Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға үйрету (көшпенділер)

Кіріспе ... ... ... ... ...3

1 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға үйрету
1.1 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға үйрету барысында эстетикалық тәрбие беру.
1.2 Қазақстан бейнелеу өнеріндегі портрет жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

2 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға үйрету технологиялары
2.1 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға үйрету мазмұны ... ... ... ... ...23
2.2 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға үйрету әдістері ... ... ... ... ... .27
2.3 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға үйрету барысында оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру ... ...45

Қорытынды ... ... ... ... ... ..48

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ..49

Қосымшалар

Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы желтоқсандағы Қазақстан халқына жолдауында: Қазақстан 2050 бағдарламасындағы ұсынынған стратегиялық бағыттарының бірі білім беруге арналған, онда сапалы мамандар даярлауға баса назар аударылған. Оның жүзеге асырылуы оқытушылардың сапалы даярлығында және олардың өз ісіне үлкен жауапкершілікпен қарауын баса көрсеткен. Осындай жаңа талаптар негізіндегі дайындық ұстаздардың жоғары шығармашылық шеберлігі мен адамдық ресурстарды тиімді пайдалануы нәтижесінде ғана жүзеге асатындығы айқындалған [1].
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді терең меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды даярлаудағы әдістемелік білімділігі мен қабілеттілігі, біліктілігінің қазіргі талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және мамандардың даярлығын білім стандарттарының мазмұнына ылайық жетілдіру өзекті мәселе болып табылады. [2]
Көркемдік білім берудегі қазіргі заманғы тәжірибелерді саралау барысы бағдарлы оқытудың басты бағытын анықтауға ықпал етеді, жоғары сынып студенттерінің жеке қызығушылықтары мен танымдық қажеттіліктерін, өмірдің өзекті тұстарын пайымдауына, келешекте олардың өнер түрлерінен жоғары оқу орындарда білім алуға бағытталуына әсер ету.
Болашақ мұғалім тұлғасын дайындаудың сапалық жақтары М.Ж.Қозыбаков [3], Қ.Е.Ералин[4], Қ.Ж.Әмірғазин [5] және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.

1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014. – 44 б.
2 Шацкий С.Т. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т. Т 2. / Под ред. Н.П.Кузина, М.Н.Скаткина, В.Н.Шацкой. – Москва: Педагогика, 1980. – 416 с.
3 Козыбаков М.Ж. Методические основы профессионально – педагогической подготовки будущего учителя художественного труда: дисс. ...докт.пед.наук. —Алматы., 1997. -342 с.
4 Ералин К.Е. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественного – професиональной подготовки будущих учителей изобразительного искусства и художественного труда: дисс. ... докт.пед. наук.- – М., 1992. -445 с.
5 Амиргазин К.Ж. Художественная обработка кожи и меха (содержание и методика обучения) в кружках общеобразовательных школ. Каз ССР: автореф. ...канд.пед.наук. - М., 1981.-15с.
6 Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащихся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: дисс. …докт. пед. наук. - Алматы, 1994. – С.447.
7 Ижанов Б. Художественное образование оқушыов ХГФ пед. институтов на профессиональных традициях народной педагогики (на материале народного декор. прикладного искусства Республики Казахстан): автореф. ...канд. пед. наук. - М., 1994.- 23с.
8 Кемешов Д. Керамика: учебно методическое пособие.- Шымкент: МКТУ, 1998. –С.76.
9 Ералин Қ.Е. Мамандыққа кіріспе. Түркістан. А. Ясауи атын. ХҚТУ. Тұран. 2009-125 б.
10 Қазақстан Республикасының Білім министрлігі тәлім-тәрбие тұжырымдамасы. // Қазақстан мұғалімі. 1993. 5 ақпан. №3. –2-б.
11 Бұзаубақова.К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз: ТарМУ, 2003.
12 Сластенин В.А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиональной подготовки. – М.: Просвещение, 1976. -160 с.
13 Юсуфбекова Н.Р. Общиеосновыпедагогической инноватики: Опытразработки теории инновационныхпроцессов в образовании / Методическое пособие. М.: ЦСПО РСФСР, 1991.
14 Қозыбақов М.Ж. Этнопедагогические основы преподавания «Художественного труда». – Тезисы докладов международной теоретической конференции по проблемам этнопедагогики. – Алматы: КазНГУ им. Аль-Фараби, 1996. – С.82-84.
15 Ожегов С.И. Словарь русского языка: Ок. 57.000 слов./ Под ред. Н.Ю.Шведовой. – М.: Русский язык, 1985. – 797 с.
16 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология.-Алматы. Жазушы, 2004. -208 б.
17 Подласый И.П. Педагогика. Новый курс. Учебник для студ. пед. вузов: В 2 кн. Кн.2.: Процесс воспитания. – М.: ВЛАДОС, 1999. – 256 с.
18 Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений в системе образования: научный фонд и перспективыразвития/Книга1/. Алматы: Научно-издательский центр "Ғылым", 2001.
19 Исабек Н.Е. Оқушытерді компютерлік графиканы кәсіби іс- әрекеттерде пайдалануға даярлау: пед. ғыл. канд. ...автореф.-Алматы, 2005.- 45 б.
20 Ень Гобеленна Н.А.Инновационные процессы в обучения-Барнаул,2002.-С.64-67.
21 Нұрахметов Н.Жаңаша оқыту талаптары.//Қазақстан мектебі.-1977.-13-18 бет.
22 Кларин М.В. Развитие педагогической технологии и проблемы теории обучения // Советская педагогика. 1984, №4.
23 Қабдықайырұлы Қ.,Монахов В.Н.,Оразбекова Л.Н.Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы.-Алматы:РБК,1999.-149 б.
24 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология.-Алматы. Жазушы, 2004. -208 б.
25 Лихачев Б.Т.Курс лекций.-М.Прометей.1998.-464 с.
26 Савельев А.Я.Технология обучения и их роль в реформа высшего образования.//Высшее образование в России.-1994.-№2.-С.36-37.
27 Ляудис В.Я.Инновационное обучение и наука.-М.,1992.-С.52.
28 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.//Қазақстан мектебі.2004.№2.- 3-12 беттер.
29 Беспалько В. П. Слагаемые педагогической технологии. М.: Педагогика. 1989. -164 с
30 Асанов Н.А., Калдияров Д. А., Минажева Г.С. Организация образовательного процесса на основе кредитной технологии. Алматы: Қазақ университеті, 2004.
31 Ахметова Г.К Современное образование Қазахстана в поисках идеала. В кн.: Кредитная система обучения: опыт внедрения и перспективы. Алматы: Қазақ университеті.
32 Әбілқасымова.А Жоғары мектепте оқытудың дидактикалық жолдары туралы. //Ұлт тағлымы, 2003, №4.
33 Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісіне қолдану. ІІ ХХІ ғасыр мектебі, 2003, №1-2.
34 Баранова И. В. Проблемы педагогических иноваций //Вестник НДП. 1993.№13.
35 Бұзаубақова.К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз: ТарМУ, 2003.
36 Внедрение кредитной технологии подготовки специалистов в Университете «Мирас». Шымкент, 2003.
37 Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы Оқушыны дамыту құралы ретінде.- Ақтөбе РИПКСО, 1999.
38 Жақыпова Ф.Н. Модель проблемы формирования кредитный системы обучения в ТарГУ: проблемы формирования (Материалы республиканского семинара г.Тараз : ТарМУ 15-16 апрель 2004.
39 «Жоғары білім берудің Еуропалық аймағы туралы» Болон декларациясы. Болонья қаласы . Италия. – 1999.
40 Керимбаева М. С. Инновационные процессыв школе:проблемы, перспективы, поиск. Алматы, 1995.
41 Кларин М.В. Технологии обучения. Рига: Эксперимент, 1999.
42 Кларин М.В. Инновации в мировой педагогике: обучение на основе исследования, игры, дискуссии (Анализ зарубежного опыта). Рига, 1995.
43 Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы Оқушыны дамыту құралы ретінде.- Ақтөбе РИПКСО, 1999.
44 Керимбаева М. С. Инновационные процессыв школе:проблемы, перспективы, поиск. Алматы, 1995.
45 Жанпейсова М.М. Оқытудың модульдік технологиясы жеке тұлғасы даму құралы ретінде.-Алматы,-180 б.
46 Бұзаубақова К.Ж. Инновациялық педагогика негіздері.Оқу құралы.Алматы: Білім баспасы,2009.-424 бет.
47 Сластенин В.А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиональной подготовки. – М.: Просвещение, 1976. -160 с.
48 Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя: Автореф. дис. ...докт. пед. наук. – Киев, 1986. – 46 с.
49 Александров Г.А. Методическая подготовка будуГобеленх учителей.-М.: Просвешеие, 1987.- С.123.
50 Дүйсенбаев К.А. Развитие содержания профессионально– педагогического образования учителя труда в вузе.- Алматы: Гылым, 1995. –С.350.
51 Арчажникова Л.Г. Теоретические основы профессионально – педагогической подготовки учителя музыки : дисс. ...докт.пед.наук. —М., 1986. -442 с.
52 Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащихся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: дисс. …докт. пед. наук. - Алматы, 1994. – С.447.
53 Ұзақбаева С.А. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие: пед.ғыл.докт. ...дисс. -Алматы, 1993. – 380 б.
54 Қ.Қалыбекова А.А. Роль психолого-педагогических дисциплин в формированиипрофессиональной готовности будущего учителя музыки к эстетическому воспитанию школьников: автореф. ...докт. пед.наук. - Алматы, 1994. – с.
55 Жаңабаев Ж. Болашақ мұғалімдерді компютерлік графикалық білім беруге даярлаудың ғылыми педагогикалық негіздері: пед. ғыл. док. ...дисс.- Қарағанды, 2006. -324 б.
56 Исабек Н.Е. Оқушытерді компютерлік графиканы кәсіби іс- әрекеттерде пайдалануға даярлау: пед. ғыл. канд. ...автореф.-Алматы, 2005.- 45 б.
57 Әмірғазин Қ.Қазақ гобелені.Алматы:-1994.-215б. Асылханов Е.С. Изучение декоративно- прикладного искусства Казахстана в общеобразовательной школе и педагогических институтах республики: автореф. ...дис.канд.пед.наук.- М.,1985. - 17 с.
58 Әбдіғаппарова Ұ. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақтың ою-өрнек өнерін пайдалануға оқушытерді даярлау: пед.ғыл.канд. ...автореф.- Алматы, 1998.- 23 б.
59 Ералин К.Е. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественного – професиональной подготовки будущих учителей изобразительного искусства и художественного труда: дисс. ... докт.пед. наук.- – М., 1992. -445 с.
60 Ижанов Б. Художественное образование оқушыов ХГФ пед. институтов на профессиональных традициях народной педагогики (на материале народного декор. прикладного искусства Республики Казахстан): автореф. ...канд. пед. наук. - М., 1994.- 23с.
61 Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және рең: ғылыми әдістемелік монография. – Қарағанды, 1996. -198б.
62 Сманов И.С.Роль искусства в системе профессиональной подготовки педагога (На материале произведений живописи): монография. – Астана, 2008.- 223с.
63 Мизамбаев Р.Живопись сабақтарында Оқушыларды тұтастай көре білуге үйрету// Қазақстан мектебі.-1987. -№ 7.- Б. 49-54.
64 Камаков А.О. Эстетическое воспитание учаГобеленхся 4-6 классов средствами декоративно – прикладного искусства: автореф. … канд. пед. наук. -М., 1982. -17с.
65 Жолдасбекова С.Сәндік қол өнер арқылы бастауыш сынып Оқушыларының қызығушылығын қалыптастыру: пед.ғыл.канд. ...дисс.- Алматы, 1993. -197б.
66 Аманжолов С.Изобразительное искусство в школе.-Жезказган:ЖезУ,2002.-163 с.с илл.
67 Алмухамбетов Б. Эстетическое воспитание учаГобеленхся IV-VII классов средствами национального изобразительного искусства: дисс. ...канд. пед. наук. - Алматы, 1991. -394с.
68 Камаков А.О. Эстетическое воспитание учаГобеленхся 4-6 классов средствами декоративно – прикладного искусства: автореф. … канд. пед. наук. -М., 1982. -17с.
69 Оспанов Б.Е. Развитие композиционной грамоты на занятиях по академическому рисунку у оқушыов начальных курсов художественно-графических факультетов: учебное пособие.- Алматы: Нур-Принт, 2006.-56с.
70 Қозыбақов М.Ж. Этнопедагогические основы преподавания «Художественного труда». – Тезисы докладов международной теоретической конференции по проблемам этнопедагогики. – Алматы: КазНГУ им. Аль-Фараби, 1996. – С.82-84.
71 Ершова Л.В. Теоретические и методические основы подготовки учителей начальных классов к воспитательной работе народного декоративно-прикладного искусства России: автореф. ... канд. пед. наук. - М., 1988. – 17 с.
72 Поровская Г.А. Народное декоративно-прикладное искусство в системе профессионально-педагогической подготовки учителей начальных классов педагогических факультетов-педвузов: автореф. ... канд. пед. наук. – М., 1990. – 21 с.
73 Кузин В.С Идейно – эстетическое воспитание учащихся на уроках изобразительного искусства в советской школе: автореф. ...докт. пед. наук. –М., 1974. -45с.
74 Ростовцев Н.Н Методика преподования изобразительного искусства в школе. - М.: Просвешение, 1986. – С.236.
75 Шорохов Е.В. Композиция: учеб. для оқушыов худ. граф. пед. институтов. М., 1986. –С.207.
76 Қараев Ж. Сущность технологии трехмерной мето Шорохов Е.В. Композиция: учеб. для оқушыов худ. граф. пед. институтов. М., 1986. –С.207.
77 Қараев Ж. Сущность технологии трехмерной методической системы обучения // Менеджмент в образовании. 2005, №6.
78 Ершова Л.В. Теоретические и методические основы подготовки учителей начальных классов к воспитательной работе народного декоративно-прикладного искусства России: автореф. ... канд. пед. наук. - М., 1988. – 17 с.
79 Поровская Г.А. Народное декоративно-прикладное искусство в системе профессионально-педагогической подготовки учителей начальных классов педагогических факультетов-педвузов: автореф. ... канд. пед. наук. – М., 1990. – 21 с.
80 Абдуллаев С.Ф. Теоретические и методические основы использования народного декоративно-прикладного искусства Узбекистана в подготовке учителей изобразительного искусства: автореф. ... канд. пед. наук.- М. 1989. – 17 с.
81 Жолдасбекова С. Бастауыш класс Оқушыларының сәндік-қолданбалы өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру: пед. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы, 1993. – 23 б.
82 Европейская система кредитов (ЕСПК). Алматы: Қазақ университеті, 2003.
83 Боголюбов А.А. Ковровые изделия Средней Азии: Альбом. СПБ, 1906. – 52 с.
84 Фелькерзам А. Старинные ковры Средней Азии. // Журнал. Старые годы. 1915. июнь. Выпуск №7. «Киргизы».
85 Дудин С.М. Киргизский орнамент // Восток, – 1925. №5. – С.1-10
86 Чепелев В.Н. Искусство Советского Узбекистана. – М., 1935.– С. 47
87 Веймарн Б. Искусство Средней Азии. – М-Л., 1940. – С. 32
88 Мошкова В. Ковры народов Средней Азии. –Ташкент, 1970. –С. 149.
89 Тереножкин А.И. Казахские фрески. // Искусство, 1938. №2. – С. 21
90 Шнейдер Е.Р. Казахская орнаментика. Ан. «Казахи». – Ленинград, 1927. – С.125
91 Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана. – Алматы, 1958. – С.9
92 Тәжiмұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977. – 96 б.
93 Арғынбаев Х. Қазақ халқының гобелені. – Алматы.: Өнер, 1987. – 126 б.
94 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. – Алматы: Өнер, 1986. – 256 с.
95 Қасиманов С. Қазақ халқының гобелені. – Алматы: Қазақстан. 1995. – 240б.
96 Джанибеков У. Культура казахского ремесла. – Алматы: Өнер, 1982. – 144 с.
97 Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. – Алматы: Казахстан, 1979. – 120 с.
98 Маргулан А.Х. Акишев К., Оразбаев А.М. Памятники эпохи бронзы. В кн.: Древняя культура Центрального Казахстана. – Алматы, 1984. – С. 41-62.
99 Ибраева К. Казахский орнамент. –Алматы.: Өнер, 1994. -125 с.
100 Абдрахманова Г. Войлочные изделия казахов-кочевников: автореф. ... канд. иск. – Москва, 1991. – 18 с.
101 Байжiгiтов Б.К. Қазақ өнерінің эстетикалық табиғаты (Қазақтың дәстүрлі творчествосы мен бейнелеу өнерінің негізінде): филос. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы,1994. – 24 б.
102 Каракузова Ж.К. Казахская культура и символ. – Алматы, 1997. – 70 с.
103 Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа. - Алматы, 1987. – 213 б.
104 Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. – Алматы, 1967. – 191 с.
105 Өмiрбекова М. Ою-өрнектің қолданылуы. – Алматы, 1995. – 81 б.
106 Асанова С.Ж. Қазақтың ұлттық өрнектері. –Алматы: Атамұра,1994. - 100-120 б.
107 Жүннен жасалатын бұйымдар. Құрастырушы Қ.Мұқанов. – Алматы.: Қайнар, 1990. – 141 б.
108 Шоқпарұлы Д. Қазақ халқының гобелені. – Алматы, 2006.- 386 б.
109 Василенко В.М. Народное творчество. Избранные труды о народном творчестве. – М.: Искусство, 1974. – 294 с.
110 Взаимодействие и интеграция искусства в художественном развитии школьников: Рекомендации к разработке комплексных программ по искусству для школ и внешкольных занятий / Под ред. Г.П.Шевченко и Ю.П.Юсова. – Луганск: ЛГПИ, 1990. – 200 с.
111 Гуревич А.Я. Средневековый мир: культура безмолвствующего больГобеленнства. – М.: Искусство, 1990. – 161 с.
112 Наука и ее место в культуре: Сборник научных трудов / АН СССР. Сиб. отд-ние. Ин-т истории, филологии и философии. – Новосибирск: Наука, 1990. – 274 с.
113 Каган М.С. Человеческая деятельность. – М.: Политиздат, 1974. – 328 с.
114 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. – Алматы: Білім, 1995. – 231 б.
115 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. – Алматы: Рауан, 1998. – 128 б.
116 Асанов Ж. Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері жүйесін қалыптастырудың дидактикалық негіздері: пед. ғыл. д-ры ... дисс. – Алматы, 2004. – 337 б.
117 Көшеров Н. М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі: пед. ғыл. д-ры ... авторефераты. – Тараз, 2000. – 41 б.
118 Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақ халық педагогикасында балалар мен жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйретудің ғылыми негіздері: пед. ғыл. докторы ... дисс. – Алматы, 2008. – 271 б.
119 Манабаева А.Ш. Формирование художественно-технологических знаний, умений и навыков по казахскому декоративно-прикладному искусству: автореф. ... канд. пед. наук. – Караганда, 2004. – 25 с.
120 Крылова Н.Б. Формирование культуры будущего специалиста. – М.: Высш. шк. , - 1990. – 142 с.
121 Пирадов А.В. Эстетическая культура личности. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1979. – 176 с.
122 Подласый И.П. Педагогика. Новый курс. Учебник для студ. пед. вузов: В 2 кн. Кн.2.: Процесс воспитания. – М.: ВЛАДОС, 1999. – 256 с.
123 Харламов И.Ф. Педагогика: Учеб. пособие. – 4-е изд. перераб. и доп. – М.: Гардарики, 1999. – 519 с.
124 Столяренко А.М. Психология и педагогика: Учеб. пособие для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДИАНА, 2001. – 423 с.

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Қорғауға жіберілді:
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент
_________________Ауелбеков Е.
_________________20__ ж.

Диплом жұмысы

Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету (көшпенділер)

Мамандығы 5В010700 - Бейнелеу өнері және сызу

Студент

Ғылыми жетекшісі,

Түркістан-2015
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету
1.1 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету барысында эстетикалық тәрбие беру. ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қазақстан бейнелеу өнеріндегі портрет
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..17

2 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету технологиялары
2.1 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.2 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 27
2.3 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету барысында оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 45

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49

Қосымшалар

Кіріспе

Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014
жылғы желтоқсандағы Қазақстан халқына жолдауында: Қазақстан 2050
бағдарламасындағы ұсынынған стратегиялық бағыттарының бірі білім беруге
арналған, онда сапалы мамандар даярлауға баса назар аударылған. Оның жүзеге
асырылуы оқытушылардың сапалы даярлығында және олардың өз ісіне үлкен
жауапкершілікпен қарауын баса көрсеткен. Осындай жаңа талаптар негізіндегі
дайындық ұстаздардың жоғары шығармашылық шеберлігі мен адамдық ресурстарды
тиімді пайдалануы нәтижесінде ғана жүзеге асатындығы айқындалған [1].
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді терең
меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды даярлаудағы
әдістемелік білімділігі мен қабілеттілігі, біліктілігінің қазіргі
талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және
мамандардың даярлығын білім стандарттарының мазмұнына ылайық жетілдіру
өзекті мәселе болып табылады. [2]
Көркемдік білім берудегі қазіргі заманғы тәжірибелерді саралау барысы
бағдарлы оқытудың басты бағытын анықтауға ықпал етеді, жоғары сынып
студенттерінің жеке қызығушылықтары мен танымдық қажеттіліктерін, өмірдің
өзекті тұстарын пайымдауына, келешекте олардың өнер түрлерінен жоғары оқу
орындарда білім алуға бағытталуына әсер ету.
Болашақ мұғалім тұлғасын дайындаудың сапалық жақтары М.Ж.Қозыбаков
[3], Қ.Е.Ералин[4], Қ.Ж.Әмірғазин [5] және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде
қарастырылған.
Көркемдік-эстетикалық тәрбие беруді барынша дамытуға, cтуденттердің
өнерге деген қызығушылығын қалыптастырудың мәселесіне назар аударған
ғалымдар Қ.К.Болатбаев [6], Б.И.Ижанов [7], Д.А.Кемешов [8], Қ.Е.Ералин
[9], еңбектерінде ұлттық өнер негізінде студенттердің көркемдік білім беру
эстетикалық тәрбие беруге болашақ мұғалімдерді даярлаудың теориясы мен
практикасы зерттеліп, маңызы ашылып көрсетілген.
Ғылыми педагогикалық еңбектерді талдау нәтижелері бүгінгі күнге дейін
көркемдік білім беру үдерісінде картина композициясын түстік үйлесімділік
тәсілдері арқылы орындау мәселесі бейнелеу өнерін оқыту теориясы мен
практикасында жеткілікті көрініс таппағандығын айқындайды. Картина
композициясын түстік үйлесімділік тәсілдері арқылы орындау мәселелеріне
қатысты қарама-қайшылықтар кездесетіндігі көрінді. Олар, картина
композициясын түстік үйлесімділік тәсілдері арқылы құрастыру оқыту
тәжірибесінде кеңінен қолдану қажеттігі мен оның тәжірибеде қолданылмауы
арасындағы қайшылықтар болып табылады. Осы аталған қайшылықтарды шешу
бағыты зерттеу тақырыбын Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи
композиция құрастыруға үйрету -деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи
композиция құрастыруға үйретуді әдістемелік тұрғыдан негіздеу, оның
нұсқауларын жасау.
Зерттеу нысаны: Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи
композиция құрастыруға үйрету үдерісі.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция
құрастыруға үйрету тәсілдері .
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқушыларды тарихи композиция
құрастыруға үйрету тәсілдері анықталса, онда оқушыларды тарихи композиция
құрастыруға үйрету ұтымдылығы артады; ал бұл болса, композицияны орындауды
жаңа шығармашылық сапалық көрсеткіштерге көтерілетін болады.
Зерттеу міндеттері:
- Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету тәсілдерін айқындау;
- Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйретудің жаңа әдістерін табу;
- Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету әдістемесін дайындау;
Зерттеудің жетекші идеясы: Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды
тарихи композиция құрастыруға үйрету нәтижесінде жаңа композиция құрылымы
мазмұнды болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне: жалпы адамзаттық
және ұлттық құндылықтарға қатысты тұжырымдар, көркем-эстетикалық талғам
қалыптастыруға, көркемдік білім мен дағдыларды игеруге жүйелі қатынасты
және оның жүйеге келтірілген мәдениеттану, өнертану, көркемдік-эстетикалық
педагогикалық, психологиялық тұжырымдамалары алынды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының заңдары, Конституциясы,
Ғылым мен білім министрлігінің тұжырымдамалары, кешендері, бағдарламалары,
философтардың, психологтардың, педагогтардың тарихшылардың, этнографтардың,
өнертанушылардың еңбектері, өнер шеберлерінің этнодизайн бұйымдары,
суретшілер шығармалары, ұлттық мәдени мұралар, автордың жеке өзінің
педагогикалық тәжірибесі болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық
мұражайларындағы қазақ қолөнер мұраларына, шет ел бейнелеу өнеріне,
көрмелер мен суретшілер шығармаларына, археологиялық, өнертану,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге, әдістемелік инновациялық
құралдарға теориялық сараптау жасау, педагогикалық тәжірибе нәтижесіне
математикалық, статистикалық талдаулар жасап, баға беру.
Зерттеудің теориялық мәні:
- Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету тәсілдері айқындалды;
Зерттеудің практикалық мәні: Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды
тарихи композиция құрастыруға үйрету тәсілдері көрсетілген картина
жасалды.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарындағы сәндік өнер мамандығы
студенттеріне білім беру жүйелерінде, мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру
мекемелерінде, қосымша көркемдік білім беретін оқу орындарында, жалпы білім
беретін мектептерде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйретудің білімділік, іскерлік мазмұнға негізделуі.
2. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету оқу үдерісін мазмұндық, ұйымдастырушылық, әдістемелік, материалдық
қамтамасыз етуге негізделуі.
3. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция
құрастыруға үйрету тәсілдерінің сипаттамасы.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеудің
негізгі нәтижелері композиция пәні мен өндірістік тәжірибе кезінде сынақтан
өткізілді.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік жұмыс А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ
-түрік университетінде жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы, кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері,
жетекші идеясы, әдіснамалық-теориялық негіздері, зерттеу әдістері, негізгі
кезеңдері мен базасы, теориялық және практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын
негізгі қағидалары баяндалады. Көшпенділер композициясын орындауда түстік
үйлеімділікті үйлесімділікті шешу жолдары Бейнелеу өнері сабақтарында
оқушыларды тарихи композиция құрастыруға үйрету атты бірінші тарауда
тприхи портрет даму ерекшеліктері, Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды
тарихи композиция құрастыруға үйрету шарттары негізделді. Көшпенділер
гобеленінің композициялық құрылымы және оны орындау технологиялары атты
екінші тарауда тәжірибелік шығармашылық жұмысты ұйымдастыру жан-жақты
мазмұндалды. Көшпенділер композициясының түстік үйлесімділіктерін табудың
әдіс тәсілдері, технологиясы берілді.
Қорытындыда зерттеудің нақты тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын
жүргізу нәтижесінен туындаған ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмысына қатысты оқу әдістемелік материалдар
ұсынылды.

1. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция құрастыруға
үйрету негіздері

1.1. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды тарихи композиция
құрастыруға үйрету барысында эстетикалық тәрбие беру

Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен
жүргізіліп жатқан шараларға қатысты ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне
кеңінен жол ашылды. Оған Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы
қоғамның идеялық бірлігінде атты еңбегінде: мәдени дәстүрлер қашанда
әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келеді. Өзінің тарихи мәдени
тамырларына қайта оралу – бұл, әрине оң процесс... Қазақстанда ұлттық
тілді, мәдениетті, экономиканы... дамытуға барынша қолдау жасап отыр, -
деген сөзі мұның айғағы.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 халыққа Жолдауының
Қазақстан мұраты бөлімінде былай баяндалған: Ол ұрпақ тәрбиесінде дана
болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық
жасайды... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі
әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады.
Ал Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру
жүйесінің міндеттері: ... азаматтықпен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан
Республикасына сүйіспеншілік, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық
дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттердің
жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа да халықтармен
тарихын, әдет ғұрыптары мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа да
халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік
тілді, орыс, шет тілдерін меңгеру, - деп айрықша атап көрсетілген. Осы
қозғалып отырған мәселеге байланысты Мәдени мұра бағдарламасында былай
делінген: Мәдени мұраны, оның ішінде ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-
ғұрыпты зерделеудің тұтастай жүйесін құру шеңберінде қазақ халқының
тарихымен, материалдық және рухани мәдениетімен байланысты негізгі ғылыми
проблемаларды зерттеу және танымал ету, оның ішінде Орталық Азияның
қазақтары мен көшпелі халықтарының көшпелі қоғамның өткен өмірінің бай
тарихын зерттеу және танымал ету жөніндегі іс-шаралар іске асырылмақ. Бұл
жөнінде Президенттің халыққа жолдауында да Біз қазақ халқын сан ғасырлық
дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап түлете береміз - деп айтылған.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім берудің
дамыту тұжырымдамасының мақсаты: Әлемдік білім беру кеңістігіне
ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттілігін
қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін
қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдылықтарды
белгілеу, - деп көрсетілген. Ұлттық мектепті жасаудағы қажеттіліктің бірі
– қазақтың дәстүрлі көркем мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін жас
ұрпақтың эстетикалық тәрбиесінде тиімді пайдалана білу болып табылады.
Халықтың бай тарихын, мәдени құбылыстарының сан қилы ерекшеліктерін білмей
бүгінгі тәрбие жұмыстарын қалыптастыру мүмкін емес. Бұл туралы Қазақстан
Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасында Тәуелсіз
Қазақстанның әлеуметтік мәдени дамуы – ол дегеніміз, ең алдымен адамзат
қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл халық дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарға, өнерге, халықтардың
рухани байлықтарына қайта оралу, мәдениеттің қазыналары мен дербестігін
мойындау - деп көрсетілген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім
министрлігі қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелеріне
имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы (1990ж.)
республика құжат етіп ұсынды [10]. Бұл бағдарлама мазмұны балабақшалардан
бастап қазақ мектептеріне бүгінгі күнге дейін, кеңінен өріс алып келген
келеңсіз құбылыстарды жоя отырып, имандылық-эстетикалық тәлім-тәрбие беру
жүйесін, ұлттық ерекшеліктерді, баланың рухани дамуын, өсіп жетілетін
ортасындағы ахуалды ескере отырып, қайта құруға, отбасымен аталған
мекемелер арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға, эстетикалық сезімталдық
қасиеттерді қалыптастыруға бағытталған. Өсіп келе жатқан балаға мектеп
оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде мұғалім-тәрбиешілердің алдына
оқушыларға қоршаған ортаның көркемдігін, адамдардың рухани сұлулығын терең
түсіндіре білу, сөйтіп олардың ойлау, қиялдау қабілеттерінің дамуына жол
ашу міндеттері қойылады. Биік эстетикалық талғам еңбек, қоғамлық орта,
табиғат, өнер т.б көптеген факторлардың ықпал етуі нәтежиесінде
қалыптасады. Сондықтан мектеп мұғалімдері мен тәрбиешілер шәкірттерінің
әсемдікті, сұлулықты түсініп, одан ләззат алуына көмектесуі керек.
Балалардың эстетикалық тәрбие өрісін зерттеуге негізделген ғылыми
педагогикалық еңбектердегі тұжырымдар мен мағлұматтар қазіргі кезеңдегі
эстетиклық тәрбие жүйесінің әлеуметтік, педагогикалық өзекті мәселелерін,
бүгінгі таңда және болашақта жүргізілетін ғылыми-тәжірибелердің негізгі
бағыттары, мақсаты мен міндеттерін айқындап жол ашады. Ендігі күн
тәртібінде тұрған мәселелердің бірі эстетикалық тәрбие теориясы мен
көркемдік білім жүйесінің әдіснамалық және практикалық негіздерін қазіргі
қоғам дамуының талаптарына сәйкестендіріп қайта зерттелуі нәтежиесінде
үздіксіз эстетикалық тәрбиенің халықтық педагогика мен ұлттық психологияға
сүйенген жүйесін жасау, әрі оқу-тәрбие ісінде тиімді пайдалану көзделуде.
Эстетикалық тәрбиенің негізін қалауда, тәжірибелік мәселерді
зерттеуде П.П.Блонский, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко,
А.В.Бакушинский, С.Т.Шацкий және т.б ғалымдардың еңбектерін атап көрсетуге
болады. Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата, Әл-Фараби, Қожа Ахмет
Ясауи, Ж.Баласағұни т.б.) эстетикалық тәрбиенің маңызы жөніндегі еңбектерін
қалдырды. Жалпы қазақтың халық педагогикасын және ұлттық мәдениетін қалауда
зор үлесін қосқан халық ағартушы – педагогтары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов т.б. болды.
Олар болашақ ұрпақтың эстетикалық, талғамын тәрбиелеуге талпынған және
халық даналығын жоғары бағалаған. Бүгінігі таңда педагог – ғалымдарының
қазақ қолданбалы өнері және эстетикалық тәрбие теориясы мен тәжірибесінің
зерттеліп отырған кезеңіндегі жай-күйі, өзіне тән ерекшеліктері:
М.Х.Қышқашбаева, Р.К. Дүйсенбінова, С.Ә. Жолдасбекова, Ә.О. Қамақов,
Ұ.О.Асанова, Б.С. Өтемұратова, Б.А. Әлмұханбетов, Е.Асылханов,
Б.Байжігітов, З.Р.Ахметова, Ф.Н.Жұмабекова, Р.Р. Жәрдемәлиева, Ш.Ә.
Ақбаева, А.Қ. Ералина және т.б. еңбектерінде арнайы зерттелген.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің үлкен бір саласы – қазақ
халқының ұлттық бейнелеу өнері. Ол Орта Азия және орыс халықтарының ұлттық
өнерімен де ұштасып жатыр. Қазақтың ұлттық бейнелеу өнері бірі –портрет
өнері.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру ісін дұрыс жолға қою үшін оның
табиғатын тану орынды. Эстетика – көркемдік таным теориясы. Дүниетаным
үрдісінде болмысты логикалық ұғым, категория, заң арқылы таныса, көркемдік
сана дүниені нақты сезіммен түйілген бейнелер арқылы таниды. Қоғамдық
сананың ерекше формасы болып табылатын өнер – эстетиканың арнайы зерттейтін
саласы. Көремдік таным ақиқатына жету тәсілі мен өнер бейнелерінің болмысқа
сай келуі жайы, яғни шығармашылықтың әдіс проблемасы да эстетика ғылымының
зерттейтін мәселесі. Эстетика термині гректің эстезис - сезімталдық
деген сөзінен шыққан. Бұл сөзді алғаш рет немістің өнертанушы ғалымы
Баумгартен ғылыми атау негізінде енгізді. 1750 жылы оның Эстетика деген
еңбегі жарық көрді. Сол кезден бастап эстетика ғылымның жеке бір саласына
айналды. Эстетиканың өнер тану ғылымдарынан айырмасы: ол өнердің барлық
жанрына қатысты жалпы заңдылықтарды зерттейді. Эстетика өнердің барлық
түріне байланысты мәселені шешеді. Өркениет өрісінде адам өзін қоршаған
ортадан сұлулық іздеп, сезінуге үйренеді. Бұл қабілет эстетикалық сезім деп
атауын алды. Ол еңбек процесіне орай дамиды және кемелденеді. Адам
табиғатты жаңалау, өзгерту арқылы өз табиғатын, әлеуметтік қарым-қатынасын
қалыптастырып отырады. Эстетикалық тәрбиенің басты тәрбиесінің бірі,
тұлғада әсемдік сезімін дамыту болып табылады. Адам әсемдікті сезінуден, өз
өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылады. Эстетикалық тәрбие адамгершілік,
ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты. Табиғатқа, көркем
сурет және т.б. өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-жақты әсемдік
тұрғысынан саналы дамуына әсер
Эстетика ұғымы белгілі бір ұлттың эстетикалық көзқарастарымен тығыз
байланысында анықталады. Қазақ эстетикасы – қазақ халқының адам мен әлем
арасындағы құндылық қатынастардың көрінісі ретіндегі әсемдік пен сұлулық
аясын және ұлттық көркемөнер, мәдениет саласын зерттейтін философия
ғылымының бір саласы. Қазақ эстетикасы халықтың көркемдік әрекетінің алуан
түрлерінен көрініс тапқан. Қазақ халқының қалыптасуы барысындағы
эстетикалық ой – пікірлердің дамуы бірнеше кезеңдерден өткен. Халықтың
эстетикалық құндылықтары алдымен фолькрларда – тұрмыс – салт жырларында,
аңыздар мен мифтерде, батырлық және лирикалық эпоста көркем түрде
баяндалған. Халықтың дәстүрлі тұрмысы мен бүкіл тұрмыс – тіршілігіне
ежелден бастап – ақ сұлулық, эстетикалық көркемдік тән болды. Эстетикалық
бастама дәстүрлі тұрмыста, күнделікті іс – әрекетте көрініс тауып, ондағы
сұлулық пен мейірімділік ұғымдары қатар қойылады.
Қазақ эстетикасының Батыс пен Шығыстың дәстүрлі көркем мәдениет
үлгілерінің типтік ерекшеліктеріне ұқсамайтын, оларды сіңіре отырып дамыған
өзіндік төлтума мәдениеті болды. Шексіз далада адамдар өзімен – өзі және
табиғат пен қарым – қатынасқа түсіп, өзінің табиғатпен шынайы жақын
екендігін сезінген. Қазақ халқының адам мен әлем біртұтас деген
философмялық тұжырымға көзбен көріп, қиял қанатымен жетіп, ой көзіне салып,
іштей білген тәжірибесі, көшпенділік өмірі арқылы ие болды. Осы рухани
сырластық деңгейі халықтың әдет – ғұрып сырына, эстетикалық негізіне
айналған.
Кең жазира айдын дала, аңызақ аптап, табиғаттың қатал да қатігез
сынымен бетпе – бет тіршілік кешкен қайсар, сырт көзге қарапайымдау, аңқау
көрінетін, бірақ көшпенді өмір тіршілігін салтанатқа бөлеп, осынау ұлан-
ғайыр дала кеңістігін жайлаған қазақтың рухани байлығын, әдет-ғұрыптары мен
дәстүр-салтын, өнерін, осы Ұлы даланы арлы-берлі аралап сапар-саяхат кешкен
қытай, араб, европа, орыс жихангездері, жылнамашылары, ғалым-зерттеушілері
таңдана жазған тарих беттерінен білеміз. Олар қазақ даласынан ұшыратқан
түрлі өнер иелерінің құдірет-күшіне қандай сипат берерін, көргендерін қай
дәстүрге жатқызарын білмей, өз жылнамалары мен естеліктерінде тек қаз-
қалпында жазып қалдырған. Бірақ, әртүрлі тарихи себептермен, қазақ арасынан
шыққан даналардың төл еңбектері, қалдырған бай мұралары бірі ерте, бірі кеш
танылуда.
Этнокөркемдік білім дегеніміз халықтың ежелгі өнері шеңберіндегі
ілімдердің жүйесі болып табылатын көне көркем білімдердің жиынтығын
айтамыз. Этнокөркемдік білім қолөнерге, музыкаға, сәулет өнеріне қатысты
қолданылатын ілімдердің жүйесін құрайды.
Қ. Ералиннің Қазақ бейнелеу өнері арқылы оқушыларға эстетикалық
тәрбие беру атты зерттеу еңбегінде қазақ бейнелеу өнері шығармаларының
оқушыларға эстетикалық тәрбие беру жүйесінде пайдаланудың маңызы мен
міндеттерін ашып, бейнелеу өнері арқылы оларға эстетикалық тәрбие берудің
әдістемесі жасалған.
Ж.Балкеновтың Қазақ халқының қолданбалы өнері арқылы бастауыш сынып
оқушыларының бейнелеу іскерліктері мен дағдыларын арттыру жолдары атты
зерттеу жұмысында бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие мен білім беру
барысында халықтың қолданбалы өнерінің мүмкіндіктерін пайдаланудың мәнін
ашып көрсеткен.
Б. Ижановтың Болашақ мұғалімдерді қазақ қолөнері арқылы оқшыларға
көркемдік білім беруге даярлау атты зерттеу жұмысында болашақ мұғалімдерге
қолөнердің көркемдік білімін беру барысында болашақ педагогикалық қызметке
дайындау мазмұны, формалары мен әдіс тәсілдері айқындалған. Еңбекте
көркемдік білім берумен қатар эстетикалық тәрбие мәселері де қатар
қарастырылған.
Қ. Ералиннің Қазақстан бейнелеу өнері шығармаларын болашақ
мұғалімдерді көркемдік кәсіптік дайындау жүйесінде қолдану атты зерттеу
еңбектерінде қазақ бейнелеу өнері шығармалары арқылы болашақ мұғалімдерге
көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие берумен қатар оларды педагогикалық
қызметке дайындаудың мазмұны, формалары мен әдістемесі ашып көрсетілген,
бейнелеу өнері арқылы көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беруге
дайындаудың әдістемесі жасалған, осы аталған дайындықтың теориясы мен
практикасы ашылған.
Қазақстан бейнелеу өнерінің өзінің түрлері мен жанрлары кең көлемде
дамыған көркем өнердің бір саласы. Қазақстан бейнелеу өнері графика,
кескіндеме, мүсін, сәндік қолөнер түрлері мен портрет, пейзаж, тұрмыстық,
тарихи, анималистік, т.б. жанрлары дамыған өнер болып табылады.
Қазақстан бейнелеу өнерінің түрлерін сөз еткенде алғаш аталатыны
графика. Қазақ бейнелеу өнерінің ішіндегі графика шығармалары кең көлемде
әңгіме болатын тақырып. Графика бейнелеу өнерінің бір түрі. Қазақстандық
графика өнерінің ежелгі (палеолит дәуірі) үлгілеріне Балқаш, Түркістан,
Маңғыстау, т.б. жерлерде жартастарға салынған суретер жатады.
Қазіргі заманғы қазақ бейнелеу өнеріндегі графика 1930-1950 жылдар
арасында қалыптаса бастады. Ә.Қастеев (Қазақстан, пейзаждар сериясы 1930-
1950), В.А.Антошенко-Оленов (І.Жансүгіровтың портреті, 1958), Е.А.Говорова,
(Тау тасқыны 1959); Қ.Қожықов (Тал түс, 1960); Е.М.Сидоркиннің
автолитографиялық сериялары (Қазақтың ұлттық ойындары, 1963);
М.Қисамидановтың Маханбет, (1973), Құрманғазы сериялары т.б.суретші-
графиктер шығармалары Қазақстан графикасының дамуына үлес қосты. Қазақ
бейнелеу өнерінде графика өнердің өркендеген түрінің біріне айналды.
Республиканың жетекші графиктері В.И.Антошенко-Оленов, К.Я.Баранов,
Н.С.Гаев, Е.Бейсенбинова, А.А.Гурьев, И.Исабаев, үлес қосты. Графикалық
жұмыстар кейде түрлі – түсті болып орындалады. Бірақ кескіндемелік
шығармаларда заттың көлемі бояулармен берілсе, графикалық шығармаларда
штрихтар, сызықтар және нүктелер арқылы беріледі. Графикалық жұмыстар
қарандашпен, тущпен орындалады. Графикалық шығарма бір түсті бояулармен,
штрихтармен, сызықтармен салынады, кескіндеме түрлі – түсті бояулармен
жазылады. Графика саласында ауқымды еңбек еткен көрнекті суретшілер
қатарында графиктер Ә.Қастеевті, Ә.Ысмайловты, Е.Сидоркинді, К.Барановты,
Б.Табиевті, М.Кисаметдиновты, Т.Ордабековты айтуға болады.
Қазақ бейнелеу өнерінің ішінде ерекше қарқынмен дамыған кескіндеме.
Кескіндеме шеберлерінің арасында Қ. Тельжановты, М. Кенбаевты, С.
Романовты, С. Мамбеевті, Н. Нұрмұханбетұлыны, К. Молдахметовты, Т.
Тоғысбаевты, С. Айтбаевты, Н.Нұржымаевты, Е. Төлепбайды, Б.Түлкеевты ерекше
айту орынды. Қазақ бейнелеу өнерінің ішіндегі тағыда ерекше бір қарқынмен
дамыған өнердің түрі – мүсін өнері. Мүсін саласында көрнекті орын алатын
дара тұлғалар ретінде мүсіншілер Х.Наурызбаев, Е.Мергенов, Т.Досмағанбетов,
Е.Сергебаев, Р.Ахметов есімдерін айту қажет. Мүсін тот баспайтын мыс,
мрамор, тас, бетон, гипс сияқты материалдан жасалған. Мүсіндер станоктік
және монументальдық болып екі түрге бөлінеді: станоктік мүсін көрмелерге
қою үшін жасалынады да көлемі шағын болады. Монументальдық мүсіндер
үйлердің сыртқы көрінісін және көше мен алаңдарды безендіру үшін
жасалынады. Қоғам қайраткерлері мен адамдардың үлкен көлемді мүсіні
ескерткіш деп аталады. Алматы қаласында да бірнеше ескерткіштер бар.
Мысалы, Абайдың ескерткішінің көлемі үлкен етіп жасалынған. Ол алыстан көз
тартады.
Шоқан Уәлиханов Қазақ халқының тұңғыш ғалым ағартушысы өзін ғылыми
жұмыстарымен қатар сурет өнерімен де айналысқан. Бейнелеу өнерінен білімді
Шоқан кадет корпусында оқыған кезде сурет пәні мұғалімі И.Пономаревтан
алған еді. Ш. Уәлихановтың бейнелеу шығармашылығы өзінің ғылыми зерттеу
жұмыстарымен шығыс еліне жасаған саяхаттарымен тығыз байланысты. Ол өзінің
саяхат жасаған жерлерде адамдарды, жан-жануарларды реалистік тұрғыдан
бейнелеген. Шоқан еңбектері бейнелеу, пейзаж, портрет және аналистік
жануарарды қамтиды. Шоқанның суреттерін негізінен мынандай кезеңдерге
бөледі: 1)1980 жылы Шоқанның жас кезінде Құсмұрында салған суреттері;2)
кадет корпусында салған суреттері; 3) Жоңғар Алатауына саяхат кезіндегі
суреттері; 4) қытайға барған кезіндегі суреттері.
Шоқанның бейнелеу өнеріне аса көңіл бөлген тақырыптары пейзаж бен
портрет. Олар Боранбай, Қашқар қызы, Тезек төре, Қытай делегациясын
қабылдау, Автопортрет шығармалары. Шоқанның пейзаж жанрына кіретін Ақ
шамшы, Жатақ, Құранды, Таспа тауының көрінісі, Құс мұрын,
Сырымбет, жоңғар Алатауы деген шығармалары. Шоқан бұлардан басқа
Елікттің лағы, Жайраңдар деген аналистік шығармалар жазып, Омбыдағы
генерал губернатордың үйі, Айғаным усадьбасы, Торанғыл түбіндегі үй
суреттерін салып, сонымен қатар архитектуралық құрылысының бейнелерін
жасаған. Шоқан Уәлиханов сурет салумен қатар өзінің саяхат жасаған
жерлердің географиялық картасын түсірумен айналысқан. Шоқанның 19 ғасырдың
2-ші жартысында салған ауреті сол кездегі Россияда шығатын Воскресный
досуг, және Нива журналында жарық көрген. Ш. Уәлиханов географ,
саяхатшы, ғалым, ағартушы демократ болумен қатар, бейнелеу өнерімен де
айналысқан. Оның жүзге тарта бейнелеу еңбектері бар. Шоқан суреттері
революцаға дейінгі халық өмірін, тұрмысын көрсететін асыл қазына.
Осынысымен де Шоқан суреттері қазақ бейнелеу өнеріне көрнекті орын алады.
Ғалымдар Ә.Марғұлан, Г.Н.Потанин, М.И.Фетисовтар Шоқанның өмірі мен
қызметін, еңбектерін зерттесе, бейнелеу өнеріндегі мұралары туралы
С.Мұханов Аққан жұлдыз романында, көрнекті ахитектор Ш.Уәлиханов пен
журналист Т.Байтасов өз еңбектерінде бағалы пікірлер айтқан болатын.
Ш.Уәлихановтың графикалық мұраларын жастарға таныстыру патриоттық және
эстетикалық тәрбие берудегі мол мүмкіндіктердің бірі болып саналады.
Шоқан сурет салуды өзінің балалық шағынан бастап, оны ғылыми жұмыстар
жүргізген кезде де қосымша материалдар ретінде пайдаланып отырған. Шоқанның
бейнелеу шығармашылығының дамуына ықпал еткен негізінен мынадай жағдайлар
деп тұжырымдаймыз: бірінші Шоқанның жас шағындағы географтар мен
топографтардың жұмыстарын көруі. Екінші – кадет корпусындағы сурет пәнінің
оқытушысы А.Понамаренкодан алған сабақтары. Үшінші – өзінің ғылыми
жұмыстарына негізгі қосымша материал ретінде графикалық суреттердің қажет
болуы. Төртінші – мәдениет орталығы Петерборде өнер туындыларымен танысуы.
Шоқанның графикалық шығармаларының қайсысын алсақта кеңістік жағдайын
бейнелегенін көруге болады. Пейзаждарына кеңістіктегі өлшемдер мен
түстердің өзгеру құбылысы ұтымды шешілген.
Қазақстан Республикасындағы жоғары білім ерекше орын алып, мемлекет
қызметінің барлық жақтарына ықпал ететініне біздер куәміз. Рухани өнірістің
аса маңызды бұл саласы қоғамның қызмет етуінің интелектуалдық және
экономикалық базасын құрайды. Ол ұлттық мәдениетті сақтаудың және оны
болашақ ұрпаққа жеткізудің басты құрал болып табылады, соның ішінде
педагогикалық іс-әрекетке қол өнері арқылы дайындаудың дидактикалық
шарттары айрықша орын алады.
Зерттеу барысында ғылыми педагогикалық әдебиеттерді саралау қазақ
халқының этнографиялық, өнертанымдық негіздері Ә.Марғұлан, Ә.Тәжімұратов,
М.Мұханов, М.Сейсенұлы, М.Әлімбаев сынды ғылымдар мен өнертанушылардың
еңбектерінде көрініс тапқандығын көрсетеді.
Қазақ этнопедагогикасының негізін қалаған ғалымдар С.Қалиев,
Қ.Жарықбаев, А.Қалыбекова, С.Ұзақбаева, Қ.Қожахметова, Қ.Ералин,
Қ.Бөлеевтер халықтық тәрбие үлгілерін зерттеуге үлес қосып, оның теориясын
практикасымен ұштастырған. Бұлармен қатар Б.Әлмұханбетов, Ә.Қамақов,
Ж.Балкенов, И.Сманов, Д.Кемешов, А.Павловский, Б.Ижанов, С.Жолдасбекова
т.б. ғалымдар жалпы халықтық қолөнерді қолдану арқылы оқу-тәрбие жұмысының
сапасын арттыру мәселелерін зерттеген. Ал, оқушы күрделі өнертанымдық іс-
әрекетке тарихи тұлғалар бейнелері арқылы арнайы дидактикалық дайындау әлі
шешімін тапқан мәселе емес. Сондықтан бірінші кезекте мектеп оқушыларына
ұлттық тәрбие беруде тарихи тұлғалар бейнелері негізінде мәдени мұра
ретіндегі тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау қажеттігі туындайды.
Қазақ бейнелеу өнерінде кең көлемде дамыған жанр портрет жанры. Суретші
Ә.Қастеевтің портрет жанрына жазған шығармасы Қазақ қызы атты суреті.
Суреттің алдыңғы көрінісінде қазақ қызы бейнеленген. Соңғы жағынан туған
жер табиғаты көрсетілген. Қазақ елінің шығысы – таулы өлке, сондықтан тау
пейзажы жазылған. Суретші қазақ балаларының өміріндегі өзгерісті сурет
көрінісінде шебер көрсетеді. Онда қолына кітап ұстаған қыздың портреті анық
байқалады. Қыз қолындағы кітап жаңа өмірдің символы. Ол алға қарай жүріп
келеді. Бет әлпетінен байсалдылық, шешімділік, қуаныш аңғарылады. Бұл ойды
суретші ашық түсті бояулармен білдірген. Суретші картина көрінісінде қазақ
қызының жиынтық портретін жасаған. Портрет жанрыныда адамдардың бет әлпетін
бейнелеумен қатар, психологиясы мен іс-әрекеті, мамандығы т.б.
ерекшеліктерін көрсетеді. Суретші өзінің портреттік шығармаларында
еңбегімен ел құрметіне бөленген адамдарды бейнелейді. Мұндай адамдар – жаны
сұлу адамдар. Суретші портретте бет көрініс сұлулығы ғана емес, адамдардың
жан сұлулығын да білдіреді. Мысалы ондай портреттерде: Еңбек ері Жазылбек
Қуанышбаев және Ыбырай Жақаевтың, кеңес одағының батыры Талғат
Бигелдиновтердің портреттері жатады.
Қазақ бейнелеу өнерінде кең көлемде дамыған данры тұрмыстық жанр.
Қазақтың тұңғыш суретшісі Ә.Қастеев Соңғы хабар атты еңбегінде өзі өмір
сүрген кезеңіндегі қазақ халқының жаңарған тұрмысын көрсеткен тұрмыстық
жанрға жазылған шығарма. Шығарманың алдыңғы шебінде жайлаудағы малшылардың
түскі мезгілі бейнеленген. Сурет көрінісінің композициялық ортасында радио
қабылдағыш. Жиналған ауыл адамдары соңғы хабарды тыңдап, қымыз ішіп,
кейбіреулері өзара әңгімелесіп отыр. Киіз үйлер маңында балалар ойнап жүр,
аттары ерттеулі, байлаулы тұр. Ал соңғы жағында кең дала, жайылымды мал
тартымды бейнеленген. Бұл тұрмыстық жанрға жататын шығарма. Шығармадағы
әрбір бейне белгілі ойға құрылған. Бояу түстері де сол ойға сйкес таңдап
алынған. Сурет көрінісі түрлі-түсті бояуларға өте бай. Ашық түсті бояулар
ерекше көңіл аудартады. Бояу түстері кейіпкерлердің көңіл-күйін ашып
көрсеткендей. Суретші бұл шығармаларда еңбек адамдарының еңбектегі
жемісінің хабарын естіп, қуаныш үстінде отқан қалпын көрсеткен. Тұрмыстық
жанр бойынша жазылғаг шығармалар өте көп, олар еңбек адамдарының тұрмысын,
өмірін әр қырынан көрсетеді. Қ.Барановтың Алма бағында атты шығармасында
тұрмыстық жанрға жатады. сурет көрінісінде алма бағында алма жинап жүрген
әйелдердің демалыс сәті бейнеленген. Алма ағашының көлеңкесінде екі әйел
отыр. Бірі баласын жоғары көтерген де, екіншісінің баласы қасында ойнап
жүр. Олардың қасындағы үшініш әйел алма ағашына сүйеніп, оларға қарап
қалған. Сурет көрінісі ананың балаға деген махаббатын, ана еңбегін
лирикалық түрде баяндайды. Біз ана еңбегін қадір тұтамыз. Бізідң елімізде
өз еңбегімен ел байлығын арттырып жүрген құрметті аналар көптеп саналады.
сурет көрінісінде осындай образды аналарды көреміз. Бұрын талдаған сурет
көріністері түрлі түсті бояулармен орындалса, бұл жұмыс тек қана ақ, қара
сурет көрінісі – шығарма немесе көркем шығарма түстермен салынған. Мұндай
бір түспен салынған сурет көріністері графикалық шығармаларға жатады.
Қазақ халқының бейнелеу өнерінің бір түрі – кескіндеме. Кескіндеменің
ежелгі ескерткіштері палеолит және неолит дәуіріне жатады. Олар Қаратау,
Хантау, Жолыбай үңгірлеріне салынған бейнелер ретінде кездеседі. Сонымен
қатар кескіндеменің ежелгі үлгілері Жамбыл облысындағы Таңбалы тас
шатқалында, Шығыс қазақстан облысындағы Бұғытас қорымында жануарлар адам
кескіні түрінде кездеседі. Сонымен қатар Зарауытсай үңгіріндегі
кескіндемеден сол кездегі суретшілірдің бірнеше түсті бояуымен сүйкей жағу,
реңтті бояу әдістерін қатар қолдану арқылы жан-жануарлар мен адамның әрқилы
пішіні бейнелегенін көруге болады. Сол сияқты қола дәуіріндегі тасқа
оймыштап (шекілеп) қына және жосамен әрленген аңшылық, жаугершілік
көріністер бар кескіндемені айтуға болады. Кескіндеме өнері әсіресе, орта
ғасырларды қыш ыдыстар, қару жарақ, ат әбзеледріне, күнделікті тұтыну
заттарына көптеп кездеседі. Тараз қаласынан табылған арыстан бейнелі табақ
10-12ғасыр және сарайшық қаласынан шыққан тотықұс бейнесі 11-15 ғасырлар
осының айғағы болып табылады. Бұл көріністерден сол кездерде халық арасынан
шыққан кескіндемеші шеберлердің болғанын аңғартады, бірақ олардың көбісінің
аты бізге беймәлім.
Қазақстаннан шыққан алғашқы кескіндемеші Ш.Уәлиханов болды. Оның
акварельмен салған сырымбет, Сартайдың портреті, Тораңғыл түбіндегі
үй, Теріскей Алатау атты кескіндеме шығармалары бар. 19ғасырда қазақ
халқының өмірі туралы шет ел суретшілері В.Штернбергер (Түйе, Киіз үй
тұсындағы көрініс), А.Горнович (Ақмешіт аулы), А.Чернышов (Қазақтардың
көші, Қонып жатқан қазақтар) т.б, суретшілер өз туындыларын жазды. 1847-
1857 жылдары Т.Шевченко қазақ даласында қуғында жүргенде жергілікті
халықтың өміріне байланысты Байғүстар, Киіз үйде, Мемлекет жұдырығы
деген суреттер салған.
Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалауда Н.Хлудовтың еңбегі зор болған.
Ол 1877 жылы Қазақстанға қоныс аударып, қазақ халқы өмірінен көптеген
суреттер салған. Ә.Қастеев, С.Чуйков оның алғашқы шәкірттері болған.
Қазақтың кәсіби кескіндеме өнерінің тарихы 20 ғасырдың 20 жылдарынан
басталады. Ол дамудың қиын жолдарынан өтті. Алғашқы қазақ кескіндеме
мектебінің негізін салушы Ә.Қастеев болды. Одан кейін қазақ кескіендеме
өнерінің тарихы бір топ дарынды суретшілер Ә.Исмайлов, ағайынды Қожахмет
пен Құлахмет Қожықовтар, Б.Сәрсенбаев, О.Таңсықбаев есімдерімен толықты.
1960-1970 жылдары қазақ кескіндеме өнерінің даңқын шығарған суретшілер
М.Кенбаев, Қ.Тельжанов, Г,Ысмайлова, В.Антошенко Оленов, К.Баранов,
А.Ғалымбаева, С.Мәмбеев, У.Әжимов, С.Романов, Ж.Шарденов т.б есімдер
көпшілікке танылды.
1970-1990 жылдары қазақ кескіндеме өнеріне жаңа леп, жаңа көзқарастағы
суретшілер Е.Сидоркин, Ш.Сариев, С.Айтбаев, Б.Сыдыханов, А.Ақанаев,
М.Аманжолов, Е.Төлепбаев, Б.Тулкеев, З.Түсіповалар келіп кескіндеме өнерін
жаңа биікке көтерді. Осы кезде бұрын жабық тақырып болып келген 20 ғасырдың
30жылдарындағы зұлмат кезең, атом полигоны және Арал қасіреті т.б. ашық
жазылды. Ішінара өнердің жаңа ағымдарына бас ұру Б.Сыдыханов, Б.Тулкеев
шығармаларынан байқалды.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде мүсін шығармаларының көрекмдік
ерешеліктеріне талдау жасаудың орны ерекше. Бейнелеу өнерінің мүсін
шығармалары өзіндік ерекшеліктермен анықталады. Мүсін шығармалары портрет,
ескерткіш, кеуде мүсін, рельф, горельф, барелф түрлеріне бөлінеді. Мүсін
туындылары үш өлшемнен биіктік, ендік, аумақтық болып жасалады. Мүсін
жасауға қатты немесе пластикалық заттар қолданылады. Мүсін өнерінің
тақырыптық басты жанрлары: портрет, тарихи және тұрмыстық мүсіндер болып
табылады. Мүсіннің көркемдік тілінің бір ерекшелігі көп жағдайда жасалу
және пайдалану ерекшелігіне байланысты болып келеді. Мүсін мазмұнына қарай
монументтік сәндік қондырғылы немесе шағын пошымдағы мүсін болып екіге
бөлінеді. Мүсінді өңдеу тәсілдері: ою, құю, шену. Мүсін негізінен екі түрге
бөлінеді: көлемді және рельфті. Көлемді мүсін жан-жағынан қарағанда жақсы
көрініс, үйлесімді өлшемдер қатынасымен сипатталады. Ал рельфті мүсін бір
жағынан ғана көрінеді, және бейнеленген зат көрінісі азғана бедермен
сипатталып көрсетіледі. Мүсіннің әрқайсысы бір-бірімен мазмұны жағынан
тығыз байланысты болғанымен, олардың әрқайсысының өздеріне тән
ерекшеліктері болады. Архитектурамен және табиғи ортамен байланысты
монументтік мүсіннің идеялық мазмұнының мәні мен көлеміне қарай
ерекшеленеді.
Қазақстан терреториясындағы көне ескерткіштер палеолит дәуірінде пайда
болды. Ауылыдық қауымдық мүсінге жауынгер жасақтары, кейде балалы ананы
бейнелейтін балбалдар жатады. Мұндай ескерткіштер Қазақстанның барлық
жерінде кездеседі. Орта ғасырға жататын қорымдардағы тас мүсіндердің бетіне
көбінесе көгеніс пен геометрия салып бейнеленген. Қазақстан
терреториясындағы мүсіндердің пайда болуы үш мың жылдан асады. Тас мүсіндер
тарихта болған адамдарды еске түсіру үшін жасалаған жеке кісінің бейнесі
ретінде танылды. Мүсін өнерінің бұл түрі түркі қағандығы мен оғыз заманы
өнерінде қанат жайды. Реалистік тұрғыдан жасалған мүсін туындыларына Едіге
тауындағы тас мүсіндер, Қарқаралы тауындағы тас мүсіндер, Ерейментау
мүсіндері, Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер жатады.
Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақстанда кәсіби төл
мүсіншілер өсіп жетілді. Бұлардың қатарынан Х.Наурызбаев, Б.Төлегенов,
Т.Досмаханбетов, В.Рахманов, О.Пракольева, есімдері орын алды. Қазіргі
мүсін өнерінің дамуына П.Усачев, Б.Төлегенов, Е.Сергебаев, С.Рахманов,
О.Әйкенов, Е.Мергенов еңбектері күшті эпикалық жинақтылығымен ерекшеленеді.
Соңғы кездердегі мүсіннің даму бағыты әлемдік құндылықтар мен жергілікті
салт-дәстүр ерекшеліктерімен ұштаса отырып дамып келеді. (Е.Рахмадиев,
Н.Далбай, Ш.Төлешов). сонымен қатар мүсіннің әлемдік техника жетістіктерін,
өткен мен бүгіннің өзара үндесетін және дүние жүзіндегі мүсін саласындағы
жетістіктерді бейнелеуге және халық мақтанышы: ақындар, батырлар, қоғам
қайраткерлері, мүсіндерін сомдауға бағытталған. Бұл айтқанға Астанадағы
Кенесары мүсіні, Алматыдағы Мұқағали Мақатаев мүсіні мен Әл-Фараби
мүсіндері айғақ болады.
Қазақ бейнелеу өнері шығармаларын оқушыларға эстетикалық тәрбие беру
барысында қолдану үшін оны бірнеше тақырыптарға бөлуге болады. Солардың
бірі – қазақ бейнелеу өнеріндегі ревалюция тақырыбы. Қазақ бейнелеу
өнеріндегі ревалюция тақырыбы туралы әңгіме өткізу жүйесі мына
картиналардан кіреді: Қ.Тельжанов Ұшқын, Толқын, Ән бастаушы,
Бастау, Октябрь, М.Қалымов Үкімет билігі советтерге, М.Шаяхметов
Интернациональды шақырушылар, М.Кенбаев Ә.Жангелдин отряды,
Н.Нұрмұханбетов Даладағы өрт, Фурманов Верный қаласында, Т.Тоғысбаев
Дала туралы баллада. Бұл картиналарда қазақ жеріндегі ревалюция
көріністері бейнеленген. Сонымен қатар ревалюциядан кейінгі халық өмірі жан-
жақты зерттелген. Суретші Қ.Тельжановтың Ұшқын деп аталатын картинасында
ревалюция қайраткерінің шағын тобы, таңғы мезгіл, дала көріністері арқылы
суретші ревалюцияның басталу кезеңдерін көрсетеді. Осы суретшінің Октябрь
деп аталатын шығармасы ревалюция жеңісін көрекм образдар арқылы бейнелеген.

Қазақ бейнелеу өнеріндегі ерекше бір тақырып Қазақ халқының
ревалюцияға дейінгі өмірі мен тұрмысы деп аталады. Бұл тақырыпқа
суретшілер Ә.Қастеев, Н.Хлудов, С.Аманжолов өз қаламын тартты. Мысалы
Ә.Қастеевтің Шевченко қазақтар арасында, Досмағанбет пен Жамбылдың
айтысы, Сатылған қалыңдық картиналарында халық достығы мен мәдени дәстүр
лайықты көрініс тапқан. Суретші С.Аманжоловтың Ақтабан шұбырынды деген
картинасында, М.Қалымовтың Исатай-Махамбет деген картинасында қазақ
тарихындағы ауыр күндер мен халық батырларының образдары жасалынған.
Суретші Т.Шевченконың Жетім балалар, Киіз үйдегі қазақтар,
В.Фролованың Құлахмет пен Жамбылдың айтысы атты картиналары осы тақырыпқа
кіреді. Қазақ бейнелеу қнерінің көптеген шығармалары тарихи кезеңдермен
тығыз байланысты. Бұл шығармаларда халықтың ұлт-азаттық қозғалысы, қоғамдық
қайраткерлер, батырлар образы ерекше көзге түседі. Осындай тақырыптардың
бірі Қазақ бейнелеу өнеріндегі азамат соғысы көріністері. Мысалы:
Н.Нұрмағанбетовтың Амангелді шабуылы, Тоқаш Бокин отряды, М.Кенбаевтың
Жангелдин отряды, Қастеевтің А.Иманов портреті, Қ.Тельжановтың 18-
жылғы Қазақстан, М.Қалымовтың Қазақтың алғашқы атты-әскер полкы деген
картиналары азамат соғысының көріністерін білдіреді.
Қазақ бейнелеу өнеріндегі көлемді тақырыптардың бірі Ұлы Отан соғысы
деп аталады. Бұл тақырыпты қамтитын шығармалардан соғыс кезіндег іхалық
өмірін, майдан көріністерін, батырлар образын көруге болады. Мысалы
М.Крымовтың Шахтерлерді майданға шығарып салу, Т.Әбуовтың Барлығы майдан
үшін, график И.Исабаевтың Ленинградтықтар балам менің, О.Нұржұмаевтың
Әке естелігі шығармаларында жауынгерлерді майданға шығарып салу, елдегі
халықтың жеңіс үшін күресі суреттеледі. Сонымен қатар суретші Н.Насаткиннің
Қазақстаннан келген қонақтар Панвиловшылар арасында, С.Романовтың Жеңіс
туы, Соғыс ізі, Ү.Әжиевтің Ленинград 1941 жылы Декабрь,
К.Понамаренконың Ерекше тапсырма атты картиналары соғыс көріністерін
шынайы бейнелермен ашып көрсетеді. Суретші В.Чуйковтың Жамбыл өсиеті,
А.Молдабековтың Батыр Молдағұлова портреті, Ә.Нақысбаевтың
Р.Қошқарбаевтың портреті, Ю.Мингозидоновтың М.Маметова портреті арқылы
қазақ халықының ержүрек ұл-қыздарының көркем образдары жасалған.

1.2 Қазақстан бейнелеу өнеріндегі портрет жанры

Қазақ бейнелеу өнеріндегі ерекше бір тақырып – қоғам қайраткерлерінің
образы. Бұл тақырыпқа көптеген суретшілер қалам тартты. Олардың ішінде
Қ.Тельжанов, В.Крылов, Х.Наурызбаев, С.Романовтарды атауға болады.
Қ.Тельжановтың Көсем аманаты, Т.Тоғысбаевтың Көсем мен Т.Рысқұловтың
кездесуі, Х.Қалымбетовтың С.Сейфуллин деген картинада қоғам
қайраткерлерінің образы берілген.
Қазақ бейнелеу өнеріндегі еңбек тақырыбына көптеген суретшілер қалам
тартты. Олардың қатарына Қ.Тельжанов, Ә.Қастеев, Ә.Исмаилов, М.Кенбаев
сияқты суретшілер кіреді. Еңбек тақырыбын алғаш бастаған суретші Ә.Қастеев
Турксиб, Биік таудағы мұз айдыны, қапшағай ГЭС-і сияқты картиналар
жазады. Қ.Тельжановтың Ата – баба жерінде деген картинасы Қазақстандағы
тың игеру кезеңін көрсетеді. Сонымен қатар Н.Раевтың Тың жер,
Г.Исмайлованың Даладағы Тоған, О.Тоғысбаевтың Тың жерінде деп аталатын
картиналары да тың игеру көріністерін суреттейтін шығарамалар.
Тарихи тұлғалар бейнелері негізінде оқушылардың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру екінші шарты, Бейнелеу өнері пәнін оққыту барысында тарихи
тұлғалар бейнеленген картиналардағы жарық пен көлеңке, түстану, композиция
және перспектива құбылысын тану мен оны бейнелеу жолдарын меңгеру болып
табылады. Бейнелеу өнері пәні де басқа пәндер сияқты теориялық білімдері:
жарық пен көлеңке, түстану, композиция және перспектива құбылысын тану мен
оны бейнелеу жолдарын қарапайым икемділіктерін, дағдыларын қалыптастыруды
талап етеді. Еңбек тақырыбына арналған картиналарда табиғат көріністерімен
қатар адам бейнелері де көрініс табады. Мысалы Қ.Тельжановтың Боз аралдың
адамдары, Н.Нұрмұханбетовтың Папам келе жатыр атты картиналары кіреді.
Еңбек тақырыбына жазылған картиналарының бірі Ф.Евсеевтің Шымкен фосфор
зауыты, В.Крыловтың Өндірісті Қарағандының таңы деп аталатын шығармалары
индустриалды өндіріс орындарынан бейнелейді.
Қазақ бейнелеу өенріндегі көлемді тақырыптардың бірі бейбітшілік
тақырыбы. Бейбітшілік тақырыбына жазылған қазақ суретшілерінің шығармалары
кескіндеме, графика, сәндік қолданбалы өнер салаларын қамтиды. Бұл
шығармалар халықты бейбітшілікке, шыншылдыққа, бірлікке насихаттайды.
Сонымен қатар соғыстың сұрапыл көріністерімен жирендіріп, бейбіт өмірді
көркем образдар арқылы суреттейді. Суретші Б.Табеевтің Қайырлы таң,
Т.Тоғысбаевтің Бейбітшілік әні, К.Бисенбиновтың Мәңгілік жарық,
С.Трофимовтың Бейбітшілік туралы сөз атты туындылары бейбіт өмірдің еңбек
адамдарының өмір тіршілігі суреттеледі. Суретші Аманжоловтың Уақыт
талабы, К.Молдашевтың Қазақстан. Дала және уақыт атты шығармасы.
А.Ғалымбаеваның Қостанай пирамидалары қазақ жеріндегі бейбіт өмірдің
көріністері. Н.Нұрмұхаммедовтың Хиросима атты картинасы жапон соғыс
құмарларының халық өміріне деген қастандық әрекеті екендігі көрсетіледі.
Қазақ бейнелеу өнеріндегі сүбелі тақырыптардың бірі – ана образы. Бұл
салаға қалам тартпаған суретші жоқ десе де болады. Солардың ішінде
А.Ғалымбаеваның, Қ.Тельжанов, С.Мәмбеевтің, Е.Сидоркиннің, А.Жүнісовтың
есімдерін ерекше атау қажет. Ана образы ерекше өз шығармашылығынан орын
берген суретші А.Ғалымбаева. оның Махаббат туралы баллада, Тоқымашы,
Автопортрет, Халық таланты, Батыр ана, халық шебері Басеновтың
портреті атты шығармалары бар. Сонымен қатар Қ.Тельжановтың Жамал,
Домбыра әуендері, С.Мәмбеевтің Ақ киімді қыз, Е.Сидоркиннің Баян
сұлу, Айман-Шолпан, Құртқа образдары және А.Жүсіповтың Менің
отанымның әйелдері деп ақталатын картиналары қазақ аналарының образын жан-
жақты көрсететін бейнелі туындылар.
Қазақ бейнелеу өнеріндегі ерекше тақырыптардың бірі халық ақыны
Жамбылдың бейнесі. Бұл тақырыптағы шығармалар ақын өмірі мен шығармашылығын
терең суреттейді. Бұлардың ішінде суретші К.Чеканиннің Жамбыл мен Кенен,
Ә.Қастеевтің Жамбыл мен Досмағанбет, С.Маратовтың Құлмамбет пен
Жамбылдың айтысы, Исмайловтың Жамбыл мен Тоқтағұл сияқты картиналары
халық ақыны мен айтыс ақындарының образадрын жасаған. Жамбыл ақынның
образын жасауға көптеген орыс суретшілері қатысқан. Бұл орайда К.Чуйковтың
1916 жылы Жамбылдың жырлар арасында болуы, К.Урманченің Жамбылдың
ұйықтар бөлмесі, С.Риттехтың Жамбыл халық арасында, К.Суховтың Жамбыл
мен Фурмановтың кездесуі сияқты шығармаларды айтуға болады. Жамбыл
образын ерекше ашатын туынды М.Қалымовтың Ленинградтық өренім атты
графикалық туындысы.
Қазақ бейнелеу өнерінде балалар тақырыбына арналған шығармалар мол. Бұл
тақырыпқа арнап А.Бортников, А.Степанов, Б.Янковский, Қ.Тельжанов,
Х.Наурызбаевтар туындылар жазды. Суретшілер А.Степановтың Жамбылдың
немересі, Б.Яновскийдің Жамбыл балалар арасында, И.Остренконың Жас
бақташы - Жамбыл шығармаларында өнер шеберлері ақынның балалық щағын
суретейді. Халық суретшісіҚ.Тельжанов Бірінші рет мектепте, Әжесі мен
немересі, Күн сәулелі өлкеде, Тыныштық атты кескіндеме туындыларында
қазақ балаларының бейбіт өмірі елдің салт-дәстүрі өнер тілінде көркем
образдармен көрініс тапқан.
Табиғатты қорғау, республика көлемінде қолға лаынатын мәселе бейнелеу
өнері саласында да негізгі бір тәрбие тақырыбы болып табылады. Экология
тақырыбына жазылған сәндік қолданбалы өнер графика туындылармен қатар
кескіндеме шығармалары қазақ бейнелеу өнерінің ерекше бір бөлігін құрайды.
Бұл тақырыпқа қалам тартқан суретшілер В.Халатов, Е.Тулепбаев, Қ.Тельжанов,
В.Флорова, Х.Рахимов, М.Лизогуб, У.Ажиев. суретші – график В.Халатовтың
Жер біздео үшін біреу ғана деп аталатын плакатында оны сақтап, оның
болашақ үшін қажеттігін көрсетеді. Суретшілер Е.Төлепбаевтың Көкпар,
В.Фролованың Пішен шабу, Х.Рахимовтың Самал жел, М.Лизогубтың Күміс
ыстық көл, Ү.Әжиевтің Асыл жайлау, А.Черкасскийдің Қараағаштар,
О.Таңсықбаевтың Іле өзені мен тауының жағасындағы картиналары қазақ
даласының сипатын, сымбатын, әсем көріністерін нұрлы бояулармен суреттейді.
Өнер шеберлері табиғатымыздың, планетамыздың тазалығын сақтауға шақырады.
Тарихи тұлғалар негізінде оқушылардың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру үшінші шарты Портрет өнері факультативтік курсын оқытуда
портрет өнерінің негізін құрайтын заңдылықтарды оқушыларға меңгерту болып
табылады. Бұл пәндерді оқыту үдерісінде қазақ бейнелеу өнері шеберлерінің
портрет шығармаларында талдау жасалады, көрнекіліктер дайындалады, бейнелеу
өнерінің негізін құрайтын заңдылықтары негізінде оқушылардың бейнелеу
икемдіктері мен дағдыларын қалыптастыру көзделеді.
Қазақ бейнелеу өнерінде тарихи жанрларға жазылған шығармалар өте көп.
Бұл жанр бойынша ерекше еңбек еткен суретшілер А.Бортников, Қ.Тельжанов,
Ә.Қастеев, К.Шаяхметов, С.Романов, Н.Нұрмұхаммедов, В.Крылов, К.Баранов,
А.Рахманов. тарихи шығармаларға жазылған шығармалар еліміздегі азамат
соғысы. Отан соғысы сияқты тарихи кезеңдер бейнесін көрсетеді. Суретші
А.Боротников Д.Фурмановтың Верный қаласындағы бүлікшілер алдындағы сөзі,
Қ.Тельжановтың Ән бастаушы, Октябрь. К.Шаяхметовтың Интернациональды
шырқаушылар қазақ жеріндегі ревалюция көріністерінің белгілерін білдіреді.
Суретшілер С.романовтың Жер туралы декрет, Н.Нұрмұханбетовтың Даладағы
өрт, Тоқаш Бокин отряды шығармаларының арқауы да тарихи оқиғаларға
құрылған. Қылқалам шеберлері В.Крыловтың Шахтерларды майданға аттандыру,
К.Барановтың Жер үшін, бостандық үшін, А.Рахимовтың Менің ұрпақтарымның
анасы картиналары Ұлы Отан соғысы кезіндегі ел көріністері бейнеленеді.
Тарихи жанрға ұқсас және онымен байланысты жанр – әскер ұрыс
көріністерін тікелей бейнелейтін соғыс жанры. Бұл жанр бойынша да қазақ
бейнелеу өнерінде көптеген шығармалар жазылған. Ә.Қастеевтің Амангелді
сарбаздары, Т.Говорованың Жауға атылған оқ, А.Гурьевтің Батырдың
жебесі, К.Пономоренконың Жау тылында атты картиналары соғыс қимылдарын
бейнелейді.
Қазақ бейнелеу өнеріндегі аса ауқымды жанрдың бірі – тұрмыстық жанр.
Бұл жанр бойынша А.Толымбаеваның Көңілді күн, М.Кенбаевтың Шопан іні,
С.Мәмбеевтің Киіз үй жанында, Қ.Тельжановтың Көкпар картиналары ұлттық
дәстүр мен дәстүрді ойындарды көрсетеді. Осы сияқты суретшілер М.Лизогубтың
Ертегі, Халық шебері, М.Кенбаевтың Кешкі ән, Жолдағы әңгіме
шығармалар қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін кең көлемде мәлімет беретін
туындылар. Суретші Н.Нұрмұхамбетовтың папам келе жатыр, Е.Сидоркиннің
Абай жолы, Ю.Мингазиддиновтың Қалыңдықты сатып алу, Ә.Қастеевтің
Сатылған қалыңдық, Б.Табиевтің Базар шығармалары қазақ халқының бұрынғы
өмірі мен қазіргі тұрмыс тіршілігін қатар суреттейді.
Қазақ бейнелеу өнеріндегі тақырыптардың бірі – портрет. Қазақстан
суретшілерінің ішінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.