Болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлау
Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Қолжазба құқығында
ЖАРИКБАЕВА ДАРИГА РАХИМЖАНОВНА
БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУГЕ ДАЯРЛАУ
13.00.08. Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациясы
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., профессор
Л.К.Керимов
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2008ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие
беруге даярлаудың ғылыми - педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ..12
1.1. Орта ғасыр ойшылдары, қазақ қоғам қайраткерлері және қазақ
ағартушы-педагогтарының жеке тұлғаға құқықтық тәрбие беру туралы
ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2. Болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларына құқықтық
тәрбие берудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.3 Болашақ мұғалімдердің оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
мазмұндық-құрылымдық
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
2. Болашақ мамандарды мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
беруге даярлаудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
2.1. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие
беруге даярлаудың мазмұны мен бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.2. Болашақ мұғалімдердің оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлау
технологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .81
2.3. Тәжірбиелік-эксперимент жұмысының нәтижелерін қорыту,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .96
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..113
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...121
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129
Кіріспе
Қазіргі заманда жас ұрпақты өз мемлекетінің саяси-әлеуметтік, қоғамдық
құрылымын, заңдарын, рәміздерін, адам құқықтары мен бостандықтарын, заңда
бекітілген міндеттерін білетін және осы аталынған институттарды
қадірлейтін, оларға қол сұқпайтын құқықтық саналы, әрі мәдениетті тұлғаны
тәрбиелеу өмір талабы, қоғам қажеттілігі, мемлекеттің көкейкесті мәселесі.
Өйткені, Қазақстан Республикасының Үкіметі қоғамды демократияландыру,
заңдылық пен құқықтық тәртібін нығайту, азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын сақтау мәселелеріне баса назар аударатындығы
ерекше аталынған (1, 53-б(. Сондай-ақ, бұл мәселе Қазақстан мемлекеті
тәуелсіздік алғаннан бастап мемлекетіміздің өзекті мәселелерінің бірі
ретінде қарастырылуда. Осыған орай Н.Ә.Назарбаев Ақтау қаласында 2001
жылдың 7 қыркүйегінде өткен жастардың бірінші конгресіндегі баяндамасында
Республика халқы мен жас азаматтарын Қазақстан өркениетті мемлекеттер
қатарында болуы үшін оқуда белсенді және өздеріне сенімді болуға шақырып,
мемлекет азаматтарының білім деңгейі мен тәрбиелік сипаты әлемдік
мәдениетке сай болу керектігін атап көрсетті. Қазақстан Республика
Перзидентінің бағдарламасы бойынша мемлекеттің азамат тұлғасын
қалыптастырушы құрал – тәрбие болып табылады (2, 1-2-б.б.(.
Педагогика ғылымында тәрбие мәселесін көптеген ғалымдар зерттеп, оған
әртүрлі түсініктер мен ұғымдар берген. Бұл ұғымдар негізгі үш мағынада
беріледі: жеке тұлғаның бойындағы жалпылық немесе жеке қасиеттерін
қалыптастыруды қоғам талабына сай келетіндей етіп жүйелі басқару; тұлғаның
жеке басының тәртібінің, іс-әрекеттерінің, қасиеттерінің, санасы мен өмірге
деген көзқарастарының қалыптасып, дамуына әсер ету; тәрбиені жеке тұлғаның
жан-жақты дамуына әсер етуші күш ретінде пайдалану.
Жоғарыда көрсетілген ұғымдарды ескере келе тәрбиеге мынандай түсінік
беруге тура келеді. Тәрбие – бұл жан-жақты білімді, білікті, саналы, сондай-
ақ мәдениетті, өз Отанын сүйетін, елінің қамын ойлайтын, қоғамның дамуына
зор ықпал ететін мемлекеттің үлгілі азаматы тұлғасын қалыптастырып, дамыту
мақсатында жүргізілетін жүйелі және жоспарлы іс-әрекет.
Педагогика ғылымында тәрбиенің ақыл-ой, азаматтық, адамгершілік, еңбек,
дене, эстетикалық, экологиялық, экономикалық, құқықтық сияқты түрлері
зерттелген. Осы аталынған тәрбие салалары бір-бірімен тығыз байланысты және
олар бір ғана мақсатты көздей іске асырылады. Қазақстан Республикасының
білім туралы Заңында тәрбие мақсаты “Білім беру ұйымдарындағы тәрбие
бағдарламалары білім беру бағдарламаларының құрамдас бөлігі болып табылады
және білім алушылардың, тәрбиеленушілердің елжандылық, азаматтық,
интернационалдық, жоғары моральдық және адамгершілік сезімін
қалыптастыруға, сондай-ақ жан-жақты ынта-ықыласы мен қабілеттерін дамытуға
бағытталуға тиіс” деген ұғыммен сипатталған (3(.
Педагогика саласы бойынша жалпы ұлттық тәлім-тәрбиеде жеке тұлғаның
қалыптасып, дамуына қажеттігін, оның маңыздылығын зерттеген, сондай-ақ оның
теориясын жасаған Ж.Наурызбай, К.Оразбекова, С.Ж.Піралиев, Р.Төлеубекова,
Н.Д.Хмель т.б. болды (4; 5; 6; 7; 8(.
Жалпы тәрбие жүйесінде елеулі орынға ие болатын тәрбиенің бір саласы -
құқықтық тәрбие. Жеке тұлғаны құқықтық тәрбиеге баулу арқылы оның заңды
сыйлау, ұғыну, құқықтық білімін, сондай-ақ құқықтық санасы мен мәдениетін
жоғары дәрежеде дамыту мүмкіндіктері қарастырылады.
Республикамыз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан
бергі өзекті мәселелердің бірі – нағыз азамат тәрбиелеу болып табылады. Кез
келген мемлекет азаматы міндетті түрде өзінің құқығы мен бостандығын,
міндеттерін біліп, оларды бұлжытпай орындап, заң нормаларына қайшы
келмейтін әрекеттерге баруы арқылы олардың құқықтық тұлғасы қалыптасады.
Осы мақсатты негізге ала отырып оқушылардың мектеп табалдырығынан бастап
дұрыс құқықтық білім алуы мақсатында жарық көрген “Мемлекет және құқық
негіздері” оқулығының авторы Ғ.С.Сапарғалиевтің еңбегі зор. Қазақ
заңгерлерінің ҚР-сы мемлекет және құқық теориясын, тарихын, конституциялық
құқығын зерттеп, ғылыми еңбектер шығаруы арқылы Республика азаматтарының
құқықтық білімділігі мен тәртібінің деңгейін көтеру мәселелерін бірінші
орынға қояды. Бұл заңгер ғалымдар З.К.Аюпова, С.Б.Бейсебаева,
А.О.Бейсембаева, К.Бегалиев, Г.С.Джусупова, С.З.Зиманов, С.И.Корыкбаев,
А.Қ.Мұхтарова, Ғ.С.Сапарғалиев, А.Б.Сейфуллина, А.В.Турлаев және т.б.
еңбектерінен қарастырылған ( 9; 10; 11; 12; 13 ;14; 15; 16; 17; 18; 19(.
Бүгінгі кезде құқықтық мемлекеттің жан-жақты дамыған жеке тұлғасын
қалыптастыру, яғни жаңа заңды терең түсініп және оны игерген саналы
жастарды тәрбиелеу өзекті мәселе. Себебі, бұл көкейкесті мәселені шешуде
жүйелі түрде құқықтық тәрбие беру арқылы ғана белгілі бір қоғамның саналы
азаматын қалыптастыруға болады. Ал, мұндай тұлғаны қалыптастыру жалпы орта
білім беретін мектептерден бастау алатыны айқын. Мектептегі тәрбие үрдісін
жүзеге асырып, ұйымдастырушылық қызметті мұғалім-тәрбиешілер жүзеге
асырады. Сондықтан да, педагогикалық іскерлігі мен тәжірбиесі мол мектеп
мұғалімін құқықтық тәрбие жұмыстарына даярлау мемлекеттің өзекті мәселесі
болып табылады.
Еліміздің болашағы мен келешегі қолдарына сеніп берілген, жас ұрпақ
тәрбиеленетін жалпы орта білім беретін мектептердің алатын орыны ерекше.
“Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері” тұжырымдамасында
жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын
сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және әр бір шәкіртті жеке тұлға деп санап,
оның жан-жақты дамуына мүмкіншілік жасау - жалпы білім беретін мектептің
мақсаты екендігі атап көрсетілген. Мектептен дәріс алған еліміздің мыңдаған
ұрпағын осы бастан дұрыс тәрбиелесек, келешекте көптеген келеңсіздіктерге
жол берілмейді (20, 3-4-б.б.(.
Мемлекеттің үлгілі, әрі тәртіпті азаматын қалыптастыру үшін, сол
тұлғаға дұрыс тәрбие беретін құқықтық білімі, санасы мен мәдениеті дамыған,
сондай-ақ тәжірибелі мұғалім тұлғасын даярлау әр уақытта өзекті мәселе
ретінде қарастырылып, келеді. Мұндай жан-жақты білікті және білімді педагог
маман даярлау педагогикалық жоғары оқу орындарында жүзеге асады.
Жоғары оқу орынында білім алу үрдісінде студент өзіндік бағдарлануы
(өзін-өзі басқара білу), өзіндік ұйымдастыру (өзін-өзі бақылау), өзіне-өзі
мінездеме беру (өзін-өзі бағалау), өзін-өзі тәрбиеленуі (өзін-өзі өзгерте
білуі, тәрбиелеуі) сияқты іскерліктерді өз бойына қалыптастырады, бекітеді
және дамытады. Бұл іскерліктердің студент бойына қалыптасуы мен дамуы
студенттің өз қызметін, әрекетін бақылау арқылы жүзеге асады (21, 361-362-
б.б.(. Сонымен қатар, даярлықтан өткен студент - жан-жақты білімді, әрі
тәртіпті, педагогикалық іскерлігі қалыптасқан болашақ мұғалім кәсібіне
дайын педагог.
Болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
даярлығын қалыптарстыру үшін оларға жоғары оқу орынының оқу-тәрбие үдерісі
арқылы мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің мақсаты мен мазмұнын
нақты ұғындыру қажет. Осы тұрғыда мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беру
мақсатында ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу мәселесі талап етіледі.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының білім туралы Заңында
белгіленген педагогтардың басты міндеттерін болашақ мұғалімдер
педагогикалық жоғары оқу орын табалдырығынан бастап білулері қажет. Бұл
заңда: педагог қызметкерлер: (3, 41(7)бап(.
- білім алушылар мен тәрбиеленушілердің тиісті мемлекеттік жалпы міндетті
білім беру стандарттарында көзделген деңгейден төмен емес білім, іскерлік
және дағды алуын қамтамасыз етуге;
- білім алушылар мен тәрбиеленушілердің жеке және шығармашылық қабілеттерін
ашып, оны дамытуына жәрдемдесуге;
- педагогтік әдеп нормаларын сақтауға;
- білім алушылардың, тәрбиеленушілердің қадір-қасиетін құрметтеуге
міндетті.
Жоғарыда айтылып өткен іскерліктерді (өзіндік қасиеттерді студенттердің
өз бойына қалыптастыруы, құқықтық тәрбиенің мақсаты мен мазмұнын ұғынуы,
педагог маманға қойылатын талаптарды, олардың міндеттерін білуі, сондай-ақ
құқықтық білімді меңгеруі) студенттің болашақ кәсібіне дайындық барысында
өз бойына қалыптастырып, дамытуы арқылы мектеп оқушыларына сапалы құқықтық
білім мен тәрбие бере алатыны анық. Яғни, студент өзінің білімін жан-жақты
жетілдіріп қана қоймай, құқықтық білімін, сана-сезімі мен мәдениетін жоғары
оқу орынындағы өтілетін арнайы құқықтық пәндер мен тәрбие іс-шаралары
арқылы дамытуы тиіс. Сол себепті құқықтық жағдайда мемлекеттің азаматтарын
тәрбиелеу қоғамымызда мұғалім тұлғасымен, оның құқықтық мәдениетімен,
ғылыми білімімен, педагогикалық іскерліктермен, дағдылармен
анықталатындығын естен шығармау керек.
Тұлға мемлекеттен жоғары тұрады және ешбір мемлекет оны өзіне қосымша
құрал ретінде қарастыра алмайды. Онан соң құқық адамның бостандығын
қамтамасыз ету үшін өмір сүріп, міндетті түрде тұлғаның жетілуіне,
қоғамдағы моральдық және рухани қағидалардың дамуына жетелейді (12, 30-б.(.
Мектеп оқушыларына құқықтық білім мен тәрбие беретін болашақ мұғалім
тұлғасын қалыптастырып, даярлауда бұл пікірді негізге алуға болады. Яғни,
құқықтың қоғамдағы орынын ұғындыру арқылы педагогикалық жоғары оқу орын
студенттерінің құқықтық білімділігі, құқықтық санасы мен мәдениеті дами
отырып, олар мемлекеттің әлемдік деңгейде дамуы сол мемлекет азаматтарының
жан-жақтылығына байланысты жүзеге асатындығын ұғынады.
Қазақстан Республикасының орта мектептеріндегі азаматтық және құқықтық
білім беру тұжырымдамасында арнайы заңды білім беру “Азаматтану” курсының
негізгі мақсаты - азаматтық қоғамның құқықтық білімді мүшесін тәрбиелеу
болып табылады. Олар: тұлғаның бас бостандығы мен егемендігі; басқа
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сыйлау; жеке меншік негізінде
экономикалық тәуелсіздігінің дамуы сынды белгілермен негізделеді (22, 44-
б(. Осы тұжырымдама негізінде мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
болашақ мұғалімдерді дайындау маңызы мен мазмұны: оларға құқықтық ойлары
мен құқықтық мәдениетін қалыптастыруға көмектеседі; құқықтық мемлекеттің
негізгі мақсаттары мен саясатын ұғындырумен қатар педагогикалық жоғары оқу
орындары түлектерін осы саясаттың көрсеткіштері ретінде тәрбиелейді; мектеп
оқушыларына құқықтық тәрбие берудің теориясын, әдіс-тәсілдерін жұмыстың
алғашқы бастамасымен қамту мәселелерін қарастырады.
Жоғары педагогикалық білім беру жүйесінде мұғалімді даярлаудың жалпы
теориясы жөнінде толығымен А.Б.Абибулаева, О.А.Абдуллина, А.Г.Абдушинова,
Н.М.Андреев, Г.К.Ахметова, Э.Р.Ашхаруа, К.Әбдімажитұлы, И.Д.Багаева,
Е.П.Белозерцев, Е.Б.Гормаш, А.Ю.Гордин, П.Д.Джумаева, Г.С. Жарменова,
Қ.Жарықбаев, Н.Н.Загрязкина, И.А.Зязюна, А.Т.Қапанова, М.В.Лукьяненко,
А.А.Молдажанова, А.В.Посмитный, Ж.Е.Саркеева, И.Е.Синица, С.Г.Тажбаева,
Т.А.Таскаева және т.б. еңбектерінде қарастырылып, зерттелген (23; 24; 25;
26; 27; 28; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35; 36; 37; 38; 39; 40; 41; 42; 43; 44;
45; 46(.
Соңғы уақытта құқықтық мемлекет азаматының тұлғасын қалыптастыру
(В.Д.Бабкин, Л.А.Байсеркеев, Р.К.Баймурзаева, Г.П.Давыдов, Г.М.Дайрабаева,
Г.С.Джусупова, С.З.Зиманов, С.И.Корыкбаев, Л.В.Кузнецова, А.Қ.Қисымова,
М.В.Лукьяненко, Ж.А.Макатова, Е.В.Милова, А.В.Мицкевич, С.Ю.Савченко,
Ғ.С.Сапарғалиев, А.Б.Сейфуллина, Ә.Табылды, А.В.Турлаев, Ж.Ыбыраев,
В.Ф.Яковлев), сонымен қатар жастарға құқықтық тәрбие беруші мамандарды
даярлау (Л.А.Байсеркеев, В.В.Берман, И.М.Дармаська, Г.О.Медетбекова,
В.Н.Обухов, В.П.Понамарева және т.б.) сияқты құқықтық тәрбиені пайдалану
мәселелері туралы жүргізілген зерттеулерге көп көңіл бөлінуде (47; 48; 49;
50; 51; 13; 14; 15; 52; 53; 40; 54; 55; 56; 57; 17; 18; 58; 19; 59; 60; 48;
61; 62; 63; 64; 65(.
Оқушыларға теория мен практика жүзінде құқықтық тәрбие беруге дайындау
– студенттерді мамандық бойынша даярлаудың құрамды бөлімі болып табылады.
Болашақ мұғалімді даярлауда теориялық білім беру мен педагогикалық практика
ролінің ерекшелігін зерттеп, дәлелдеген ғалымдар қатарына Э.З.Бабаев,
Т.Ф.Белоусова, С.В.Зверева және т.б. жатқызуға болады (66; 67; 68(.
Мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беру мәселелерін дамыту үшін болашақ
мұғалім құқықтық тәрбиелеу мен білім беру қызметтерін сапалы жүзеге асыруға
мүмкіндік тудыратын қажетті біліммен, іскерлікпен, дағдымен қарулануы тиіс.
Қазіргі уақытта жасөспірімдер арасында әртүрлі құқық бұзушылықтар
кездеседі. Оның себебі мектепте құқықтық тәрбиенің талапқа сай жеткіліксіз
жүзеге асу салдарынан қоғамдағы тәртіп бұзылады. Мектеп оқушыларына жоғары
дәрежеде құқықтық тәрбие беру, студентті болашақ мұғалім ретінде қоғамдағы
қылмыс пен теріс қылықты болдырмау мақсатында мектеп оқушыларына құқықтық
тәрбие беру дайындықтарын қалыптастыру педагогикалық институттардың негізгі
мақсаты.
Құқық бұзушылықты алдын-алу шаралары құқықтық тәрбие мақсаттарының бірі
болып саналады. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылықтарын алдын-алу немесе
құқық бұзушылыққа бару себептерін зерттеп, құқықтық тәрбиемен байланыстырып
отырған ғалымдар: А.Н.Аббасов, Е.О.Алауханов, В.А.Балюк, К.Бегалиев,
Д.Б.Бұғыбай, А.В.Гаврилин, Ә.Жұмабаев, Л.К.Керімов, А.Н.Ли, Г.К.Пралиева,
Д.Пстронг және т.б. (69; 70; 71; 12; 72; 73; 74; 75; 76; 77; 78(.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай өзекті, тың тақырып бүгінгі күнге
дейін өз шешімін таппаған, оқушының құқықтық санасы мен мәдениетін құқықтық
тәрбиеге баулу арқылы қалыптастырудағы педагогикалық жоғары оқу орын
студенттерінің даярлықтарының өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш
мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап
отырғанын көреміз. Осы қарама-қайшылықты ескере отырып, құқықтық
мемлекеттің үлгілі азаматын қалыптастырып, қоғамдағы құқық нормаларын
ұстамаушылықты алдын-алып болдырмау мақсатында мектеп табалдырығынан
жасөспірімдерге дұрыс құқықтық тәрбие беретін құқықтық білімді, іскерлігі
мен дағдысы қалыптасқан мұғалім тұлғасын даярлау негіздері Болашақ
мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлау тақырыбын таңдауға
себепші болды.
Зерттеу мақсаты – болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық
тәрбие беруге даярлаудың ғылыми-педагогикалық негізін анықтап,
педагогикалық шарттарын сұрыптап, тәжірибелік-экспериментте тексеріп,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны – қазіргі жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді
даярлау үдерісі.
Зерттеу пәні – болашақ мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие беруге
даярлаудың педагогикалық шарттары.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларын
құқықтық тәрбие беруге даярлығын қалыптастыруға бағытталған педагогикалық
үдеріс төмендегідей ықпалдастықта жүзеге асуы мүмкін егер:
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
ғылыми-педагогикалық негіздері анықталса;
- жоғары оқу орындарындағы оқытылатын пәндердің құқықтық мүмкіндіктерін
кеңінен пайдалану арқылы құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттары
анықталса;
- мектеп оқушыларының құқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастыруға болашақ
мұғалімдерді дайындаудың мазмұндық-құрылымдық нобайы жасалынып,
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анқталса;
- студенттерді құқықтық тәрбие беру мәселелеріне байланысты ғылыми-зерттеу
жұмыстарға белсенді қатыстыру арқылы бейімделген ұзақ мерзімді
педагогикалық практика процесінде құқықтық білім, іскерлік және дағды мен
тәжірбиені дамытып отырса, онда оқушыларға сапалы құқықтық тәрбие мен
білім беретін болашақ мұғалім тұлғасы даярланады.
Зерттеу міндеттері:
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау;
- болашақ мұғалімдердің оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
мазмұндық-құрылымдық нобайын жасау, көрсеткіштері мен өлшемдерін анықтау;
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
педагогикалық шарттарын сұрыптау;
- тәжірбиелік-эксперимент жұмысының нәтижесін шығару және ғылыми-
әдістемелік ұсыныс жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Құқықтық, демократиялық және зайырлы мемлекеттің білімді, саналы және
мәдениетті азамат тұлғасын қалыптастырып, мемлекетімізде азаматтық қоғам
құру мақсатын негізге ала отырып, қоғамның үлгілі азаматын қалыптастыратын,
яғни жасөспірімге сапалы құқықтық тәрбие мен білім беретін болашақ мұғалім
тұлғасын, даярлау.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері: жеке тұлға теориясы;
біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы; демократиялық қоғамдағы тұлғаның
қалыптасуы туралы ереже; адам өркениетіндегі мемлекет пен құқықтың ролі;
әлеуметтік-құқықтық әрекет үдерісіндегі азамат тұлғасын тәрбиелеу; адамның
құқықтары мен бостандықтарын жан-жақты қорғау жөніндегі бағдарламалық
құжаттар; қажетті халықаралық келісімдер; құқықтық мемлекет азаматтарының
толық және бірқалыпты даму мәселелері жөніндегі мемлекеттік құжаттарды
зерттеу.
Зерттеудің көздері: ҚР Конституциясы, ҚР-ның Білім туралы Заңы, ҚР
Үкіметінің білім саласына қатысты және ҚР білім және ғылым министрлігінің,
әлеуметтік институттардың нормативтік-құқықтық актілері (қаулылар, жарғылар
және т.б.), еліміздің, шет мемлекеттердің философия, педагогика,
психология, заң салалары бойынша қорғалған диссертациялық зерттеулер және
философ, педагог, психолог, заңгерлердің монографиялық еңбектері, мерзімді
басылым ақпараттары, білім беруші мекемелердің іс-тәжірибе жұмыстары.
Зерттеу әдістері: Философиялық, психологиялық, педагогикалық,
гендерлік, арнайы және оқу-әдістемелік әдебиеттердің жүйелілігі мен ара-
қатынасы; педагогикалық оқу орындарының тәжірибелерін тақырыпқа байланысты
талдау; тәжірибелік сараптама жұмыстары, бақылау, сұрақ-жауап алу,
студенттердің міндеттемелерін белгілеу, болашақ мұғалімдер туралы
статистикалық көрсеткіш, сараптамалық және өзіндік бағдарлауға талдау беру.
Тәжірибе-сараптамалық жұмыс Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика
институтында және Абай атыгдағы Қазақ Ұлттық педагогика университетінде
өтті.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең (2003-2004 ж.ж.) педагогикалық жоғары оқу орындары
студенттерінің мектеп оқушыларын құқықтық тәрбиеге баулуға даярлық мазмұнын
анықтап, осы мәселеге байланысты философиялық, психологиялық,
педагогикалық, құқықтық, гендерлік, әлеуметтану салалары бойынша жазылып,
зерттелген диссертациялар мен әдебиеттер, мақалалар, сонымен бірге мерзімді
баспа материалдарымен танысу, талдау, зерттеу.
Екінші кезең (2005-2006 ж.ж.) құқықтық тәрбие бойынша ғылыми-
әдістемелік кешен жасау, оны жоғары оқу орындарының, мектептердің оқу-
тәрбие үрдісіне енгізу. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтындағы
030540 – Тарих, құқық және экономика негіздері және 050115 – Құқық және
экономика негіздері мамандықтардың студенттеріне құқық пәндері бойынша оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыру арқылы олардың құқықтық білімдерін,
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру.
Үшінші кезең (2006-2007 ж.ж.) құқықтық білім мен тәрбие әдіс-тәсілдерін
бір жүйеге келтіріп, эксперименттік-тәжірибелік жұмыстардың нәтижесін
қорыту, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасау, диссертацияны ғылыми тұрғыда
рәсімдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларын құқықтық тәрбиелеуге даярлықтарын
қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері анықталды;
- болашақ мұғалімдердің оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
мазмұндық-құрылымдық нобайы жасалынды, өлшемдері, көрсеткіштері мен
деңгейлері анықталды;
- айтылған даярлықтың қалыптасуын қамтамасыз ететін педагогикалық шарттар
сұрапталып, мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруде психологиялық-
педагогикалық, әлеуметтік-экономикалық, арнайы пәндердің мазмұндары
сараланды;
- оқушыларға құқықтық тәрбие беруші болашақ мұғалімді даярлау әдістемелері
жасалынып, тәжірибелік экспериментте тексеріліп, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар берілді
Зерттеудің практикалық мәнділігі: педагогика теориясы мен тарихы,
мемлекет және құқық негіздері, психология, мектеп оқушыларын құқықтық
тәрбиелеу әдістері курстарында және оқушылар арасында кәмелетке
толмағандардың қылмыстылықтарын алдын-алу шараларының студенттермен
ұйымдастырылуында мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге болашақ
мұғалімдерді даярлау мәселелері туралы зерттеу жұмысының қорытындыларын
пайдалану.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
ғылыми-педагогикалық негіздеріне сипаттама;
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
мазмұндық-құрылымдық нобайы құрылып, педагогикалық шарттары ұсынылады;
- құқықтық білім мен тәрбие беру мазмұндары, бағдарламалары, әдістемелері
тәжірибелік-эксперимент барысында ұйымдастырылып, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар беріледі.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және практикаға енгізілуі:
Зерттеу нәтижелері Алматы қаласы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика
институтында “Қазіргі таңдағы мектепке дейінгі және бастауыш білім берудің
психологиялық-педагогикалық негіздері” және Мектепке дейінгі және бастауыш
білім: қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері, Т.Қ.Жүргенов
атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясында “Білімнің ұлттық моделі:
мамандарды кәсіби даярлау әдіснамасы немесе қазіргі технологиясы”, Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде “Качество
педагогического образования: проблемы и перспективы развития”
тақырыптарында өткен халықаралық, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінде “Укрепление государственности, развитие Казахстана как
демократического государства в рамках послания Президента РК Н.А.Назарбаева
народу Казахстана (19.02.05г.)” тақырыбында өткен қалалық ғылыми-
практикалық конференцияларында, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің Хабаршыларының Педагогика, Юриспруденция серияларында,
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршыларында Экономика
және білімдегі сервис сериясында, Тәрбие құралы, Ұлт тағлымы
журналдарында баяндалып, талқыланды.
Зерттеу базасы. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты,
А.Құнанбаев атындағы Қазқ Ұлттық педагогика университеті. Зерттеу барысында
ұсынылған әдістемелік кешен (2003-2006ж.ж.) педагогикалық институттың оқу-
тәрбие үдерісінде қолданылып, зерттеу нәтижесінің дұрыстылығын нақтылады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: зерттеу бағытына
негізделген педагогикалық қағидалардың теориялық айқындылығымен және
әдістемелік әдіс-тәсілдерді қолдану мен зерттеу мазмұнының ғылыми ақпаратқа
сәйкес келуімен, тәжірибелік педагогкалық жұмыстың жоспарлылығымен,
тәжірибелердің мақұлдануымен қамтамасыз етілген.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мәні, маңыздылығы, ғылыми
аппараты баяндалды.
“Болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
даярлаудың ғылыми-педагогикалық негіздері” атты бірінші бөлімінде жалпы
құқықтық тәрбие ұғымы мен пайда болу тарихы, құқықтық тәрбие мәселесі
жөнінде зерттеу жүргізген педагог, психолог, философ, заңгер ғалымдардың
осы сала бойынша теориялық тұжырымдамалары, ғылыми еңбектері талданып,
құқықтық тәрбие беруші болашақ мұғалімдердің құқықтық білімін, тәртібін,
санасы мен мәдениетін қалыптастырып дамытудың алғышарттары қарастырылып,
нобайы, көрсеткіштері мен өлшемдері, деңгейлері айқындалды.
“ Болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
даярлаудың педагогикалық шарттары” атты екінші бөлімінде студенттердің
оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұны мен бағдарламаларын ұйымдастырып
өткізуге даярлықтарын қалыптастыру тәжірибелік-экспериментте тексеріліп,
қорытынды нәтижесі талданды.
Диссертацияның қорытынды бөлімінде зерттеу нәтижелеріне негізделген
қорытынды тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада тәжірибелік-экспериментте қолданылған болашақ мұғалімдердің
мектептегі құқықтық тәрбие жұмыстарының үлгілері берілген.
1. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлаудың ғылыми
педагогикалық негіздері
1.1. Орта ғасыр ойшылдары, қазақ қоғам қайраткерлері және қазақ ағартушы-
педагогтарының жеке тұлғаға құқықтық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
Қазіргі кезеңде мектептің білім сапасын жоғары деңгейге көтерудің
негізгі рөлі мұғалім тұлғасымен байланысты. Яғни, мұғалімнің жалпы құқықтық
мәдениетіне, ғылыми білім деңгейіне, педагогикалық шеберлігіне қатысты
мәселелері бүгінгі күннің көкейкесті проблемасы болып табылады.
Егеменді еліміздің құқықтық мемлекет құруды қалыптастырудың негізгі
міндеті мектеп өмірінен басталады. Сондықтан, жоғары деңгейде азаматтық
қоғам құру мақсатында қоғам азаматтарының парасаттылық, әділеттілік
қасиеттерімен қатар, санасы мен мәдениетін дамыту негізінде құқықтық тәрбие
беру бірден бір өзекті мәселе. Мектеп оқушысына дұрыс құқықтық тәрбие
беруде мұғалімнің негізгі қаруы кәсіби іскерлігіне байланысты арта түседі.
Сондықтан, студенттерге болашақ мамандықтары бойынша кәсіби іскерлігін
меңгерту басты орын алады. Осы орайда құқықтық мемлекет азаматтарын
тәрбиелеу қоғамымызда мұғалім тұлғасымен, педагогикалық іскерлігімен
икемділігімен айқындалады. Қазақстан Республика Перезидентінің 2003 жылғы
15 тамыздағы № 1165 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасының Әлеуметтік даму тарауындағы
білім беру бөлімінің мақсатын “Әлемдік білім кеңістігіне кіріктірілген және
әлемдік еңбек рыногында бәсекеге қабілетті мамандар даярлауды қамтамасыз
ететін білім берудің ұлттық моделін қалыптастырумен” байланыстырған (1(.
Болашақ мұғалімдер дайындауда құқықтық білім мен тәрбие жүйесін қайта
құру бүкіл қоғамның дағдарыс жағдайынан туындайтын бір қатар теріс
факторлармен, құбылыстармен байланысты. Өйткені жалпы білім беру саласында
ұлттық тәлім-тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлінбей келеді. Мұның өзі
мемлекеттің Ата Заңына қарама-қайшы жағдай туғызады. Ең басты мәселе,
болашақ ұрпақ ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанына адал берілген
азамат ретінде құқықтық тәрбиені өркендетуге үлес қосуы тиіс. Осы орайда
болашақ мұғалімдер даярлаудың маңызы зор.
Тәрбиелеу практикасы - адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан
үдеріс. Оған дәлел ежелгі мемлекеттердегі заңдардың болуы, халықтың жаппай
заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негізінде адамдардың тәрбиеленуі.
Жеке тұлғаға дұрыс құқықтық тәрбие беру қазақ халқында ежелден келе
жатқан өзекті мәселелердің бірі. Қазақ даласындағы құқықтық тәрбие әдет-
ғұрып нормаларының негізінде жүзеге асырылып отырды. Қазақтың әдет-ғұрып
нормалары міндеттемелік, меншік, неке, қылмыстық құқықтарды реттейді. Бұл
норма бойынша жасалынған қылмыс деңгейіне қарай жаза тағайындалып отырған.
Ол заманда қылмыс жасаған адам халық алдында масқараланып, жер аударылған
немесе айып ретінде құн төлеген немесе зынданға қамалған.
Қазақтың әдет-ғұрып нормасы бойынша құқық қылмыстық, неке,
міндеттемелік, жеке меншік сынды салаларға бөлініп, осы құқық салаларына
қатысты даулар билер сотымен қарастырылған.
Қазақ даласындағы қылмыстық құқық саласына ұрлық, адам өлтіру
әрекеттері жатқан. Адам өлтірген қылмыскер билер сотының шешімі бойынша
жазаланса, мал ұрлығы барымта арқылы жазаланған. “Жеті Жарғы” заңы
қабылданған кезден бастап құн төлеу жазасы енгізіледі. Ал, ол уақытқа дейін
“қанға – қан, жанға - жан” қағидасы ұстанылған, немесе билер сотының шешімі
қолданылған.
Неке құқығы бойынша ер мен әйел адамның некесі міндетті түрде неке
куәлігі негізінде расталып, болашақ ерлі-зайыптылардың ата-анасының
келісімі арқылы заңды деп танылған. Неке заңы бойынша жесір әйелдерге
әмеңгерлік құқығы пайдаланылған.
Міндеттемелік құқық нормаларының реттелінуі арқылы адамның санасына өз
міндеттері мен құқықтарын ұғындырып отырған. Мысалы: жылу (апат немесе т.б.
табиғи құбылыстардан зардап шеккендерге берілетін көмек); асар (егін егу
немесе үй салу барысында ауыл болып көмек беру); аманат (жеке тұлғаға
белгілі бір мерзімге берілетін мүлік, мал) және т.б.
Меншік құқығында жеке меншік құқығы кең тараған. Көбінесе қазақ халқы
көшпенді тұрмыс салтымен өмір сүргендіктен малға көп көңіл бөлінгендігі
жеке меншік малға иесі өз таңбасын қою арқылы байқалады. Осы аталған құқық
салаларының жүзеге асуы негізінде заң нормаларын, міндеттерін уақытылы
орындайтын саналы азамат қалыптастыруға болатындығына көзіміз жетеді.
Ал, ежелгі Грекияда Ликург заңы бойынша ер адамдар кәмелетке толғанда
“мен өкіметтің айтуымен әрекет етемін... және заңға бағынамын... біреудің заң
нормаларын бұрмалауына немесе заңға бағынбауына жол бермеймін” (79, 26-б(,
деп ант берген. Сонымен бірге, ежелгі Мысыр, Вавилон, Үндістан сынды
мемлекеттердің Перғпуын, Хамурапи және Ману заңдарында адамдарды класстарға
бөлумен, жазалардың қатаңдығымен халықты қорқыту арқылы қоғамдағы,
мемлекеттегі тәртіп сақталынып отырған. Қазақ даласындағы әдет-ғұрып
нормасы сияқты аталынған заңдарда қылмыстық, меншік, неке нормалары
қарастырылған. Бірақ бұл заңдарда міндеттемелік құқық кездеспейді. Сондай-
ақ жаза түрлері ауыр. Барлық жаза түрлері әр мемлекеттің сот қызметін
атқарушы органдармен шешілген.
Қазақ даласында сот билігіне иелі, яғни сот процесін жүргізетін және әр
түрлі дауларды шешетін сот қызметін билер атқарған. М.Есламғалидың “Сан
қилы сауал” атты еңбегінде “Би дегеніміз ел-жұрттың әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрін, өтті-кетті көне шежіресін, тарихын, қоғамдық даму барысын, айнала
қоршаған табиғаттың, жан-жануарлардың сан алуан қасиеттерін, құпияларын
жетік білетін, бүгінгіге баға беріп, болашаққа болжам жасап, адамдардың
көкірек көмбелеріне ой көзімен қарап көре алатын, қырлы-қырлы мінез-
құлықтарды айтқызбай-ақ танитын, ғылым-білімнен хабардар, кемел пікірлерін
шешен тілмен жеткізіп беруде дара қасиеті бар, біртума жандар”, – деп атап
көрсетеді (80, 8-б(.
Қазақ халқында би болған жайды көп жағдайда талқыға салып,
демократиялық жағдайда шешім шығарушы сот болып есептелінген. Билер соты
дауласып жатқан екі жақтың қатынасуымен және халық алдында өткен. Халық
билердің негізгі сыншылары болған. Әділетсіз билер халық құрметінен,
абыройынан айрылып отырған. Сол себепті, би адамның жан-дүниесін, мінез-
құлқын бір көргеннен танып-білетін психолог болған. Би тәрбиеші ретінде де
танылған. Ол ұрпаққа тәрбие беруде ұйытқы болып, ел қамқоршысы бола білген.
Сондықтан болар қазақ елінде дана ойлы тәрбиеші, ұстаз билердің есімі халық
жадында мәңгіге сақталып қалған.
Қазақ билерінің қызметтерін, қоғамдағы орынын зерттей отырып,
Ш.Уәлиханов “Сот реформасы жайында хат” деген еңбегінде билерге мынандай
мінездеме берген: “Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да
сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек
сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана
берілген. Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа
түсіп, өзінің заң жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған. Мұндай
адамдардың есімі желдей есіп, әлем жұртқа таралып, біріне емес бәріне
танылған” (81, 135-б(.
Би сотының өту үдерісінің тәрбиелік мәні зор. Билер сотындағы қаралатын
істер оның қаралуына дейін дауласышу жақтардың “Бітім”, “Береке”, “Салауат”
арқылы келісімге келуі негізінде ерекшеленеді. “Бітім” – екі жақтың ауызша
сөз арқылы берілген келісімімен бір шешімге келуі. “Береке” – азаматтық
құқықтық қатынас негізінде пайдаланылатын үдеріс, яғни белгілі бір мүлікті
айырбастау немесе сату, сатып алу жөніндегі ауызша жасалынатын шарт.
“Салауат” – дауласушы жақтардың бір-біріне кешірім беруі арқылы келісімге
келуі.
Қазақ билері арасында бір заманда өмір сүрген және тарих беттерінде
өздерінің ерекше қасиеттерімен көзге түсіп, мәңгілік есте қалған Майқы би,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің болғандығы белгілі жайт. Біздің
бүгінгі билер туралы зерттеуімізге ойтүрткі болып отырған жастарға құқықтық
тәрбие беруде билер шешімдерінің тәрбиелік маңызы зор демекпіз. Себебі
бүгінгі таңда нарық пен парықсыздық қасиеті жастар арасында өріс алып,
қылмыс, бұзақылық күннен-күнге етек жаюда, бұған тұсау құқықтық тәрбиені
күшейту болып табылады. Қалай болғанда да, Ата Заңымызды қорғауда сан
ғасырлық тарихы бар билер тәлім-тәрбиесін оқу-тәрбие процесінде қолданудың
мәні ерекше. Өйткені көпке үлгі болар ұлттық тәрбиенің алтын қазығы халық
жадында сақталған. Сол себепті ар-намысты адамгершілікке тәрбиелеуге көп
көңіл бөлу қажет деп есептейміз.
Қазақ даласындағы ұлы заңгер, әрі реформатор ретінде әйгілі Үйсін Майқы
би қазақ халқының бейбіт болашағын армандап, оны жүзеге асыруға бар күшін
салған. Майқы би жасаған заң ережелері Қазақ мемлектінен басқа, қазіргі
таңда әлемге әйгілі мемлекеттер болып отырған түркілік қаны бір Қырғыз,
Өзбек, Түрікпен, Қарақалпақ, Татар, Башқорт, Сақа, Алтай, Тува т.б. да
аттары аталмаған түркі тектес қандас халықтарға да ортақ мұра болып келген
(82, 101-б.(.
Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Ұлы жүздің атақты биі Төле
Әлібекұлының есімі қазақ халқының тарихында мәңгілікке қалды. Ру аралық
жанжал мен дауларға қарсы болған Төле би, “Халық ынтымақты болса, өзгеге
өнеге бола алады. Билеуші халық қамы мен бірлігін ойласа ғана өз орнында
отырғаны”, - деген ой-толғамды пікір айтқан. Сонымен қатар бидің мынандай
даналық сөзіне де көңіл бөлмеске болмайды: “Қолыңда болса бір билік, қараға
залым болмаңыз. Алдыңа келсе бітпес дау, әділін айтып қорғаңыз”. Осындай
қанатты сөздерін ескере отырып, қазақ халқының ұл-қыздарының саналы,
мәдениетті, тәртіпті, әрі білімді болуларын армандап, оны жүзеге асыруға
көп ықпал еткенін байқаймыз. Төле би жастайынан әділдікке жақ болғанын
әкесі Әлібектің ботаға таласқан екі жақтың дауының дұрыс шешімін таппағанын
айтып, наразылық көсеткеннен әкесі осы дауды шешуді ұлы Төлеге бергенінен
бақаймыз. Төле бұл істі қарауда дауға түсіп отырған ботаның енесін екі
жаққа алдыруы арқылы және халық алдында енесінің ботасын тануынан дұрыс
шешім шығарған.
Орта жүздің биі Қаз дауысты Қазыбек халқымызға елші және әділқазы
ретінде белгілі. Ол
“Алтын ұяң - Отан қымбат,
Құт берекең - атаң қымбат.
Аймалайтын анаң қымбат,
Мейірімді апаң қымбат.
Асқар тауың - әкең қымбат
Кіндік кескен жерің қымбат,
Ұят пенен арың қымбат” деген сөздері арқылы жастарды
отансүйгіштікке, адамгершілікке баулуға шақырады.
Кіші жүздің биі Әйтеке Байбекұлы қазының адамгершілік деңгейінің
әрқашан жоғары болуын талап еткен. Себебі: даудың әділ шешілуі - қазының
міндеті. Сонымен қатар ол адамгершілік қасиетімен өз замандастарының,
ұрпақтарының санасында айқын із қалдыру арқылы, адамдарды құқықтық
тәрбиелеуге болатындығын да анықтаған.
Төле, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке билердің қазақ мемлекеттілігінің
сот билігін, әділ сот ісін дамытуға және нығайтуға қосқан үлестері
өлшеусіз. Олардың қазақ халқының дәстүр-салтын, әдеттік-құқықтық жүйесін,
шешендік өнерін жаңа сапаға көтеріп, “Жеті Жарғы” заңы реттемеген салаларға
сот прецедентін енгізумен дауларды шешуде прецеденттік-құқықтық негізін
қалады, яғни, билер сотының шешімі құқық жасау сипатына ие болған (83, 196-
б.(.
Билер сотының қоғамға, мемлекетке қажеттігі қазіргі замандағы билер
сотын құру реформасынан көрініс алып отыр.
Қазақ даласындағы әдет-ғұрып нормалары және басқа да “Қасым ханның
қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” сияқты заң нормалары “Жеті Жарғы”
заңының негізгі қайнар көздері. “Жеті Жарғыны” тұңғыш рет зерттеген
шығыстанушы ғалым Н.Өсерұлы қазақ даласындағы қолданылған заңдардың өзара
байланысын ұлы Абай сөзімен байланыстырған. Онда: ““Жеті Жарғы” заңдары
негізінен афоризмдерден, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған.
Мазмұны жағынан оны үш бөлімнен тұрады деуге болады: біріншіден, қазақтың
ежелгі әдет-ғұрып заңдарын қамтыған “Қасымханның қасқа жолына” негізделген,
екіншіден, одан соңғы өзгерістер, соның ішінде “Есім ханның ескі жолына”
негізделсе, үшіншіден, Тәуке ханның дәуіріне, саясатына сай енгізілген
жаңалықтар” делінген [84, 11-б.].
Майқы бидің бастауымен жарық көрген “Жеті Жарғы” шамамен 450 жылдан
кейін ХҮІІІ ғасырда Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би талқылап, Тәуке хан
қолдап шығарған “Жеті Жарғы” заң нормасымен айырмашылықтары көп емес.
Қ.Омарханов еңбегінде осы екі заң нормасы жөнінде былай дейді, “Заман
ауысуына қарай заңның кейбір баптары қатайып, жұмсарғаны болмаса, мән-
мағынасы жағынан одан сайын кемелденіп дами түскен. Аталған бұл екі заңның
да өз кезегінде заман талабына қарай мемлекеттің ішкі саяси ахуалын одан
сайын жақсартуда құқықтық жүйелерді кемелдендіруде реформаторлық сипатқа ие
болғаны әбден байқалады” [82, 110-б.].
Сәкен Өзбекұлы өзінің “Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право
качевой цивилизации казахов” атты монографиясында “Жеті Жарғы” заңына көп
көңіл бөлген. Онда: ““Жеті Жарғы” негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден
тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Бір сөзбен
айтқанда, жеті Жарғылық жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және
неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін
қамтамасыз ету” [85, 49-б.].
“Жеті жарғы” заң нормасы қылмыстық, мүліктік, елшілік, жұртшылық
(міндеттемелік), әскери заңдарды қамтыған. Аталынған заң салалары әдет-
ғұрып нормаларымен қоса жаза шаралары арқылы, сонымен бірге көшпелі қазақ
халқына тән әлеуметтік, тұрмыстық жағыдайларды қамти отырып қоғамдағы,
мемлекеттегі тәртіп мәселесін шешіп отырған. Ерте заманнан келе жатқан
қазақ даласында тәрбие мәселесі орта ғасыр, жаңа дәуір, сондай-ақ қазіргі
заманға дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ.
“Жеті Жарғы” заңы бойынша ата баласын тәрбиелеу оның бойындағы
туысқандық, бауырмалдық қасиеттерін ояту, оны одан ары дамыту арқылы
ұғындырылады. Бұл заңда былай делінген: “Туыстас екенсің, бір қанмен бір
тектен жаралған екенсің, өз намысыңды жырт, өз ата-баба дәстүр-салтын
ұстан, өз ана тіліңде сөйле, жақыныңды жаттай сыйла, жат жаныңнан түңілсін,
қиналғанда ақыл қосып жәрдемдес мұнан ешкім ұтылмайды, қайта келер ұрпақ
алдында жүзіміз жарқын болады.” (84, 32-б.(. Бауырмал адамның бойында
адамгершілік, шынпейілділік, патриоттық және т.б.с.с. қасиеттер міндетті
түрде болады. “Жеті Жарғы” заңы бойынша бір бағытта тәрбиеленген ата
баласының көзқарасы, білімділігі мен тәрбиесі жан-жақты бағытта дамығаны
көрінеді.
Қазақ жерінде өмір сүрген Қорқыт ата, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни,
Махмұд Қашғари, Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Иүгінеки, Молла Ахмет әл-Женди,
Құсайын Уағыз Кашифи, Асан Қайғы, Мұхаммед Қайдар Дулати, Қадырғали
Қосымұлы Жалаири, Бұхар жырау, Сүйінбай Аронұлы, Махамбет Өтемісұлы, т.б.
ғұламалар керемет болашақтың орнауына негізгі себепкер - бала тәрбиесі
екендігін айтып кеткен.
Соның ішінде, әл-Фарабидің философиялық жүйесі орта ғасырлық
философияның барлық мәселелерін жан-жақты қамтыған, олар: тұрмыс жөніндегі
білім беру, ана жөніндегі мәселе мен адамның танымдық әрекеттерін дамыту
мәселелері; логика мәселесі; адамның қоғамдық әрекетіндегі санасы мен оның
рөлі жөніндегі мәселелер; этика мен педагогика мәселелері және т.б. Өзінің
“Мемлекет қайраткерлерінің афоризмдері” сынды трактатында азаматтық
қоғамның пайда болуы, адам тұрмысының түрлі қалыптары, іс-әрекеттердің
этикалық нормалары туралы ой қозғаған. Әл-Фарабидің тәрбие жөніндегі
теориялары мен пікірлері Платон, Аристотель және т.б. ежелгі грек
ойшылдарының тұжырымдамаларына негізделген. Оның ойынша әр түрлі табиғи
қасиеттері бар адамдар өз тәрбиелілігімен ерекшеленеді, жақсы тәрбиеленген
адам тәрбиесіз адамнан едәуір жоғары дәрежеде екені көзге бірден түседі
(86, 36-б.(. “Азаматтық саясат” атты еңбегінде әл-Фараби құқықтық тәрбие
мәселесін адамгершілік тәрбиесі негізінде қозғайды.
Осыған байланысты, Ежелгі грек философы Демокриттің пікірі бойынша
“Табиғат пен тәрбие ұқсас. Адамды қалыптастыратын тәрбие және ол арқылы
табиғат дамиды”. Яғни, жан-жақты тәрбиеленген азаматтың табиғатқа зиян
келтірмейтіндігін, қоғамға залал тигізбейтіндігін, сондай-ақ тәрбиелі
тұлғаның білімділігімен, жан-жақтылығымен ғана мемлекеттің дамитындығын
астарлап ұғындырған. Ұлы грек ойшылы Сократ заңның бұзылмауына және заңды
бұзбайтын, әділдікті жақтайтын, мемлекеттің дамуына зор ықпал ететін, өз
Отанын сүйетін қоғамдық санасы мен мәдениеті жоғары азаматты тәрбиелеу
мақсатын қолданса, Ксенофонт Парсы патшасы Кирдің азамат тәрбиелеу әдісін
қолдап жазған “Киропедия” және жанұя, ерлі-зайыптылар мен бала тәрбиесіне
бағытталған “Домострой” атты шығармаларымен белгілі. Оның мақсаты – баланы
жас кезінен (жанұядан) бастап есейгенге дейін тәрбиелеу.
Ұлы ойшыл Платон адамның жан дүниесін ойшылдық, еркіндік және
сезімталдық сияқты үш қасиетті бірліктерден тұратындығын анықтай отырып
адамның батылдық, даналық және ұстамдылық мінездерінің айқындалатындығын
дәлелдеген. Ал әйгілі ұстаз Аристотель: “Мемлекеттік құрылыстың құндылығы
басқарушылар мен қарамағындағы адамдардың сандық қатынасымен анықталмайды,
мемлекетті бір адам, бірнеше адам немесе көпшілік өкілдері басқаруымен
қатар азаматтардың жақсы өмір сүруі, сол азаматтардың ізгі құлықты
билеушінің жұрт жағдайын ойлау қабілеттігімен айқындалады”, – деп
көрсетеді.
Жоғарыд айтылып өткен теорияларға қосыла отырып, әл-Фараби адам
тәрбиесін азаматтық ғылым қатарына жатқызған. Ол азаматтық ғылым арқылы
адам еркімен байқалатын әрекет немесе қимыл түрлерін; әрекеттің тууына
себепші мінез-құлықтарын; әрекеттердің мақсаттарын; адам бойындағы
қасиеттерін зерттеген. Осы аталынған әрекеттерді екі топқа жіктей отырып,
жақсы қасиетке иелі адам нағыз бақытқа кенелгендігін түсіндірген (87, 176-
б.(.
Орта ғасырдағы ұлы ойшылдардың бірі Құсайын Уағыз Кашифидің тәрбие
жөніндегі ой-пікірлерін “Ахмеди Мухсини” атты шығармашылығынан көруге
болады. Бұл еңбекте мінез ережелерінің 24 бөлімі қамтылған (тура жүру
тәртібі, міндеттемелерді орындау, шәкірттік әдеп және т.б.). Осы ережелер
қазіргі заманда әр түрлі тәрбие салаларына (азаматтық, адамгершілік,
құқықтық, дене, эстетикалық, экологиялық және т.б.) жіктелінген.
Осы дәуірдегі “Шипагерлік баян” атты шығарманың авторы Өтебойдақ
Тілеуқабылұлы тәрбиені жақсарту мәселесін негізге алып отырған. Бұл шығарма
ұлы медициналық еңбек, әрі шипагерлік жағынан ғана емес, сондай-ақ тіл,
мәдениет, философия, психология, астрономия, этика, эстетика, этнография,
тәрбие және т.б. салалар бойынша көптеген мәлімет беретін кітап. Оған
дәлел, Ө.Тілеуқабылұлы адамның дене мүшелерінің саулығы арқылы олардың
жүріс-тұрысын, білімділігін, тәртібін, санасын, мәдениетін қалыптастыруға
ұмтылған. Ол өз еңбегінде имандылық, Отан сүю, оны қорғау, қайырымдылық
және т.б. тәрбие салаларына тоқталған. Бұл мақсаттағы тәрбиелердің барлығын
сол кезде үлгілі азамат қалыптастыру мақсатында жүзеге асатын құқықтық
тәрбиемен ұштастырғандығы көрінеді.
Қоғамдағы аурудың негізгі көзі адамның күнәһарлығына келіп
тірелетіндігі жөніндегі тұжырымдаманы Мұхаммед Қайдар Дулати ұсынған.
Күнәһарлық - үйде де, түзде де, қоғамда да өте бір келеңсіз сұрқият қасиет
екендігін айта отырып, күнәһар адамдар қатарына мыналарды жатқызған:
біріншіден, ата-тегін, шыққан діні мен ділінен бейхабар адамдар; екіншіден,
ар-намысын жоғалтып, әділеттік үшін күрестен бас сауғалап, бұғып қалғандар;
үшіншіден, адамдардың тыныс-тіршілігіне қарақшылықпен қарап, жетім-
жесірлерді желеп-жебемейтіндер; төртіншіден, көзжұмбайлыққа салынып, халық
байлығын ысырап етіп, талан-таражға салатындар; бесіншіден, ата-анасының
бетінен алып, олардың ақыл-кеңесін тыңдамайтындар (88, 40-б.(. Осылай
жіктелген күнәһар адамдардың тобына қарап, оның мемлекеттегі, қоғамдағы
құқық бұзушылықты алдын-алу шараларын құқықтық тәрбиелеу арқылы жүзеге
асыруын қажет ететіні, сондай-ақ заң нормаларына бағынатын әдепті адам
тәрбиелеп, азаматтық қоғам құруды мақсат тұтқаны айрықша білінеді.
М.Қ.Дулати пікірлеріне қарасты қағиданы ұстанушы батыс елдерінің ғалымы
Николло Макиавелли және ағылшын философ-материалисті Томас Гоббс еді. Ал,
осы дәуірдегі барлық тәртіп түрлеріне байланысты “мемлекет мүддесі”
қағидасын бірінші орынға қойған ғалым Николло Макиавелли болған. Ол
мемлекетті нығайту жолындағы негізгі пайдалы әрекеті білім мен тәртіп деп
таныған. ХVІІ ғасырдағы мемлекет, қоғам және адам мәселелері өзекті
проблема болғандықтан ағылшын философ-материалисі Томас Гоббстың осы
бағытта жасаған еңбектері зор. Ол, мемлекетті адамдар құрайды деп есептеген
және осы тұжырымдамалар “Философия негіздері”, “Дене туралы”, “Адам
туралы”, “Азамат туралы” атты трилогияларында орын алған, сондай-ақ онда
мемлекет пен құқық философиясы жайлы мәселелер де қарастырылған.
Қазақ халқының тарихында Абылай хан мен Бұқар жыраудың алатын орны
ерекше. Абылай хан жау қыспағынан қазақ мемлекеттілігін, оның тәуелсіздігін
сақтап қалу жолында қолдан келген барлық айла-әрекеттерді істеп баққан
болса, Бұқар жырау сол әрекеттерді дәріптеуші, халық санасын соған
иландырушы болып, жалпы мемлекеттегі идеологияның негізін салушы қайраткер
ретінде танылады (89, 32-б.(. Ғ.С.Сапарғалиевтің пікірінше: “Абылай
қазақтың заңдарын, қазақ қоғамының саяси жүйесін, оның дәстүрлерін өте
терең білген және соларды мемлекеттің тәуелсіздігін сақтауға, қоғамдық
тәртіпті нығайтуға қолдана алатын ел басшысы болған” (90, 50-б.(.
Аты аңызға айналған Бұқар жыраудың “Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты
өлмейді” деген жыр шумақтарының тәрбиелік мәні зор. Бұл шумақтар арқылы
адам тәрбиесі мен білімінің өзара тығыз байланысты екенін көрсете отырып
Бұхар жырау адам тәрбиесіне аса көңіл бөлген.
Қарастырып өткен ерте және орта ғасырдағы ұлы ойшылдар мен
ағартушылардың негізгі армандаған мақсаты - құқықтық, демократиялық
мемлекет орнатып, сол мемлекеттің үлгілі азамат тұлғасын қалыптастырып,
білім мен тәрбие беру болып табылғанына көзіміз жетті.
Тәрбие туралы ғылым нақты геометрия, астрономия сияқты ғылымдармен
қатар пайда болған. Ол өзіндік қасиеттеріне қарай жаңадан қалыптасушы және
дамушы білім саласына жатады. Жоғарыда көрсетілген қарым-қатынас, өмірден
алынған тәрбие жөніндегі қорытындылар теория емес, тәрбие ғылымының бастауы
болып табылады. Адамзат өмірінде тәрбиенің ерекше орынға ие болуы адам
санасына біртіндеп ене бастайды. Қоғамның қарқынды немесе бәсең дамуы өсіп
келе жатқан жеткіншектен бастап тәрбиелеу үрдісіне байланыстылығы айқын
көрінеді. Тәрбиелеу тәжірибесін жетілдіру мақсатында арнайы оқу-тәрбие
мекемелері ашыла бастайды.
Қазақ даласындағы білім беру жүйесі мұсылманшылыққа үйрету, шариғат
жолдарымен оқыту мақсатында медреселерде жүзеге асты. ХҮІІІ ғасыр соңы мен
ХІХ ғасыр басында қазақ даласындағы медреселерде білім беру жүйесі
тоқтатылып, орта мектептер ашыла бастады.
ХҮІІІ ғасырдың аяғында солтүстік Қазақстан облыстарын басқару орталығы
Омскіде алғашқы оқу орны, яғни “Азиялық училище” және 1841 ж. Жәңгір хан
алғашқы орыс мектеп-пансионын ашты (93, 15-б.(. Осы уақытқа дейін қазақ
даласында балаларға білім мен тәрбие беретін медреселер қызмет атқарған.
Медресе өз қызметтерін кеңес өкіметі құрылғанша тоқтатқан жоқ.
1825ж. Орынбордағы татар мектебі негізінде ашылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ЖАРИКБАЕВА ДАРИГА РАХИМЖАНОВНА
БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУГЕ ДАЯРЛАУ
13.00.08. Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациясы
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., профессор
Л.К.Керимов
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2008ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие
беруге даярлаудың ғылыми - педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ..12
1.1. Орта ғасыр ойшылдары, қазақ қоғам қайраткерлері және қазақ
ағартушы-педагогтарының жеке тұлғаға құқықтық тәрбие беру туралы
ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2. Болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларына құқықтық
тәрбие берудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.3 Болашақ мұғалімдердің оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
мазмұндық-құрылымдық
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
2. Болашақ мамандарды мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
беруге даярлаудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
2.1. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие
беруге даярлаудың мазмұны мен бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.2. Болашақ мұғалімдердің оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлау
технологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .81
2.3. Тәжірбиелік-эксперимент жұмысының нәтижелерін қорыту,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .96
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..113
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...121
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129
Кіріспе
Қазіргі заманда жас ұрпақты өз мемлекетінің саяси-әлеуметтік, қоғамдық
құрылымын, заңдарын, рәміздерін, адам құқықтары мен бостандықтарын, заңда
бекітілген міндеттерін білетін және осы аталынған институттарды
қадірлейтін, оларға қол сұқпайтын құқықтық саналы, әрі мәдениетті тұлғаны
тәрбиелеу өмір талабы, қоғам қажеттілігі, мемлекеттің көкейкесті мәселесі.
Өйткені, Қазақстан Республикасының Үкіметі қоғамды демократияландыру,
заңдылық пен құқықтық тәртібін нығайту, азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын сақтау мәселелеріне баса назар аударатындығы
ерекше аталынған (1, 53-б(. Сондай-ақ, бұл мәселе Қазақстан мемлекеті
тәуелсіздік алғаннан бастап мемлекетіміздің өзекті мәселелерінің бірі
ретінде қарастырылуда. Осыған орай Н.Ә.Назарбаев Ақтау қаласында 2001
жылдың 7 қыркүйегінде өткен жастардың бірінші конгресіндегі баяндамасында
Республика халқы мен жас азаматтарын Қазақстан өркениетті мемлекеттер
қатарында болуы үшін оқуда белсенді және өздеріне сенімді болуға шақырып,
мемлекет азаматтарының білім деңгейі мен тәрбиелік сипаты әлемдік
мәдениетке сай болу керектігін атап көрсетті. Қазақстан Республика
Перзидентінің бағдарламасы бойынша мемлекеттің азамат тұлғасын
қалыптастырушы құрал – тәрбие болып табылады (2, 1-2-б.б.(.
Педагогика ғылымында тәрбие мәселесін көптеген ғалымдар зерттеп, оған
әртүрлі түсініктер мен ұғымдар берген. Бұл ұғымдар негізгі үш мағынада
беріледі: жеке тұлғаның бойындағы жалпылық немесе жеке қасиеттерін
қалыптастыруды қоғам талабына сай келетіндей етіп жүйелі басқару; тұлғаның
жеке басының тәртібінің, іс-әрекеттерінің, қасиеттерінің, санасы мен өмірге
деген көзқарастарының қалыптасып, дамуына әсер ету; тәрбиені жеке тұлғаның
жан-жақты дамуына әсер етуші күш ретінде пайдалану.
Жоғарыда көрсетілген ұғымдарды ескере келе тәрбиеге мынандай түсінік
беруге тура келеді. Тәрбие – бұл жан-жақты білімді, білікті, саналы, сондай-
ақ мәдениетті, өз Отанын сүйетін, елінің қамын ойлайтын, қоғамның дамуына
зор ықпал ететін мемлекеттің үлгілі азаматы тұлғасын қалыптастырып, дамыту
мақсатында жүргізілетін жүйелі және жоспарлы іс-әрекет.
Педагогика ғылымында тәрбиенің ақыл-ой, азаматтық, адамгершілік, еңбек,
дене, эстетикалық, экологиялық, экономикалық, құқықтық сияқты түрлері
зерттелген. Осы аталынған тәрбие салалары бір-бірімен тығыз байланысты және
олар бір ғана мақсатты көздей іске асырылады. Қазақстан Республикасының
білім туралы Заңында тәрбие мақсаты “Білім беру ұйымдарындағы тәрбие
бағдарламалары білім беру бағдарламаларының құрамдас бөлігі болып табылады
және білім алушылардың, тәрбиеленушілердің елжандылық, азаматтық,
интернационалдық, жоғары моральдық және адамгершілік сезімін
қалыптастыруға, сондай-ақ жан-жақты ынта-ықыласы мен қабілеттерін дамытуға
бағытталуға тиіс” деген ұғыммен сипатталған (3(.
Педагогика саласы бойынша жалпы ұлттық тәлім-тәрбиеде жеке тұлғаның
қалыптасып, дамуына қажеттігін, оның маңыздылығын зерттеген, сондай-ақ оның
теориясын жасаған Ж.Наурызбай, К.Оразбекова, С.Ж.Піралиев, Р.Төлеубекова,
Н.Д.Хмель т.б. болды (4; 5; 6; 7; 8(.
Жалпы тәрбие жүйесінде елеулі орынға ие болатын тәрбиенің бір саласы -
құқықтық тәрбие. Жеке тұлғаны құқықтық тәрбиеге баулу арқылы оның заңды
сыйлау, ұғыну, құқықтық білімін, сондай-ақ құқықтық санасы мен мәдениетін
жоғары дәрежеде дамыту мүмкіндіктері қарастырылады.
Республикамыз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан
бергі өзекті мәселелердің бірі – нағыз азамат тәрбиелеу болып табылады. Кез
келген мемлекет азаматы міндетті түрде өзінің құқығы мен бостандығын,
міндеттерін біліп, оларды бұлжытпай орындап, заң нормаларына қайшы
келмейтін әрекеттерге баруы арқылы олардың құқықтық тұлғасы қалыптасады.
Осы мақсатты негізге ала отырып оқушылардың мектеп табалдырығынан бастап
дұрыс құқықтық білім алуы мақсатында жарық көрген “Мемлекет және құқық
негіздері” оқулығының авторы Ғ.С.Сапарғалиевтің еңбегі зор. Қазақ
заңгерлерінің ҚР-сы мемлекет және құқық теориясын, тарихын, конституциялық
құқығын зерттеп, ғылыми еңбектер шығаруы арқылы Республика азаматтарының
құқықтық білімділігі мен тәртібінің деңгейін көтеру мәселелерін бірінші
орынға қояды. Бұл заңгер ғалымдар З.К.Аюпова, С.Б.Бейсебаева,
А.О.Бейсембаева, К.Бегалиев, Г.С.Джусупова, С.З.Зиманов, С.И.Корыкбаев,
А.Қ.Мұхтарова, Ғ.С.Сапарғалиев, А.Б.Сейфуллина, А.В.Турлаев және т.б.
еңбектерінен қарастырылған ( 9; 10; 11; 12; 13 ;14; 15; 16; 17; 18; 19(.
Бүгінгі кезде құқықтық мемлекеттің жан-жақты дамыған жеке тұлғасын
қалыптастыру, яғни жаңа заңды терең түсініп және оны игерген саналы
жастарды тәрбиелеу өзекті мәселе. Себебі, бұл көкейкесті мәселені шешуде
жүйелі түрде құқықтық тәрбие беру арқылы ғана белгілі бір қоғамның саналы
азаматын қалыптастыруға болады. Ал, мұндай тұлғаны қалыптастыру жалпы орта
білім беретін мектептерден бастау алатыны айқын. Мектептегі тәрбие үрдісін
жүзеге асырып, ұйымдастырушылық қызметті мұғалім-тәрбиешілер жүзеге
асырады. Сондықтан да, педагогикалық іскерлігі мен тәжірбиесі мол мектеп
мұғалімін құқықтық тәрбие жұмыстарына даярлау мемлекеттің өзекті мәселесі
болып табылады.
Еліміздің болашағы мен келешегі қолдарына сеніп берілген, жас ұрпақ
тәрбиеленетін жалпы орта білім беретін мектептердің алатын орыны ерекше.
“Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері” тұжырымдамасында
жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын
сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және әр бір шәкіртті жеке тұлға деп санап,
оның жан-жақты дамуына мүмкіншілік жасау - жалпы білім беретін мектептің
мақсаты екендігі атап көрсетілген. Мектептен дәріс алған еліміздің мыңдаған
ұрпағын осы бастан дұрыс тәрбиелесек, келешекте көптеген келеңсіздіктерге
жол берілмейді (20, 3-4-б.б.(.
Мемлекеттің үлгілі, әрі тәртіпті азаматын қалыптастыру үшін, сол
тұлғаға дұрыс тәрбие беретін құқықтық білімі, санасы мен мәдениеті дамыған,
сондай-ақ тәжірибелі мұғалім тұлғасын даярлау әр уақытта өзекті мәселе
ретінде қарастырылып, келеді. Мұндай жан-жақты білікті және білімді педагог
маман даярлау педагогикалық жоғары оқу орындарында жүзеге асады.
Жоғары оқу орынында білім алу үрдісінде студент өзіндік бағдарлануы
(өзін-өзі басқара білу), өзіндік ұйымдастыру (өзін-өзі бақылау), өзіне-өзі
мінездеме беру (өзін-өзі бағалау), өзін-өзі тәрбиеленуі (өзін-өзі өзгерте
білуі, тәрбиелеуі) сияқты іскерліктерді өз бойына қалыптастырады, бекітеді
және дамытады. Бұл іскерліктердің студент бойына қалыптасуы мен дамуы
студенттің өз қызметін, әрекетін бақылау арқылы жүзеге асады (21, 361-362-
б.б.(. Сонымен қатар, даярлықтан өткен студент - жан-жақты білімді, әрі
тәртіпті, педагогикалық іскерлігі қалыптасқан болашақ мұғалім кәсібіне
дайын педагог.
Болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
даярлығын қалыптарстыру үшін оларға жоғары оқу орынының оқу-тәрбие үдерісі
арқылы мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің мақсаты мен мазмұнын
нақты ұғындыру қажет. Осы тұрғыда мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беру
мақсатында ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу мәселесі талап етіледі.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының білім туралы Заңында
белгіленген педагогтардың басты міндеттерін болашақ мұғалімдер
педагогикалық жоғары оқу орын табалдырығынан бастап білулері қажет. Бұл
заңда: педагог қызметкерлер: (3, 41(7)бап(.
- білім алушылар мен тәрбиеленушілердің тиісті мемлекеттік жалпы міндетті
білім беру стандарттарында көзделген деңгейден төмен емес білім, іскерлік
және дағды алуын қамтамасыз етуге;
- білім алушылар мен тәрбиеленушілердің жеке және шығармашылық қабілеттерін
ашып, оны дамытуына жәрдемдесуге;
- педагогтік әдеп нормаларын сақтауға;
- білім алушылардың, тәрбиеленушілердің қадір-қасиетін құрметтеуге
міндетті.
Жоғарыда айтылып өткен іскерліктерді (өзіндік қасиеттерді студенттердің
өз бойына қалыптастыруы, құқықтық тәрбиенің мақсаты мен мазмұнын ұғынуы,
педагог маманға қойылатын талаптарды, олардың міндеттерін білуі, сондай-ақ
құқықтық білімді меңгеруі) студенттің болашақ кәсібіне дайындық барысында
өз бойына қалыптастырып, дамытуы арқылы мектеп оқушыларына сапалы құқықтық
білім мен тәрбие бере алатыны анық. Яғни, студент өзінің білімін жан-жақты
жетілдіріп қана қоймай, құқықтық білімін, сана-сезімі мен мәдениетін жоғары
оқу орынындағы өтілетін арнайы құқықтық пәндер мен тәрбие іс-шаралары
арқылы дамытуы тиіс. Сол себепті құқықтық жағдайда мемлекеттің азаматтарын
тәрбиелеу қоғамымызда мұғалім тұлғасымен, оның құқықтық мәдениетімен,
ғылыми білімімен, педагогикалық іскерліктермен, дағдылармен
анықталатындығын естен шығармау керек.
Тұлға мемлекеттен жоғары тұрады және ешбір мемлекет оны өзіне қосымша
құрал ретінде қарастыра алмайды. Онан соң құқық адамның бостандығын
қамтамасыз ету үшін өмір сүріп, міндетті түрде тұлғаның жетілуіне,
қоғамдағы моральдық және рухани қағидалардың дамуына жетелейді (12, 30-б.(.
Мектеп оқушыларына құқықтық білім мен тәрбие беретін болашақ мұғалім
тұлғасын қалыптастырып, даярлауда бұл пікірді негізге алуға болады. Яғни,
құқықтың қоғамдағы орынын ұғындыру арқылы педагогикалық жоғары оқу орын
студенттерінің құқықтық білімділігі, құқықтық санасы мен мәдениеті дами
отырып, олар мемлекеттің әлемдік деңгейде дамуы сол мемлекет азаматтарының
жан-жақтылығына байланысты жүзеге асатындығын ұғынады.
Қазақстан Республикасының орта мектептеріндегі азаматтық және құқықтық
білім беру тұжырымдамасында арнайы заңды білім беру “Азаматтану” курсының
негізгі мақсаты - азаматтық қоғамның құқықтық білімді мүшесін тәрбиелеу
болып табылады. Олар: тұлғаның бас бостандығы мен егемендігі; басқа
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сыйлау; жеке меншік негізінде
экономикалық тәуелсіздігінің дамуы сынды белгілермен негізделеді (22, 44-
б(. Осы тұжырымдама негізінде мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
болашақ мұғалімдерді дайындау маңызы мен мазмұны: оларға құқықтық ойлары
мен құқықтық мәдениетін қалыптастыруға көмектеседі; құқықтық мемлекеттің
негізгі мақсаттары мен саясатын ұғындырумен қатар педагогикалық жоғары оқу
орындары түлектерін осы саясаттың көрсеткіштері ретінде тәрбиелейді; мектеп
оқушыларына құқықтық тәрбие берудің теориясын, әдіс-тәсілдерін жұмыстың
алғашқы бастамасымен қамту мәселелерін қарастырады.
Жоғары педагогикалық білім беру жүйесінде мұғалімді даярлаудың жалпы
теориясы жөнінде толығымен А.Б.Абибулаева, О.А.Абдуллина, А.Г.Абдушинова,
Н.М.Андреев, Г.К.Ахметова, Э.Р.Ашхаруа, К.Әбдімажитұлы, И.Д.Багаева,
Е.П.Белозерцев, Е.Б.Гормаш, А.Ю.Гордин, П.Д.Джумаева, Г.С. Жарменова,
Қ.Жарықбаев, Н.Н.Загрязкина, И.А.Зязюна, А.Т.Қапанова, М.В.Лукьяненко,
А.А.Молдажанова, А.В.Посмитный, Ж.Е.Саркеева, И.Е.Синица, С.Г.Тажбаева,
Т.А.Таскаева және т.б. еңбектерінде қарастырылып, зерттелген (23; 24; 25;
26; 27; 28; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35; 36; 37; 38; 39; 40; 41; 42; 43; 44;
45; 46(.
Соңғы уақытта құқықтық мемлекет азаматының тұлғасын қалыптастыру
(В.Д.Бабкин, Л.А.Байсеркеев, Р.К.Баймурзаева, Г.П.Давыдов, Г.М.Дайрабаева,
Г.С.Джусупова, С.З.Зиманов, С.И.Корыкбаев, Л.В.Кузнецова, А.Қ.Қисымова,
М.В.Лукьяненко, Ж.А.Макатова, Е.В.Милова, А.В.Мицкевич, С.Ю.Савченко,
Ғ.С.Сапарғалиев, А.Б.Сейфуллина, Ә.Табылды, А.В.Турлаев, Ж.Ыбыраев,
В.Ф.Яковлев), сонымен қатар жастарға құқықтық тәрбие беруші мамандарды
даярлау (Л.А.Байсеркеев, В.В.Берман, И.М.Дармаська, Г.О.Медетбекова,
В.Н.Обухов, В.П.Понамарева және т.б.) сияқты құқықтық тәрбиені пайдалану
мәселелері туралы жүргізілген зерттеулерге көп көңіл бөлінуде (47; 48; 49;
50; 51; 13; 14; 15; 52; 53; 40; 54; 55; 56; 57; 17; 18; 58; 19; 59; 60; 48;
61; 62; 63; 64; 65(.
Оқушыларға теория мен практика жүзінде құқықтық тәрбие беруге дайындау
– студенттерді мамандық бойынша даярлаудың құрамды бөлімі болып табылады.
Болашақ мұғалімді даярлауда теориялық білім беру мен педагогикалық практика
ролінің ерекшелігін зерттеп, дәлелдеген ғалымдар қатарына Э.З.Бабаев,
Т.Ф.Белоусова, С.В.Зверева және т.б. жатқызуға болады (66; 67; 68(.
Мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беру мәселелерін дамыту үшін болашақ
мұғалім құқықтық тәрбиелеу мен білім беру қызметтерін сапалы жүзеге асыруға
мүмкіндік тудыратын қажетті біліммен, іскерлікпен, дағдымен қарулануы тиіс.
Қазіргі уақытта жасөспірімдер арасында әртүрлі құқық бұзушылықтар
кездеседі. Оның себебі мектепте құқықтық тәрбиенің талапқа сай жеткіліксіз
жүзеге асу салдарынан қоғамдағы тәртіп бұзылады. Мектеп оқушыларына жоғары
дәрежеде құқықтық тәрбие беру, студентті болашақ мұғалім ретінде қоғамдағы
қылмыс пен теріс қылықты болдырмау мақсатында мектеп оқушыларына құқықтық
тәрбие беру дайындықтарын қалыптастыру педагогикалық институттардың негізгі
мақсаты.
Құқық бұзушылықты алдын-алу шаралары құқықтық тәрбие мақсаттарының бірі
болып саналады. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылықтарын алдын-алу немесе
құқық бұзушылыққа бару себептерін зерттеп, құқықтық тәрбиемен байланыстырып
отырған ғалымдар: А.Н.Аббасов, Е.О.Алауханов, В.А.Балюк, К.Бегалиев,
Д.Б.Бұғыбай, А.В.Гаврилин, Ә.Жұмабаев, Л.К.Керімов, А.Н.Ли, Г.К.Пралиева,
Д.Пстронг және т.б. (69; 70; 71; 12; 72; 73; 74; 75; 76; 77; 78(.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай өзекті, тың тақырып бүгінгі күнге
дейін өз шешімін таппаған, оқушының құқықтық санасы мен мәдениетін құқықтық
тәрбиеге баулу арқылы қалыптастырудағы педагогикалық жоғары оқу орын
студенттерінің даярлықтарының өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш
мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап
отырғанын көреміз. Осы қарама-қайшылықты ескере отырып, құқықтық
мемлекеттің үлгілі азаматын қалыптастырып, қоғамдағы құқық нормаларын
ұстамаушылықты алдын-алып болдырмау мақсатында мектеп табалдырығынан
жасөспірімдерге дұрыс құқықтық тәрбие беретін құқықтық білімді, іскерлігі
мен дағдысы қалыптасқан мұғалім тұлғасын даярлау негіздері Болашақ
мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлау тақырыбын таңдауға
себепші болды.
Зерттеу мақсаты – болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық
тәрбие беруге даярлаудың ғылыми-педагогикалық негізін анықтап,
педагогикалық шарттарын сұрыптап, тәжірибелік-экспериментте тексеріп,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны – қазіргі жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді
даярлау үдерісі.
Зерттеу пәні – болашақ мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие беруге
даярлаудың педагогикалық шарттары.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларын
құқықтық тәрбие беруге даярлығын қалыптастыруға бағытталған педагогикалық
үдеріс төмендегідей ықпалдастықта жүзеге асуы мүмкін егер:
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
ғылыми-педагогикалық негіздері анықталса;
- жоғары оқу орындарындағы оқытылатын пәндердің құқықтық мүмкіндіктерін
кеңінен пайдалану арқылы құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттары
анықталса;
- мектеп оқушыларының құқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастыруға болашақ
мұғалімдерді дайындаудың мазмұндық-құрылымдық нобайы жасалынып,
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анқталса;
- студенттерді құқықтық тәрбие беру мәселелеріне байланысты ғылыми-зерттеу
жұмыстарға белсенді қатыстыру арқылы бейімделген ұзақ мерзімді
педагогикалық практика процесінде құқықтық білім, іскерлік және дағды мен
тәжірбиені дамытып отырса, онда оқушыларға сапалы құқықтық тәрбие мен
білім беретін болашақ мұғалім тұлғасы даярланады.
Зерттеу міндеттері:
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау;
- болашақ мұғалімдердің оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
мазмұндық-құрылымдық нобайын жасау, көрсеткіштері мен өлшемдерін анықтау;
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
педагогикалық шарттарын сұрыптау;
- тәжірбиелік-эксперимент жұмысының нәтижесін шығару және ғылыми-
әдістемелік ұсыныс жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Құқықтық, демократиялық және зайырлы мемлекеттің білімді, саналы және
мәдениетті азамат тұлғасын қалыптастырып, мемлекетімізде азаматтық қоғам
құру мақсатын негізге ала отырып, қоғамның үлгілі азаматын қалыптастыратын,
яғни жасөспірімге сапалы құқықтық тәрбие мен білім беретін болашақ мұғалім
тұлғасын, даярлау.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері: жеке тұлға теориясы;
біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы; демократиялық қоғамдағы тұлғаның
қалыптасуы туралы ереже; адам өркениетіндегі мемлекет пен құқықтың ролі;
әлеуметтік-құқықтық әрекет үдерісіндегі азамат тұлғасын тәрбиелеу; адамның
құқықтары мен бостандықтарын жан-жақты қорғау жөніндегі бағдарламалық
құжаттар; қажетті халықаралық келісімдер; құқықтық мемлекет азаматтарының
толық және бірқалыпты даму мәселелері жөніндегі мемлекеттік құжаттарды
зерттеу.
Зерттеудің көздері: ҚР Конституциясы, ҚР-ның Білім туралы Заңы, ҚР
Үкіметінің білім саласына қатысты және ҚР білім және ғылым министрлігінің,
әлеуметтік институттардың нормативтік-құқықтық актілері (қаулылар, жарғылар
және т.б.), еліміздің, шет мемлекеттердің философия, педагогика,
психология, заң салалары бойынша қорғалған диссертациялық зерттеулер және
философ, педагог, психолог, заңгерлердің монографиялық еңбектері, мерзімді
басылым ақпараттары, білім беруші мекемелердің іс-тәжірибе жұмыстары.
Зерттеу әдістері: Философиялық, психологиялық, педагогикалық,
гендерлік, арнайы және оқу-әдістемелік әдебиеттердің жүйелілігі мен ара-
қатынасы; педагогикалық оқу орындарының тәжірибелерін тақырыпқа байланысты
талдау; тәжірибелік сараптама жұмыстары, бақылау, сұрақ-жауап алу,
студенттердің міндеттемелерін белгілеу, болашақ мұғалімдер туралы
статистикалық көрсеткіш, сараптамалық және өзіндік бағдарлауға талдау беру.
Тәжірибе-сараптамалық жұмыс Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика
институтында және Абай атыгдағы Қазақ Ұлттық педагогика университетінде
өтті.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең (2003-2004 ж.ж.) педагогикалық жоғары оқу орындары
студенттерінің мектеп оқушыларын құқықтық тәрбиеге баулуға даярлық мазмұнын
анықтап, осы мәселеге байланысты философиялық, психологиялық,
педагогикалық, құқықтық, гендерлік, әлеуметтану салалары бойынша жазылып,
зерттелген диссертациялар мен әдебиеттер, мақалалар, сонымен бірге мерзімді
баспа материалдарымен танысу, талдау, зерттеу.
Екінші кезең (2005-2006 ж.ж.) құқықтық тәрбие бойынша ғылыми-
әдістемелік кешен жасау, оны жоғары оқу орындарының, мектептердің оқу-
тәрбие үрдісіне енгізу. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтындағы
030540 – Тарих, құқық және экономика негіздері және 050115 – Құқық және
экономика негіздері мамандықтардың студенттеріне құқық пәндері бойынша оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыру арқылы олардың құқықтық білімдерін,
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру.
Үшінші кезең (2006-2007 ж.ж.) құқықтық білім мен тәрбие әдіс-тәсілдерін
бір жүйеге келтіріп, эксперименттік-тәжірибелік жұмыстардың нәтижесін
қорыту, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасау, диссертацияны ғылыми тұрғыда
рәсімдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- болашақ мұғалімдердің мектеп оқушыларын құқықтық тәрбиелеуге даярлықтарын
қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері анықталды;
- болашақ мұғалімдердің оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
мазмұндық-құрылымдық нобайы жасалынды, өлшемдері, көрсеткіштері мен
деңгейлері анықталды;
- айтылған даярлықтың қалыптасуын қамтамасыз ететін педагогикалық шарттар
сұрапталып, мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруде психологиялық-
педагогикалық, әлеуметтік-экономикалық, арнайы пәндердің мазмұндары
сараланды;
- оқушыларға құқықтық тәрбие беруші болашақ мұғалімді даярлау әдістемелері
жасалынып, тәжірибелік экспериментте тексеріліп, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар берілді
Зерттеудің практикалық мәнділігі: педагогика теориясы мен тарихы,
мемлекет және құқық негіздері, психология, мектеп оқушыларын құқықтық
тәрбиелеу әдістері курстарында және оқушылар арасында кәмелетке
толмағандардың қылмыстылықтарын алдын-алу шараларының студенттермен
ұйымдастырылуында мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге болашақ
мұғалімдерді даярлау мәселелері туралы зерттеу жұмысының қорытындыларын
пайдалану.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
ғылыми-педагогикалық негіздеріне сипаттама;
- болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге даярлаудың
мазмұндық-құрылымдық нобайы құрылып, педагогикалық шарттары ұсынылады;
- құқықтық білім мен тәрбие беру мазмұндары, бағдарламалары, әдістемелері
тәжірибелік-эксперимент барысында ұйымдастырылып, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар беріледі.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және практикаға енгізілуі:
Зерттеу нәтижелері Алматы қаласы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика
институтында “Қазіргі таңдағы мектепке дейінгі және бастауыш білім берудің
психологиялық-педагогикалық негіздері” және Мектепке дейінгі және бастауыш
білім: қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері, Т.Қ.Жүргенов
атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясында “Білімнің ұлттық моделі:
мамандарды кәсіби даярлау әдіснамасы немесе қазіргі технологиясы”, Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде “Качество
педагогического образования: проблемы и перспективы развития”
тақырыптарында өткен халықаралық, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінде “Укрепление государственности, развитие Казахстана как
демократического государства в рамках послания Президента РК Н.А.Назарбаева
народу Казахстана (19.02.05г.)” тақырыбында өткен қалалық ғылыми-
практикалық конференцияларында, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің Хабаршыларының Педагогика, Юриспруденция серияларында,
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршыларында Экономика
және білімдегі сервис сериясында, Тәрбие құралы, Ұлт тағлымы
журналдарында баяндалып, талқыланды.
Зерттеу базасы. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты,
А.Құнанбаев атындағы Қазқ Ұлттық педагогика университеті. Зерттеу барысында
ұсынылған әдістемелік кешен (2003-2006ж.ж.) педагогикалық институттың оқу-
тәрбие үдерісінде қолданылып, зерттеу нәтижесінің дұрыстылығын нақтылады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: зерттеу бағытына
негізделген педагогикалық қағидалардың теориялық айқындылығымен және
әдістемелік әдіс-тәсілдерді қолдану мен зерттеу мазмұнының ғылыми ақпаратқа
сәйкес келуімен, тәжірибелік педагогкалық жұмыстың жоспарлылығымен,
тәжірибелердің мақұлдануымен қамтамасыз етілген.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мәні, маңыздылығы, ғылыми
аппараты баяндалды.
“Болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
даярлаудың ғылыми-педагогикалық негіздері” атты бірінші бөлімінде жалпы
құқықтық тәрбие ұғымы мен пайда болу тарихы, құқықтық тәрбие мәселесі
жөнінде зерттеу жүргізген педагог, психолог, философ, заңгер ғалымдардың
осы сала бойынша теориялық тұжырымдамалары, ғылыми еңбектері талданып,
құқықтық тәрбие беруші болашақ мұғалімдердің құқықтық білімін, тәртібін,
санасы мен мәдениетін қалыптастырып дамытудың алғышарттары қарастырылып,
нобайы, көрсеткіштері мен өлшемдері, деңгейлері айқындалды.
“ Болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беруге
даярлаудың педагогикалық шарттары” атты екінші бөлімінде студенттердің
оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұны мен бағдарламаларын ұйымдастырып
өткізуге даярлықтарын қалыптастыру тәжірибелік-экспериментте тексеріліп,
қорытынды нәтижесі талданды.
Диссертацияның қорытынды бөлімінде зерттеу нәтижелеріне негізделген
қорытынды тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада тәжірибелік-экспериментте қолданылған болашақ мұғалімдердің
мектептегі құқықтық тәрбие жұмыстарының үлгілері берілген.
1. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға құқықтық тәрбие беруге даярлаудың ғылыми
педагогикалық негіздері
1.1. Орта ғасыр ойшылдары, қазақ қоғам қайраткерлері және қазақ ағартушы-
педагогтарының жеке тұлғаға құқықтық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
Қазіргі кезеңде мектептің білім сапасын жоғары деңгейге көтерудің
негізгі рөлі мұғалім тұлғасымен байланысты. Яғни, мұғалімнің жалпы құқықтық
мәдениетіне, ғылыми білім деңгейіне, педагогикалық шеберлігіне қатысты
мәселелері бүгінгі күннің көкейкесті проблемасы болып табылады.
Егеменді еліміздің құқықтық мемлекет құруды қалыптастырудың негізгі
міндеті мектеп өмірінен басталады. Сондықтан, жоғары деңгейде азаматтық
қоғам құру мақсатында қоғам азаматтарының парасаттылық, әділеттілік
қасиеттерімен қатар, санасы мен мәдениетін дамыту негізінде құқықтық тәрбие
беру бірден бір өзекті мәселе. Мектеп оқушысына дұрыс құқықтық тәрбие
беруде мұғалімнің негізгі қаруы кәсіби іскерлігіне байланысты арта түседі.
Сондықтан, студенттерге болашақ мамандықтары бойынша кәсіби іскерлігін
меңгерту басты орын алады. Осы орайда құқықтық мемлекет азаматтарын
тәрбиелеу қоғамымызда мұғалім тұлғасымен, педагогикалық іскерлігімен
икемділігімен айқындалады. Қазақстан Республика Перезидентінің 2003 жылғы
15 тамыздағы № 1165 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасының Әлеуметтік даму тарауындағы
білім беру бөлімінің мақсатын “Әлемдік білім кеңістігіне кіріктірілген және
әлемдік еңбек рыногында бәсекеге қабілетті мамандар даярлауды қамтамасыз
ететін білім берудің ұлттық моделін қалыптастырумен” байланыстырған (1(.
Болашақ мұғалімдер дайындауда құқықтық білім мен тәрбие жүйесін қайта
құру бүкіл қоғамның дағдарыс жағдайынан туындайтын бір қатар теріс
факторлармен, құбылыстармен байланысты. Өйткені жалпы білім беру саласында
ұлттық тәлім-тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлінбей келеді. Мұның өзі
мемлекеттің Ата Заңына қарама-қайшы жағдай туғызады. Ең басты мәселе,
болашақ ұрпақ ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанына адал берілген
азамат ретінде құқықтық тәрбиені өркендетуге үлес қосуы тиіс. Осы орайда
болашақ мұғалімдер даярлаудың маңызы зор.
Тәрбиелеу практикасы - адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан
үдеріс. Оған дәлел ежелгі мемлекеттердегі заңдардың болуы, халықтың жаппай
заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негізінде адамдардың тәрбиеленуі.
Жеке тұлғаға дұрыс құқықтық тәрбие беру қазақ халқында ежелден келе
жатқан өзекті мәселелердің бірі. Қазақ даласындағы құқықтық тәрбие әдет-
ғұрып нормаларының негізінде жүзеге асырылып отырды. Қазақтың әдет-ғұрып
нормалары міндеттемелік, меншік, неке, қылмыстық құқықтарды реттейді. Бұл
норма бойынша жасалынған қылмыс деңгейіне қарай жаза тағайындалып отырған.
Ол заманда қылмыс жасаған адам халық алдында масқараланып, жер аударылған
немесе айып ретінде құн төлеген немесе зынданға қамалған.
Қазақтың әдет-ғұрып нормасы бойынша құқық қылмыстық, неке,
міндеттемелік, жеке меншік сынды салаларға бөлініп, осы құқық салаларына
қатысты даулар билер сотымен қарастырылған.
Қазақ даласындағы қылмыстық құқық саласына ұрлық, адам өлтіру
әрекеттері жатқан. Адам өлтірген қылмыскер билер сотының шешімі бойынша
жазаланса, мал ұрлығы барымта арқылы жазаланған. “Жеті Жарғы” заңы
қабылданған кезден бастап құн төлеу жазасы енгізіледі. Ал, ол уақытқа дейін
“қанға – қан, жанға - жан” қағидасы ұстанылған, немесе билер сотының шешімі
қолданылған.
Неке құқығы бойынша ер мен әйел адамның некесі міндетті түрде неке
куәлігі негізінде расталып, болашақ ерлі-зайыптылардың ата-анасының
келісімі арқылы заңды деп танылған. Неке заңы бойынша жесір әйелдерге
әмеңгерлік құқығы пайдаланылған.
Міндеттемелік құқық нормаларының реттелінуі арқылы адамның санасына өз
міндеттері мен құқықтарын ұғындырып отырған. Мысалы: жылу (апат немесе т.б.
табиғи құбылыстардан зардап шеккендерге берілетін көмек); асар (егін егу
немесе үй салу барысында ауыл болып көмек беру); аманат (жеке тұлғаға
белгілі бір мерзімге берілетін мүлік, мал) және т.б.
Меншік құқығында жеке меншік құқығы кең тараған. Көбінесе қазақ халқы
көшпенді тұрмыс салтымен өмір сүргендіктен малға көп көңіл бөлінгендігі
жеке меншік малға иесі өз таңбасын қою арқылы байқалады. Осы аталған құқық
салаларының жүзеге асуы негізінде заң нормаларын, міндеттерін уақытылы
орындайтын саналы азамат қалыптастыруға болатындығына көзіміз жетеді.
Ал, ежелгі Грекияда Ликург заңы бойынша ер адамдар кәмелетке толғанда
“мен өкіметтің айтуымен әрекет етемін... және заңға бағынамын... біреудің заң
нормаларын бұрмалауына немесе заңға бағынбауына жол бермеймін” (79, 26-б(,
деп ант берген. Сонымен бірге, ежелгі Мысыр, Вавилон, Үндістан сынды
мемлекеттердің Перғпуын, Хамурапи және Ману заңдарында адамдарды класстарға
бөлумен, жазалардың қатаңдығымен халықты қорқыту арқылы қоғамдағы,
мемлекеттегі тәртіп сақталынып отырған. Қазақ даласындағы әдет-ғұрып
нормасы сияқты аталынған заңдарда қылмыстық, меншік, неке нормалары
қарастырылған. Бірақ бұл заңдарда міндеттемелік құқық кездеспейді. Сондай-
ақ жаза түрлері ауыр. Барлық жаза түрлері әр мемлекеттің сот қызметін
атқарушы органдармен шешілген.
Қазақ даласында сот билігіне иелі, яғни сот процесін жүргізетін және әр
түрлі дауларды шешетін сот қызметін билер атқарған. М.Есламғалидың “Сан
қилы сауал” атты еңбегінде “Би дегеніміз ел-жұрттың әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрін, өтті-кетті көне шежіресін, тарихын, қоғамдық даму барысын, айнала
қоршаған табиғаттың, жан-жануарлардың сан алуан қасиеттерін, құпияларын
жетік білетін, бүгінгіге баға беріп, болашаққа болжам жасап, адамдардың
көкірек көмбелеріне ой көзімен қарап көре алатын, қырлы-қырлы мінез-
құлықтарды айтқызбай-ақ танитын, ғылым-білімнен хабардар, кемел пікірлерін
шешен тілмен жеткізіп беруде дара қасиеті бар, біртума жандар”, – деп атап
көрсетеді (80, 8-б(.
Қазақ халқында би болған жайды көп жағдайда талқыға салып,
демократиялық жағдайда шешім шығарушы сот болып есептелінген. Билер соты
дауласып жатқан екі жақтың қатынасуымен және халық алдында өткен. Халық
билердің негізгі сыншылары болған. Әділетсіз билер халық құрметінен,
абыройынан айрылып отырған. Сол себепті, би адамның жан-дүниесін, мінез-
құлқын бір көргеннен танып-білетін психолог болған. Би тәрбиеші ретінде де
танылған. Ол ұрпаққа тәрбие беруде ұйытқы болып, ел қамқоршысы бола білген.
Сондықтан болар қазақ елінде дана ойлы тәрбиеші, ұстаз билердің есімі халық
жадында мәңгіге сақталып қалған.
Қазақ билерінің қызметтерін, қоғамдағы орынын зерттей отырып,
Ш.Уәлиханов “Сот реформасы жайында хат” деген еңбегінде билерге мынандай
мінездеме берген: “Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да
сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек
сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана
берілген. Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа
түсіп, өзінің заң жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған. Мұндай
адамдардың есімі желдей есіп, әлем жұртқа таралып, біріне емес бәріне
танылған” (81, 135-б(.
Би сотының өту үдерісінің тәрбиелік мәні зор. Билер сотындағы қаралатын
істер оның қаралуына дейін дауласышу жақтардың “Бітім”, “Береке”, “Салауат”
арқылы келісімге келуі негізінде ерекшеленеді. “Бітім” – екі жақтың ауызша
сөз арқылы берілген келісімімен бір шешімге келуі. “Береке” – азаматтық
құқықтық қатынас негізінде пайдаланылатын үдеріс, яғни белгілі бір мүлікті
айырбастау немесе сату, сатып алу жөніндегі ауызша жасалынатын шарт.
“Салауат” – дауласушы жақтардың бір-біріне кешірім беруі арқылы келісімге
келуі.
Қазақ билері арасында бір заманда өмір сүрген және тарих беттерінде
өздерінің ерекше қасиеттерімен көзге түсіп, мәңгілік есте қалған Майқы би,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің болғандығы белгілі жайт. Біздің
бүгінгі билер туралы зерттеуімізге ойтүрткі болып отырған жастарға құқықтық
тәрбие беруде билер шешімдерінің тәрбиелік маңызы зор демекпіз. Себебі
бүгінгі таңда нарық пен парықсыздық қасиеті жастар арасында өріс алып,
қылмыс, бұзақылық күннен-күнге етек жаюда, бұған тұсау құқықтық тәрбиені
күшейту болып табылады. Қалай болғанда да, Ата Заңымызды қорғауда сан
ғасырлық тарихы бар билер тәлім-тәрбиесін оқу-тәрбие процесінде қолданудың
мәні ерекше. Өйткені көпке үлгі болар ұлттық тәрбиенің алтын қазығы халық
жадында сақталған. Сол себепті ар-намысты адамгершілікке тәрбиелеуге көп
көңіл бөлу қажет деп есептейміз.
Қазақ даласындағы ұлы заңгер, әрі реформатор ретінде әйгілі Үйсін Майқы
би қазақ халқының бейбіт болашағын армандап, оны жүзеге асыруға бар күшін
салған. Майқы би жасаған заң ережелері Қазақ мемлектінен басқа, қазіргі
таңда әлемге әйгілі мемлекеттер болып отырған түркілік қаны бір Қырғыз,
Өзбек, Түрікпен, Қарақалпақ, Татар, Башқорт, Сақа, Алтай, Тува т.б. да
аттары аталмаған түркі тектес қандас халықтарға да ортақ мұра болып келген
(82, 101-б.(.
Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Ұлы жүздің атақты биі Төле
Әлібекұлының есімі қазақ халқының тарихында мәңгілікке қалды. Ру аралық
жанжал мен дауларға қарсы болған Төле би, “Халық ынтымақты болса, өзгеге
өнеге бола алады. Билеуші халық қамы мен бірлігін ойласа ғана өз орнында
отырғаны”, - деген ой-толғамды пікір айтқан. Сонымен қатар бидің мынандай
даналық сөзіне де көңіл бөлмеске болмайды: “Қолыңда болса бір билік, қараға
залым болмаңыз. Алдыңа келсе бітпес дау, әділін айтып қорғаңыз”. Осындай
қанатты сөздерін ескере отырып, қазақ халқының ұл-қыздарының саналы,
мәдениетті, тәртіпті, әрі білімді болуларын армандап, оны жүзеге асыруға
көп ықпал еткенін байқаймыз. Төле би жастайынан әділдікке жақ болғанын
әкесі Әлібектің ботаға таласқан екі жақтың дауының дұрыс шешімін таппағанын
айтып, наразылық көсеткеннен әкесі осы дауды шешуді ұлы Төлеге бергенінен
бақаймыз. Төле бұл істі қарауда дауға түсіп отырған ботаның енесін екі
жаққа алдыруы арқылы және халық алдында енесінің ботасын тануынан дұрыс
шешім шығарған.
Орта жүздің биі Қаз дауысты Қазыбек халқымызға елші және әділқазы
ретінде белгілі. Ол
“Алтын ұяң - Отан қымбат,
Құт берекең - атаң қымбат.
Аймалайтын анаң қымбат,
Мейірімді апаң қымбат.
Асқар тауың - әкең қымбат
Кіндік кескен жерің қымбат,
Ұят пенен арың қымбат” деген сөздері арқылы жастарды
отансүйгіштікке, адамгершілікке баулуға шақырады.
Кіші жүздің биі Әйтеке Байбекұлы қазының адамгершілік деңгейінің
әрқашан жоғары болуын талап еткен. Себебі: даудың әділ шешілуі - қазының
міндеті. Сонымен қатар ол адамгершілік қасиетімен өз замандастарының,
ұрпақтарының санасында айқын із қалдыру арқылы, адамдарды құқықтық
тәрбиелеуге болатындығын да анықтаған.
Төле, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке билердің қазақ мемлекеттілігінің
сот билігін, әділ сот ісін дамытуға және нығайтуға қосқан үлестері
өлшеусіз. Олардың қазақ халқының дәстүр-салтын, әдеттік-құқықтық жүйесін,
шешендік өнерін жаңа сапаға көтеріп, “Жеті Жарғы” заңы реттемеген салаларға
сот прецедентін енгізумен дауларды шешуде прецеденттік-құқықтық негізін
қалады, яғни, билер сотының шешімі құқық жасау сипатына ие болған (83, 196-
б.(.
Билер сотының қоғамға, мемлекетке қажеттігі қазіргі замандағы билер
сотын құру реформасынан көрініс алып отыр.
Қазақ даласындағы әдет-ғұрып нормалары және басқа да “Қасым ханның
қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” сияқты заң нормалары “Жеті Жарғы”
заңының негізгі қайнар көздері. “Жеті Жарғыны” тұңғыш рет зерттеген
шығыстанушы ғалым Н.Өсерұлы қазақ даласындағы қолданылған заңдардың өзара
байланысын ұлы Абай сөзімен байланыстырған. Онда: ““Жеті Жарғы” заңдары
негізінен афоризмдерден, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған.
Мазмұны жағынан оны үш бөлімнен тұрады деуге болады: біріншіден, қазақтың
ежелгі әдет-ғұрып заңдарын қамтыған “Қасымханның қасқа жолына” негізделген,
екіншіден, одан соңғы өзгерістер, соның ішінде “Есім ханның ескі жолына”
негізделсе, үшіншіден, Тәуке ханның дәуіріне, саясатына сай енгізілген
жаңалықтар” делінген [84, 11-б.].
Майқы бидің бастауымен жарық көрген “Жеті Жарғы” шамамен 450 жылдан
кейін ХҮІІІ ғасырда Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би талқылап, Тәуке хан
қолдап шығарған “Жеті Жарғы” заң нормасымен айырмашылықтары көп емес.
Қ.Омарханов еңбегінде осы екі заң нормасы жөнінде былай дейді, “Заман
ауысуына қарай заңның кейбір баптары қатайып, жұмсарғаны болмаса, мән-
мағынасы жағынан одан сайын кемелденіп дами түскен. Аталған бұл екі заңның
да өз кезегінде заман талабына қарай мемлекеттің ішкі саяси ахуалын одан
сайын жақсартуда құқықтық жүйелерді кемелдендіруде реформаторлық сипатқа ие
болғаны әбден байқалады” [82, 110-б.].
Сәкен Өзбекұлы өзінің “Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право
качевой цивилизации казахов” атты монографиясында “Жеті Жарғы” заңына көп
көңіл бөлген. Онда: ““Жеті Жарғы” негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден
тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Бір сөзбен
айтқанда, жеті Жарғылық жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және
неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін
қамтамасыз ету” [85, 49-б.].
“Жеті жарғы” заң нормасы қылмыстық, мүліктік, елшілік, жұртшылық
(міндеттемелік), әскери заңдарды қамтыған. Аталынған заң салалары әдет-
ғұрып нормаларымен қоса жаза шаралары арқылы, сонымен бірге көшпелі қазақ
халқына тән әлеуметтік, тұрмыстық жағыдайларды қамти отырып қоғамдағы,
мемлекеттегі тәртіп мәселесін шешіп отырған. Ерте заманнан келе жатқан
қазақ даласында тәрбие мәселесі орта ғасыр, жаңа дәуір, сондай-ақ қазіргі
заманға дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ.
“Жеті Жарғы” заңы бойынша ата баласын тәрбиелеу оның бойындағы
туысқандық, бауырмалдық қасиеттерін ояту, оны одан ары дамыту арқылы
ұғындырылады. Бұл заңда былай делінген: “Туыстас екенсің, бір қанмен бір
тектен жаралған екенсің, өз намысыңды жырт, өз ата-баба дәстүр-салтын
ұстан, өз ана тіліңде сөйле, жақыныңды жаттай сыйла, жат жаныңнан түңілсін,
қиналғанда ақыл қосып жәрдемдес мұнан ешкім ұтылмайды, қайта келер ұрпақ
алдында жүзіміз жарқын болады.” (84, 32-б.(. Бауырмал адамның бойында
адамгершілік, шынпейілділік, патриоттық және т.б.с.с. қасиеттер міндетті
түрде болады. “Жеті Жарғы” заңы бойынша бір бағытта тәрбиеленген ата
баласының көзқарасы, білімділігі мен тәрбиесі жан-жақты бағытта дамығаны
көрінеді.
Қазақ жерінде өмір сүрген Қорқыт ата, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни,
Махмұд Қашғари, Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Иүгінеки, Молла Ахмет әл-Женди,
Құсайын Уағыз Кашифи, Асан Қайғы, Мұхаммед Қайдар Дулати, Қадырғали
Қосымұлы Жалаири, Бұхар жырау, Сүйінбай Аронұлы, Махамбет Өтемісұлы, т.б.
ғұламалар керемет болашақтың орнауына негізгі себепкер - бала тәрбиесі
екендігін айтып кеткен.
Соның ішінде, әл-Фарабидің философиялық жүйесі орта ғасырлық
философияның барлық мәселелерін жан-жақты қамтыған, олар: тұрмыс жөніндегі
білім беру, ана жөніндегі мәселе мен адамның танымдық әрекеттерін дамыту
мәселелері; логика мәселесі; адамның қоғамдық әрекетіндегі санасы мен оның
рөлі жөніндегі мәселелер; этика мен педагогика мәселелері және т.б. Өзінің
“Мемлекет қайраткерлерінің афоризмдері” сынды трактатында азаматтық
қоғамның пайда болуы, адам тұрмысының түрлі қалыптары, іс-әрекеттердің
этикалық нормалары туралы ой қозғаған. Әл-Фарабидің тәрбие жөніндегі
теориялары мен пікірлері Платон, Аристотель және т.б. ежелгі грек
ойшылдарының тұжырымдамаларына негізделген. Оның ойынша әр түрлі табиғи
қасиеттері бар адамдар өз тәрбиелілігімен ерекшеленеді, жақсы тәрбиеленген
адам тәрбиесіз адамнан едәуір жоғары дәрежеде екені көзге бірден түседі
(86, 36-б.(. “Азаматтық саясат” атты еңбегінде әл-Фараби құқықтық тәрбие
мәселесін адамгершілік тәрбиесі негізінде қозғайды.
Осыған байланысты, Ежелгі грек философы Демокриттің пікірі бойынша
“Табиғат пен тәрбие ұқсас. Адамды қалыптастыратын тәрбие және ол арқылы
табиғат дамиды”. Яғни, жан-жақты тәрбиеленген азаматтың табиғатқа зиян
келтірмейтіндігін, қоғамға залал тигізбейтіндігін, сондай-ақ тәрбиелі
тұлғаның білімділігімен, жан-жақтылығымен ғана мемлекеттің дамитындығын
астарлап ұғындырған. Ұлы грек ойшылы Сократ заңның бұзылмауына және заңды
бұзбайтын, әділдікті жақтайтын, мемлекеттің дамуына зор ықпал ететін, өз
Отанын сүйетін қоғамдық санасы мен мәдениеті жоғары азаматты тәрбиелеу
мақсатын қолданса, Ксенофонт Парсы патшасы Кирдің азамат тәрбиелеу әдісін
қолдап жазған “Киропедия” және жанұя, ерлі-зайыптылар мен бала тәрбиесіне
бағытталған “Домострой” атты шығармаларымен белгілі. Оның мақсаты – баланы
жас кезінен (жанұядан) бастап есейгенге дейін тәрбиелеу.
Ұлы ойшыл Платон адамның жан дүниесін ойшылдық, еркіндік және
сезімталдық сияқты үш қасиетті бірліктерден тұратындығын анықтай отырып
адамның батылдық, даналық және ұстамдылық мінездерінің айқындалатындығын
дәлелдеген. Ал әйгілі ұстаз Аристотель: “Мемлекеттік құрылыстың құндылығы
басқарушылар мен қарамағындағы адамдардың сандық қатынасымен анықталмайды,
мемлекетті бір адам, бірнеше адам немесе көпшілік өкілдері басқаруымен
қатар азаматтардың жақсы өмір сүруі, сол азаматтардың ізгі құлықты
билеушінің жұрт жағдайын ойлау қабілеттігімен айқындалады”, – деп
көрсетеді.
Жоғарыд айтылып өткен теорияларға қосыла отырып, әл-Фараби адам
тәрбиесін азаматтық ғылым қатарына жатқызған. Ол азаматтық ғылым арқылы
адам еркімен байқалатын әрекет немесе қимыл түрлерін; әрекеттің тууына
себепші мінез-құлықтарын; әрекеттердің мақсаттарын; адам бойындағы
қасиеттерін зерттеген. Осы аталынған әрекеттерді екі топқа жіктей отырып,
жақсы қасиетке иелі адам нағыз бақытқа кенелгендігін түсіндірген (87, 176-
б.(.
Орта ғасырдағы ұлы ойшылдардың бірі Құсайын Уағыз Кашифидің тәрбие
жөніндегі ой-пікірлерін “Ахмеди Мухсини” атты шығармашылығынан көруге
болады. Бұл еңбекте мінез ережелерінің 24 бөлімі қамтылған (тура жүру
тәртібі, міндеттемелерді орындау, шәкірттік әдеп және т.б.). Осы ережелер
қазіргі заманда әр түрлі тәрбие салаларына (азаматтық, адамгершілік,
құқықтық, дене, эстетикалық, экологиялық және т.б.) жіктелінген.
Осы дәуірдегі “Шипагерлік баян” атты шығарманың авторы Өтебойдақ
Тілеуқабылұлы тәрбиені жақсарту мәселесін негізге алып отырған. Бұл шығарма
ұлы медициналық еңбек, әрі шипагерлік жағынан ғана емес, сондай-ақ тіл,
мәдениет, философия, психология, астрономия, этика, эстетика, этнография,
тәрбие және т.б. салалар бойынша көптеген мәлімет беретін кітап. Оған
дәлел, Ө.Тілеуқабылұлы адамның дене мүшелерінің саулығы арқылы олардың
жүріс-тұрысын, білімділігін, тәртібін, санасын, мәдениетін қалыптастыруға
ұмтылған. Ол өз еңбегінде имандылық, Отан сүю, оны қорғау, қайырымдылық
және т.б. тәрбие салаларына тоқталған. Бұл мақсаттағы тәрбиелердің барлығын
сол кезде үлгілі азамат қалыптастыру мақсатында жүзеге асатын құқықтық
тәрбиемен ұштастырғандығы көрінеді.
Қоғамдағы аурудың негізгі көзі адамның күнәһарлығына келіп
тірелетіндігі жөніндегі тұжырымдаманы Мұхаммед Қайдар Дулати ұсынған.
Күнәһарлық - үйде де, түзде де, қоғамда да өте бір келеңсіз сұрқият қасиет
екендігін айта отырып, күнәһар адамдар қатарына мыналарды жатқызған:
біріншіден, ата-тегін, шыққан діні мен ділінен бейхабар адамдар; екіншіден,
ар-намысын жоғалтып, әділеттік үшін күрестен бас сауғалап, бұғып қалғандар;
үшіншіден, адамдардың тыныс-тіршілігіне қарақшылықпен қарап, жетім-
жесірлерді желеп-жебемейтіндер; төртіншіден, көзжұмбайлыққа салынып, халық
байлығын ысырап етіп, талан-таражға салатындар; бесіншіден, ата-анасының
бетінен алып, олардың ақыл-кеңесін тыңдамайтындар (88, 40-б.(. Осылай
жіктелген күнәһар адамдардың тобына қарап, оның мемлекеттегі, қоғамдағы
құқық бұзушылықты алдын-алу шараларын құқықтық тәрбиелеу арқылы жүзеге
асыруын қажет ететіні, сондай-ақ заң нормаларына бағынатын әдепті адам
тәрбиелеп, азаматтық қоғам құруды мақсат тұтқаны айрықша білінеді.
М.Қ.Дулати пікірлеріне қарасты қағиданы ұстанушы батыс елдерінің ғалымы
Николло Макиавелли және ағылшын философ-материалисті Томас Гоббс еді. Ал,
осы дәуірдегі барлық тәртіп түрлеріне байланысты “мемлекет мүддесі”
қағидасын бірінші орынға қойған ғалым Николло Макиавелли болған. Ол
мемлекетті нығайту жолындағы негізгі пайдалы әрекеті білім мен тәртіп деп
таныған. ХVІІ ғасырдағы мемлекет, қоғам және адам мәселелері өзекті
проблема болғандықтан ағылшын философ-материалисі Томас Гоббстың осы
бағытта жасаған еңбектері зор. Ол, мемлекетті адамдар құрайды деп есептеген
және осы тұжырымдамалар “Философия негіздері”, “Дене туралы”, “Адам
туралы”, “Азамат туралы” атты трилогияларында орын алған, сондай-ақ онда
мемлекет пен құқық философиясы жайлы мәселелер де қарастырылған.
Қазақ халқының тарихында Абылай хан мен Бұқар жыраудың алатын орны
ерекше. Абылай хан жау қыспағынан қазақ мемлекеттілігін, оның тәуелсіздігін
сақтап қалу жолында қолдан келген барлық айла-әрекеттерді істеп баққан
болса, Бұқар жырау сол әрекеттерді дәріптеуші, халық санасын соған
иландырушы болып, жалпы мемлекеттегі идеологияның негізін салушы қайраткер
ретінде танылады (89, 32-б.(. Ғ.С.Сапарғалиевтің пікірінше: “Абылай
қазақтың заңдарын, қазақ қоғамының саяси жүйесін, оның дәстүрлерін өте
терең білген және соларды мемлекеттің тәуелсіздігін сақтауға, қоғамдық
тәртіпті нығайтуға қолдана алатын ел басшысы болған” (90, 50-б.(.
Аты аңызға айналған Бұқар жыраудың “Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты
өлмейді” деген жыр шумақтарының тәрбиелік мәні зор. Бұл шумақтар арқылы
адам тәрбиесі мен білімінің өзара тығыз байланысты екенін көрсете отырып
Бұхар жырау адам тәрбиесіне аса көңіл бөлген.
Қарастырып өткен ерте және орта ғасырдағы ұлы ойшылдар мен
ағартушылардың негізгі армандаған мақсаты - құқықтық, демократиялық
мемлекет орнатып, сол мемлекеттің үлгілі азамат тұлғасын қалыптастырып,
білім мен тәрбие беру болып табылғанына көзіміз жетті.
Тәрбие туралы ғылым нақты геометрия, астрономия сияқты ғылымдармен
қатар пайда болған. Ол өзіндік қасиеттеріне қарай жаңадан қалыптасушы және
дамушы білім саласына жатады. Жоғарыда көрсетілген қарым-қатынас, өмірден
алынған тәрбие жөніндегі қорытындылар теория емес, тәрбие ғылымының бастауы
болып табылады. Адамзат өмірінде тәрбиенің ерекше орынға ие болуы адам
санасына біртіндеп ене бастайды. Қоғамның қарқынды немесе бәсең дамуы өсіп
келе жатқан жеткіншектен бастап тәрбиелеу үрдісіне байланыстылығы айқын
көрінеді. Тәрбиелеу тәжірибесін жетілдіру мақсатында арнайы оқу-тәрбие
мекемелері ашыла бастайды.
Қазақ даласындағы білім беру жүйесі мұсылманшылыққа үйрету, шариғат
жолдарымен оқыту мақсатында медреселерде жүзеге асты. ХҮІІІ ғасыр соңы мен
ХІХ ғасыр басында қазақ даласындағы медреселерде білім беру жүйесі
тоқтатылып, орта мектептер ашыла бастады.
ХҮІІІ ғасырдың аяғында солтүстік Қазақстан облыстарын басқару орталығы
Омскіде алғашқы оқу орны, яғни “Азиялық училище” және 1841 ж. Жәңгір хан
алғашқы орыс мектеп-пансионын ашты (93, 15-б.(. Осы уақытқа дейін қазақ
даласында балаларға білім мен тәрбие беретін медреселер қызмет атқарған.
Медресе өз қызметтерін кеңес өкіметі құрылғанша тоқтатқан жоқ.
1825ж. Орынбордағы татар мектебі негізінде ашылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz