деген танымдық-тағылымдық ұғымдармен өз
ойын ұштастырады.
И.Оршыбеков өзінің Халық ауызекі поэтикалық, шығармашылығындағы
адамгершілік тәрбиесінің идеялары диссертациялық еңбегінде халық, ауыз
әдебиеті мұралары негізіндө оқушыларға адамгершілік тәрбие берудің кейбір
өзекті мәселелерін сөз еткен. Автор адамгершілік тәрбиесінің халық
педагогикасында үлкен сала болып табылатын мақал-мәтелдер мен этномузыкалық
мұралар арқылы мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында факультативтік
дәрістердің қосымша материал ретінде өткізу жөнінде әдістемелік көңестер
береді.
Қ.Сейсембаев Отбасы тәрбиесінде балаларды мектепке даярлаудағы
қазақ халық педагогикасы еңбегінде халық педагогикасының негізгі
бөліктерінің бірі отбасы тәрбиесі екенін атап көрсетеді. Оның ойынша халық
педагогикасының қалыптасу тарихын зерттеу барысында қай кезеңдерде бол-сын
әр халық құнделікті тұрмыста жас ұрпаққа эмпирикалық білім мен тәрбие
бөруде отбасылық дәстүрлерге сүйенген. Сондықтан отбасы дәстүрлері
негізінде арнайы әдістемелік нұсқаулар мен дәріс беру сабақ жоспарларын
қүрудың ұлгілерін ұсынады.
И.Оршыбеков пен Қ.Сейсембаев халық, педагогикасы мұраларының ұрпақ
тәрбиелеу барысында атқаратын маңызының зор екенін атай келе, ұлттық тәлім-
тәрбие жайында әдістемелік нұсқаулар берудің орнына жалпылама шолу жасап,
қысқаша анықтамалар берумен шөктелгөнін байқаймыз.
Қ.Жарықбаевтың Развитие педагогической мысли в дореволюционном
Казахстане еңбегі қазақ этнопедагогикасының тарихы жайлы мол мағлұмат
береді. Ғылыми зерттеудің басты мақсаты қазақ даласында ғұмыр кешкен
данышпандар мен жыраулардың педагогикалық ой-пікірлерін жинақтап, бір
жүйеге келтіру болды.
Ұлы дала ғұламаларының педагогикалық ой – пікірлерін жинақтап,
олардың тәлім-тәрбиелік һәм діни-рухани мұралары жөніндө республикамызда
тұңғыш рет көлемді ғылыми зерттеу жүргізген Қ.Жарықбаев еді. Ол өзінің
ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде ұлттық пөдагогика тарихының дамуына
қомақты үлес қосты.
Еңбекте тұңғыш рет шығыстанушы, әдебиөттанушы және этнолинг-вистика
мен елтанушы ғалымдардың еңбектері негізінде қазақ топырағында ғұмыр
кешкен көне түркі ғұламалары: Йоллық тегін, Күлтегін, Мойыншор, Білге
қаған, Тоныкөк, Онгин, Сүдже, Құлышора және басқа данышпандардың тағылымдық
өсиеттері баяндалады.
Ғалым орта ғасырларда мұсылман Ренессансының өркендеуіне ұлес қосқан
алып тұлғалар: Әбу Насыр әл-Фараби, Ж.Баласағүн, М.Қашқари, А.Иассауи және
А.Йүгінеки ғибраттары жайында сөз етіп, аталмыш данышпандар тағылымдары
жөнінде арнайы дәріс курсын өткізу жөнінде әдістемелік нұсқаулар ұсынады.
Қ.Жарықбаевтың қазақ этнопедагогикасы тарихын жүйелі тұрғыда
зерттеуге арналған еңбектері С.Қалиевтің зерттеу жұмыстарында көрініс
тапты. С.Қалиев өзінің Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі
еңбегінде Қ.Жарықбаевтың зерттеулерін одан ары дамыта түсіп, қазан
төңкерісіне дейінгі қазақ ақын-жыраулар поәзиясындағы тәлімдік идеялар
жөнінде толық мағлұматтар береді [22].
С.Қалиев қазақ этнопедагогикасы тарихындағы Алтын ғасыр кезеңі
болып саналатын Қазақ хандығы тұсында ғұмыр кешкен ақын-жыраулардың
педагогикалық ой-пікірлөріне терең талдау жасап, жас ұрпаққа ұлттық тәрбие
беруде ата-бабалар тағылымдарын мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында жүйелі
тұрғыда пайдаланудың әдістемелерін ұсынады. Бертін келе аталмыш зерттеу
материалдары – Қазақ халқының салт - дәстүрлері (1990), История обучения
и воспитания казахов (1990), Қазақ этнопедагогикасы және этнопсихологиясы
курсының бағдарламасы (1992) және Қазақтың тәлімдік ой-пікір Антологиясы
(1994), тағы басқа бағдарламалар мен тұжырымдамалардың пайда болуына негіз
болды.
Ұлттық тәрбие мәселелеріне арналған С.Кенжеахметовтың Жеті қазына,
С.Сауытбековтың Тағылым тегі және М.Әлімбаевтың Халық ғажап тәлімгер
еңбектерін атап өткен жөн.
Бұл күнде С.Сауытбековтың Тағылым тегі кітабы оқушыларға ұлттық
тәрбие беруде тамаша әдістемелік-дидактикалық нұсқау болып отыр. Кітаптағы
ғылыми сездер, балалардың мал тілдерін шақыруы, тағы басқа да халық,
педагогикасының ой-маржандары негізінде түзілген тақырыптар бойынша
Көкшетау университетінде арнайы мультипликациялық фильмдер түсіріліп, онда
жинақталған тәжірибелер Солтүстік Қазақстан өңірінің мектептерінде кешенді
түрде енгізілуде.
Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі атқарылған іс-шаралардың ғылыми-
эксперименттік нәтижелері университет аясында жыл сайын отетін халықаралық
Сейтен тағылымдары ғылыми-тәжірибелік конференцияда баяндалып, іс-
тәжірибе алмасу барысында жетекші педагогикалық жетістіктердің біріне
айналып келеді. Сондай-ақ, С.Сауытбековтың Өртенген өлең кітабындағы
басты кейіпкер, жалынды күрескер Баймағамбет Ізтелиннің қаһармандық дәстүрі
негізінде оқушыларға этнопатриоттық тәрбие берудің педагогикалық маңызы аса
зор.
1.2.Оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика материалдарын
пайдаланудың шарттары.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы өркениетті елдердің қатарына
қосылу жолында, қоғам алдында келер ұрпақты заман талабына сай
интелектуалды, жоғары мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын елжанды
етіп тәрбиелеу міндеті тұр. Осыған орай білім беру саласы мен тәрбие
жүйесінде жаңа ғылыми көзқарас қалыптастыру қажеттілігі туады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы міндет - өзінің
өмірін жалғастырушы саггалы ұрпақ тәрбиелеу. Еліміз егемендікке қол
жеткізген соң жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабымен бірге
келген игілікті іс екендігі белгілі. Кез келген адам баласының өмірі,
тіршілік әрекеті оның туған -туысқандарымен, ата-анасымен, жора-жолдасымен
ғана емес, сонымен қатар оның өмір сүріп жатқан әлеуметтік ортасымен, ғасыр
уақытымен байланысты болады.
Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі,
салты болады. Дегенмен қаншама уақыт өтсе де ата тегі дәстүрді сақтап
қалған жөн. Өйткені сол арқылы ғана біз өз тарихымызды біле аламыз.
Ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға, анадан қызға
ауысатын тарихи әлеуметтік, қоғамдық тәжірибелік дәстұр сабақтастығы
болмаса, адамзаттың алға жылжу өрісі де болмас.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік
тіл болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани
құлдылықтарды елеіьекшеп және рухани құңдылықтардың қорына өлшеусіз ұлес
косатын мұраларын зерделеп зерттеу бүгінгі .ұрпақ тәрбиесінің керегіне
жарату, өзекті мәселелердің бірі болуда.
Қазақстан Республикасының білім беру жаңа бағдарламасында, қоғамның,
бүгінгі құнгі талабы алдағы уақытта да әрбір адамды Отанын сүюге, туған
жерін құрметтеуге, ата-бабаның өзық салт-дәстүрлерінің заңдылығын мақтаныш
тұтуға, әлемде халықтар арасындағы бейбітшілік үшін достықты нығайтуға
бағыт беруде талмай еңбек етуді қажет санайды.
Халықтық педагогиканың саласы мол мазмұны бай. Оны халқымыз үзбей
тәлім-тәрбие ісіне пайдаланып келеді. Ұлтымыздың ұлағатты дәстүрлерін
келешекте де кеңінен пайдаланып, тәрбие ісіне арқау ету борышымыз. Ол үшін
не істеуіміз керек?
Ең әуелі ата-аналар мен жанүя ересектері мектеппен тығыз байланыс
жасай отырып, үй ішінде халықтың педагогиканы дамытып, баланың өзіне
батырлар жырын оқып, пікірлесіп, аңыз әңгімелерден үзінділер, айтқызып,
жаңылтпаштар айтысып, ой өрісін кеңейтіп, тілін ширатып, жұмбақ айтысып,
жұмбақты көп айта алғанға ұпай жинатып, не сыйлық ұсынып санамақтар айтып,
оны шешеуден мүдірмеген баланы мадақтап, мақал-мәтел жаттаудан өзған балаға
құрмет көрсетіп, шешендік сөздерді жаттатып, ұлттық дәстүрлерді талап ете
білу керек.
Қазіргі кезеңнің ерекшелігі - адамгершілік, азаматтық сияқты қасиеттер
сынға түсуде. Біздің қоғамның жаңаруы үшін, адамдардың мінез - құлқы
жаңаруы керек. Экономикалық және әлеуметтік табыстардың тұп тамыры
моральдық және мәдениеттілік шарттарында жатыр. Қоғамымызға адал, арлы
адамдар қажет.
Қазіргі тандағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықтық
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы - жас өспірімдерінің тәрбиесінің
қалыптасуына ғана емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін
тигізуде. Сондықтан болашақ ұрпағымызды заманның талабы мен сұранысына
қарай шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі
мен ұлттық әдет - ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие
мәселесінде маңызды орын алады.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері
жас баласын тәрбиелеуде, оның адамгершілік мінез - құлқын қалыптастыруда
ұлкен мәңге ие.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің міндеті - ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
беру үшін қажетті жағдайлардың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау. Қазір елімізде орын алып отырған имунопсихологиялық
проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін,
Ұлттық салт-дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар,
қиын балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жастар ағып, жылап
отырған әжелер мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар,
қылмыстың қаулауы, сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ
мектептерінің жабылуы, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы.
Осы проблемаларды бірте-бірте жоюдың және олардың алдын алып,
болдырмаудың негізгі жолы, мектептерде бастауыш сыныптардан бастап ұлттық
тәрбиені негізге алып, ата-бабаларымыздың игі дәстүрлерін сақтай отырып,
азаматық пен елжандылыққа, білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, ұлтжанды
азаматтарды тәрбиелеу бүгінгі құннің кезек күттірмейтін мәселесі [23].
Егер шетел педагогикасының тарихында ұлттық тәрбиенің ғылыми негізін
қалағандар белгілі ағартушы- педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ф.А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, П.Ф.Каптерев,
С.И.Гессен,А.П.Ярош болса, ал шығыс педагогикасының тарихында ұлттық
мектеп, ұлттық тәрбие туралы алғаш пікір айтқандар қазақтың ағартушы
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, ЖАймауытов,
Х.Досмұхамедов т.б. болған.
Рухани мәдениетіміздің тарихына арналған және қазақ халқының
педагогика тарихына байланысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде балаларға
білім беру, тәрбие мәселесі оқу орындарының деңгейінде сөз болған
Т.Т.Тәжібаев, А.С.Сыдықов, А.И.Сембаев, Г.М. Храпченков, т.б. жұмыстары
бар. Бұл еңбектерде қазақ балаларының адамгершілік тәрбие беру мәселесі
айтылған. Сонымен қатар Республикамызда білім беру, тәрбиелеу жөнінде
К.Қ.Құнантаева, Ш.Беркімбаеваның еңбектері мен мақалалары,
Ж,Т.Сарыбекованың, А.Е.Дайрабаеваның, Л.С.Сырымбетованың, А.Қ.Қисымованың,
Б.Қ.Өтешованың
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан саяси-әлеуметтік,
экономикалық өзгеріс-терден ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім және
тәрбие мазмұнын жанартудың қажеттігі айқын көрініп отырғандығы мәлім.
Сондықтан білім жүйесін жетілдіру мен мазмұнын жаңарту жолында
мемлекеттік деңгейде түрлі іс-әрекеттер мен шаралар жүзеге асырылуда.
Тәлім-тәрбие Тұжырымдамасында: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық
ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп жатқан шараларға қатысты ұлттық
мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие
берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде атты
еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі
болып келеді. Өзінің тарихи мәдени тамырларына қайта оралу - бұл, әрине оң
процесс... Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті, экономиканы... дамытуға
барынша қолдау жасап отыр, - деген сөзі осының айғағы [1].
Ал Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
...азаматтықпен ел жандылыққа, өз Отаны — Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілік, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау,
қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен
дәстүрлерін зерделеу..., - деп айрықша атап көрсетілсе, бұл мәселені
Президентіміз халыққа жолдауында Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін,
тілі мен мәдениетін сақтап түлете береміз - деп бекіте түседі [2].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім министрлігі Қазақ
мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелеріңде имандылық-эстетикалық
тәрбие берудің кешенді бағдарламасын, ҚР үзіліссіз тәрбие
тұжырымдамасын, Қазақстан Республикасының мәдени-этникалық білім беру
тұжырымдамасын т.б. ұлттық тәрбие мазмұнын жандандыруға бағытталған
ұсыныстарды республика мектептерінде оқу-тәрбие жұмыстарын қайта құруда
басшылыққа алатын құжат етіп ұсынды. Бұл педагогикалық шаралар, егемен
Қазақстан мектебінің жаңа үлгісін жасауға ықпал етті.
Ұлттық мектептің үлгісін жасаудағы қажеттіліктердің бірі -
қазақтың дәстүрлі рухани мәдениегднің тәрбиелік мүмкіндіктерін
жас ұрпақтың тілін дамыту барысында тиімді пайдалану. Халықтың бай
тарихын, мәдени құбылыстарының сан-қилы ерекшеліктерін білмей, бүгінгі
тәрбие жүйесін қалыптастыру мүмкін емес [3].
Бұл туралы Қазақстан Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының
тұжырымдамасында Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік мәдени дамуы - ең
алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл халық дәстүрлері
мен әдет-ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарда, өнерге,
халықтардың рухани байлықтарына қайта оралу, мәдениеттің қазыналары мен
дербестігін мойындау - деп көрсетілген.
Бүгінгі таңда, едіміздің өткен дәуірлердегі салт – дәстүрлерін рухани-
эстетакалық білу, оның бар мүмкіндіктерін жас ұрпақ тәрбиесінде пайдалану
мәселелеріне байланысты Этномәдениет тәрбиесі тұжырымдамасы, Мәдени
мұра бағдарламасы бойынша іс-шаралар жүзеге асырылуда. Олар, ұлттық
мәдениетіміздің асыл арналары саналатын халықтық рухани қазыналарын,
материалдық мәдениеті құндылықтарын, мектеп жасынан бастап әр азаматтың
шығармашылықпен игеруіне мүмкіндік жасайтын мемлекеттік әрі педагогикалық
міндеттерді қамтиды. Бастауыш мектеп оқушыларының өнер моральдық және
мәдениеттілік шарттарында жатыр. Қоғамымызға адал, арлы адамдар қажет.
Қазіргі тандагы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықты
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы - жас өспірімдерінің тәрбиесінің
қалыптасуына ғана емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін
тигізуде. Сондықтан болашақ ұрпағымызды заманның талабы мен сүранысына
қарай шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі
мен ұлттық әдет - ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие
мәселесінде маңызды орын алады.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері
жас баласын тәрбиелеуде, оның адамгершілік мінез - құлқын қалыптастыруда
үлкен мәнге ие.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің міндеть- ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
беру үшін қажетті жағдайлардың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау. Қазір елімізде орын алып отырған имунопсихологиялық
проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт-
дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар,
қарттар үйлерінде көздерінен қанды жастар ағып, жылап отырған әжелер мен
аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы,
сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы,
мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы. Осы проблемаларды бірте-бірте
жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы, мектептерде
бастауыш сыныптардан бастап ұлттық тәрбиені негізге алып, ата-
бабаларымыздың игі дәстүрлерін сақтай отырып, азаматық пен елжандылыққа,
білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, ұлтжанды азаматтарды тәрбиелеу
бүгінгі құннің кезек күттірмейтін мәселесі [4].
Егер шетел педагогикасының тарихында ұлттық тәрбиенің ғылыми негізін
қалағандар белгілі ағартушы - педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ф.А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, П.Ф.Каптерев,
С.И.Гессен,А.П.Ярош болса, ал шығыс педагогикасының тарихында ұлттық
мектеп, ұлттық тәрбие туралы алғаш пікір айтқандар қазақтың ағартушы
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
Х.Досмұхамедов т.б. болған [5].
Рухани мәдениетіміздің тарихына арналған және қазақ халқының
педагогика тарихына байланысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде балаларға
білім беру, тәрбие мәселесі оқу орындарының деңгейінде сөз болған
Т.Т.Тәжібаев, А.С.Сыдықов, А.И.Сембаев, Г.М. Храпченков, т.б. жұмыстары
бар. Бұл еңбектерде қазақ балаларының адамгершілік тәрбие беру мәселесі
айтылған. Сонымен қатар Республикамызда білім беру, тәрбиелеу жөнінде
К.Қ.Құнантаева, Ш.Беркімбаеваның еңбектері мен мақалалары,
Ж,Т.Сарыбекованың, А.Е.Дайрабаеваның, Л.С.Сырымбетованың, А.Қ.Қасымованың,
Б.Қ.Өтешованың еңбектері, ал қазақтың халық тәрбиесі мен дәстүріне
бағышталған, елдік тәлімі еңбектері, ал қазақтың халық тәрбиесі мен
дәстүріне бағышталған, елдік тәлімі туралы А.Х.Мұсамбаева,
Қ.Б.Жарықбаевтың, баланың жан-жақты үйлесімді дамуын қамтамасыз ету үшін
халықтық педагогика әлементтерін нысаналы пайдалануда Б.А.Тойлыбаевтың
ғылыми-педагогикалық жұмыстары қазақ педагогика тарихында ерекше орны бар
еңбектер [6].
Қазақ халық педагогикасындағы тәрбие дәстүрлері, оның даму тарихы,
эстетикалық мәні жөнінде С.А. Ұзақбаева, А.А.Қалыбекованың, С.Қалиевтің
болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбие беруге дайындауда Қ.Бөлеевтің, халық
педагогикасын оқу-тәрбие ісіне өндіруде Т.Қоңыратбаеваның, қазақ халқының
салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануда Л.А.Бөлееваның еңбектерін
атап өтуге болады [7].
Ал қазақ этнопедагогикасының тарихы бойынша К.Б.Жарықбаев, А.Көбесов,
К.Кұнантаева, А.Ильясова, І.Халитова, А.С.Сыдықов, М.Тәнекеев,
С.А.Ұзақбаева, К.Камалива, Е.Садуақасов, У.С.Иманкулов, К.Шаймерденова,
М.Б.Көккөзова, Т.Әлсатов, Ш.Жалғасова, К.Ж.Ибраева, Б.М.Досқараев т.б.
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қазақ этнопедагогикасының дамуына
ерекше үлестерін қосты.
Сонымен қатар шетелдерде этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық
негіздерін Г.Н.Волков (Шувашия), Ю.А.Рудь (Ресей), Я.Ф.Хинтибидзе (Грузия),
А.Ш.Гашимов - (Әзірбайжан), С.М.Саипбаев (Қырғызстан), Г.С.Попова (Якутия),
А.Б.Григорян (Хантыманен) т.б. өз зерттеулерінде жасаған [8].
Педагогика, этнопедагогика салаларында жарық көргeн ғылыми зерттеулер
мен әдебиеттерге жасалған талдаудан біздің зерттеу мәселемізге сипаттас
жұмыстардың өте аз екенін байқадық. Сонымен бүгінгі таңда мынандай
мәселелердің шешімін табу қасиеттігі байқалады:
- бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика
материалдарын ана тілі сабақтарында толық іске асырылмауы арасындағы;
- оқушылардың тілін дамытуда әдет – ғұрып, салт – дәстүрлерге баулу
қажеттігі мен оның практика жүзінде қолданбауы арасындағы.
Бұл қиыншылықтардың шешімін табу біздің зерттеу тақырыбымызды:
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын
пайдалану - деп алуымызға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда
этнопедагогика материалдарын ана тілін оның үдерісінде пайдалану жолдарын
теориялық, әдістемелік турғыда негізден практикада қарастыру.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда
этнопедагогика материалдарын ана тілі пәнін оқыту үдерісінде пайдалану.
Зерттеу пәні : Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда
этнопедагогика материалдарын пайдалану.
Зерттеудің ғылыми болжамы : Егер бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамытуда этнопедагогика материалдары ана тілі пәнін оқыту үдерісінде
пайдалану дан танылса онда халықтың дәстүрмен сусындаған, әдет-ғурып, салт-
дәстүрлердің негізі , қаланады; себебі бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамытуда этнопедагогика мастериалдарын пайдалануда теориалық білімдерін
негізін қалайды.
Оқушылардың тілін дамытуда этнопедагогика материалдарын қолдануға
болады, егер:
- этнопедагогика материалдарын пайдаланудың педагогикалық, әдістемелік
негізі анықталса:
- оқушылардың тілін дамытуда халық тағылымдарын мақсатты түрде
пайдаланылса, онда этнопедагогика материалдарын саналы меңгерін, ана
тілі пәні арқылы тілін дамытуға ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
-этнопедагогика материалдары арқылы бастауыш сынып оқушыларының
тілін дамытудың теориалық, әдістемелік жасау;
-этнопедагогика материалдары арқылы оқушылардың тілін дамыту
мүмкіндіктері айықтау;
-ана тілі пәнін оқыту үдерісінде этнопедагогика материалдарын
қолданып, олардың натижелерін тексеру;
Зерттеудің жетекші идеясы : Бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамытуда этнопедагогика материалдарын пайдалану.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының біліммен тәрбие
саласындағы заңдары мен тұжырымдамалары; Қазақсытан Республикасының
этникалық –мәдени білім тұжырымдамасы, Эномәдениет тәрбиетужырымдамасы;
Мәдени мура бағдарламасы; рухани мәдениет қундылықтары туралы
психология, педагогика саласындағы ғылыми еңбектер.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша филасофиялық
психалогилық тарихы-этнографиялықәдебиеттеріне талдау жасау, озат
педагогикалық тәжірибелермен танысу, бақылау, тест, оқушылардың
шығармашылық еңбектерін талдау.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1. Кезеңде (2007-2008жылдары) зерттеу проблемасы бойынша
филасофиялық, мәдениеттану әдебиеттеріне талдау жасалды. Ғылыми аппарат
қурылды.
2. Кезеңде (2008-2009жылдар)-қажетті материалдар жинау
жалғастырылды; этнопедагагикаматериалдары арқылы оқушылардың тілін дамыту
мәселесі бойынша педагогикалық озық тәжрибелер мен идеялар қарастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
-жумыстың негізгі түсініктері этнопедагогика, халық
педагогикасы , тілін дамыту уғымдарының мән мағынасы анықталып,
этнопедагогика материалдарының түрлері, жолдары белгіленді;
-ана тілі пәні арқылы этнопедагогика материалдары қолдануға
мүмкіндік беретін тақырыптар талқыланып, сабақ өтуің, түрлері, әдіс-
тәсілдері қарастырылды:
- этнопедагогика материалдарын ана тілін оқыту үрдісінде қолданып
нәтижесі сабақ үстінде пайдалану көзделді.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы М.Жұмабаев атындағы орта
мектебінің бастауыш сыныптарында.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі.
- Этнопедагогика материалдарының өзіндік ерекшеліктеріне мазмұндық
сипаттама беріліп, білімдің мүмкіндіктері айқындалды.
- Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда этнопедагогикалық
материалдары теориялық әдістемелік тұрғыдан қарастырылып, оның
педагогикалық дайындық жүйесіндегі маңызы айқындалды:
Зерттеудің практикалық мәні:
- Бастауыш сыныптағы этнопедагогика материладар бойынша білімдер мазмұны
айқындалды:
- Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда ана тілі пәнінің маңызы
нақтыланды этнопедагогика материалдары бастауыш сыныпта пайдалануға
болады.
Қорғауға мына қағидалар ұсынылады:
- Этнопедагогика материалдары арқылы теориялық әдістемелік білім
беру жолдары:
- Оқушылардың тілін дамытуда халық тағылымдарын пайдалану:
- Ертегі, жұмбақ, әңгіме, жаңылтпаш, санамақтардың сабақта
пайдаланудың әдістемесі:
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден екі тараудан
қорытылулар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің кезектеліп, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері болжамы, әдіснамалық негіздері, әдістері және ғылыми аппараты
сипатталады.
1. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика
материалдарын пайдаланудың теориялық негіздері.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика
материалдарының педагогикалық – психологиялық мәселелері.
Қай заманда, қандай қоғамда болсын алдында тұрған зор міидеттердің
бірі — болашақ ұрпағын тәрбиелеу. Жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мен
мәдениеті мол, саналы ұрпақ тәрбиелеуді ор халықтың салт-дәстүрі мен
дамуындағы бағалы байлықтын бірін - біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге
асыруға болады. Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ тәрбиелеуде мол
төжірибесі, жиған-тергені, өзық ойлары мен өзіндік ерекшеліктері бар.
Осындай мол мұраның дәнегін мәпелеп екпейінше жастарды игілік пен
парасаттылыққа тәрбиелеу мүмкіи емес.
Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ ұрпақ ссіпдс моціілікке сацталып,
бір ұрпақтан бір ұрпаққа ауызша жалғасып келген нақыл-өсиет, өнеге қағида
болып таралып келген тәлім-тәрбие тағылымынын бей мұрасы бар, ол халықтық
педагогика деп аталады. Халықтың педагогика отбасылық тәрбиеден басталып,
ел - жұрт, ауыл-аймақ, тіпті бүкіл халықтық қарым – қатынастан берік орын
алған тәлім-тәрбиенің түрі. Еңдеше халық педагогикасы қоғам дамуының барлық
сатыларынап өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге
жеткеншс ұрпақ тәрбиенің қайнар көзі, алтын діңгегі болып келгені даусыз.
Міне, сол себептен де халық, педагоғикасы мен ғылыми педагогиканың өзара
сабақтастығы және ұстанымдық – идеялық үндестігі туындайды. Бүгінгі ғылыми
педагогика халық педагогикасынан бастау алып, оны ғылыми теориялар
тұрғысынан жан-жақты зерттеп, өз керегіне пайдалануда.
Әр халықтын, қалыптасу, даму тарихында сол халықтың зиялы қауымы
шешуші рөл атқарса, ал бүкіл бір мемлекеттің дамуыида эгпостардың өзара
байланысының мәні зор. Әр этностың өзіне тән материалдиқ мәдени байлықтары
және олардың өзіндік ерекшеліктері бар.
Археологтар тапқаи мәдени қазба ескерткіштер көмегімен этностар
мәдениетінің гүлденуіне немесе құлдырауын анық аңғаруға болады.
Этнологиялық, этнографиялық. тұрғыда қарастырылған зерттеулерге
сүйене отырып, этностар мәдениеті жөнінде бүгінгі ұрпаққа тәлім-тәрбие
беруге болады. Сондай зертгеу қорытыидылары арқылы әр ұлттың
мәдениетіндегі, салт-дәстүріндегі ерекшеліктерді айқыи байқау қиын емес.
Ал ұлт мәдениеті арқылы келер ұрпақты жан-жақты дамыту мен тәрбиелеу
ісі этнопедагогика ғылымының негізгі мақсаты.
Халықтық педагогика—тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі бастауы,
халықтық рухани мұрасы.
Этнопедагогика — халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін
қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғалым саласы.
Г.Волков, К.Қожахметовалардың басқаруымен жарық көрген Қазақстан
халқының этнопедагогикасы авторлар ұжымы еңбегінде Біз этнопедагогиканы
педагогикалық ғылымдардың құрамдас бөлігі ретінде қарастырамыз. Ол
этнография, этнофилософия, этносалық мәдениет және этнопсихология
гылымдарының тоғысында қалыптасқан педагогика ғылымының бір саласы.
Этнопедагогиканың зерттеу пәні отбасы өмірінде және білім беру
мекемелеріндегі үздіксіз іске асатын этникалық, тәрбие жүйесі болып
табылады деп көрсетеді.
Сонымен қатар ғалымдар этникалық деген ұғымды айтқанда оқыту мен
тәрбие саласындағы этникалық сананы, ұлттың психикалық ерекшелігін,
мәдениеті, тілі мен дәстүріндегі өзіндік өзгешеліктерді есепке алу деп
түсіңдіреді. Демек, қазақ этнопедагогикасы ғылым саласында қазақ этносының
тарихи даму сатысында оның наным-сенім, мәдениет, тілі, әдет-ғұрпы, салт-
дәстүрі әсерінен қалыптасқан, қазақтың этникалық тәрбие ерекшеліктерін
зерттеу деп түсінуіміз керек екен. Осындай байланыс тұрғысында білім беру
үрдісі күрделі тарихи және этнопедагогикалық құбылыс ретінде қарастырьшады.
Ол тарихи, әлеуметтік, пмихологиялық, этномәдениеттік құбылыстар бірлігі,
оқушы тұлғасының қалі,ппасуын өз этнос және өзіндік ұлтгық ерекшеліктері
негізінде әлемді қабылдауы болып табылады.
Ең басшысы, халық педагогикасы ғылыми педагогиканың ережелері мен
зандылықтарының қалыптасуына бастау бұлақ болтан. Демек, қай ғылымның
болсын, логикалық құрылымымен бірге тұрақты ғылыми терминдері болатыны
сияқты этнопедагогиканың да белгілі терминдері бар.
Олар - шәкірт, ұстаз, оқыту, тәрбие беру, өзін-өзі тәрбиелеу, қайта
тәрбиелеу, үлгі-өнеге көрсету, ақыл-өсиет айту, әдеттендіру, жаттықтыру
және т.б. Ал тәрбие түрлерше мыналар кіреді: дене, еңбек, экономикалық,
ақыл-ой, әсемдік, экологиялық, адамгершілік, ерлікке, ұлтжандылыққа
тәрбиелеу, ұл және қыз тәрбиесі.
Профессор С.Қалиев қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктерін
ғылыми тұрғыда зерттеп анықтауда П.Плеханов ұсынған төмендегідей
әдіснамалық қағидаларды басшылыққа алған жөн деп есептейді. Олар мына
төмендегілер:
- идеялардың (ой-пікірлердің) жалпы қоғамның әлеуметтік даму процесіне
тәуелді екендігін анықтау;
- гылымның, әлеуметтік психологияның, әдебиеттің, өнердің даму тарихын
қоғамның даму үрдісімен ұштастыра қарастыру;
- тарихтың әр кезінде гылымның даму барысы біркелкі болмайтынын және әр
елдің саяси, эканомсалық, кәсіби, мәдени, психологиялық өзіндік
ерекшелігінің бар екенін ескеру.
Сонымен бірге ғалым бұл талаптармен қатар тарихи-педагогикалық
зерттеулерге қойылатыи маңызды әдіснамалық талаптардың бірі: деректердің
барлық түрін кешенді пайдалану, солар арқылы бір-бірін тексеру, толықтыру,
барлық деректерді салыстыра отырып жинақтау, оларды зерттеуде шектес
ғылымдардың (антропологая, тарих, этнология, фольклористика, логика, пси-
хология, социология, археология) зерттеу әдістер жиынтығын кешенді түрде
пайдалану, деректерді талдап, педагогикалық тұрғыда түсіндіру қажет екенін
атап көрсетеді [9].
.
Этнос гректің - etnos - тайпа, халық деген сөзінең шыққан.
Ғылымда халық терминінің орнына этнос термині орынды қолданыла бастады.
Сондай-ақ, біз ғылыми-педагогикалық еңбектерді зерделей келе, этнос ұғымына
ең алғаш ғылыми дәйекті анықтама берген тарихшы ғалым Л.Гумилев екенше көз
жеткіздік Л.Гумилев соңғы уақытқа дейінгі этнос ұғымына берілген әр түрлі
анықтама-түсінікгердің болғанын айта келіп, оларды төмендепдей алты топқа
жіктейді [10].
Біреулер этнос дегеніміз - шығу теп бір халықтар десе, келесі бір
ғалымдар этнос - тілдің бірлігіне негізделген мәдениетпң тууы дейді.
Үшіншілері этнос - бір-біріне ұқсас адамдар тобы десе,
төртіншілері этнос ~ сана-сезімдері бір адамдар тобы дейді. Ал
бесіншілері этнос- белгілі бір қоғамдық формациядағы адамдардың шартты
түрде топтасқан тобы десе, алтыншылары этнос - табиғаттың сыйы, этнос -
әлеуметтік категория деп жіктейді.
Сондай - ак, Л.Гумилев осындай түрлі көзқарастарды зерттеп, қорыта
келе олардың ішінен үш түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды ұсынады. Олар:
- В Анучкин бастаган галымдар тобының бірыңғай географиялық
жағдайда этнос мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі олардың табиғи тіршілік
заңдылығын туғызды деп қарауы;
- С Токарев А Агеев, И.Көзлов сияқты тарихшылар мен этнографтарының
этносты адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған феномен деп есептеуі;
- Л Гумилев, М.Артомонов бастаған үшінші ғалымдар тобының адамның
шығу тегін зерттеу үрдісінде материяның қоғамдық және табиғи-диалектика-лық
даму заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық қозғалу
формасы мен қоғамдық-формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып
қарастырған жөн деген көзқарастары.
Профессор С Қалиев өзінің Қазақ этнопедагогикасының теориялық
негіздері мен тарихы еңбсгінде этностар тарихын зерттеудің ғылыми-
әдіснамалық негіздері мен қазақ этнопедагогикасының туу тарихы мен бүгінгі
күнгі өзекті мәселелеріне жан-жақты ғылыми-педагогикалық тұрғыда терең
талдау жасаған. Және ол еңбекте қазақ атауының этимологаялық мәніне
тоқтала отырып, халық тәлімінің тарихи кезендерін шартты түрде 8 кезеңге
бөліп қарастырған дұрыс деген пікір білдірген [11].
Мәселен, алғашқы қауымдық құрылыс көзіндегі тәрбие. Мұнда тәрбие жас
пен жыныс ерекшеліктеріне қарап қоғамдық сипатқа ие болды.
Екінші кезенді сақтар мен ғүндар империяларының мәдени-жауынгерлік
тәрбие дәстүрлері кезеңі деп атаған. Онда өз ұрпақтарын ерлікке және қол-
өнер еңбегіне тәрбиелеуге басымдық танытқан.
Үшінші кезең — Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімдік-танымдық
мұрагерлері, бұл кезең 6—9 ғ. ғ. қамтиды деп көрсеткен.
Төртінші кезен, — Араб-шығыс мәдениетінің Қазақ даласына тарауы,
орта ғасыр оқымыстыларының тәлімгерлік ой-пікірлері деп топтап, бұл 10—15
ғ.ғ. қамғиды делінген.
Бесінші кезең — Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім-тәрбие, яғни
жыраулар поэзиясындағы тәлімдік ойлар.
Алтыншы кезең — Ресей отаршылдыгыпа қарсы қазақ даласындағы ұлт-
азаттық қөзғалыстар және ағартушылық-демократиялық идеялардың өркен жаюы.
Жетінші кезең — Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым
ретінде дамып қалыптасуы.
Сегізінші кезең - сгсменді Қазақстап Рсспубликасында ұлтгық тәлім-
тәрбиенің қайта жандануы.
Қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық мәселелерін сөз етпес
бұрын біз алдымен этнопедагогикалық түсініктерге берілген анықтамаларға
тоқталып, олардың ара-жігін анықтап алуды жөн көрдік.
Өйткені, ұлттық тәлім-тәрбие туралы әңгіме қөзғағанда халықтық педа-гогика
деп көп айтамыз. Ал осы халықгық педагогика дегеніміз не, ол
этнопедагогикамен синоним ұғым ба, әлдеқандай айырмашылық бар ма?
Осыған тоқталып көрелік. Педагогикалық энциклопедияға жүгінсек, онда
халық педагогикасы деген ұғымды зерттеушілер бір-біріие қарама-қайшы төрт
тұрғыдан қарастырып жур. Олар: 1) халықтық санасына тон рухани құбылыс
(феномен); 2) ор халықтың педагогикалық тәжірибесі; 3) халықтың
педагогикалық ойлары мен іс-әрекетінің бірлігі; 4) халық, тәрбиесі туралы
ғылым. Халық педагогикасы дегеніміз — ұлттар меп ұлыстардың әлденеше
ғасырға сөзылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық әдет-ғұрыптары мен
дәстүрлерінің, мәдени ойлау үрдісінің эмпирикалық негіздегі өзіне,
үлгілерінің жиынтығы. Халық педагогикасының негізгі түйіні —еңбек тәрбиесі
және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді жас ұрпақтың бойына дарытып,
адамгершілік, имандылық рухында тәрбие беру деп жазылған.
Белгілі ғалым Е.Христова өзінің 06 уточнения понятиного аппарата
этнопедагогики деген мақаласында халық, педагогикасыи ~ халықтың тап-тық,
педагогикалық санасы деп, ал дәстүрлі педагогиканы ~ белгілі ұлттық
педагогиканың санасы ретінде қарастырған орынды деген пікір айтады.
Г.Виноградов пікірінше, халық педагогикасын педагогикалық теория емес,
педагогикалық практика, халықтың бала тәрбиелеу тәжірибесі ретінде
қарастырған.
Этнопедагогика ұғымына тұңғыш рет дәйекті, ғылыми анықтама берген
ғалым Г.Волков Халық, педагогикасы — халықтың ауыз әдебиетінде, салт-
дәстүрлерінде, ырымдарында, балалар ойындары мен ойыншықтарында мәңгі
қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы,
Халық педагогикасы — халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру үшін
пайдаланылатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің, әдіс-құралдардың,
тәсілдердің жиынтығымен өзара байланысы дейді [12].
Этикалық сөздікте Әдет-ғұрып дегеніміз — белгілі бір қоғамда немесе
ұжымда белгілі бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан
қоғамдық төртінші турі. Ол әлеуметтік өмірдің әр түрлілігіне және
күрделілігіне қарамастан, белгілі ұқсастық жағдайда адамдардың біркелкі
әрекет етуін қалайды. Яғни бір қоғам ішіндегі адамдардың еңбек ету
тәсілдері мен әдістерінің жалпыға ортақ болуын, олардың саяси-қоғамдық іс-
әрекетінің және күнделікті тұрмыстағы қарым-қатынасында немесе көзқарасында
бірыңғайлық әрекеттің болуын талап етеді. Осының бәрі әдет-ғұрыптың,
салттың жиынтық көрінісі болып табылады. Ал дәстур дегеніміз — әдет-
ғұрыптың өмірдегі өсіп жетілген әр түрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір
бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа белгілі
формада ауысып берілетін түр деген анықтама берілген.
Ал С.Қалиев Салт адам өмірінің құнделікті тіршілігіиде жиі
қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім
заңдарының жиынтыгы. Ол жеке адам өмірінде еңбек, іс-әрекет, адамгершілік,
құқық, діни ережелерімен байланысты көрініс береді де біртіндеп ауыл-аймақ,
ру, тайпаға ортақ рәсімге айтылады. Сондай-ақ, дәстүрлердің өрісі салттан
әлдеқайда кеңірек. Дәстүр қоғамдық сананың барлық салаларымен байланысында
дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын, әдет-заңын
марапаттайтын әдет. Ол ғылымда, әдебиетте, мектепте, халықтық ортақ өнерде
немесе қоғамдық қатынаста көрініс беретін құбылыс [13].
Дәстүр идеологияға жақындау да, ал салт қоғамдық психологияға
жақын. Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге
дамып келе жатқан тарихи және көне процесс. Дәстүр үшін өткен дәуірде
қалыптасқан көзқарас пен іс-әрекеттің мәдени мұра ретінде сақталып, бүгінгі
күнге жетуі қажет деп салт пен дәстүр ұғымдарының ара жігін ажыратып
береді.
Халқымыз ғасырлар бойы өз ұрпағын адамгершілікке, елжандылыққа,
отансүйгіштікке тереңделеп келді. Осы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жат-
қан дәстүрдің өзен, алтын діңгегі халықтық педагогика болды деуге болады.
Елбасы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезімімен өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін
дамытуға тиіспіз дегені мәлім. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім
туралызаңында да Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын оқып үйрену
үшін жағдайлар жасау бірінші кезектегі міндеттердің бірі деп атап
көрсетілген. Халықтық тәрбие, ол ұлттық ұлт болып қалыптасуымен бірге туып,
бірге дамып келе жатқан көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян
[14].
Бұл жөнінде Г.Волков халықтық педагогиканың ерекшелігі: оның адам
баласының шыр етіп дүниеге келген күнінен бастап бірге жасасып келуінде;
адамдардың қоғамды құруда, қоршаған ортаны — табиғатты өзіне икемдеп
игеруінде; еңбек тәрбиесінің алғашқы адамдар әмірінде басты рөл атқарғаны,
тәрбиенің басқа түрлерінің содан кейін жалғасқаны, халықтық тәрбие
жөніндегі қағидалары өмірлік тәжірибеге негізделген эмпирикалық білім болып
келуі; оның жазу мәдениетінен бұрын дүниеге келіп ауызша тарауы, сондықтан
оның авторларының халық жадында нақты сақталмай халықтық мұраға айналуы,
халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі озық дәстүрлерінің мәңгілік сақталып, үнемі
жетілдіріліп, ұшталу үстінде болуы; тәрбие тәжірибесінің ұрпақтан ұрпаққа
жалғасын табуы және алғашқы тәрбие түрлерінің қоғамда бөлінбей, тұтас
түрінде берілуі дейді [15] .
Белгілі ғалым И.Огородников Егер халық педагогикасы мен
этнопедагогикаға арналып екі хрестоматия жасапган болса, оның біріншісіне
бала тәрбиесі жөніндегі ауыз әдебиеті үлгілері мен халықтың салт-
дәтүрлеріне арналған этнографиялық жазбалары енгізілген болар еді де, ал
екіншісіне халық педагогикасы мен халықтың тәлім-тәрбиелік ойларын
зерттеуге арналған педагог-галымдардың еңбектері енген болар еді деп,
халық педагогикасы мен этнопедагогаканың бір-бірінен айырмашылығын ашып
керсетіп береді.
Халық педагогикасы тәрбиені еңбек пен өнерге негіздёй жүргізді. Тек
бертін келе ғана оқу-білім дамып, ғылым мен техника ерістей бастаған кезең-
де ғылыми педагогика дүниеге келді. Ол атақты чех педагогі Я.Коменский
есімімен тығыз байланысты дамыды. Өйткені, тұңғыш рет оқу мен тәрбие
мәселесін ғылыми негіздеп, мәнін ашқан оның Ұлы дидактика еңбеп еді. Ол
өзінің Ұлы дидактика және Ағайынды чехтарды тәрбиелеу еңбектерінде ең
алғаш рет білім беру мен тәрбие беру ісін тұтас педагогика-лық үрдіс
ретінде қарау керек екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеп берді.
Білім беру мен тәрбие беру ісін ұштастырып қарастырудың маңызы
туралы ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда өмір сүрген педагог-ғалымдар Г.Песталоции,
Ж.Руссо және т.б. ойшылдар да құнды пікірлер білдіргені белгілі.
Кеңес үкіметі дәуіріндегі мемлекөт саясаты, негізінен, орыс тіліне
негізделген кеңестік педагогика ғылымын қалыптастыру болды. Үкіметтің
мұндай саясаты Одақ құрамына кірген халықтардың ұлттық тәрбиесі жөніндегі
мұраларының оқу-тәрбие ісінде қолданылуы мен жүзеге асырылуына мүмкіндік
туғызбады. Тәлімдік ойлар антологиясын құрастырушы ғалымдар (Қ.Жарықбаев,
С.Қалиев. К.Аюбай) пікіріне қосылсақ, кеңес одағы заманында империялық
саяси жүйенің үстемдігіне қарамастан қазақ зиялы қауым өкілдері ұлттық
тәлім-тәрбиенің теориялық негіздері жөнінде жеке-дара пән оқұлығы ретінде
еңбек жазбаса да, өз шығармаларында жас ұрпаққа халықтық педагогика
дәстүрлері бойынша білім ордаларында ғылыми-әдістемелік жұмыстарды
жүргізудің қажеттігін атап өткен.
Қазақстанда ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық
оқұлықтарға енгізген Жұмабаев Мағжан болды. Ол өзінің Педагогика (баланы
тәрбия қылу жолдары) еңбегінде ...Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт
тәрбиесі. ...әрбір ұлттың бала тәрбие қылу туралы ескіден келе жатқан жеке-
жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе
жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен
таныс болуға тиісті... деп атап керсеткен.
Бұл жерде Мағжанның халық педагогикасының халықтың тарихы мен
мәдениетімен бірге қалыптасып келе жатқан ауқымды дүние екенін растай
түсіп, оның заманның қай кезеңінде болсын ұрпақ тәрбиесінің ең негізгі
құралы болып қалатынын болжай білгендігін көреміз [16].
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанда қазақтың ұлттық тәрбиесі жөнінде
арнайы ғылыми еңбек жазуға мемлекет тарапынан тыйым салынғаны белгілі.
Оған кеңес үкіметі заманында жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау
бары-сында көз жеткіздік. Халық педагогикасы немесе ұлттық тәрбие мәселесі
арнайы ғылыми-зерттеу немесе пән оқұлығы ретінде қарастырылмай, негізінен,
ғылыми мақала, тезис, қосымша мағлұматтар негізіндө М.Әуезов, Т.Тәжібаев,
М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Х.Арғынбаев, М.Әлімбаев, С.Сауытбеков
еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақ этнопедагогикасының тарихын зерттеуші С.Қалиев аталмыш ғылым
саласының қалыптасу кезеңдерін үш кезеңге бөліп қарастырады.
1. Қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі (XIX ғасырдың екінші
жартысы). Оған автор Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев және орыс-батыс
ғалымдары П.Паллас, Э.Вульфсон, А.Вамбери, А.Левшин, А.Янушкевич,
Н.Потанин, Н.Зеланд, В.Радлов еңбектерін жатқызады.
2. Қазақ этнопедагогикасының қалыптасу кезеңі (1920-1930 жылдар).
Оған автор С.Торайғыров, Ә.Диваев, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев,
М.Дулатов, М.Жумабаөв, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, М.Әуезов,
С.Сейфуллин еңбектерін жатқызады.
3. Қазақ этнопедагогикасының даму кезөңі (1970-1995 жылдар). Оған
автор М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев,
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев,
З.Ахметова, М.Құрсабаев, М.Смайылова, М.Оразаев, К.Қожахметова еңбектерін
жатқызады [17].
М.Әуезовтің Абай жолы романын жазушы ғұмыр кешкен замандағы
халықтық педагогика энциклопедиясы деуімізге болады. Мұхтар сомдаған ұлы
Абайдың ғұмырнамасы арқылы оқырман қауым тек қана сол өмірдегі әлеуметгік
қайшылықтар мен тап күресі жайлы тарихи деректер жайында біліп қана қоймай,
қазақи қанымызға ғасырлар бойы сіңіп, қалыптасып келе жатқан: әке тағылымы,
ана мейірі, ауыл шежіресі, халық даналығы жайында этнопедагогикалық маңызы
зор мағлұматтар алары сөзсіз.
А.Байтұрсынов тек қана ірі қоғам һәм саяси қайраткер ретінде
танылумен қатар қазақ педагргика ғылымының қалыптасуына ұлкен еңбек
сіңірді. Автордың кеп еңбектерінің ішінде ұлттық тәрбиеге тікелей қатысы
бар бастауыш сынып оқушыларына арналған Қазақ әліппесі оқұлығын ерекше
атап өткен жөн.
М.Ғабдуллин Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес (1966) еңбегінде
Қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты түрде
қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе. Біздің мақсатымыз - революцияға
дейінгі қазақ арасында жас урпакты еңбек пен ерлікке тәрбиелеуде халықтың
нені арман еткенін және баланы жастайынан тәрбиелегенде өсе келе кім болуын
көздегенін шолып өту. Мұндай шолудың керек болып отырған себебі,
біріншіден, халықтың бала тәрбиелеудегі өткен кездегі арман-мақсаттарымен
танысу, екіншіден, оларды бүгінгі құннің тілек-міндеттерімен салыстыру
еді... деп нақтылай келе этнопедагогика туралы маңызды ой-пікірін
білдіреді [18].
Профессор Тәжібаев Төлеген Қазақтың мәдени өмірінде фокльклор,
музыка, қол өнері және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөл атқарған.
Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін, ойы мен мұң-мұқтажын білдіретін мақалдар
мен мәтелдөрде қазақтың халықтық педагогикасы көп жинақталған деп халық
педагогикасының негіздерін терең зерттеу барысында мақал-мәтелдердің жас
ұрпаққа ұлттық тәрбие берудегі маңыздылығына жете тоқталып өтеді [19].
Халық қаһарманы Б.Момышұлының Ұшқан ұя кітабын (1975) қазақ халық
педагогикасының әліппесі деп айтуымызға болады. Автор өзінің балалық шақтан
бастап есейген шағына дейінгі ғұмырнамасындағы тәлім-тәрбиелік дүниелерді
қазақи тұрмыс ерекшеліктерімен байланыстыра отырып суреттейді.
Әкем маған ата-тегіміздің аты-жөнін үйретуші еді.
- Кімнің баласысың? - деп сұрайтын ол.
- Мен Момыштың ұлымын.
- Момыш кімнің баласы ?
- Момыш Имаштың баласы.
Осылайша жеті атаға дейін жөтелеп отырып санатады. Ал келген қонақ,
ең алдымен, атымды сұрайтын. Сонан соң менің жеті ата жөніндегі білімімді
тексеретін. Ел танудың басы, ең алдымен, осылай басталатынын ол кезде кім
білген. Әжем малдың тілін ұғуды үйретуші еді. Қөзы маңырайды, бұзау
мөңірейді, бота мөлдіреп аңсайды, қодық ақырады. Әкем маған жастайымнан
қазақша жыл қайыруды, құн мен ай аттарын, жыл аттарын жаттатты деген
сездерінде терең тәрбиелік мән жатыр.
Ұлттық тәрбиенің сол жылдары қоғамдық сипат алмаса да, әулет,
отбасы, туыстық қарым-қатынас және халық мейрамдарында азды-көпті тәрбиелік
рөл атқарып келгенін Б.Момышұлы өз әңгімесінде тағы былай деп суреттейді:
Кейде менің өнеге алған, тәлім үйренген, дәріс оқыған ұстаздарымды еске
түсіріп ойға бататыным бар. Өйткені есейе келе көрген көп ұстаздарым талай-
талай тағылымдарға бой ұрғызғанымен, солардың бірде-бірі нақ өзімнің
әжемдей, әке-шешем мен ауылдың қадірлі ақсақалдарындай өсиет айдынына
жүздіре алған жоқ. Өмір шындығының өзі ақиқатқа бас ұрары даусыз. Дүние
тарихы, жаратылыс шежіресі, жан-жануар болмысы жайлы алғашқы әңгімені
әжемнен естігенімді, адамзат қауымының қалыптасуы туралы тұңғыш мағлұматты
әжемнен алғанымды қалай ғана ұмытармын. Иә, әлемнің пайда болуы, тірлік
дамуы, адамзаттың шығуы, өмір жайлы, шынайы сезім мен азаматтық
тұрғысындағы жан баурайтын аңыздарды айтқан; ненің жақсы, не жаман екенін,
нені сүйіп иеден аулақ жүруді үйреткен; ар заңының, әдеттің жинағынан
алғашқы тарауларды таныстырған да, ең алдымен, ата-ана, ағайын-туған еді
[20].
Аталған еңбектер арқылы біз ұлттық тәрбиенің қарапайым баланы са-
науға, жаттауға, оқуға, есептеуге, есте сақтауға, үйренуге қажетті ықпал
ету құралы ретінде әулет дәстүрі мен тұрмыстық қарым-қатынаста қызмет етіп
келгеніне кез жеткіздік.
М.Ғабдуллинның халықтың ұрпақ тәрбиелеу барысында нақты бір
мақсаттарға сүйенудің қажет екендігі, Т.Тәжібаевтің халық ауыз әдебиеті
мұраларының ұлттық тәрбиенің ерекшелігін байқататынын, ал Б.Момышұлы арқылы
отбасы дәстүрінің атқарған педагогикалық рөлінің зор екенін атап өтуге
болады.
Әр халықтың ұлттық тәлім-тәрбиелік ерекшеліктері жөнінде
Г.Виноградов (1926), А.Хинтибидзэ (1951) ғылыми еңбектер жазды. 1956 жылы
жарыққа шыққан академик Г.Волковтың Чуваш халқының этнопедагогикасы
еңбегі ТМД мемлекеттері кеңістігінде этнопедагогика ғылымының көптеген
ғалымдардың зерттеу нысанына айналуына себеп болды. Бұл орайда А.Алиевтың
(Әзербайжан,1968), Я.Ханбиковтың (Татарстан, 1967), З.Миртурсуновтың
(Өзбекстан, 1973), А.Гашимовтың (Әзербайжан, 1970), Ю.Рудь (1980),
З.Васильцованың (Украина, 1983), Е.Христованың (1988), К.Пирлиевтің
(Түрікменстан, 1991), А.Измайловтың (Қырғызстан, 1991) және басқа
ғалымдардың еңбектерін атап өткен жөн.
Қазақстанда халық педагогикасына қатысты тұңғыш зерттеулерге
А.Мұқамбаева (1973), И.Орынбеков (1974), Қ.Жарықбаев (1982) және Қ.
Сейсембаевтың (1987) еңбектері жатады. А.Мұқамбаева өзінің Национальные
обычи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и
молодежи еңбегінде қазақ халқының тәлім-тәрбиелік дәстүрлері және оның
тарихы женінде мәселе көтереді.
А.Мұхамбаеваның ойынша, жас ұрпаққа халықтың сан ғасырлар бойы
жинақталып келген салт-дәстүрлері негізінде тәрбие беру - алдымен салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың халық тұрмысындағы пайда болу генезисін
анықтап алудан бастау керек. Ол дүниелерді зерттеу мен талдау - тақырыптың
әлеуметтік алғышарттарын айқындауға негіз болмақ [21].
Әлеуметтік алғышарттардың қоғамдық құбылыс екені жөніндегі әтнограф
ғалымдардың теориялық, еңбектеріне сүйенген автор өз ретінде қазақ халқының
салт-дәстүрлерінің қоршаған орта мен тұрмыс-тауқыметтің жағдаяттарына
байланысты өзіндік табиғи ерекшеліктерін реттеудің қажеттілігін баяндайды.
Зерттеуде қазақ халқының ата-бабасының жинақтаған тәжірибелері
негізінде жас ұрпаққа жан-жақты тәлім-тәрбие беруде адамның жас
ерекшеліктері мен танымдық мүмкіндіктеріне аса назар аударғаны, нәтижеде
тәрбие әрекеттерінің тұрмыста, әулет пен отбасы салтында арнайы білім
қағидаларын игеру мен қолдану негізіндегі қарапайым педагогикалық
тәжірибелердің қалыптасқаны дәлелді тұрғыда айтылады. Автор халық,
тұрмысында ұлттык, тәрбиенің жалпыға ортақ ерекшелігін ескеру керектігін
баса айтып, ұлттық дүниетаным қағидасынан туындаған адамның шыр етіп бұл
дүниеге келгеннен бастап зарлап о дүниеге кеткенге дейінгі ғұмырнамасының
тәрбие бесігінде төрбеліп өтеді деген танымдық-тағылымдық ұғымдармен өз
ойын ұштастырады.
И.Оршыбеков өзінің Халық ауызекі поэтикалық, шығармашылығындағы
адамгершілік тәрбиесінің идеялары диссертациялық еңбегінде халық, ауыз
әдебиеті мұралары негізіндө оқушыларға адамгершілік тәрбие берудің кейбір
өзекті мәселелерін сөз еткен. Автор адамгершілік тәрбиесінің халық
педагогикасында үлкен сала болып табылатын мақал-мәтелдер мен этномузыкалық
мұралар арқылы мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында факультативтік
дәрістердің қосымша материал ретінде өткізу жөнінде әдістемелік көңестер
береді.
Қ.Сейсембаев Отбасы тәрбиесінде балаларды мектепке даярлаудағы
қазақ халық педагогикасы еңбегінде халық педагогикасының негізгі
бөліктерінің бірі отбасы тәрбиесі екенін атап көрсетеді. Оның ойынша халық
педагогикасының қалыптасу тарихын зерттеу барысында қай кезеңдерде бол-сын
әр халық құнделікті тұрмыста жас ұрпаққа эмпирикалық білім мен тәрбие
бөруде отбасылық дәстүрлерге сүйенген. Сондықтан отбасы дәстүрлері
негізінде арнайы әдістемелік нұсқаулар мен дәріс беру сабақ жоспарларын
қүрудың ұлгілерін ұсынады.
И.Оршыбеков пен Қ.Сейсембаев халық, педагогикасы мұраларының ұрпақ
тәрбиелеу барысында атқаратын маңызының зор екенін атай келе, ұлттық тәлім-
тәрбие жайында әдістемелік нұсқаулар берудің орнына жалпылама шолу жасап,
қысқаша анықтамалар берумен шөктелгөнін байқаймыз.
Қ.Жарықбаевтың Развитие педагогической мысли в дореволюционном
Казахстане еңбегі қазақ этнопедагогикасының тарихы жайлы мол мағлұмат
береді. Ғылыми зерттеудің басты мақсаты қазақ даласында ғұмыр кешкен
данышпандар мен жыраулардың педагогикалық ой-пікірлерін жинақтап, бір
жүйеге келтіру болды.
Ұлы дала ғұламаларының педагогикалық ой – пікірлерін жинақтап,
олардың тәлім-тәрбиелік һәм діни-рухани мұралары жөніндө республикамызда
тұңғыш рет көлемді ғылыми зерттеу жүргізген Қ.Жарықбаев еді. Ол өзінің
ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде ұлттық пөдагогика тарихының дамуына
қомақты үлес қосты.
Еңбекте тұңғыш рет шығыстанушы, әдебиөттанушы және этнолинг-вистика
мен елтанушы ғалымдардың еңбектері негізінде қазақ топырағында ғұмыр
кешкен көне түркі ғұламалары: Йоллық тегін, Күлтегін, Мойыншор, Білге
қаған, Тоныкөк, Онгин, Сүдже, Құлышора және басқа данышпандардың тағылымдық
өсиеттері баяндалады.
Ғалым орта ғасырларда мұсылман Ренессансының өркендеуіне ұлес қосқан
алып тұлғалар: Әбу Насыр әл-Фараби, Ж.Баласағүн, М.Қашқари, А.Иассауи және
А.Йүгінеки ғибраттары жайында сөз етіп, аталмыш данышпандар тағылымдары
жөнінде арнайы дәріс курсын өткізу жөнінде әдістемелік нұсқаулар ұсынады.
Қ.Жарықбаевтың қазақ этнопедагогикасы тарихын жүйелі тұрғыда
зерттеуге арналған еңбектері С.Қалиевтің зерттеу жұмыстарында көрініс
тапты. С.Қалиев өзінің Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі
еңбегінде Қ.Жарықбаевтың зерттеулерін одан ары дамыта түсіп, қазан
төңкерісіне дейінгі қазақ ақын-жыраулар поәзиясындағы тәлімдік идеялар
жөнінде толық мағлұматтар береді [22].
С.Қалиев қазақ этнопедагогикасы тарихындағы Алтын ғасыр кезеңі
болып саналатын Қазақ хандығы тұсында ғұмыр кешкен ақын-жыраулардың
педагогикалық ой-пікірлөріне терең талдау жасап, жас ұрпаққа ұлттық тәрбие
беруде ата-бабалар тағылымдарын мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында жүйелі
тұрғыда пайдаланудың әдістемелерін ұсынады. Бертін келе аталмыш зерттеу
материалдары – Қазақ халқының салт - дәстүрлері (1990), История обучения
и воспитания казахов (1990), Қазақ этнопедагогикасы және этнопсихологиясы
курсының бағдарламасы (1992) және Қазақтың тәлімдік ой-пікір Антологиясы
(1994), тағы басқа бағдарламалар мен тұжырымдамалардың пайда болуына негіз
болды.
Ұлттық тәрбие мәселелеріне арналған С.Кенжеахметовтың Жеті қазына,
С.Сауытбековтың Тағылым тегі және М.Әлімбаевтың Халық ғажап тәлімгер
еңбектерін атап өткен жөн.
Бұл күнде С.Сауытбековтың Тағылым тегі кітабы оқушыларға ұлттық
тәрбие беруде тамаша әдістемелік-дидактикалық нұсқау болып отыр. Кітаптағы
ғылыми сездер, балалардың мал тілдерін шақыруы, тағы басқа да халық,
педагогикасының ой-маржандары негізінде түзілген тақырыптар бойынша
Көкшетау университетінде арнайы мультипликациялық фильмдер түсіріліп, онда
жинақталған тәжірибелер Солтүстік Қазақстан өңірінің мектептерінде кешенді
түрде енгізілуде.
Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі атқарылған іс-шаралардың ғылыми-
эксперименттік нәтижелері университет аясында жыл сайын отетін халықаралық
Сейтен тағылымдары ғылыми-тәжірибелік конференцияда баяндалып, іс-
тәжірибе алмасу барысында жетекші педагогикалық жетістіктердің біріне
айналып келеді. Сондай-ақ, С.Сауытбековтың Өртенген өлең кітабындағы
басты кейіпкер, жалынды күрескер Баймағамбет Ізтелиннің қаһармандық дәстүрі
негізінде оқушыларға этнопатриоттық тәрбие берудің педагогикалық маңызы аса
зор.
1.2.Оқушыларының тілін дамытудағы этнопедагогика материалдарын
пайдаланудың шарттары.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы өркениетті елдердің қатарына
қосылу жолында, қоғам алдында келер ұрпақты заман талабына сай
интелектуалды, жоғары мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын елжанды
етіп тәрбиелеу міндеті тұр. Осыған орай білім беру саласы мен тәрбие
жүйесінде жаңа ғылыми көзқарас қалыптастыру қажеттілігі туады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы міндет - өзінің
өмірін жалғастырушы саггалы ұрпақ тәрбиелеу. Еліміз егемендікке қол
жеткізген соң жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабымен бірге
келген игілікті іс екендігі белгілі. Кез келген адам баласының өмірі,
тіршілік әрекеті оның туған -туысқандарымен, ата-анасымен, жора-жолдасымен
ғана емес, сонымен қатар оның өмір сүріп жатқан әлеуметтік ортасымен, ғасыр
уақытымен байланысты болады.
Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі,
салты болады. Дегенмен қаншама уақыт өтсе де ата тегі дәстүрді сақтап
қалған жөн. Өйткені сол арқылы ғана біз өз тарихымызды біле аламыз.
Ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға, анадан қызға
ауысатын тарихи әлеуметтік, қоғамдық тәжірибелік дәстұр сабақтастығы
болмаса, адамзаттың алға жылжу өрісі де болмас.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік
тіл болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани
құлдылықтарды елеіьекшеп және рухани құңдылықтардың қорына өлшеусіз ұлес
косатын мұраларын зерделеп зерттеу бүгінгі .ұрпақ тәрбиесінің керегіне
жарату, өзекті мәселелердің бірі болуда.
Қазақстан Республикасының білім беру жаңа бағдарламасында, қоғамның,
бүгінгі құнгі талабы алдағы уақытта да әрбір адамды Отанын сүюге, туған
жерін құрметтеуге, ата-бабаның өзық салт-дәстүрлерінің заңдылығын мақтаныш
тұтуға, әлемде халықтар арасындағы бейбітшілік үшін достықты нығайтуға
бағыт беруде талмай еңбек етуді қажет санайды.
Халықтық педагогиканың саласы мол мазмұны бай. Оны халқымыз үзбей
тәлім-тәрбие ісіне пайдаланып келеді. Ұлтымыздың ұлағатты дәстүрлерін
келешекте де кеңінен пайдаланып, тәрбие ісіне арқау ету борышымыз. Ол үшін
не істеуіміз керек?
Ең әуелі ата-аналар мен жанүя ересектері мектеппен тығыз байланыс
жасай отырып, үй ішінде халықтың педагогиканы дамытып, баланың өзіне
батырлар жырын оқып, пікірлесіп, аңыз әңгімелерден үзінділер, айтқызып,
жаңылтпаштар айтысып, ой өрісін кеңейтіп, тілін ширатып, жұмбақ айтысып,
жұмбақты көп айта алғанға ұпай жинатып, не сыйлық ұсынып санамақтар айтып,
оны шешеуден мүдірмеген баланы мадақтап, мақал-мәтел жаттаудан өзған балаға
құрмет көрсетіп, шешендік сөздерді жаттатып, ұлттық дәстүрлерді талап ете
білу керек.
Қазіргі кезеңнің ерекшелігі - адамгершілік, азаматтық сияқты қасиеттер
сынға түсуде. Біздің қоғамның жаңаруы үшін, адамдардың мінез - құлқы
жаңаруы керек. Экономикалық және әлеуметтік табыстардың тұп тамыры
моральдық және мәдениеттілік шарттарында жатыр. Қоғамымызға адал, арлы
адамдар қажет.
Қазіргі тандағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықтық
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы - жас өспірімдерінің тәрбиесінің
қалыптасуына ғана емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін
тигізуде. Сондықтан болашақ ұрпағымызды заманның талабы мен сұранысына
қарай шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі
мен ұлттық әдет - ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие
мәселесінде маңызды орын алады.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері
жас баласын тәрбиелеуде, оның адамгершілік мінез - құлқын қалыптастыруда
ұлкен мәңге ие.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің міндеті - ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
беру үшін қажетті жағдайлардың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау. Қазір елімізде орын алып отырған имунопсихологиялық
проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін,
Ұлттық салт-дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар,
қиын балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жастар ағып, жылап
отырған әжелер мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар,
қылмыстың қаулауы, сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ
мектептерінің жабылуы, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы.
Осы проблемаларды бірте-бірте жоюдың және олардың алдын алып,
болдырмаудың негізгі жолы, мектептерде бастауыш сыныптардан бастап ұлттық
тәрбиені негізге алып, ата-бабаларымыздың игі дәстүрлерін сақтай отырып,
азаматық пен елжандылыққа, білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, ұлтжанды
азаматтарды тәрбиелеу бүгінгі құннің кезек күттірмейтін мәселесі [23].
Егер шетел педагогикасының тарихында ұлттық тәрбиенің ғылыми негізін
қалағандар белгілі ағартушы- педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ф.А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, П.Ф.Каптерев,
С.И.Гессен,А.П.Ярош болса, ал шығыс педагогикасының тарихында ұлттық
мектеп, ұлттық тәрбие туралы алғаш пікір айтқандар қазақтың ағартушы
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, ЖАймауытов,
Х.Досмұхамедов т.б. болған.
Рухани мәдениетіміздің тарихына арналған және қазақ халқының
педагогика тарихына байланысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде балаларға
білім беру, тәрбие мәселесі оқу орындарының деңгейінде сөз болған
Т.Т.Тәжібаев, А.С.Сыдықов, А.И.Сембаев, Г.М. Храпченков, т.б. жұмыстары
бар. Бұл еңбектерде қазақ балаларының адамгершілік тәрбие беру мәселесі
айтылған. Сонымен қатар Республикамызда білім беру, тәрбиелеу жөнінде
К.Қ.Құнантаева, Ш.Беркімбаеваның еңбектері мен мақалалары,
Ж,Т.Сарыбекованың, А.Е.Дайрабаеваның, Л.С.Сырымбетованың, А.Қ.Қисымованың,
Б.Қ.Өтешованың
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан саяси-әлеуметтік,
экономикалық өзгеріс-терден ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім және
тәрбие мазмұнын жанартудың қажеттігі айқын көрініп отырғандығы мәлім.
Сондықтан білім жүйесін жетілдіру мен мазмұнын жаңарту жолында
мемлекеттік деңгейде түрлі іс-әрекеттер мен шаралар жүзеге асырылуда.
Тәлім-тәрбие Тұжырымдамасында: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz